Нарықтық экономикадағы дағдарыстың пайда болу себептері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Дағдарыс түсінігі және экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 1.2 Дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың тигізген зардабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қазақстандағы дағдарысқа қарсы қолданылып жатқан шаралар ... ... ... ... 18 2.3 Қазақстандығы дағдарыстан шығу жолдарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.4 Елбасының ұсынған дағдарысқа қарсы бес жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3 «IPONT» КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫНА ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ..40
3.1 «Ipoint» компаниясының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабіліттілігін талдау талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары және табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Дағдарыс түсінігі және экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 1.2 Дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың тигізген зардабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қазақстандағы дағдарысқа қарсы қолданылып жатқан шаралар ... ... ... ... 18 2.3 Қазақстандығы дағдарыстан шығу жолдарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.4 Елбасының ұсынған дағдарысқа қарсы бес жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3 «IPONT» КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫНА ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ..40
3.1 «Ipoint» компаниясының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабіліттілігін талдау талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.3 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары және табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Дүниежүзі бойынша қаржылық нарықта 2007 жылдың жартысынан орын алған тұрақсыз жағдай Қазақстан елінің дамуына да әсер етті. Негізінде, бұл дағдарыс банк пен тұрғын үй секторын ғана емес, сонымен қатар экономиканың экспорт саласын да еліктірді.
Банк саласындағы дағдарыс отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарымен иелену мүмкіндіктері төмендеп нәтижесінде ішкі экономикадағы несиелеу көлемінің азаюына алып келді.
Тек 2008 жылы Қазақстан банктері шетелдіктерге 10-12 млрд. доллар төлеуге мәжбүр болды. Бұл жағжай ішкі несиелеу жүйесін азайтты, себебі банктегі қаржы жинақталып,аяғында оның барлығы қарызды өтеуге кететін болды.
Жылжымайтын мүлік нарығындағы қалыпсыздық тұрғын үй бағасының төменедеуіне әкеліп,тұрғын үйдің түріне және мекен-жайына қарай бағасы 25-40 пайызға қысқарды. Кезінде банктен жедел қарқынмен несие алған көптеген құрылыс кәсіпорындар қазіргі таңда тоқырауға ұшырап отыр.
Экономиканың экспорт саласындағы дағдарыс, әлемдік экономикалық дағдарыстың екінші толқыны экспорт саласына да әсер етті: Қазастан экспорт тауарларына деген сұраныс та азайды, әсіресе мұнай мен металдар. Осы жағдайдан соң кәсіпорындар қиын жағдайға тап болды.
Соған орай шағын және орта бизнес өкілдері де сұраныстың төмендеуіне байланысты қиындыққа тірелді[1,б.3].
4 ақпан 2009 жылы Халық Банк тенгенің девальвациялануын жариялады.Сол кезде Халық Банкінің берген ақша айырбастау көлемі 150 теңге бір долларға тең болды. Девальвацияның жақсы жағы – ұлттық теңгені бір қалыпта ұстау үшін ай сайын 2млрд доллармен толтырып тұру қажеттілігі алынды. Екіншіден, отандық тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігін арттырып, олардың сұранысын тұрақты қылады.
Алайда импорттен айналысатын жеке кәсіпкерлер бұдан зардап шекті. Себебі олар төлемді теңгеде жүргізбейді.
Сонымен қоса, барлық отандық шикізат өндіретін қазақстандық кәсіпкерлер қазақстан техгологиясын қолданғандықтан жеңеді.
Қазақстан Халық Банкі соңғы онжылдықта ақшаның құнсыздануына қарсы шаралары көршілес елдердің орталық банктеріне қарағанда тиімдірек болып келе жатыр.Ұстанған қаржылық саясат ақшаның құнсыздану зардабын төмендетуге көмек береді.
Елдің сатып алу қабілеттілігін арттыру үшін қандай шара қолдану керек?
Еліміздің бір артықшылығы – Қазақстан өз еншісіне Ұлттық Қор мен алтын-валюта резервтерін жинақтап, дағарысқа қарсы үкімет бағдарламасын енгізді, соның ішінде:
- Макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылық,
- Жылжымайтын дүние-мүлік саласын қолдау,
- Шағын және орта бизнесті қолдау және оларды банк пен микронесие ұйымдары арқылы қаржыландыру,
- Ауыл шаруашылығына салым,
- Басым инвестициялық және инфрақұрылым жобаларын қаржыландыру[2,б. 12].
Банк саласындағы дағдарыс отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарымен иелену мүмкіндіктері төмендеп нәтижесінде ішкі экономикадағы несиелеу көлемінің азаюына алып келді.
Тек 2008 жылы Қазақстан банктері шетелдіктерге 10-12 млрд. доллар төлеуге мәжбүр болды. Бұл жағжай ішкі несиелеу жүйесін азайтты, себебі банктегі қаржы жинақталып,аяғында оның барлығы қарызды өтеуге кететін болды.
Жылжымайтын мүлік нарығындағы қалыпсыздық тұрғын үй бағасының төменедеуіне әкеліп,тұрғын үйдің түріне және мекен-жайына қарай бағасы 25-40 пайызға қысқарды. Кезінде банктен жедел қарқынмен несие алған көптеген құрылыс кәсіпорындар қазіргі таңда тоқырауға ұшырап отыр.
Экономиканың экспорт саласындағы дағдарыс, әлемдік экономикалық дағдарыстың екінші толқыны экспорт саласына да әсер етті: Қазастан экспорт тауарларына деген сұраныс та азайды, әсіресе мұнай мен металдар. Осы жағдайдан соң кәсіпорындар қиын жағдайға тап болды.
Соған орай шағын және орта бизнес өкілдері де сұраныстың төмендеуіне байланысты қиындыққа тірелді[1,б.3].
4 ақпан 2009 жылы Халық Банк тенгенің девальвациялануын жариялады.Сол кезде Халық Банкінің берген ақша айырбастау көлемі 150 теңге бір долларға тең болды. Девальвацияның жақсы жағы – ұлттық теңгені бір қалыпта ұстау үшін ай сайын 2млрд доллармен толтырып тұру қажеттілігі алынды. Екіншіден, отандық тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігін арттырып, олардың сұранысын тұрақты қылады.
Алайда импорттен айналысатын жеке кәсіпкерлер бұдан зардап шекті. Себебі олар төлемді теңгеде жүргізбейді.
Сонымен қоса, барлық отандық шикізат өндіретін қазақстандық кәсіпкерлер қазақстан техгологиясын қолданғандықтан жеңеді.
Қазақстан Халық Банкі соңғы онжылдықта ақшаның құнсыздануына қарсы шаралары көршілес елдердің орталық банктеріне қарағанда тиімдірек болып келе жатыр.Ұстанған қаржылық саясат ақшаның құнсыздану зардабын төмендетуге көмек береді.
Елдің сатып алу қабілеттілігін арттыру үшін қандай шара қолдану керек?
Еліміздің бір артықшылығы – Қазақстан өз еншісіне Ұлттық Қор мен алтын-валюта резервтерін жинақтап, дағарысқа қарсы үкімет бағдарламасын енгізді, соның ішінде:
- Макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылық,
- Жылжымайтын дүние-мүлік саласын қолдау,
- Шағын және орта бизнесті қолдау және оларды банк пен микронесие ұйымдары арқылы қаржыландыру,
- Ауыл шаруашылығына салым,
- Басым инвестициялық және инфрақұрылым жобаларын қаржыландыру[2,б. 12].
1. Отандық экономиканы әлемдік дағдарыстан қорғау шарасы : теңгенің девальвациялануын мамандар осылай бағалайды / С. Шайынғазы // Егемен Қазақстан. - 2009.-3 б.
2. Нурмуханова Л.К. Концептуальные подходы к организаций антикризис-ного управления // Саясат. - 2004. - № 3-4. 12б.
3. Мухамбетов Т. И., Нукушев А. Г. Банкротство и антикриэисное управ-ление предприятием Учебник: Алматы, 2000. -20б.
4. Гиляровская Л.Т. Экономический анализ: Учебник для вузов─ 2-ое изд., доп.─ М: ЮНИТИ-ДАНА, 2008.─ 3б.
5. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой/ Под ред. А. П. Градова, Б. Й. Кузина. СПб.: Специальная литература, 1996.-18, 22, 23б.
6. Е. В. Новоселов, В. И. Харламов Введение в специальность «Антикризисное управление» «Дело» М. 2001.-22, 6б.
7. Экономическаятеория национольной экономики и мирового хозяйст-ва. М., 1997.-125б.
8. Питер Дойль Менеджмент стратегия и тактика. Питер: С-Петербург, Москва, Минск 2006.-107б.
9. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1999.
Ю.Буайе Робер. Теория регуляции: Критический анализ: Пер. с фр. М.:
РГГУ, 2005.-63 б.
10. МаевскийВ. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 2000 -60-61б.
11. Нурмуханова Л.К. Природа кризисных явлений в рыночной экономике // Мысль. - 2004. -№ 3. – 85-86 б.
12. Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес.//Егемен Қазақстан 2009-4б.
13. Ұландағы ұлағатты істер / О. Елубай // Егемен Қазақстан. - 2009. - 16 қаңтар. - Б.2.- 6 б.
14. Райханов Н. Реформа және дағдарыс. // Ақикат. -2008 №7-31б..
15. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. //Егемен Қазақстан 2009
8 сәуір.-10-11 б.
16. Дағдарыстан - дамуға / Н. Назарбаев // Дидар. - 2009. - 7 наурыз. -97б.
17. Әлем БАҚ-тары дағдарыс туралы // Егемен Қазақстан. - 2009. – 14б.
18. Антикризисное управление подред. Э.М. Короткова - Инфра - М, 2001-23-26б.
19. Қаржылық дағдарыстан шығудың бірден-бір жолы - отандық өнімнің үлесін ұлғайту / Е. Әбішев // Дидар. - 2009. – 46-48б.
20. Дағдарыстан шығу жолдары қандай? / Б. Балғарина. - // Егемен Қазақстан. - 2009. - 17 наурыз (№102-103)-17,18б.
21. Сапалы білім дағдарысты еңсерудің алғышарты / Б. Мамраев // Дидар. - 2009. – 189,193 б.
22. Дағдарыстан кім, қашан, қалай шығады? : сарапшылар сын сағатта Қазақстан сыр бермейді деп санайды / С. Абдрахманов // Егемен Қазақстан. - 2009. – 34,36б.
23. Қыспақтан шығар жол - екеу / Ә. Мәткәрімов // Дидар. - 2009. – 9б.
24. Антикризисный менеджмент под ред. А. Г. Грязновой - М.: Экмос 2008-20б.
25. Жүйелік дағдарыстан жүйелік жаңару жолымен ғана шығуға болады / Н. Назарбаев. - // Егемен Қазақстан. - 2009. - 12 наурыз (№97); Экономика.-2009.-5б.
26. Дағдарыстан - дамуға / Н. Назарбаев // Дидар. - 2009.-1б.
27. Дағдарыстан шығу кілті / Н. Назарбаев // Егемен Қазақстан. - 2009.-1,2,3,4,5 б.
28. Назарбаев: әлемдік дағдарыс туралы жеті қарапайым сұрақ және шексіз күрделі жауаптар / Г. К. Оразалиева // Егемен Қазақстан. – 2009,б.2-7
Интернет сілтемелері:
29. http://www.samruk-kazyna.kz
30. http://www.kaspibank.kz
31. http:/irbis.vkgu.kz
32 Дүйсенбаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.-29-37б.
33. Қаржылық анализ «Ipoint» ЖШС. – Алматы, 2009-2010 ж.
34. www.ipoint.kz
2. Нурмуханова Л.К. Концептуальные подходы к организаций антикризис-ного управления // Саясат. - 2004. - № 3-4. 12б.
3. Мухамбетов Т. И., Нукушев А. Г. Банкротство и антикриэисное управ-ление предприятием Учебник: Алматы, 2000. -20б.
