Шағын бизнестiң дамуындағы әлемдiк тәжiрибе
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕМДIК
ТӘЖIРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС ДАМУЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Шағын бизнес дамуының құқықтық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Шағын бизнесті несиелендіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3. Шағын бизнестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІІ ТАРАУ. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК . МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1. Шағын бизнестің мәні және оның экономикадағы рөлі ... ... ... ... ...27
3.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің
қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.3. Шағын бизнесті мемлекет тарапынан қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
І ТАРАУ. ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕМДIК
ТӘЖIРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС ДАМУЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Шағын бизнес дамуының құқықтық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Шағын бизнесті несиелендіру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.3. Шағын бизнестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІІ ТАРАУ. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК . МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1. Шағын бизнестің мәні және оның экономикадағы рөлі ... ... ... ... ...27
3.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің
қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.3. Шағын бизнесті мемлекет тарапынан қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қазақстан Республикасының экономикасы әкімшілік-бұйрықтық экономикадан нарықтық экономикаға көшудің қиын жолын кешуде. ТМД елдерінің үкіметтері көбінесе нарықтық реформаларды жүзеге асырудың келесі сатыларын ұстанады – мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржы, несие саясаты, құнды қағаздар нарығын құру, жалпы түрде нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Ең маңызды мәселелердің қатарында кәсіпкерлік қызметіне қолдау жасау, шағын және орта бизнесті дамытудың рөлі ерекше.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда шағын және орта бизнестің мәні оның бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор ретіндегі орны мен рөлімен анықталады. Шағын бизнестің негізгі функциялары – бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен қамтамасыз ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік дағдарыстың зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді. Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында: «Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік» деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, шағын бизнесті дамытуды басқару еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық шаруышылықтың бөлінбес бір элементі болып табылады. Шағын бизнес халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуын құру сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігін көрсетеді және экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Америка Құрама Штаттарындағы кәсіпкерліктің 200 жылдан астам тарихы бар. Соңғы бір деректер бойынша онда 20 миллионнан астам кәсіпорындар бар екен. Соның 6 пайызы ғана шағын және орта бизнесті жүргізген кәсіпорындардың екі ғысырда түгелге жуық ірі кәсіпорындарға айналып кеткенін көрсетеді.
Біздің қоғам дамуында республикамызда шағын және орта бизнес 14, облысымызда 13 пайызды құрайды. Бұл біздің елімізде әлі майда кәсіпорындардың орнының көптігін көрсетеді. Кіші кәсіпкерліктің пайдалы бір жағы, кешегі 1997-1998 жылдардағы Азиялық дағдарысты көрінеді. Қытай, Тайланд,, Малайзия елдерінде ішкі өнім өндірушілердің 70 пайызын осы кіші кәсіпкерлік құрайды.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда шағын және орта бизнестің мәні оның бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор ретіндегі орны мен рөлімен анықталады. Шағын бизнестің негізгі функциялары – бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен қамтамасыз ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік дағдарыстың зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді. Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында: «Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік» деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, шағын бизнесті дамытуды басқару еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық шаруышылықтың бөлінбес бір элементі болып табылады. Шағын бизнес халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуын құру сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігін көрсетеді және экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Америка Құрама Штаттарындағы кәсіпкерліктің 200 жылдан астам тарихы бар. Соңғы бір деректер бойынша онда 20 миллионнан астам кәсіпорындар бар екен. Соның 6 пайызы ғана шағын және орта бизнесті жүргізген кәсіпорындардың екі ғысырда түгелге жуық ірі кәсіпорындарға айналып кеткенін көрсетеді.
Біздің қоғам дамуында республикамызда шағын және орта бизнес 14, облысымызда 13 пайызды құрайды. Бұл біздің елімізде әлі майда кәсіпорындардың орнының көптігін көрсетеді. Кіші кәсіпкерліктің пайдалы бір жағы, кешегі 1997-1998 жылдардағы Азиялық дағдарысты көрінеді. Қытай, Тайланд,, Малайзия елдерінде ішкі өнім өндірушілердің 70 пайызын осы кіші кәсіпкерлік құрайды.