4. Гиляровская Л.Т. Экономический анализ: Учебник для вузов─ 2-ое изд., доп.─ М: ЮНИТИ-ДАНА, 2008.─ 3б.
5. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой/ Под ред. А. П. Градова, Б. Й. Кузина. СПб.: Специальная литература, 1996.-18, 22, 23б.
6. Е. В. Новоселов, В. И. Харламов Введение в специальность «Антикризисное управление» «Дело» М. 2001.-22, 6б.
7. Экономическаятеория национольной экономики и мирового хозяйст-ва. М., 1997.-125б.
8. Питер Дойль Менеджмент стратегия и тактика. Питер: С-Петербург, Москва, Минск 2006.-107б.
9. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1999.
Ю.Буайе Робер. Теория регуляции: Критический анализ: Пер. с фр. М.:
РГГУ, 2005.-63 б.
10. МаевскийВ. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 2000 -60-61б.
11. Нурмуханова Л.К. Природа кризисных явлений в рыночной экономике // Мысль. - 2004. -№ 3. – 85-86 б.
12. Сәйкенов Б. Дағдарыс тамыры тереңде емес.//Егемен Қазақстан 2009-4б.
13. Ұландағы ұлағатты істер / О. Елубай // Егемен Қазақстан. - 2009. - 16 қаңтар. - Б.2.- 6 б.
14. Райханов Н. Реформа және дағдарыс. // Ақикат. -2008 №7-31б..
15. Бакин А. Дағдарысқа дайын тұрайық. //Егемен Қазақстан 2009
8 сәуір.-10-11 б.
16. Дағдарыстан - дамуға / Н. Назарбаев // Дидар. - 2009. - 7 наурыз. -97б.
17. Әлем БАҚ-тары дағдарыс туралы // Егемен Қазақстан. - 2009. – 14б.
18. Антикризисное управление подред. Э.М. Короткова - Инфра - М, 2001-23-26б.
19. Қаржылық дағдарыстан шығудың бірден-бір жолы - отандық өнімнің үлесін ұлғайту / Е. Әбішев // Дидар. - 2009. – 46-48б.
20. Дағдарыстан шығу жолдары қандай? / Б. Балғарина. - // Егемен Қазақстан. - 2009. - 17 наурыз (№102-103)-17,18б.
21. Сапалы білім дағдарысты еңсерудің алғышарты / Б. Мамраев // Дидар. - 2009. – 189,193 б.
22. Дағдарыстан кім, қашан, қалай шығады? : сарапшылар сын сағатта Қазақстан сыр бермейді деп санайды / С. Абдрахманов // Егемен Қазақстан. - 2009. – 34,36б.
23. Қыспақтан шығар жол - екеу / Ә. Мәткәрімов // Дидар. - 2009. – 9б.
24. Антикризисный менеджмент под ред. А. Г. Грязновой - М.: Экмос 2008-20б.
25. Жүйелік дағдарыстан жүйелік жаңару жолымен ғана шығуға болады / Н. Назарбаев. - // Егемен Қазақстан. - 2009. - 12 наурыз (№97); Экономика.-2009.-5б.
26. Дағдарыстан - дамуға / Н. Назарбаев // Дидар. - 2009.-1б.
27. Дағдарыстан шығу кілті / Н. Назарбаев // Егемен Қазақстан. - 2009.-1,2,3,4,5 б.
28. Назарбаев: әлемдік дағдарыс туралы жеті қарапайым сұрақ және шексіз күрделі жауаптар / Г. К. Оразалиева // Егемен Қазақстан. – 2009,б.2-7
Интернет сілтемелері:
29. http://www.samruk-kazyna.kz
30. http://www.kaspibank.kz
31. http:/irbis.vkgu.kz
32 Дүйсенбаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.-29-37б.
33. Қаржылық анализ «Ipoint» ЖШС. – Алматы, 2009-2010 ж.
34. www.ipoint.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ
СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дағдарыс түсінігі және экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың тигізген
зардабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қазақстандағы дағдарысқа қарсы қолданылып жатқан
шаралар ... ... ... ... 18 2.3 Қазақстандығы дағдарыстан шығу
жолдарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.4 Елбасының ұсынған дағдарысқа қарсы бес
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3. IPONT КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ
ЖОЛДАРЫНА ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ..40
1. Ipoint компаниясының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабіліттілігін талдау
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...45
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары және
табыстылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Дүниежүзі бойынша қаржылық нарықта 2007 жылдың жартысынан орын алған
тұрақсыз жағдай Қазақстан елінің дамуына да әсер етті. Негізінде, бұл
дағдарыс банк пен тұрғын үй секторын ғана емес, сонымен қатар экономиканың
экспорт саласын да еліктірді.
Банк саласындағы дағдарыс отандық банктердің сыртқы қаржылық
ресурстарымен иелену мүмкіндіктері төмендеп нәтижесінде ішкі экономикадағы
несиелеу көлемінің азаюына алып келді.
Тек 2008 жылы Қазақстан банктері шетелдіктерге 10-12 млрд. доллар
төлеуге мәжбүр болды. Бұл жағжай ішкі несиелеу жүйесін азайтты, себебі
банктегі қаржы жинақталып,аяғында оның барлығы қарызды өтеуге кететін
болды.
Жылжымайтын мүлік нарығындағы қалыпсыздық тұрғын үй бағасының
төменедеуіне әкеліп,тұрғын үйдің түріне және мекен-жайына қарай бағасы 25-
40 пайызға қысқарды. Кезінде банктен жедел қарқынмен несие алған көптеген
құрылыс кәсіпорындар қазіргі таңда тоқырауға ұшырап отыр.
Экономиканың экспорт саласындағы дағдарыс, әлемдік
экономикалық дағдарыстың екінші толқыны экспорт саласына да әсер етті:
Қазастан экспорт тауарларына деген сұраныс та азайды, әсіресе мұнай мен
металдар. Осы жағдайдан соң кәсіпорындар қиын жағдайға тап болды.
Соған орай шағын және орта бизнес өкілдері де сұраныстың
төмендеуіне байланысты қиындыққа тірелді[1,б.3].
4 ақпан 2009 жылы Халық Банк тенгенің девальвациялануын жариялады.Сол
кезде Халық Банкінің берген ақша айырбастау көлемі 150 теңге бір долларға
тең болды. Девальвацияның жақсы жағы – ұлттық теңгені бір қалыпта ұстау
үшін ай сайын 2млрд доллармен толтырып тұру қажеттілігі алынды. Екіншіден,
отандық тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігін арттырып, олардың сұранысын
тұрақты қылады.
Алайда импорттен айналысатын жеке кәсіпкерлер бұдан зардап шекті.
Себебі олар төлемді теңгеде жүргізбейді.
Сонымен қоса, барлық отандық шикізат өндіретін қазақстандық
кәсіпкерлер қазақстан техгологиясын қолданғандықтан жеңеді.
Қазақстан Халық Банкі соңғы онжылдықта ақшаның құнсыздануына қарсы
шаралары көршілес елдердің орталық банктеріне қарағанда тиімдірек болып
келе жатыр.Ұстанған қаржылық саясат ақшаның құнсыздану зардабын төмендетуге
көмек береді.
Елдің сатып алу қабілеттілігін арттыру үшін қандай шара қолдану керек?
Еліміздің бір артықшылығы – Қазақстан өз еншісіне Ұлттық Қор мен
алтын-валюта резервтерін жинақтап, дағарысқа қарсы үкімет бағдарламасын
енгізді, соның ішінде:
- Макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылық,
- Жылжымайтын дүние-мүлік саласын қолдау,
- Шағын және орта бизнесті қолдау және оларды банк пен микронесие
ұйымдары арқылы қаржыландыру,
- Ауыл шаруашылығына салым,
- Басым инвестициялық және инфрақұрылым жобаларын қаржыландыру[2,б. 12].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі – ҚР-сының әлемдік дағдарыстан шығуына
қол жеткізу, экономиканы одан әрі жетілдіру, болашақта дағдарыстың
болдырмауына үлес салу болып табылады және Ipoint компаниясы мысалында
қаржылық талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-сы экономикасының дағдарыстан шығу
жолдарын талдау және шығу жолдарын іздестіру.
Зерттеу объектісі- Ipoint компаниясы.
Зерттеу пәні - ҚР-сы экономикасының дағдарыстан шығу жолдарын зерттеу және
оны компания мысалында талдау.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы- дипломдық зерттеудің
нәтижелері – Қазақстан Республикасы экономикасында дағдарыстың пайда
болуы,оған қарсы қолданылып жатқан шаралары,болашақта дағдарыстың
қайталанбауына менің ұсыныстарым,
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде дағдарыстың түсінігі, мәні,сонымен қатар
дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері және Қазақстан
Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың тигізген зардабы туралы
жазылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі Қазақстандағы дағдарысқа қарсы
қолданылып жатқан шаралар, одан шығу жолдарын зерттеу және де Елбасының
дағдарысқа қарсы бес жолы ұсыныстары туралы айтылған.
Үшінші бөлімде Ipoint компаниясы мысалында қаржылық талдау
жүргізіліп, дағдарыстан шығу жолдары талқыланған.
Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ
1.1Дағдарыс түсінігі және экономикалық дағдарыс мәні
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады.
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы
мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму
стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін
ескеру мүмкін емес[3,б.20].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жүмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау.
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бүл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1).
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді.
Жүмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар [4,б 3].
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс
процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен
персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану
жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Сурет 1- Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы
Ескерту – құрастырылған әдебиет бойынша[5,б.18]
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының
шиеленсуінің шегі (сурет 1).
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге,
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және
субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат
өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе әлемдік
экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде
байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі
қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және
инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі.
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қауіпі
әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі
айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіреді. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару
мүмкіндігі.
Сурет 2- Дағдарыстың себептері
Ескерту – құрастырылған әдебиет бойынша[5,б.22].
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі
шығу. Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу.
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жұмсартып
немесе оны өршітуі мүмкін. Бұл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты (Сурет 3)
Сурет 3 - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ескерту – құрастырылған әдебиет бойынша[5,б.22].
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды
дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады [5, б.23].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық
әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін
қамтиды. Бұл дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс
жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның
құрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге
болады.Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде[6,б.80]
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады - таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан қатаң
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп - капиталистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық тұрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен тұтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
түтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бүзылуы байқалмады[7,б. 125].
Тауар өндірісінде, өндірісті ұйымдастырудың үстемдік етуші формасы
болып, ал нарық оның реттеушісі болғалы, өндіріс пен тұтыну арасындағы
айырма уақытпен де және кеңістіктеде тез күшейе түсті. Стихиялық және
анархиялық жағдайда өндірістегі экономикалық дағдарыстар объективті
заңдылық бола бастады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлем қабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, ұдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады.
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бұл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде, болмай қоймайтындығын дәлелдеп
ашқан. Белгілі экономист В. Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар.
Маркстік емес мектеп өкілдері алғашында, экономикалық циклдардың бо-
латындығын теріске шығарып, дәстүрлі нарық механизмі шеңберіндегі құбылыс
сияқты циклдықты жеңу мүмкіндігін дәлелдеп бақты. Әлемдік экономиканың XX
ғасырдағы дамуы артық өндіріс процесіндегі циклдық көзқарасы шегінен
бастартуға әкелді.
Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршама қарама-
қайшы. Және бұған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына
әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде әр түрлі және же-келей
елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер
циклдылықтың ұзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) байланы-
стырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға
ұшырап отырады. Бұл экономикалық жандануға стимул болу үшін оларды жаңартып
отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, құрал - жабдықтар
мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономи-
калық циклдлықтың материалды негізін қалайды.
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қазіргі әлемдегі ҒТП
әсерінен, негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық
дағдарыстарды капитализм табиғатымен байланыстырмай басқа да себептерін
ұсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын
халықтың жеткіліксіз тұтынуы. Жеткіліксіз тұтыну теориясының жалғастырушы
өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі
ретінде тұтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ тұтынудың
жетіспеушігілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен
гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-номистердің
есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен немесе теңсіздіктен.
Теңсіздік теориясы саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған
басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық
бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон Хайектің
ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда болуы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сұранысты ынталандыру)
туындайды[8,б.107].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-
хологиялық суреттемесі бар. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-ауыздық
капитал салымының тұрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай инвестициялық
циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық ғылым, қазіргі
уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін түсіндіретін бір қатар
теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон өзінің экономика
кітабында циклдық пен дағдарыстар теориясының бірқатар белгілерін
көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашалық еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ
адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
- мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау больга
табылады. (Хайек, Мизис және басқалар);
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт
жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын
мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің эконо-
микалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар аударуға
лайықты[9,б 63].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсынады. Циклдық факторын зерттеудегі еңбегінің
бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны циклдық
себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңы болып 60 -шы
жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бұл кезеңде, біріншіден,
нарықтык экономика циклдлығының экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі)
себептерінің шектелуіне аса көңіл бөліне бастады, әсіресе эндогенді
факторларға айрықша көңіл бөлінеді. Екіншіден, бірқатар мамандар позициясы
анықталды, олардың ойынша, көптеген дамыған елдер үкіметі экономикалық
теңдік тұрақтылығын және циклдық ауытқуларды бәсеңдетуге бағытталган
дағдарысқа қарсы реттеуге аса көңіл бөлмей, керісінше проциклдық саясат
жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды.
Циклдық фазалары және оныц көрініс табуы
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан түрады.
Бірінші фаза -дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономиканың
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
түрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған салаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сұйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бүл фаза (ұзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бүл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға тұрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады.
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады.
Төртінші - көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың
азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
қүралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және несие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін.
Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің
көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың
төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
- Кондратьев циклы немесе ұзақ толқынды цикл, ұзақтылығы 40-60 жыл.
Оның басты қозғаушы күші болып қоғамдық өндірістің техноло-гиялық базасын
түбегейлі өзгерту, оның құрылымын қайта қарастыру;
Кузнец циклы. Оның ұзақтылығы шамамен 20 жылмен шектеледі, ал оның қозғаушы
күші болып, үдайы өндіріс қүрылымындағы өндіріс жылжуы (бұны ұдайы өндіріс
немесе құрылыс циклы деп жиі айтады);
Джаглер циклы. Ұзақтылығы 7-11 жыл, бұл алуан түрлі ақша-несие
факторларының өз-ара іс-әрекетінің қортындысы болып табылады;
Китчин циклы, ұзақтылығы 3-5 жыл, кәсіпорынның тауарлы-материалды
құндылықтарының салыстырмалы көлемі динамикасынан туындайды;
Жеке шаруашылық циклы, 1 жылдан 12 жылға дейінгі кезеңді қамтып,
инвестициялық белсенділіктің ауытқуына байланысты өмір сүреді.[10,б.60-61]
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын
толқын теориясына үлкен көңіл бөледі. Өткен ғасырдың 20 жылдарынан-ақ,
КСРО шаруашылық конъюктурасының динамикасы сүрақтарын қарастыра отырып,
Кондратьев ел экономикасының дамуын сипаттайтьш бірқатар көрсеткіштерді,
әлемдегі капиталистік шаруашылық динамикасы-мен, экономикалық салыстырулар
жүргізді. Зерттеулер нәтижесі оның капи-талистік ұдайы өндірістің ұзын
толқындар концепциясының туындауына әкеліп соқты. Көптеген статистикалық
материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік үдайы өндіріс
циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, ұзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен
ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бүл циклдардан Кондратьев екі фазаны
немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Бірінші цикл - 1787 - 1792 ж.ж. бастап 1810-1817 ж.ж. дейін
(жоғарлатқыш толқын) және 1810 - 1817 ж.ж. бастап 1844-1855 ж. дейін
(төмендеткіш толқын). Екінші цикл 1844-1851 ж.ж. бастап 1870-1875 ж. дейін
(жоғарлатқыш толқын) жоне 1870-1875 ж.ж. бастап 1890-1896 ж. дейін
(төмендеткіш толқын). Үшінші цикл 1890-1896 ж.ж. бастап 1914-1920 ж. дейін
(жоғарлатқыш толқын) және 1920 жылдан 1940 дейін (төмендеткіш толқын). Оның
есебі бойынша, келесі төртінші үлкен цикл 40 жылдың соңынан бас-тап 70
жылдардың басына дейін жалғасуы керек болған. Жоғарлатқыш толқын күтіліп,
ал 70 жылдардың басынан 80 жылдардың ортасына дейін -төмендеткіш толқын.
Төртішні циклдың төмендеткіш толқынынан, келесі үлкен бесінші циклдың
жоғарлатқыш толқынына өту, осы есеппен 90 жылдың басы, ал осы бесінші
циклдың жоғарлатқыш толқынының жоғарғы нүктесі, XXI ғасырдың бірінші
ондығьшда жетуі тиіс.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар қүрметтеліп орын
берілді. Бүл теорияға 80-90 жылдары бірқатар ха-лықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бүл бағытта табысты еңбек еткен Австрия эконо-мисі Й. Шумпетер
болды. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін[11,б 85-86].
1.2 Дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері
Жаһандық дағдарыстың басты себебі, әлемдік резервтік валюталардың
генетикалық ақаулары болып табылады. Әлемдік валюталардың қалыптасқан
эмиссия тәртібі мен айналымы заңдылықтың, демократиялықтың,
бәсекелестіктің, тиімділіктің, валюталарды пайдаланушылар тарапынан
бақылаудың және сол сияқтылардың ешқандай өлшемдеріне сай келмейді.
Осының бәрі басты, алғашқы ақаулардың бірімен заңды түрде байланысты:
әлемнің барлық валюталары құнды иллюзиялық тұрғыда бағалаудың әлдеқашан
ескірген құралдар санатына жатады. Бүгінде резервтік валюталардың бірде-
бірі тауарлар мен қызметтердің шынайы құнын нақты бағалай да өлшей,
айырбастай да көшіре алмайды.
Жаһандық дағдарыстан шығудың мәні осынау өздерін әлдеқашан түгесіп
болған әлемдік валюталардан жаңа сападағы жаңа қаржы құралдарына тауарлар
мен қызметтердің құнын нақты өлшеуіштерге әлдеқашан пісіп жетілген, сөзсіз
көшуде болып отыр. Тек осы жаһандық геоқаржылық инновация ғана жаңа
мақсаттар, құндылықтар, пайымдар базасында әлемді біртіндеп түбегейлі
жаңартуды бастауға жол ашпақ[24,б.20].
Жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс – әлем үшін елеулі сынақ болды.
Адамзат тарихтың шұғыл бұрылыстарының себебі болған экономикалық
құлдырауларды талай рет бастан кешсе де бұл дағдарыстың ауқымы мен
салдарлары бұрын- соңды болған емес.
Тек, соңғы жүз жылда оннан астам әрқилы тереңдіктегі дағдарыстар болды. Бұл
– жаһандық соғыстарға соқтырған ХХ ғасырдың басындағы экономикалық
күйзелістер де, Кеңес Одағының ыдырауын туындатқан бүкіл социалистік
жүйенің 70-80-ші жылдардағы дағдарысы да, 90-шы жылдардың аяғындағы Азия
дағдарысы да әлемдік экономиканы сілкілеп өтті.
Алайда, бұл жолғы дағдарыс – жаңа деңгейдегі құбылыс. Ол – бүкіл әлемнің
экономикасын қамтып отыр. Әлемдік экономиканың осы жолғы жаандық дағдарыс
салдарынан шеккен зардабының көлемі – 3,5 триллион долларға бағаланып отыр.
Қазір көптеген сарапшылар, талдамашылар, ғалымдар дағдарыстың
туындау себептерін іздестіріп, ең қайран қаларлық болжамдар жасауда.
Бірақ та, дағдарыстың негізінде – адамның мәңгілік кінәраттары –
ашқарақтық, имансыздық және жауапсыздық жатқанын мойындауға батылы
жететіндер табыла қоймас.
АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы, бүгінгі күнде әлемнің барлық
елдеріне, оның ішінде дамыған және дамушы елдердің экономикаларын әлі де
шайқатуда.
2007 жылдың аяғында алыпсатарлық мәмілелердің жалпы көлемі 14
триллион доллардан астамды құрады. Ондаған олигархтың байлыққа құнығушылығы
миллиондар үшін қасірет болып оралды.
Халықаралық мамандардың бағалауы бойынша, дағдарыспен күреске әлемде
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ доллары жұмсалған.
Қазіргі кезде әлемдік экономикалық ахуалдың біршама жақсарғаны туралы
белгілер беріліп жатыр.
Бірақ та, тұтастай алғанда, мынаны айтуға болады, алдағы кезеңде әлемдегі
экономикалық ахуал айтарлықтай әлсіз болып, дағдарыстың жаңа толқынының
қатері сақталады.[12,б.4].
Дағдарыс бастау алған АҚШ экономикасы бір жарым жылдан бері рецессия
қалпынан шыға алмай, бұл елдегі жұмыссыздар саны 2008-ші жылы 2,6 млн.
адамнан асты. Барак Обама әкімшілігі қабылдаған және АҚШ конгресінің
қолдауына ие болған дағдарыс салдарымен күресу бағдарламасы бойынша,
экономиканы тұрақтандыру, өндірісті жандандыру үшін бюджеттен 787 млрд. АҚШ
доллары бөлінді. Обама әкімшілігі қабылданған бағдарламаның арқасында 4
млн. адамға жаңа жұмыс орындарын ашуға, жұмыссыздарға өтемақы көлемін
арттыруға, елдің жол-транспорт жүйесін қайтадан жөндеуге, жаңа
технологиялармен баламалы қуат көздерін дамытуға, жалпы алғанда, АҚШ
экономикасын жандандырудан үмітті. Аталған қаржының бөлінуіне және
бағдарламаның дұрыс, орынды атқарылуына байланысты АҚШ экономикасы аздаған
болса да қайта қалыпқа келудің нышандарын көрсетуде. Әлемдік қаржы
дағдарысының, жалпы дүниежүзі қауымдастығы үшін осы уақытқа дейін алып
келген шығыны 10 трлн. АҚШ долларына бағалануда. Осы тұста дағдарыс
салдарымен күресу үшін ең ауқымды бюджетті және масштабты бағдарлама
қабылдаған елдердің алдыңғы қатарын АҚШ пен Ұлыбритания бастап келеді. АҚШ
дағдарыс салдарымен күресу үшін 3,6 трлн. АҚШ долларын шығындаса,
Ұлыбритания өзінің ЖІӨ-нің 94%-ы болатын 2,4 трлн. АҚШ долларын жұмсап
үлгіріпті[13,б.6].
Қазақстандағы жағдайға келетін болсақ, үкіметтің осы жылдың басынан
бастап қабылдаған жалпы және нүктелі шаралары экономиканың техникалық
рецессияға өтуіне жол бермегенімен қатар, макроэкономикалық тұрақтылықтың
белгілі бір деңгейден төмен түспеуіне әсерін бергені мәлім. Сонымен қатар,
Қазақстан экономика және бюджетті жоспарлау министрінің айтуынша, өткен
жылғы маусым айымен салыстырғанда, ағымдағы жылдың маусым айында
экономиканың өсуі 1,4%-ға артқан екен. Қазақстан дағдарыс салдарына қарсы
шаралараға Ұлттық қордан ел ЖІӨ-нің 14%-ы болатын сомада, яғни 19 млрд.