1. 1997 жылдың 19 маусымындағы Қазақстан Республикасының “Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралың заңы.
2. Садуақасов А. Шағын бизнестi шарықтатудың АҚШ-тық әдiсi қандай? // Заң газетi. – 2003 – 19 желтоқсан, № 76-77.
3. Сахариев С.С., Сахариев А.С. Әлем экономикасы (оқулық) I-бөлiм. Алматы: Дәнекер, 2003.
4. «Шағын кәсіпкерлік» Нысанбаев С.Н., Алматы: Қазақ Университеті 2002
5. Мамыров Н.Н. Предпримимательство. Алматы. Экономика-1998ж
6. Жатканбаев Е.Б. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан. А: Қазақ университеті, 2001
7. Камаев В.Д. Учебник по основам экономической теории. М.: ВЛАДОС, 1997
8. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. А.: ИЭ МОН РК, 2001
9. Малый бизнес Казахстана: проблемы развития / Результаты мониторингового обследования 2000 г. А.: РГП «Институт экономических исследований», 2000
10. Момынкулова Ж.Б. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің дамуы. Современные проблемы социально-экономического развития РК. Материалы 57-ой научной конференции студентов и молодых ученых КазНУ им.альФараби на тему: «Образование, наука и молодежь: взгляд в будущее Қазахстана», 22-23 апреля 2003 г. А.: Қазақ университеті, 2003
11. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. А.: Білім, 1997
12. Сабден О.С., Токсанова А.Н. Управление малым предпринимательством: вопросы теории и практики. Астана: Елорда, 2001
13. Сакенов М. Семейный бизнес итальянцев. Промышленность Казахстана, 02.2003
14. Туржанов С. Малый бизнес должен развиваться не вопреки, а благодаря… Промышленность Казахстана, 02.2003
2. Садуақасов А. Шағын бизнестi шарықтатудың АҚШ-тық әдiсi қандай? // Заң газетi. – 2003 – 19 желтоқсан, № 76-77.
3. Сахариев С.С., Сахариев А.С. Әлем экономикасы (оқулық) I-бөлiм. Алматы: Дәнекер, 2003.
4. «Шағын кәсіпкерлік» Нысанбаев С.Н., Алматы: Қазақ Университеті 2002
5. Мамыров Н.Н. Предпримимательство. Алматы. Экономика-1998ж
6. Жатканбаев Е.Б. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан. А: Қазақ университеті, 2001
7. Камаев В.Д. Учебник по основам экономической теории. М.: ВЛАДОС, 1997
8. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. А.: ИЭ МОН РК, 2001
9. Малый бизнес Казахстана: проблемы развития / Результаты мониторингового обследования 2000 г. А.: РГП «Институт экономических исследований», 2000
10. Момынкулова Ж.Б. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің дамуы. Современные проблемы социально-экономического развития РК. Материалы 57-ой научной конференции студентов и молодых ученых КазНУ им.альФараби на тему: «Образование, наука и молодежь: взгляд в будущее Қазахстана», 22-23 апреля 2003 г. А.: Қазақ университеті, 2003
11. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. А.: Білім, 1997
12. Сабден О.С., Токсанова А.Н. Управление малым предпринимательством: вопросы теории и практики. Астана: Елорда, 2001
13. Сакенов М. Семейный бизнес итальянцев. Промышленность Казахстана, 02.2003
14. Туржанов С. Малый бизнес должен развиваться не вопреки, а благодаря… Промышленность Казахстана, 02.2003
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕМДIК
ТӘЖIРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.1. Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Шағын инновациялық кәсіпорындар
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ ТАРАУ. Қазақстандағы Шағын бизнес дамуының
мәселелері
2.1. Шағын бизнес дамуының құқықтық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...21
2.2. Шағын бизнесті несиелендіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 23
2.3. Шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
ІІІ ТАРАУ. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК – МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1. Шағын бизнестің мәні және оның экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ...27
3.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің
қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..30
3.3. Шағын бизнесті мемлекет тарапынан
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ҚОЛДАНҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 37
Кіріспе
Қазақстан Республикасының экономикасы әкімшілік-бұйрықтық экономикадан
нарықтық экономикаға көшудің қиын жолын кешуде. ТМД елдерінің үкіметтері
көбінесе нарықтық реформаларды жүзеге асырудың келесі сатыларын ұстанады –
мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржы, несие саясаты, құнды қағаздар
нарығын құру, жалпы түрде нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Ең маңызды
мәселелердің қатарында кәсіпкерлік қызметіне қолдау жасау, шағын және орта
бизнесті дамытудың рөлі ерекше.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда шағын және орта бизнестің мәні оның
бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор
ретіндегі орны мен рөлімен анықталады. Шағын бизнестің негізгі функциялары
– бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен қамтамасыз
ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай мәселелердің
оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік дағдарыстың
зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді.
Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында:
Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік
деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, шағын бизнесті дамытуды басқару
еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күші деп білуіміз қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық
шаруышылықтың бөлінбес бір элементі болып табылады. Шағын бизнес халықтың
әл-ауқатын арттырумен қатар, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуын құру
сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігін көрсетеді және экономиканы
реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Америка Құрама Штаттарындағы кәсіпкерліктің 200 жылдан астам тарихы
бар. Соңғы бір деректер бойынша онда 20 миллионнан астам кәсіпорындар бар
екен. Соның 6 пайызы ғана шағын және орта бизнесті жүргізген
кәсіпорындардың екі ғысырда түгелге жуық ірі кәсіпорындарға айналып
кеткенін көрсетеді.
Біздің қоғам дамуында республикамызда шағын және орта бизнес 14,
облысымызда 13 пайызды құрайды. Бұл біздің елімізде әлі майда
кәсіпорындардың орнының көптігін көрсетеді. Кіші кәсіпкерліктің пайдалы бір
жағы, кешегі 1997-1998 жылдардағы Азиялық дағдарысты көрінеді. Қытай,
Тайланд,, Малайзия елдерінде ішкі өнім өндірушілердің 70 пайызын осы кіші
кәсіпкерлік құрайды.
Біздің елімсіздің болашағы — оның интеллектуалды қоры, ғылым және
инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа
арналған жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға
бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғарғы сапалы, ең соңғы
ғылым жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы
көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтанда, ғылымға және
ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Шағын кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі - ғылыми-
техникалық прогресстің негізгі бір қозғаушы күшіне айналған.
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Қазақстан ғылыми-техникалық
потенциалы қиындықтармен қақтығысын, түбірімен өзгеріске ұшырады. Тек 1999
жылдан бастап ғана ғылым жетістіктері мен инновацияларды игеру, ғылым-
өндіріс тізбегін дамытудың маңыздылығын мойындай бастадық. Рынокты
экономика тұсында ғылыми жаңалықтарды инновациялық компаниялар игеріп
өндіріске енгізіп отырады. Бұл салаға шағын инновациялык кәсіпкерлік
айтарлықтай үлес қосады.
Шағын кәсіпкерлік кез келген мемлекет экономикасының негізгі саласының
бірі. Шағын және орта кәсіпкерлікке кез келген рынокты дамыған елдерде 10
кәсіпорынның 9-ы кіріп отырады. Егер, Европа елдерінде әр мың тұрғынға 45-
50 шағын кәсіпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткіш 75 кәсіпорын шамасында, ал
Қазақстанда не бары 7—8 кәсіпорын ғана құрайды екен.
Сондықтан, бұл жұмыстың негізгі мақсаты – шағын бизнестің шетелдік
тәжірибе және Қазақстан Республикасындағы қалыптасып даму сипаты мен
ерекшеліктері және оны қолдау мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның
даму үрдістерін және проблемаларын айқындау және оған мемлекеттік қолдау
қажеттілігін негіздеуді талдау болып табылады.
І. ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕМДIК ТӘЖIРИБЕ
Әлемде нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламарын өнiмнiң әрбiр түрiн өндiрудi басқа
кәсiпорындарға беру жолымен жүзеге асыруды көздейдi. Бұл тұрғыдан алғанда
өз өнiмiн барынша тез игеретiн және жаңартатын бизнес ретiнде шағын
бизнестi барынша кең пайдалану белгiленiп отыр. Монополизмге қарсы күрестiң
ең тиiмдi жолдарының бiрi iрi, орташа және шағын кәсiпорындардың тиiмдi
ұштастырылуына қол жеткiзу. Бұл жағдайда шағын кәсiпорындардың iрi
кәсiпорындармен салыстырғанда бiрқатар артықшылықтары бар:
- тауар өндiру мен қызмет көрсетуде кәсiпкерлiк пен бәсекенi дамыту;
- тұтыну сұранымының өзгеруiн тез сезiну;
- өнiм мен қызмет сапасын арттыру;
- баға белгiлеудiң табиғи тетiгiн пайдалану;
- монополизмдi жою;
- өндiрiстiң ғылыми-техникалық дамуын жеделдету;
- тиiмдi басқару құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
- кадрларды ұтымды пайдалану;
- орталықтандырылған күрделi қаржыны пайдаланбастан коммерциялық негiзде
жаңа өндiрiстiк қуаттарды тез арада жасау.
Қазақстан Республикасының нарыққа көшуiнiң басталуы кәсiпкерлiктiң
шағын нысандарының өндiрiстiк, техникалық қана емес, сондай-ақ әлеуметтiк-
экономикалық функцияларына қайта баға берудi қажет еттi. Бiрқатар елдердiң
тәжiрибесi экономикалық реформаларды жүзеге асыруда және дағдарысты
жағдайдан шығу кезiнде шағын кәсiпкерлiктiң үлкен рөлi атқаратынын
көрсеттi. Алайда шағын кәсiпкерлiк өз жолында көптеген қиыншылықтарға тап
болуда, оларды жоюға ең алдымен оны дамытудың мемлекеттiк концепциясының
жоқтығы бөгет болып отыр.
Қазiргi кезде шағын бизнестiң дамуында шағын кәсiпорындар саны өсуiнiң
төмендеуiне, олардың өндiрiстiк салаларда жеткiлiксiз тарауына, импорттық
өнiммен салыстырғанда олардың өнiмiнiң бәсекелестiк қабiлетiнiң төмен
болуына, шағын кәсiпорындардың "көлеңке экономика" саласына кетуiне
байланысты бiрқатар терiс тенденциялар байқалып отыр.
Қазақстанда шағын бизнестi дамытуда көп қателердi болдырмас үшiн,
алғашында әлем тәжiрибесiн ескере отырып, осы салада шетел мемлекеттерiнiң
шарықтауы мен құлдырауының нәтижесiнде қалыптасқан шағын кәсiпкерлiктi
түсiну қажет.
Әлем тәжiрибесi бойынша шағын кәсiпкерлiктi дамыту үшiн қолайлы
экономикалық және әлеуметтiк орта қалыптастыру мақсатында мыналар көздеу
қажет:
- кәсiпкерлiк секторға мемлекеттiк қолдау ұйымдастыру шараларын
әзiрлеу мен орындау, соның iшiнде салық жеңiлдiктерi мен банк
несиелерiн алу, қаржымен қолдау көрсету қорларын ұйымдастыру,
материалдық техникалық ресурстарын қамтамасыз ету;
- кәсiпорындарға аудиторлық қызмет көрсету жүйесiн әзiрлеу мен
бақылау;
- мүлiктiк және коммерциялық сақтандыру жүйесiн әзiрлеу мен бақылау;
- кәсiпкерлiктi дамыту проблемалары бойынша қоғамдық бiрлестiктермен
бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара iс-қимыл.
Статистика бойынша, шағын кәсiпкерлiктiң үлесiнiң белсендi өсiмi 70
жылдардың ортасынан бастап 90 жылдарға дейiн жалғасты. Қазiргi күнде
Батыстың дамыған мемлекеттерiнде кәсiпкерлiк фирмалар үлесiнiң 70-90
пайызын шағын фирмалар құрады. Салыстыру үшiн мысалға, АҚШ-тың халық
тұрғындарының 53 пайызы шағын бизнеспен айналысады, Жапония – 71,7 пайыз
және ЕС мемлекеттерiнде жұмысқа қабiлеттi халықтың шамамен жартысы еңбек
етедi. Келтiрiлген таблицаға қарап АҚШ-тың экономикасында жұмыс
орындарының үлесi шағын бизнеске тиетiнi әбден анық.