АҚШ долларын жұмсады. Экономикадаға өсім негізінен ауылшаруашылық саласында
байқалып, саланың өсім көрсеткіші 2,7%-ға артыпты. Ағымдағы жылдың қаңтар-
тамыз айларында елдегі негізгі капиталға инвестиция тарту 7,3%-ға артып,
барлық салынған инвестиция көлемі 2 трлн. 599,1 млрд. теңгені құрап отыр.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі жартыжылдықтың жасаған
әлеуметтік-экономикалық қорытындысы бойынша негізгі капиталға инвестиция
тарту өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 5,4%-ға артық болып тұр.
Еліміздегі үлкен қалаларда тұрғын үй рыногі де өсім нышанын көрсетуде.
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
мәліметінше, елде жол картасы бойынша 256 мың адамды жұмыспен қамту керек
болса, ағымдағы жылдың тамыз айында соның 254 мыңы жұмыспен қамтылған.
Алдағы 2010-шы жылы ел ЖІӨ-нің өсуі 2,4%-дан 2014-ші жылға таяу 3,9%-
ға артады деп болжануда. Қазақстан экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігінің болжауынша, келер жылы республика бюджетінің түсімі 3 трлн.
189,6 млрд. теңге шамасында болуы мүмкін деп күтілуде, бұл өткен жылдың
бюджеттік кірісінен шамамен 300 млрд. теңгеге артық . Жалпы алғанда,
Қазақстанның дағдарыс салдарына қарсы бағдарламасымен қабылданып жатырған
шараларын шетелдік мамандар жақсы бағалауда[14,б.12]
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың
тигізген зардабы.
Үкіметтің алғашқы жарты жылдық қорытындыларына сәйкес,
Қазақстан экономикасы сыртқы әсерлерге төтеп бере алатынын дәлелдеп отыр
деп айтуға болады. Наурыз айында өндіріс көлемінің құлдырауы өткен жылдың
тиісті кезеңіне қарағанда 7,4% болса, маусым айында 7% өсумен алмасқан.
Әлемдік жағдайға байланысты үстіміздегі жылдың басынан бері Қазақстан
экономикасының болашағына түрлі жорамалдар жасалғаны белгілі. Бірақ
қаржылық-экономикалық саясаттың, дер кезінде атқарылған тұрақтандыру
жоспарының нәтижесінде ондай болжамдар тек болжам күйінде ғана қалды. Ең
бастысы, Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы тиімділігімен қоса, өзінің
өміршеңдігін де танытып отыр. Сондай-ақ Үкімет ағымдағы жылдың алғашқы
жартыжылдығы бойынша нақты ЖІӨ-нің құлдырауына жол берген жоқ. Есесіне,
екінші тоқсанның аяғына таман өндірістің құлдырау қарқыны бәсеңдеп,
экономика өсімінің оң қорытындысы байқалды. Мәселен, ағымдағы жылдың маусым
айында экономика өсімі өткен жылдың маусымына қарағанда 1,4%-ды құраған.
Сонымен бірге, 2008 жылмен салыстырғанда биылғы жылдың қаңтар-маусым
айларында бірқатар жетекші салалардың көрсеткіштері оң сипатқа ауа бастады.
Атап айтқанда, ауыл шаруашылығындағы өсім - 2,7 %-ға, тау-кен өндірісі
саласы - 1,8 %-ға, мұнай өнімі - 3,6 %-ға, табиғи газ өндіру - 4,5 %-ға,
байланыс қызметі - 3,6 %-ға артқан. Осының өзінен Үкіметтің тұрақтандыру
жоспары нақты жемісін бере бастағанын көрсетеді.Экономиканың нақты секторын
дамыту қорытындылары да біршама жайтқа көз жеткізеді. Мәселен, ауыл
шаруашылығы саласында алғашқы жартыжылдықта жалпы өнім ауқымы 329,1 млрд.
теңгені құраған. Оның үстіне, жұртшылықтың негізгі азық-түлікке сұранысы
отандық өндіріс тарапынан қанағаттандырылып отыр. Яғни, қазіргі күні
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілді. Сондай-ақ,
экономиканың негізгі секторын құрап келген құрылыс саласына да жан біте
бастады. Жыл басындағы жағдай бойынша ең үлкен қауіп болып саналған
жұмыссыздықтың алдын алуда да ойдағыдай нәтижелерге қол жеткізіліп отыр.
Ағымдағы жылдың алты айындағы мәліметтер бойынша республика
экономикасында 7,9 млн. адам тартылған, бұның өзі былтырғы жылғы кезеңмен
салыстырғанда 0,4 %-ға артық көрсеткіш. Мауысым айындағы жұмыссыздар саны
565 мың адамды құрады.Сонымен бірге, қаржылық-банктік жүйе де қалпына келе
бастады. Ең бастысы жұртшылықтың мемлекет қолдауына ие болған банктерге
деген сенімі жоғалған жоқ. Теңгені девальвациялау мәселесі де Үкімет пен
Ұлттық банк ұстанған саясаттың дұрыстығын көрсетіп келеді.
Жалпы ағымдағы жылғы шілде айының аяғында соңғы 12 айлық
инфляцияның деңгейі 6,9%-ды құрады. Бұл 2008 жылдың желтоқсанымен
салыстырғанда 1,5 есеге төмен. Ал орташа жылдық инфляция 7,7-7,9 %
аралығында бағаланып отыр.Жалпы, Үкіметтің бірінші жарты жылдықтағы
әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары жағымды цифрлармен
өрнектелді[15,б.10-11].
Қазақстан – мейлінше интеграцияланған әлемдік үлкен ағзаның бір
бөлшегі. Ол үлкен ағза дүниежүзілік қаржы-экономикалық жүйе деп аталады.
Демек ағзаның өзге мүшелерінде пайда болған дерт келесі бір мүшенің
жұмысына әсер етпей қоймайды. Мұны Оңтүстік-Шығыс Азиядағы қаржы дағдарысы
кезінде де, осы жолы да сезінді. Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған қаржы
дағдарысы кезінде егемендігін жаңада алған республикамыз әлемдік жүйеге
онша интеграциялана қоймаған еді. Сондықтан да оның әсері негізінен
теңгенің девальвациясын сәл ұлғайтуға ғана жетті. Екінші деңгейдегі
банктеріміз сырттан қорлана алмайтын жағдай қалыптасты. Керісінше бұрын
алған несиелерін қайтаруға тура келді. Сондықтан да Қазақстанның ипотекалық
жүйесі біраз ақсады. Халыққа үлестірілген несие қайтарымы іркіліске
ұшырады. Жылжымайтын мүлік құны екі еседен астамға түсті. Тұрғын үй
бағасының түсуі әлі де жалғасады. Өйткені ол Қазақстан халқының нақты
табысына шақталмаған, алыпсатарлардың қолдан жасаған бағасы еді. Солай бола
тұрса да, өз егемендігін алған 18 жылдың ішінде ауқымды істер тындырып
үлгерген мемлекет басшылығы қазынамызға Ұлттық қор мен Ұлттық банктің
тұрақтандыру қорындағыны қоса есептегенде 50 миллиард доллардың сыртында
мол қаржы жинақтаған болатын. Оның үстіне Қазақстанның бағасы төмендемеген
шикізаттық экспортынан түсетін валюталық кіріс елден бұрынғы алынған
несиелердің қайтарымы ретінде шет елдерге шығарылатын валюталық шығысты
толық жабатындай деңгейден де артық. Осы екі жағдай Қазақстанның қарқында
дамуын сақтап қалып отыр.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев нарықтық дүниенің құбылмалы
мінезін жетік білетін көреген тұлға болып шықты. Кейбіреулер кезінде неше
түрлі наразылық пікірлерін білдірсе де, Елбасымыздың тікелей нұсқауымен
құрылған жоғарыда аталған қорлар бұл күндері отандық экономиканы дамытудың
қайнар бұлағына айналғандай. Үстіміздегі айдың орта шенінде Президент
Назарбаев Үкіметтің кеңейтілген мәжілісін өткізіп, онда Қазақстан
Республикасы дамуының бүкіләлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі стратегиясын
белгілеп берді. Мемлекеттік екі үлкен құрылым Қазына тұрақты даму қоры
мен Самұрық мемлекеттік активтерді басқару холдингі біріктіріліп, қандай
дауылға да болса қарсы жүре алатын алып және қуатты үлкен бір құрылым
өмірге келді. Бұл құрылым Қазақстанның қаржы-экономикалық жүйесіне
локомотивтік қызмет атқарып, бүкіләлемдік дағдарысты жағдайдың өзінде
еліміздің ырғақты және қарқынды дамуын жалғастыра беруде үлкен қызмет
атқарары сөзсіз[16,б.97]
2.2 Қазақстандағы дағдарысқа қолданылған қарсы шаралар
Қазақстандағы жағдай үкіметтің осы жылдың басынан бастап қабылдаған
жалпы және нүктелі шаралары экономиканың техникалық рецессияға өтуіне жол
бермегенімен қатар, макроэкономикалық тұрақтылықтың белгілі бір деңгейден
төмен түспеуіне әсерін бергені мәлім. Сонымен қатар, Қазақстан экономика
және бюджетті жоспарлау министрінің айтуынша, өткен жылғы маусым айымен
салыстырғанда, ағымдағы жылдың маусым айында экономиканың өсуі 1,4%-ға
артқан екен. Қазақстан дағдарыс салдарына қарсы шаралараға Ұлттық қордан ел
ЖІӨ-нің 14%-ы болатын сомада, яғни 19 млрд. АҚШ долларын жұмсады.
Экономикадаға өсім негізінен ауылшаруашылық саласында байқалып, саланың
өсім көрсеткіші 2,7%-ға артыпты. Ағымдағы жылдың қаңтар-тамыз айларында
елдегі негізгі капиталға инвестиция тарту 7,3%-ға артып, барлық салынған
инвестиция көлемі 2 трлн. 599,1 млрд. теңгені құрап отыр. Қазақстан
Республикасы Статистика агенттігі жартыжылдықтың жасаған әлеуметтік-
экономикалық қорытындысы бойынша негізгі капиталға инвестиция тарту өткен
жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 5,4%-ға артық болып тұр. Еліміздегі
үлкен қалаларда тұрғын үй рыногі де өсім нышанын көрсетуде. Қазақстан
Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
мәліметінше, елде жол картасы бойынша 256 мың адамды жұмыспен қамту керек
болса, ағымдағы жылдың тамыз айында соның 254 мыңы жұмыспен қамтылған.
Алдағы 2010-шы жылы ел ЖІӨ-нің өсуі 2,4%-дан 2014-ші жылға таяу
3,9%-ға артады деп болжануда. Қазақстан экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігінің болжауынша, келер жылы республика бюджетінің түсімі 3 трлн.
189,6 млрд. теңге шамасында болуы мүмкін деп күтілуде, бұл өткен жылдың
бюджеттік кірісінен шамамен 300 млрд. теңгеге артық . Жалпы алғанда,
Қазақстанның дағдарыс салдарына қарсы бағдарламасымен қабылданып жатырған
шараларын шетелдік мамандар жақсы бағалауда.[17]
Соңғы уақытта халықаралық сарапшылардың басым бөлігі әлемдік экономика
үшін ең ауыр кезең 2009 жылмен бірге артта қалып барады деген болжамдар
жасауда. Сарапшылардың басым бөлігі дағдарыстың қиын кезеңдері
еңсерілгенін, 2010 жылға үмітті жыл ретінде қарап, осы жылы әлемнің
көптеген нарығына қан жүгіріп,ең құрығанда дамудың 2008 жылғы деңгейіне
жете бастайтынын алға тартады. Енді бірі әлемдік елдерді АҚШ экономикасына,
халықаралық валютаның тұрақтылығы үшін де сол елдің экономикасына жұмыс
істеуге шақырып, сонда ғана мемлекеттерде мамыражай кезең оралатынын
көксейді. Ал дағдарыстың негізгі көзі болған АҚШ-қа келетін болсақ,
қайсыбір сарапшылар 2010 жылы бұл елде бюджет дефициті өсімінің
жалғасатынын, ұлттық қарыздың жылдам қарқынмен ұлғаятынын алға тартады.
Доллардың бұдан әрі әлсірей түсуі де экономика көш басындағы мемлекет үшін
үлкен соққы болуы мүмкіндігіне де назар аудартады. Есесіне, қиыншылықта да
жедел дамудың жаңа дүмпуін көрсеткен Қытайды естен шығармаған жөн. Әлемдік
сарапшылардың көпшілігі осы Қытай елін дағдарыста бірден-бір ұтымды
жағдайда болған мемлекет ретінде сипаттайды. Ал 2009 жылы әлемдік
экспорттаушылардың арасында біріншілікті еңсерген Қытай үшін 2010 жыл одан
да сәтті болатынын болжайтындар жеткілікті.
Дегенмен, бұлардың барлығы болжам. Ал ондай экономикалық болжамның
сорақысы осыдан дәл бір жыл бұрын да жасалған болатын. Дүние елдері үшін
шым-шытырық болжауларға ұласқан аса ауыр кезең 2009 жыл болса, былтыр
айтарлықтай күйреу мен қорқынышты құлдыраулар орын алған жоқ деуге болады.
Керісінше, былтырғы жылдың соңына қарай болжамдардың басым бөлігі
жағымсыздан жағымдыға қарай ойсырай бастады. Оның үстіне, бүгінгі таңда
түрлі сәуегейліктің орын алып отырғанына қарамастан, сарапшылар әлемдік
экономикада баяулап болса да орнықтылық белгілерін байқайды, сол үшін 2010
жылғы болжамдар басым жағдайда оң сипат алып келеді. Енді сондай
болжамдардың бірқатарына тоқталып өтсек.
Мәселен, Халықаралық валюталық қордың әлемдік экономиканың өсу
қарқыны бойынша болжамы 2009 жылғы 1,1%-ға қарағанда 2010 жылы 3,1 %-ды
құрайды. Бұнда да қор сарапшылары әлемдік экономиканың тұрақтылығы тым баяу
болатынын алға тартады. Яғни, баяу болса да өсім болады. Бұның өзі дағдару
мен құлдырауға қарағанда әлдеқайда үмітті болжам. Ал Экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымы елдері бойынша аталған ұйымның 2010 жылғы
экономикалық көрсеткіш болжамы 1,9 %-ға, АҚШ-та - 2,5 %-ға, Еуроаймақ - 0,9
%-ға өседі. Дүниежүзілік банк 2010 жылғы әлемдік экономиканың өсімін 2,6
пайыз деңгейінде қарастырады. Алдыңғы қатарлы ағылшындық консалтингтік
компаниялардың бірі болып табылатын Capital Economics -тің зерттеулеріне
қарағанда, 2010 жылы әлемдік ЖІӨ 2,7 %-ға артады. Оның ішінде АҚШ ЖІӨ - 3 %-
ды, Еуроаймақтағы ЖІӨ - 1,5 %-ды құрайтыны болжанады. Әлемдік экономиканың
жоғары өсімі бойынша тағы бір болжамды америкалық Morgan Stanley банкі
ұсынып отыр. Банк 2010 жылы әлемдік ЖІӨ 4 %-ға дейін өсетінін күтеді.
Morgan Stanley болжамдары бойынша дамушы елдердің экономикасы биылғы жылы
6,5 пайызға дейін артады екен. Ал АҚШ Мемлекеттік энергетикалық ақпарат
басқармасы 2010 жыл бойынша әлемдік ЖІӨ-нің өсуін 2,6 - %-ға дейін
болжайды.
Дағдарыс салқынының қайтып бара жатқаны туралы сөз болғанда, көптеген
сарапшылар ең алдымен былтырғы 2009 жылдың мамыр айынан бері қарайғы
мұнайдың әлемдік бағасының көтерілуіне сілтеме жасайтындай. Әлемдік
экономиканың құлдырауынан энергия ресурстарына және оның өндірісіне де
сұраныс қысқарғанын, соған сәйкес мұнайға бағаның да құлдырағанын ескерсек,
бағаның былтырғыдан бері қалыпты көтеріліп отыруы қандай да бір
қозғалыстың, сұраныстың болып жатқанын аңғартады. Ондай сұраныстың басым
бөлігі 2009 жылы экспорттаушы елдердің көшбасшысы болған Қытай еліне
қатысты болғаны анық. Қытай секілді жедел қарқындап отырған, оның үстіне
мұнайды импорттаушы елдер мұнай бағасының төмендігінен ішкі қорларын
қалыптастырудың қамын жасады. Ал ендігі сұраныс, яки баға бұндай ішкі
қорларға ғана емес, әлемдік экономикаға да қатысты болары сөзсіз. Сонымен,
бүгінгі таңда мұнай бағасы барреліне 70 доллардан асып отыр әрі осы
көрсеткіш биылғы жыл бойына сақталатыны болжанады. Бір жағынан мұнайға
бағаның бұндай өсу қалпын әлемдік экономиканың дағдарыстан шыға бастағаны
деп қарауға да толық болмайды, қара алтын бағасы әлі де серпінді болуы
мүмкін. Дегенмен, Мұнайды экспорттаушы мемлекеттер ұйымы да 2010 жылға
қатысты әлемдік экономикада жағымды өсімді болжап, бұның 2,9 пайыздың
деңгейде болатынын көрсетіпті. Ал ұйымның өз елдері ішіндегі (ОПЕК-тегі)
экономикалық өсімнің болжамы 2010 жылы 1,3 пайызды құраса, АҚШ-1,6 пайыз,
Еуроаймақ - 0,6 пайыз деңгейінде болжанады.
Ендігі күні дағдарыстың беті қайта бастады дегенмен, оның салдарына
орай атқарылатын шаралар да әжептәуір алаңдаушылық туғызатыны сөзсіз.
Мәселен, 2007 жылдан бергі күйзелісте әлем елдері бойынша жұмыссыздар саны
еселеніп артты. Бұл үрдіс жақын уақытта тоқтайды деу де сенімсіз. Өйткені,
әлемдік экономикалық өсімнің тым баяу болуы жұмыссыздық деңгейіне еш әсер
етпейтіні айқын, қайта бұның өзі үлкен экономикалық қауіпке айналып кетуі
де ғажап емес. Мәселен, Дүниежүзілік банктің былтырғы желтоқсан айында
жарияланған баяндамасына қарасақ, соңғы он жыл ішінде әлем бойынша
кедейлікпен күресте қол жеткізілген нәтиже қайта сарқыла бастағанға
ұқсайды. Сонымен бірге, Банк баяндамасында дағдарыс салдарынан отбасы
бюджеттеріне ауыр салмақ түсіп, жұртшылықтың жалпы өмір сүру деңгейі де
төмендеу үрдісі жайлы да айтылады. Бұған қоса, кредиттік, ипотекалық
салмақ та біршама халықты қалжырататыны шындық. Сол үшін де ағымдағы жылы
қай елдің болмасын үкіметі жұмыссыздықпен күресті бірінші орынға қоятыны
анық. Өйткені жұмыссыздықтың өсуі экономикалық белсенділіктің күрт
төмендеуінің белгісі болып табылады. Бұл ретте Қазақстан Үкіметінің 2010
жылы да Жол картасы аясында шараларды жалғастыруын, оның бағыттарын
кеңейтуін жұмыссыздықпен күресті жандандыра түсу әрекеті деп қараған
ләзім. Оның үстіне былтырғы жылы бұл бағдарлама өз тиімділігін әрі бұдан
былай да қажеттілігін танытты.[18,б. 23-26]
Жалпы, әлемдік экономиканың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ
СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дағдарыс түсінігі және экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫН
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың тигізген
зардабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Қазақстандағы дағдарысқа қарсы қолданылып жатқан
шаралар ... ... ... ... 18 2.3 Қазақстандығы дағдарыстан шығу
жолдарын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.4 Елбасының ұсынған дағдарысқа қарсы бес
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3. IPONT КОМПАНИЯСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ
ЖОЛДАРЫНА ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ..40
1. Ipoint компаниясының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын және төлем қабіліттілігін талдау
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...45
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары және
табыстылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Дүниежүзі бойынша қаржылық нарықта 2007 жылдың жартысынан орын алған
тұрақсыз жағдай Қазақстан елінің дамуына да әсер етті. Негізінде, бұл
дағдарыс банк пен тұрғын үй секторын ғана емес, сонымен қатар экономиканың
экспорт саласын да еліктірді.
Банк саласындағы дағдарыс отандық банктердің сыртқы қаржылық
ресурстарымен иелену мүмкіндіктері төмендеп нәтижесінде ішкі экономикадағы
несиелеу көлемінің азаюына алып келді.
Тек 2008 жылы Қазақстан банктері шетелдіктерге 10-12 млрд. доллар
төлеуге мәжбүр болды. Бұл жағжай ішкі несиелеу жүйесін азайтты, себебі
банктегі қаржы жинақталып,аяғында оның барлығы қарызды өтеуге кететін
болды.
Жылжымайтын мүлік нарығындағы қалыпсыздық тұрғын үй бағасының
төменедеуіне әкеліп,тұрғын үйдің түріне және мекен-жайына қарай бағасы 25-
40 пайызға қысқарды. Кезінде банктен жедел қарқынмен несие алған көптеген
құрылыс кәсіпорындар қазіргі таңда тоқырауға ұшырап отыр.
Экономиканың экспорт саласындағы дағдарыс, әлемдік
экономикалық дағдарыстың екінші толқыны экспорт саласына да әсер етті:
Қазастан экспорт тауарларына деген сұраныс та азайды, әсіресе мұнай мен
металдар. Осы жағдайдан соң кәсіпорындар қиын жағдайға тап болды.
Соған орай шағын және орта бизнес өкілдері де сұраныстың
төмендеуіне байланысты қиындыққа тірелді[1,б.3].
4 ақпан 2009 жылы Халық Банк тенгенің девальвациялануын жариялады.Сол
кезде Халық Банкінің берген ақша айырбастау көлемі 150 теңге бір долларға
тең болды. Девальвацияның жақсы жағы – ұлттық теңгені бір қалыпта ұстау
үшін ай сайын 2млрд доллармен толтырып тұру қажеттілігі алынды. Екіншіден,
отандық тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігін арттырып, олардың сұранысын
тұрақты қылады.
Алайда импорттен айналысатын жеке кәсіпкерлер бұдан зардап шекті.
Себебі олар төлемді теңгеде жүргізбейді.
Сонымен қоса, барлық отандық шикізат өндіретін қазақстандық
кәсіпкерлер қазақстан техгологиясын қолданғандықтан жеңеді.
Қазақстан Халық Банкі соңғы онжылдықта ақшаның құнсыздануына қарсы
шаралары көршілес елдердің орталық банктеріне қарағанда тиімдірек болып
келе жатыр.Ұстанған қаржылық саясат ақшаның құнсыздану зардабын төмендетуге
көмек береді.
Елдің сатып алу қабілеттілігін арттыру үшін қандай шара қолдану керек?
Еліміздің бір артықшылығы – Қазақстан өз еншісіне Ұлттық Қор мен
алтын-валюта резервтерін жинақтап, дағарысқа қарсы үкімет бағдарламасын
енгізді, соның ішінде:
- Макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылық,
- Жылжымайтын дүние-мүлік саласын қолдау,
- Шағын және орта бизнесті қолдау және оларды банк пен микронесие
ұйымдары арқылы қаржыландыру,
- Ауыл шаруашылығына салым,
- Басым инвестициялық және инфрақұрылым жобаларын қаржыландыру[2,б. 12].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі – ҚР-сының әлемдік дағдарыстан шығуына
қол жеткізу, экономиканы одан әрі жетілдіру, болашақта дағдарыстың
болдырмауына үлес салу болып табылады және Ipoint компаниясы мысалында
қаржылық талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – ҚР-сы экономикасының дағдарыстан шығу
жолдарын талдау және шығу жолдарын іздестіру.