АҚШ-тың өнеркәсiп салалары мен жұмыскерлердiң санына
байланысты шағын мекемелердi бөлу, %
25 адамға 210 адамға 220 адамға 250 адамға
дейiн дейiн дейiн дейiн
Шикiзат өндiретiн 52,4 67,1 80,5 91,5
өнеркәсiп
Өңдейтiн өнеркәсiп 37,0 52,5 67,5 82,6
Көтерме сауда 50,3 71,5 86,9 96,4
Бөлшек сауда 64,9 81,5 91,1 97,2
Құрылыс 64,5 81,7 91,8 97,6
Коммерциялық қызмет76,4 87,1 93,6 97,5
Орта есеппен 66,7 81,2 89,3 96,3
алғанда
Жаңа технологиялар жасау мен шығарудың 90 пайызын шағын кәсiпкерлiктер
мен тәуелсiз өнертапқыштар iске асырады, ал iрi кәсiпкерлiктер тек қана 10
пайыз үлесiн қосады.
АҚШ пен Германияда жаңа технологияның үлесi, %
шағын фирмаларорташа iрi фирмалар
фирмалар
АҚШ 35% 15% 50%
Германия 26% 11% 63%
АҚШ бюджетiнiң таза кiрiс 34,9 пайызы шағын бизнестен шығарылады, ал
Жапонияда өңдеушi өнеркәсiп өнiмiнiң шамамен 56,6 пайызын шағын бизнес
өндiредi. Осы келтiрiлген сандар шағын бизнестiң экономиканы дамытуда үлкен
ықпал беретiнiн дәлелдейдi.
Кәсiпкерлiк сектор қалыптастыру проблемасының кешендi сипаты оған
қолдау көрсетудiң тиiмдi инвестициялық-қаржы механизмiн жасауды қажет
етедi. Осы күрделi әдеттен тыс проблеманы қолда бар әдiстермен жоспарлаудың
қазiргi жүйесi жағдайларында шешу екiталай. Оны тек жүйелi түрде қолға алу
негiзiнде ғана шешуге болады, мұның өзi жекелеген элементтер мен жай
байланыстарға талдау жасаудан мақсат ортақтығы бiрiктiрген түрлi элементтер
жиынтығын зерттеуге көшу деген сөз.
Кәсiпкерлiк жұмысы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге асырылып
жатқан және материалдық игiлiктер жасап, қызмет көрсетiп жатқан
кәсiпкерлер, мемлекеттiк емес жеке меншiк кәсiпорындарының қызметкерлерi
жөнiнде халық арасында дұрыс пiкiр туғызу мақсатында – кәсiпкерлер
қызметiнiң оң тәжiрибесiн насихаттайтын, олардың проблемалары мен
қажеттерiн, нақты жұмыс тәжiрибесiн ашып көрсететiн бұқаралық ақпарат
құралдарына қолдау көрсету көзделген.
Кәсiпкерлiктi дамыту туралы мемлекеттiк бағдарламаны жүзеге асырудың
аса маңызды шарттарының бiрi – отандық тауар өндiрушiлердi қолдау. Бүгiнгi
таңда АҚШ-тың өзiнiң отандық шағын бизнесiн қолдауда жеткен тәжiрибесiн
көрсетуге болады.
1.1. Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі
АҚШ-та шағын бизнес ішкі жалпы өнімнің 50 пайызға дейін жуығын береді.
Қазіргі таңда, Құрама Штаттарды 25 миллионға жуық кәсіпорын бар. Бұл
кәсіпорындар халықтың 53 пайызын жұмыспен қамтып отыр. Сондай-ақ 75 пайызға
жуық жаңа жұмыс орны ашылған. Міне, мұндай көрсеткіштерге қол жету АҚШ
мемлекетінің шағын бизнесті қолдаудағы белсенді әрекетінің нәтижесі болып
келеді. Осыдан тура жарты ғасыр уақыт бұрын, яғни 1953 жылы АҚШ-та шағын
бизнес әкімшілігі құрылған. Оның бас кеңсесі ел астанасы Вашингтонда
орналасқан. Осы басқарманың шағын бизнесті дамыту жөніндегі бағдарламасы
кәсіпкерді оқытумен қатар оларға қаржылық, техникалық, құқықтық және
консультациялық көмек беруді, сондай-ақ федеральдық келісімдерге қол
жеткізуді қамтамасыз етеді.
Шағын бизнес әкімшілігінің білім беруі несиелендіру саласында мыңдаған
әріптес ұйымдары бар. Осы ұйымдардың әкімшілікке көрсететін ең басты көмегі
– кепілге қарыз беру арқылы қаржыландыру. Шағын кәсіпорындарға қарыз беруші
банкілер сол ақшаны қайтарып алуына кепіл болу үшін. АҚ үйден берліген
қаражаттың 85 пайызын, яғни - 150 мың доллардан аспайтын ақша алады. Егер
де қарыз беруші банкетрдің қаржылық жағдайлары нашарлап жатса, әкімшілік
алынған сомадағы ақшаны түгел қайтаруды міндетіне алады. Әкімшіліктің
банікке қайтаратын қарыз қаражатының көлемі 1 миллион доллардан аспауы
мүмкін. АҚШ-та шағын бизнес субъектілері қаржылық көмектен өзге де
қолдауларға ие. Мәселен, кәсіпкерлерге кеңес беретін және оқытатын арнайы
бағдарламалар да қарастырылған. Смалл бизнес класрум (Шағын бизнес
дәрісханасы) – Смалл бизнес дерелопмент сентер (Шағын бизнесті дамыту
орталығы) және – бизнес информатинн сентре (Ақпараттық бизнес орталығы)
бағдарламалары.
Шағын бизнес дәрсіханасы бағдарламасы тәулігіне 24 сағат дәрс беретін
электрондық поштаның ВЕБ – беттерінің бизнес-курсы негізінде жасалған. Бұл
бизнес курс кәсіпкерлерег ғана емес, сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу
орындарының студенттеріне, физикалық мүмкіндігі шектеулі адамдарға да
арналған. Электрондық дәріс беру курсы бизнесті дамытудың түрлі
аспектілерін оқытады. Ал шағын бизнесті дамту орталығы бағдарламасы - ол
кәсіпкерлерег консультация, тхника және білім беру бағыттары бойынша
көмектеседі. Сондай-ақ Орталық қаржылық, ұжымдық, нарықтық, өндірістік
мәселелерді шешуге қол ұшын береді. Американың әрбір штатында бизнесті
дамыту орталығы бар. Сонымен қатар, бұл алпауыт елде мыңға жуық біріккен
желілік орталықтар бар. Олар колледждерде, университтерде, коммерциялық
палатар мен корпораицяларда орналасқан.
Орталыққа бас сұққан әрбір кәсіпкер ол жерден өзін қызықтыратны
сұраққа жауап алады және білікті мамандармен кеңесу мүмкіндігіне ие болады.
АҚШ-та дәл қазір мұндай орталықтар 70-тен асып жығылады. Ақпараттық-бизнес
орталығы шағын бизнесті дамтуы орталығымен бірлесіп кәсіпкерлерге кеңес
берумен айналысады. Орталық соңғы үлгідегі компьютерлермен жабдықталған.
Орталықта тәжірибелі менеджерлер жұмыс істейді. Олар істі енді бастаған
кәсіпкерге қандай да бір мәселден шығудың жолдарын және шағын бизнесті
тиімді ұйымдастыруды, басқару әдістері туралы кеңес береді.
Әкімшілік бұған қоса түрлі категориядағы кәсіпкерлерге кеңес беру үшін
арнайы бағдарламаларды жузеге асырады. Мәселен, кәсіпкер әйелдерге, ардагер-
кәсіпкерлерге, аз ұлт өкілінен шыққан кәсіпкерлерге арналағн арнайы
бағдарламалар да жоқ емес.