Зерттеу объектісі- Ipoint компаниясы.
Зерттеу пәні - ҚР-сы экономикасының дағдарыстан шығу жолдарын зерттеу және
оны компания мысалында талдау.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы- дипломдық зерттеудің
нәтижелері – Қазақстан Республикасы экономикасында дағдарыстың пайда
болуы,оған қарсы қолданылып жатқан шаралары,болашақта дағдарыстың
қайталанбауына менің ұсыныстарым,
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде дағдарыстың түсінігі, мәні,сонымен қатар
дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері және Қазақстан
Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың тигізген зардабы туралы
жазылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі Қазақстандағы дағдарысқа қарсы
қолданылып жатқан шаралар, одан шығу жолдарын зерттеу және де Елбасының
дағдарысқа қарсы бес жолы ұсыныстары туралы айтылған.
Үшінші бөлімде Ipoint компаниясы мысалында қаржылық талдау
жүргізіліп, дағдарыстан шығу жолдары талқыланған.
Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІ
1.1Дағдарыс түсінігі және экономикалық дағдарыс мәні
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады.
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы
мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму
стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін
ескеру мүмкін емес[3,б.20].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жүмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау.
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бүл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1).
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді.
Жүмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар [4,б 3].
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс
процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен
персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану
жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Сурет 1- Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы
Ескерту – құрастырылған әдебиет бойынша[5,б.18]
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының
шиеленсуінің шегі (сурет 1).
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге,
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және
субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат
өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе әлемдік
экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде
байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі
қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және
инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі.
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қауіпі
әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі
айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: ұйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіреді. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару
мүмкіндігі.
Сурет 2- Дағдарыстың себептері
Ескерту – құрастырылған әдебиет бойынша[5,б.22].
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі
шығу. Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу.
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жұмсартып
немесе оны өршітуі мүмкін. Бұл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты (Сурет 3)
Сурет 3 - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ескерту – құрастырылған әдебиет бойынша[5,б.22].
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды
дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады [5, б.23].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық
әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін
қамтиды. Бұл дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс
жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның
құрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге
болады.Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде[6,б.80]
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады - таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан қатаң
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп - капиталистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық тұрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен тұтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
түтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бүзылуы байқалмады[7,б. 125].
Тауар өндірісінде, өндірісті ұйымдастырудың үстемдік етуші формасы
болып, ал нарық оның реттеушісі болғалы, өндіріс пен тұтыну арасындағы
айырма уақытпен де және кеңістіктеде тез күшейе түсті. Стихиялық және
анархиялық жағдайда өндірістегі экономикалық дағдарыстар объективті
заңдылық бола бастады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлем қабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, ұдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады.
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бұл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде, болмай қоймайтындығын дәлелдеп
ашқан. Белгілі экономист В. Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар.
Маркстік емес мектеп өкілдері алғашында, экономикалық циклдардың бо-
латындығын теріске шығарып, дәстүрлі нарық механизмі шеңберіндегі құбылыс
сияқты циклдықты жеңу мүмкіндігін дәлелдеп бақты. Әлемдік экономиканың XX
ғасырдағы дамуы артық өндіріс процесіндегі циклдық көзқарасы шегінен
бастартуға әкелді.
Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршама қарама-
қайшы. Және бұған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына
әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде әр түрлі және же-келей
елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер
циклдылықтың ұзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) байланы-
стырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға
ұшырап отырады. Бұл экономикалық жандануға стимул болу үшін оларды жаңартып
отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, құрал - жабдықтар
мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономи-
калық циклдлықтың материалды негізін қалайды.
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қазіргі әлемдегі ҒТП
әсерінен, негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық
дағдарыстарды капитализм табиғатымен байланыстырмай басқа да себептерін
ұсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын
халықтың жеткіліксіз тұтынуы. Жеткіліксіз тұтыну теориясының жалғастырушы
өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі
ретінде тұтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ тұтынудың
жетіспеушігілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен
гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-номистердің
есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен немесе теңсіздіктен.
Теңсіздік теориясы саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған
басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық
бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон Хайектің
ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда болуы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сұранысты ынталандыру)
туындайды[8,б.107].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-
хологиялық суреттемесі бар. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-ауыздық
капитал салымының тұрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай инвестициялық
циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық ғылым, қазіргі
уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін түсіндіретін бір қатар
теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон өзінің экономика
кітабында циклдық пен дағдарыстар теориясының бірқатар белгілерін
көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашалық еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ
адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
- мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау больга
табылады. (Хайек, Мизис және басқалар);
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт
жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын
мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің эконо-
микалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар аударуға
лайықты[9,б 63].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсынады. Циклдық факторын зерттеудегі еңбегінің
бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны циклдық
себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңы болып 60 -шы
жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бұл кезеңде, біріншіден,
нарықтык экономика циклдлығының экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі)
себептерінің шектелуіне аса көңіл бөліне бастады, әсіресе эндогенді
факторларға айрықша көңіл бөлінеді. Екіншіден, бірқатар мамандар позициясы
анықталды, олардың ойынша, көптеген дамыған елдер үкіметі экономикалық
теңдік тұрақтылығын және циклдық ауытқуларды бәсеңдетуге бағытталган
дағдарысқа қарсы реттеуге аса көңіл бөлмей, керісінше проциклдық саясат
жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды.
Циклдық фазалары және оныц көрініс табуы
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан түрады.
Бірінші фаза -дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономиканың
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
түрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған салаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сұйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бүл фаза (ұзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бүл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға тұрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады.
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады.
Төртінші - көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың
азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
қүралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және несие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін.
Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің
көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың
төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
- Кондратьев циклы немесе ұзақ толқынды цикл, ұзақтылығы 40-60 жыл.
Оның басты қозғаушы күші болып қоғамдық өндірістің техноло-гиялық базасын
түбегейлі өзгерту, оның құрылымын қайта қарастыру;
Кузнец циклы. Оның ұзақтылығы шамамен 20 жылмен шектеледі, ал оның қозғаушы
күші болып, үдайы өндіріс қүрылымындағы өндіріс жылжуы (бұны ұдайы өндіріс
немесе құрылыс циклы деп жиі айтады);
Джаглер циклы. Ұзақтылығы 7-11 жыл, бұл алуан түрлі ақша-несие
факторларының өз-ара іс-әрекетінің қортындысы болып табылады;
Китчин циклы, ұзақтылығы 3-5 жыл, кәсіпорынның тауарлы-материалды
құндылықтарының салыстырмалы көлемі динамикасынан туындайды;
Жеке шаруашылық циклы, 1 жылдан 12 жылға дейінгі кезеңді қамтып,
инвестициялық белсенділіктің ауытқуына байланысты өмір сүреді.[10,б.60-61]
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын
толқын теориясына үлкен көңіл бөледі. Өткен ғасырдың 20 жылдарынан-ақ,
КСРО шаруашылық конъюктурасының динамикасы сүрақтарын қарастыра отырып,
Кондратьев ел экономикасының дамуын сипаттайтьш бірқатар көрсеткіштерді,
әлемдегі капиталистік шаруашылық динамикасы-мен, экономикалық салыстырулар
жүргізді. Зерттеулер нәтижесі оның капи-талистік ұдайы өндірістің ұзын
толқындар концепциясының туындауына әкеліп соқты. Көптеген статистикалық
материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік үдайы өндіріс
циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, ұзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен
ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бүл циклдардан Кондратьев екі фазаны
немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Бірінші цикл - 1787 - 1792 ж.ж. бастап 1810-1817 ж.ж. дейін
(жоғарлатқыш толқын) және 1810 - 1817 ж.ж. бастап 1844-1855 ж. дейін
(төмендеткіш толқын). Екінші цикл 1844-1851 ж.ж. бастап 1870-1875 ж. дейін
(жоғарлатқыш толқын) жоне 1870-1875 ж.ж. бастап 1890-1896 ж. дейін
(төмендеткіш толқын). Үшінші цикл 1890-1896 ж.ж. бастап 1914-1920 ж. дейін
(жоғарлатқыш толқын) және 1920 жылдан 1940 дейін (төмендеткіш толқын). Оның
есебі бойынша, келесі төртінші үлкен цикл 40 жылдың соңынан бас-тап 70
жылдардың басына дейін жалғасуы керек болған. Жоғарлатқыш толқын күтіліп,
ал 70 жылдардың басынан 80 жылдардың ортасына дейін -төмендеткіш толқын.
Төртішні циклдың төмендеткіш толқынынан, келесі үлкен бесінші циклдың
жоғарлатқыш толқынына өту, осы есеппен 90 жылдың басы, ал осы бесінші
циклдың жоғарлатқыш толқынының жоғарғы нүктесі, XXI ғасырдың бірінші
ондығьшда жетуі тиіс.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар қүрметтеліп орын
берілді. Бүл теорияға 80-90 жылдары бірқатар ха-лықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бүл бағытта табысты еңбек еткен Австрия эконо-мисі Й. Шумпетер
болды. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін[11,б 85-86].
1.2 Дүниежүзілік дағдарыстың бастау алған себептері
Жаһандық дағдарыстың басты себебі, әлемдік резервтік валюталардың
генетикалық ақаулары болып табылады. Әлемдік валюталардың қалыптасқан
эмиссия тәртібі мен айналымы заңдылықтың, демократиялықтың,
бәсекелестіктің, тиімділіктің, валюталарды пайдаланушылар тарапынан
бақылаудың және сол сияқтылардың ешқандай өлшемдеріне сай келмейді.
Осының бәрі басты, алғашқы ақаулардың бірімен заңды түрде байланысты:
әлемнің барлық валюталары құнды иллюзиялық тұрғыда бағалаудың әлдеқашан
ескірген құралдар санатына жатады. Бүгінде резервтік валюталардың бірде-
бірі тауарлар мен қызметтердің шынайы құнын нақты бағалай да өлшей,
айырбастай да көшіре алмайды.
Жаһандық дағдарыстан шығудың мәні осынау өздерін әлдеқашан түгесіп
болған әлемдік валюталардан жаңа сападағы жаңа қаржы құралдарына тауарлар
мен қызметтердің құнын нақты өлшеуіштерге әлдеқашан пісіп жетілген, сөзсіз
көшуде болып отыр. Тек осы жаһандық геоқаржылық инновация ғана жаңа
мақсаттар, құндылықтар, пайымдар базасында әлемді біртіндеп түбегейлі
жаңартуды бастауға жол ашпақ[24,б.20].
Жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс – әлем үшін елеулі сынақ болды.
Адамзат тарихтың шұғыл бұрылыстарының себебі болған экономикалық
құлдырауларды талай рет бастан кешсе де бұл дағдарыстың ауқымы мен
салдарлары бұрын- соңды болған емес.
Тек, соңғы жүз жылда оннан астам әрқилы тереңдіктегі дағдарыстар болды. Бұл
– жаһандық соғыстарға соқтырған ХХ ғасырдың басындағы экономикалық
күйзелістер де, Кеңес Одағының ыдырауын туындатқан бүкіл социалистік
жүйенің 70-80-ші жылдардағы дағдарысы да, 90-шы жылдардың аяғындағы Азия
дағдарысы да әлемдік экономиканы сілкілеп өтті.
Алайда, бұл жолғы дағдарыс – жаңа деңгейдегі құбылыс. Ол – бүкіл әлемнің
экономикасын қамтып отыр. Әлемдік экономиканың осы жолғы жаандық дағдарыс
салдарынан шеккен зардабының көлемі – 3,5 триллион долларға бағаланып отыр.
Қазір көптеген сарапшылар, талдамашылар, ғалымдар дағдарыстың
туындау себептерін іздестіріп, ең қайран қаларлық болжамдар жасауда.
Бірақ та, дағдарыстың негізінде – адамның мәңгілік кінәраттары –
ашқарақтық, имансыздық және жауапсыздық жатқанын мойындауға батылы
жететіндер табыла қоймас.
АҚШ-та басталған қаржы дағдарысы, бүгінгі күнде әлемнің барлық
елдеріне, оның ішінде дамыған және дамушы елдердің экономикаларын әлі де
шайқатуда.
2007 жылдың аяғында алыпсатарлық мәмілелердің жалпы көлемі 14
триллион доллардан астамды құрады. Ондаған олигархтың байлыққа құнығушылығы
миллиондар үшін қасірет болып оралды.
Халықаралық мамандардың бағалауы бойынша, дағдарыспен күреске әлемде
қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ доллары жұмсалған.
Қазіргі кезде әлемдік экономикалық ахуалдың біршама жақсарғаны туралы
белгілер беріліп жатыр.
Бірақ та, тұтастай алғанда, мынаны айтуға болады, алдағы кезеңде әлемдегі
экономикалық ахуал айтарлықтай әлсіз болып, дағдарыстың жаңа толқынының
қатері сақталады.[12,б.4].
Дағдарыс бастау алған АҚШ экономикасы бір жарым жылдан бері рецессия
қалпынан шыға алмай, бұл елдегі жұмыссыздар саны 2008-ші жылы 2,6 млн.
адамнан асты. Барак Обама әкімшілігі қабылдаған және АҚШ конгресінің
қолдауына ие болған дағдарыс салдарымен күресу бағдарламасы бойынша,
экономиканы тұрақтандыру, өндірісті жандандыру үшін бюджеттен 787 млрд. АҚШ
доллары бөлінді. Обама әкімшілігі қабылданған бағдарламаның арқасында 4
млн. адамға жаңа жұмыс орындарын ашуға, жұмыссыздарға өтемақы көлемін
арттыруға, елдің жол-транспорт жүйесін қайтадан жөндеуге, жаңа
технологиялармен баламалы қуат көздерін дамытуға, жалпы алғанда, АҚШ
экономикасын жандандырудан үмітті. Аталған қаржының бөлінуіне және
бағдарламаның дұрыс, орынды атқарылуына байланысты АҚШ экономикасы аздаған
болса да қайта қалыпқа келудің нышандарын көрсетуде. Әлемдік қаржы
дағдарысының, жалпы дүниежүзі қауымдастығы үшін осы уақытқа дейін алып
келген шығыны 10 трлн. АҚШ долларына бағалануда. Осы тұста дағдарыс
салдарымен күресу үшін ең ауқымды бюджетті және масштабты бағдарлама
қабылдаған елдердің алдыңғы қатарын АҚШ пен Ұлыбритания бастап келеді. АҚШ
дағдарыс салдарымен күресу үшін 3,6 трлн. АҚШ долларын шығындаса,
Ұлыбритания өзінің ЖІӨ-нің 94%-ы болатын 2,4 трлн. АҚШ долларын жұмсап
үлгіріпті[13,б.6].
Қазақстандағы жағдайға келетін болсақ, үкіметтің осы жылдың басынан
бастап қабылдаған жалпы және нүктелі шаралары экономиканың техникалық
рецессияға өтуіне жол бермегенімен қатар, макроэкономикалық тұрақтылықтың
белгілі бір деңгейден төмен түспеуіне әсерін бергені мәлім. Сонымен қатар,
Қазақстан экономика және бюджетті жоспарлау министрінің айтуынша, өткен
жылғы маусым айымен салыстырғанда, ағымдағы жылдың маусым айында
экономиканың өсуі 1,4%-ға артқан екен. Қазақстан дағдарыс салдарына қарсы
шаралараға Ұлттық қордан ел ЖІӨ-нің 14%-ы болатын сомада, яғни 19 млрд.
АҚШ долларын жұмсады. Экономикадаға өсім негізінен ауылшаруашылық саласында
байқалып, саланың өсім көрсеткіші 2,7%-ға артыпты. Ағымдағы жылдың қаңтар-
тамыз айларында елдегі негізгі капиталға инвестиция тарту 7,3%-ға артып,
барлық салынған инвестиция көлемі 2 трлн. 599,1 млрд. теңгені құрап отыр.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі жартыжылдықтың жасаған
әлеуметтік-экономикалық қорытындысы бойынша негізгі капиталға инвестиция
тарту өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 5,4%-ға артық болып тұр.
Еліміздегі үлкен қалаларда тұрғын үй рыногі де өсім нышанын көрсетуде.
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
мәліметінше, елде жол картасы бойынша 256 мың адамды жұмыспен қамту керек
болса, ағымдағы жылдың тамыз айында соның 254 мыңы жұмыспен қамтылған.
Алдағы 2010-шы жылы ел ЖІӨ-нің өсуі 2,4%-дан 2014-ші жылға таяу 3,9%-
ға артады деп болжануда. Қазақстан экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігінің болжауынша, келер жылы республика бюджетінің түсімі 3 трлн.
189,6 млрд. теңге шамасында болуы мүмкін деп күтілуде, бұл өткен жылдың
бюджеттік кірісінен шамамен 300 млрд. теңгеге артық . Жалпы алғанда,
Қазақстанның дағдарыс салдарына қарсы бағдарламасымен қабылданып жатырған
шараларын шетелдік мамандар жақсы бағалауда[14,б.12]
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛДАРЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасы экономикасына әлемдік дағдарыстың
тигізген зардабы.
Үкіметтің алғашқы жарты жылдық қорытындыларына сәйкес,
Қазақстан экономикасы сыртқы әсерлерге төтеп бере алатынын дәлелдеп отыр
деп айтуға болады. Наурыз айында өндіріс көлемінің құлдырауы өткен жылдың
тиісті кезеңіне қарағанда 7,4% болса, маусым айында 7% өсумен алмасқан.
Әлемдік жағдайға байланысты үстіміздегі жылдың басынан бері Қазақстан
экономикасының болашағына түрлі жорамалдар жасалғаны белгілі. Бірақ
қаржылық-экономикалық саясаттың, дер кезінде атқарылған тұрақтандыру
жоспарының нәтижесінде ондай болжамдар тек болжам күйінде ғана қалды. Ең
бастысы, Үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы тиімділігімен қоса, өзінің
өміршеңдігін де танытып отыр. Сондай-ақ Үкімет ағымдағы жылдың алғашқы
жартыжылдығы бойынша нақты ЖІӨ-нің құлдырауына жол берген жоқ. Есесіне,
екінші тоқсанның аяғына таман өндірістің құлдырау қарқыны бәсеңдеп,
экономика өсімінің оң қорытындысы байқалды. Мәселен, ағымдағы жылдың маусым
айында экономика өсімі өткен жылдың маусымына қарағанда 1,4%-ды құраған.
Сонымен бірге, 2008 жылмен салыстырғанда биылғы жылдың қаңтар-маусым
айларында бірқатар жетекші салалардың көрсеткіштері оң сипатқа ауа бастады.
Атап айтқанда, ауыл шаруашылығындағы өсім - 2,7 %-ға, тау-кен өндірісі
саласы - 1,8 %-ға, мұнай өнімі - 3,6 %-ға, табиғи газ өндіру - 4,5 %-ға,
байланыс қызметі - 3,6 %-ға артқан. Осының өзінен Үкіметтің тұрақтандыру
жоспары нақты жемісін бере бастағанын көрсетеді.Экономиканың нақты секторын
дамыту қорытындылары да біршама жайтқа көз жеткізеді. Мәселен, ауыл
шаруашылығы саласында алғашқы жартыжылдықта жалпы өнім ауқымы 329,1 млрд.
теңгені құраған. Оның үстіне, жұртшылықтың негізгі азық-түлікке сұранысы
отандық өндіріс тарапынан қанағаттандырылып отыр. Яғни, қазіргі күні
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілді. Сондай-ақ,
экономиканың негізгі секторын құрап келген құрылыс саласына да жан біте
бастады. Жыл басындағы жағдай бойынша ең үлкен қауіп болып саналған
жұмыссыздықтың алдын алуда да ойдағыдай нәтижелерге қол жеткізіліп отыр.
Ағымдағы жылдың алты айындағы мәліметтер бойынша республика
экономикасында 7,9 млн. адам тартылған, бұның өзі былтырғы жылғы кезеңмен
салыстырғанда 0,4 %-ға артық көрсеткіш. Мауысым айындағы жұмыссыздар саны
565 мың адамды құрады.Сонымен бірге, қаржылық-банктік жүйе де қалпына келе
бастады. Ең бастысы жұртшылықтың мемлекет қолдауына ие болған банктерге
деген сенімі жоғалған жоқ. Теңгені девальвациялау мәселесі де Үкімет пен
Ұлттық банк ұстанған саясаттың дұрыстығын көрсетіп келеді.
Жалпы ағымдағы жылғы шілде айының аяғында соңғы 12 айлық
инфляцияның деңгейі 6,9%-ды құрады. Бұл 2008 жылдың желтоқсанымен
салыстырғанда 1,5 есеге төмен. Ал орташа жылдық инфляция 7,7-7,9 %
аралығында бағаланып отыр.Жалпы, Үкіметтің бірінші жарты жылдықтағы
әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары жағымды цифрлармен
өрнектелді[15,б.10-11].
Қазақстан – мейлінше интеграцияланған әлемдік үлкен ағзаның бір
бөлшегі. Ол үлкен ағза дүниежүзілік қаржы-экономикалық жүйе деп аталады.
Демек ағзаның өзге мүшелерінде пайда болған дерт келесі бір мүшенің
жұмысына әсер етпей қоймайды. Мұны Оңтүстік-Шығыс Азиядағы қаржы дағдарысы
кезінде де, осы жолы да сезінді. Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған қаржы
дағдарысы кезінде егемендігін жаңада алған республикамыз әлемдік жүйеге
онша интеграциялана қоймаған еді. Сондықтан да оның әсері негізінен
теңгенің девальвациясын сәл ұлғайтуға ғана жетті. Екінші деңгейдегі
банктеріміз сырттан қорлана алмайтын жағдай қалыптасты. Керісінше бұрын
алған несиелерін қайтаруға тура келді. Сондықтан да Қазақстанның ипотекалық
жүйесі біраз ақсады. Халыққа үлестірілген несие қайтарымы іркіліске
ұшырады. Жылжымайтын мүлік құны екі еседен астамға түсті. Тұрғын үй
бағасының түсуі әлі де жалғасады. Өйткені ол Қазақстан халқының нақты
табысына шақталмаған, алыпсатарлардың қолдан жасаған бағасы еді. Солай бола
тұрса да, өз егемендігін алған 18 жылдың ішінде ауқымды істер тындырып
үлгерген мемлекет басшылығы қазынамызға Ұлттық қор мен Ұлттық банктің
тұрақтандыру қорындағыны қоса есептегенде 50 миллиард доллардың сыртында
мол қаржы жинақтаған болатын. Оның үстіне Қазақстанның бағасы төмендемеген
шикізаттық экспортынан түсетін валюталық кіріс елден бұрынғы алынған
несиелердің қайтарымы ретінде шет елдерге шығарылатын валюталық шығысты
толық жабатындай деңгейден де артық. Осы екі жағдай Қазақстанның қарқында
дамуын сақтап қалып отыр.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев нарықтық дүниенің құбылмалы
мінезін жетік білетін көреген тұлға болып шықты. Кейбіреулер кезінде неше
түрлі наразылық пікірлерін білдірсе де, Елбасымыздың тікелей нұсқауымен
құрылған жоғарыда аталған қорлар бұл күндері отандық экономиканы дамытудың
қайнар бұлағына айналғандай. Үстіміздегі айдың орта шенінде Президент
Назарбаев Үкіметтің кеңейтілген мәжілісін өткізіп, онда Қазақстан
Республикасы дамуының бүкіләлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі стратегиясын
белгілеп берді. Мемлекеттік екі үлкен құрылым Қазына тұрақты даму қоры
мен Самұрық мемлекеттік активтерді басқару холдингі біріктіріліп, қандай
дауылға да болса қарсы жүре алатын алып және қуатты үлкен бір құрылым
өмірге келді. Бұл құрылым Қазақстанның қаржы-экономикалық жүйесіне
локомотивтік қызмет атқарып, бүкіләлемдік дағдарысты жағдайдың өзінде
еліміздің ырғақты және қарқынды дамуын жалғастыра беруде үлкен қызмет
атқарары сөзсіз[16,б.97]
2.2 Қазақстандағы дағдарысқа қолданылған қарсы шаралар
Қазақстандағы жағдай үкіметтің осы жылдың басынан бастап қабылдаған
жалпы және нүктелі шаралары экономиканың техникалық рецессияға өтуіне жол
бермегенімен қатар, макроэкономикалық тұрақтылықтың белгілі бір деңгейден
төмен түспеуіне әсерін бергені мәлім. Сонымен қатар, Қазақстан экономика
және бюджетті жоспарлау министрінің айтуынша, өткен жылғы маусым айымен
салыстырғанда, ағымдағы жылдың маусым айында экономиканың өсуі 1,4%-ға
артқан екен. Қазақстан дағдарыс салдарына қарсы шаралараға Ұлттық қордан ел
ЖІӨ-нің 14%-ы болатын сомада, яғни 19 млрд. АҚШ долларын жұмсады.