Әлемдегі бизнесі өркендеген бірден-бір мемлекет қайсы? Десек, “ол –
АҚШ” деп айтарымыз анық. Төрткүл дүниенің экономикасына саясат үстемдігін
жүргізуге ұмтылған алпауыт елдің шағын бизнесі де азулы екені даусыз.
Сондықтан бизнесін өмір салтына айналдырған елдің тәжірибесін пайдалану
бүгінгі күннің ісі екенін түсіне алсақ қана, меніңше ұтарымыз анық.
Қазақстанда экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол үшiн
пайдаланатын модельдерiнiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес
екенiн көрсеттi.
Осы саладағы мамандар мемлекет алдында тұрған негiзгi мiндеттер мыналар
деп санайды:
- негiзгi инфрақұрылымдық: шарттық, ақша-қаржылық және инвестициялық
механизмдердi жаңа принциптердi жаңғырту жолымен басқарылатын нарық
концепциясына көшу;
- институциялық жаңғыртуларды жалғастыру соның iшiнде жекешелендiрудi
дәйектi түрде одан әрi жалғастыру, бәсекелестiктi, жеке кәсiпкерлiктi
дамыту, экономиканы монополиясыздандыру және т.б.
Мұның өзi шағын кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдау көрсету және жаңа
тиiмдi жұмыс орындарын ашу мүмкiндiктерi мен бағыттарын белгiлейдi.
Осы саладағы мемлекеттiк шаралар арасында шағын нарықтық инфрақұрылымды
дамыту басты орын алады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердiң тәжiрибесi
шағын кәсiпкерлiктiң ұлттық экономикада аса маңызды функциялар
орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты теңдестiру арқылы нарықтық қатынастарды
үдетудiң ерекше механизмiн қамтамасыз ететiн, жалпыұлттық өнiмнiң тең
жартысынан астамын өндiретiнiнiң, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын
ашатынын, адам ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға
елеулi ықпал жасайтынын дәлелдейдi. Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi –
жинақталған тәжiрибенi зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиiмдi
кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау көрсетудiң кешендi жүйесiн жасауға
жақындау, бар тәжiрибенi басқа аймақтарға тарату болып келедi.
Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуші бір факторы
шағын бизнесті жан-жақты дамыту болып табылады. Олардағы кәсіпорындардың
жалпы санының ішінде шағын және орта фирмалардың үлесі 80-нен 99 процентке
дейінгі мөлшерді қамтып, елдің жалпы ұлттық өнімінің 50 процентке жуығын
өндіруді қамтамасыз етіп отыр.
Шағын кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі - ғылыми-
техникалық прогресстің негізгі бір қозғаушы күшіне айналған.
Жапондық мамандардың есептеуінше екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кезеңде бұл елдің әлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден-бір
себепші болған нәрое - шағын кәсіпкерлікті дамыту. 1980 жылдар-дың екінші
жартысында Жапонияның тек өңдеуші өнеркәсібінде ғана 6,5 млн шағын және
орта кәсіпорын қызметі немесе бұл олардың жалпы санының 99 процентке
дейінгі бөлігін қамтиды деген сөз. Оларда 40 млн адам жұмыс істеді, яғни
бұл осы сала жұмыскерлерінің 81 проценті болып табылады.
Концерндер мен басқа да ірі кәсіпорындар Жапония экономикасы
"айсбергінің шыңы" ғана деп айтуға болады. Бұл жерде ірі және шағын бизнес
өзара бәсекеге түсіп қана қоймай, сонымен қатар қызмет ету саласын бөлісу
негізінде бірін-бірі толықтырып отырады. Жапонияда бірқатар салаларда, атап
айтқанда, аяқ киім, тігін және галантерея өндірісінде, дәрі-дәрмек,
құрастырушы бұйымдар мен конструкциялар өндіруде, бөлшек саудада, қызмет
көрсету саласында өндірістік және тұрмыстық техникаларды жөндеп, қалпына
келтіруде шағын бизнес басым орын алады.
Әсіресе соңғы кезеңдерде АҚШ-та да шағын бизнес кеңінен дамып отыр. Ол
жұмыскерлер саны 50 адамға дейінгі шағын және орта фирмалардың жиынтығы
болып табылады. Бұл фирмалар американдық барлық фирмалардын 99 процентін
құрайды. Бұлардың негізгі бөлігі ұсақ, көбінесе жанұялық немесе жеке
кәсіпорындар. Мұндай фирмалардың 87 процентінде саны 20-дан аспайтын, ал 80
процентінде 10-нан аспайтын адам жұмыс істейді. 80-жылдардын аяғында АҚШ-та
шағын фирмалардың өсуі сандық және сапалық жағынан да ерекше байқалды.
Мысалы тек 1988 жылдың өзінде ғана 1 млн шағын кәсіпорын пайда болса ал
1989 жылы 1,3 млн шағын фирмалар құрылды. Мұнын алдындағы жылдары жыл сайын
600 мыңға жуық жаңа кәсіпорын өмірге келіп отырған.
АҚШ-та шағын және орта фирмалар жалпы үлттық өнімнің 40 процентін
өндіреді, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте - 21 процент, құрылыста 80,
көтерме саудада -86, қызмет көрсету саласында - 81 процент.
АҚШ экономикасында олар ғылыми-техникалық прогресс саласына жататын
барлық жаңалықтарды жасаудың, игерудің және өндіріске енгізудің тең
жартысына жуығын қамтамасыз етеді. Германияда шағын және орта
кәсіпкерліктің басты сипаттамасы - ең алдымен меншік кұқы мен кәсіпорынды
тікелей басқарудың бірлігі болып табылады. Екінші сипаттама - кәсіпорын
қызметінің ашықтылығы, оның көлемінің шектеулігі, қожайын мен жұмыскер
арасындағы өзіндік ерекше қатынас сипатын білдіріп, өндірістің түпкі
нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей мүдделігін, ынталылығын тудырады.
Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы рөлінің ерекше маңыздылығы: ол
шаруашылықтың нәтижелігіне тек қана мүлік иесі болғандықтан ғана емес,
сонымен бірге оның өзінің де өндіріспен тікелей айналысып, оны
ұйымдастыруға барлықжағынан қатысуынан көрінеді. Төртінші - істі жанұялык,
негізде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін нәтижелі ұйымдастыруға, жүргізуге
атадан балаға мұра ретінде машықтану. Бесіншіден – шағын кәсіпкерліктің
тағы бірсипатты белгісі ретінде кәсіпорынды қаржыландыру мәселесін айтуға
болады. Егер алыптар қажетті ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор
биржалары) арқылы алатын болса, ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің
аздаған несиелеріне арқа сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру
мәселесі басты проблема болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталған сапалық жақтарымен бірге сандық
жағынан да сипаттамалары бар. Олар екі көрсеткішке негізделеді: жылдық
айналым сомасы мен еңбекпен қамтылғандар саны. Германияда қабылданған
есептеу әдістемесіне сәйкес халық шаруашылығының бұл секторына мыналар
жатқызылады: 1) белгілі бір жағдайда өзіндік фирма түріндегі барлық жеке
еркін мамандық иелері (дәрігерлер, нотариустар, салық пен жарнама бойынша
консультанттар, аудиторлар, өз бетінше дербес әрекет ететін инженерлер,
педагогтар, баспасөз, өнер қызметкерлері және тағы басқалар); 2) жұмыс
істейтіндер саны 1 ден 49 адамға дейінгі және жылдық айналымы 1 млн маркаға
дейінгі ұсақ кәсіпорындар; 3) жұмыс істейтіндер саны 50-ден 499 адамға
дейінгі және жылдықайналымы 1 миллионнан 100 млн-ға дейінгі марка болатын
орта кәсіпорындар.
Германияда 80-жылдардың аяғына қарай жоғарыда көрсетілген статистикалық
есептеу тәртібіне байланысты 1,9 млн шағын және орта кәсіпорын (ірі
кәсіпорындар саны 3600) жұмыс істеп, олар халық шаруашылығының салалары
бойынша мынадай негізде бөлінді: (мың есебімен) қолөнерінде- 537, саудада-
225