Экономикадаға өсім негізінен ауылшаруашылық саласында байқалып, саланың
өсім көрсеткіші 2,7%-ға артыпты. Ағымдағы жылдың қаңтар-тамыз айларында
елдегі негізгі капиталға инвестиция тарту 7,3%-ға артып, барлық салынған
инвестиция көлемі 2 трлн. 599,1 млрд. теңгені құрап отыр. Қазақстан
Республикасы Статистика агенттігі жартыжылдықтың жасаған әлеуметтік-
экономикалық қорытындысы бойынша негізгі капиталға инвестиция тарту өткен
жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 5,4%-ға артық болып тұр. Еліміздегі
үлкен қалаларда тұрғын үй рыногі де өсім нышанын көрсетуде. Қазақстан
Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
мәліметінше, елде жол картасы бойынша 256 мың адамды жұмыспен қамту керек
болса, ағымдағы жылдың тамыз айында соның 254 мыңы жұмыспен қамтылған.
Алдағы 2010-шы жылы ел ЖІӨ-нің өсуі 2,4%-дан 2014-ші жылға таяу
3,9%-ға артады деп болжануда. Қазақстан экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігінің болжауынша, келер жылы республика бюджетінің түсімі 3 трлн.
189,6 млрд. теңге шамасында болуы мүмкін деп күтілуде, бұл өткен жылдың
бюджеттік кірісінен шамамен 300 млрд. теңгеге артық . Жалпы алғанда,
Қазақстанның дағдарыс салдарына қарсы бағдарламасымен қабылданып жатырған
шараларын шетелдік мамандар жақсы бағалауда.[17]
Соңғы уақытта халықаралық сарапшылардың басым бөлігі әлемдік экономика
үшін ең ауыр кезең 2009 жылмен бірге артта қалып барады деген болжамдар
жасауда. Сарапшылардың басым бөлігі дағдарыстың қиын кезеңдері
еңсерілгенін, 2010 жылға үмітті жыл ретінде қарап, осы жылы әлемнің
көптеген нарығына қан жүгіріп,ең құрығанда дамудың 2008 жылғы деңгейіне
жете бастайтынын алға тартады. Енді бірі әлемдік елдерді АҚШ экономикасына,
халықаралық валютаның тұрақтылығы үшін де сол елдің экономикасына жұмыс
істеуге шақырып, сонда ғана мемлекеттерде мамыражай кезең оралатынын
көксейді. Ал дағдарыстың негізгі көзі болған АҚШ-қа келетін болсақ,
қайсыбір сарапшылар 2010 жылы бұл елде бюджет дефициті өсімінің
жалғасатынын, ұлттық қарыздың жылдам қарқынмен ұлғаятынын алға тартады.
Доллардың бұдан әрі әлсірей түсуі де экономика көш басындағы мемлекет үшін
үлкен соққы болуы мүмкіндігіне де назар аудартады. Есесіне, қиыншылықта да
жедел дамудың жаңа дүмпуін көрсеткен Қытайды естен шығармаған жөн. Әлемдік
сарапшылардың көпшілігі осы Қытай елін дағдарыста бірден-бір ұтымды
жағдайда болған мемлекет ретінде сипаттайды. Ал 2009 жылы әлемдік
экспорттаушылардың арасында біріншілікті еңсерген Қытай үшін 2010 жыл одан
да сәтті болатынын болжайтындар жеткілікті.
Дегенмен, бұлардың барлығы болжам. Ал ондай экономикалық болжамның
сорақысы осыдан дәл бір жыл бұрын да жасалған болатын. Дүние елдері үшін
шым-шытырық болжауларға ұласқан аса ауыр кезең 2009 жыл болса, былтыр
айтарлықтай күйреу мен қорқынышты құлдыраулар орын алған жоқ деуге болады.
Керісінше, былтырғы жылдың соңына қарай болжамдардың басым бөлігі
жағымсыздан жағымдыға қарай ойсырай бастады. Оның үстіне, бүгінгі таңда
түрлі сәуегейліктің орын алып отырғанына қарамастан, сарапшылар әлемдік
экономикада баяулап болса да орнықтылық белгілерін байқайды, сол үшін 2010
жылғы болжамдар басым жағдайда оң сипат алып келеді. Енді сондай
болжамдардың бірқатарына тоқталып өтсек.
Мәселен, Халықаралық валюталық қордың әлемдік экономиканың өсу
қарқыны бойынша болжамы 2009 жылғы 1,1%-ға қарағанда 2010 жылы 3,1 %-ды
құрайды. Бұнда да қор сарапшылары әлемдік экономиканың тұрақтылығы тым баяу
болатынын алға тартады. Яғни, баяу болса да өсім болады. Бұның өзі дағдару
мен құлдырауға қарағанда әлдеқайда үмітті болжам. Ал Экономикалық
ынтымақтастық және даму ұйымы елдері бойынша аталған ұйымның 2010 жылғы
экономикалық көрсеткіш болжамы 1,9 %-ға, АҚШ-та - 2,5 %-ға, Еуроаймақ - 0,9
%-ға өседі. Дүниежүзілік банк 2010 жылғы әлемдік экономиканың өсімін 2,6
пайыз деңгейінде қарастырады. Алдыңғы қатарлы ағылшындық консалтингтік
компаниялардың бірі болып табылатын Capital Economics -тің зерттеулеріне
қарағанда, 2010 жылы әлемдік ЖІӨ 2,7 %-ға артады. Оның ішінде АҚШ ЖІӨ - 3 %-
ды, Еуроаймақтағы ЖІӨ - 1,5 %-ды құрайтыны болжанады. Әлемдік экономиканың
жоғары өсімі бойынша тағы бір болжамды америкалық Morgan Stanley банкі
ұсынып отыр. Банк 2010 жылы әлемдік ЖІӨ 4 %-ға дейін өсетінін күтеді.
Morgan Stanley болжамдары бойынша дамушы елдердің экономикасы биылғы жылы
6,5 пайызға дейін артады екен. Ал АҚШ Мемлекеттік энергетикалық ақпарат
басқармасы 2010 жыл бойынша әлемдік ЖІӨ-нің өсуін 2,6 - %-ға дейін
болжайды.
Дағдарыс салқынының қайтып бара жатқаны туралы сөз болғанда, көптеген
сарапшылар ең алдымен былтырғы 2009 жылдың мамыр айынан бері қарайғы
мұнайдың әлемдік бағасының көтерілуіне сілтеме жасайтындай. Әлемдік
экономиканың құлдырауынан энергия ресурстарына және оның өндірісіне де
сұраныс қысқарғанын, соған сәйкес мұнайға бағаның да құлдырағанын ескерсек,
бағаның былтырғыдан бері қалыпты көтеріліп отыруы қандай да бір
қозғалыстың, сұраныстың болып жатқанын аңғартады. Ондай сұраныстың басым
бөлігі 2009 жылы экспорттаушы елдердің көшбасшысы болған Қытай еліне
қатысты болғаны анық. Қытай секілді жедел қарқындап отырған, оның үстіне
мұнайды импорттаушы елдер мұнай бағасының төмендігінен ішкі қорларын
қалыптастырудың қамын жасады. Ал ендігі сұраныс, яки баға бұндай ішкі
қорларға ғана емес, әлемдік экономикаға да қатысты болары сөзсіз. Сонымен,
бүгінгі таңда мұнай бағасы барреліне 70 доллардан асып отыр әрі осы
көрсеткіш биылғы жыл бойына сақталатыны болжанады. Бір жағынан мұнайға
бағаның бұндай өсу қалпын әлемдік экономиканың дағдарыстан шыға бастағаны
деп қарауға да толық болмайды, қара алтын бағасы әлі де серпінді болуы
мүмкін. Дегенмен, Мұнайды экспорттаушы мемлекеттер ұйымы да 2010 жылға
қатысты әлемдік экономикада жағымды өсімді болжап, бұның 2,9 пайыздың
деңгейде болатынын көрсетіпті. Ал ұйымның өз елдері ішіндегі (ОПЕК-тегі)
экономикалық өсімнің болжамы 2010 жылы 1,3 пайызды құраса, АҚШ-1,6 пайыз,
Еуроаймақ - 0,6 пайыз деңгейінде болжанады.
Ендігі күні дағдарыстың беті қайта бастады дегенмен, оның салдарына
орай атқарылатын шаралар да әжептәуір алаңдаушылық туғызатыны сөзсіз.
Мәселен, 2007 жылдан бергі күйзелісте әлем елдері бойынша жұмыссыздар саны
еселеніп артты. Бұл үрдіс жақын уақытта тоқтайды деу де сенімсіз. Өйткені,
әлемдік экономикалық өсімнің тым баяу болуы жұмыссыздық деңгейіне еш әсер
етпейтіні айқын, қайта бұның өзі үлкен экономикалық қауіпке айналып кетуі
де ғажап емес. Мәселен, Дүниежүзілік банктің былтырғы желтоқсан айында
жарияланған баяндамасына қарасақ, соңғы он жыл ішінде әлем бойынша
кедейлікпен күресте қол жеткізілген нәтиже қайта сарқыла бастағанға
ұқсайды. Сонымен бірге, Банк баяндамасында дағдарыс салдарынан отбасы
бюджеттеріне ауыр салмақ түсіп, жұртшылықтың жалпы өмір сүру деңгейі де
төмендеу үрдісі жайлы да айтылады. Бұған қоса, кредиттік, ипотекалық
салмақ та біршама халықты қалжырататыны шындық. Сол үшін де ағымдағы жылы
қай елдің болмасын үкіметі жұмыссыздықпен күресті бірінші орынға қоятыны
анық. Өйткені жұмыссыздықтың өсуі экономикалық белсенділіктің күрт
төмендеуінің белгісі болып табылады. Бұл ретте Қазақстан Үкіметінің 2010
жылы да Жол картасы аясында шараларды жалғастыруын, оның бағыттарын
кеңейтуін жұмыссыздықпен күресті жандандыра түсу әрекеті деп қараған
ләзім. Оның үстіне былтырғы жылы бұл бағдарлама өз тиімділігін әрі бұдан
былай да қажеттілігін танытты.[18,б. 23-26]
Жалпы, әлемдік экономиканың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz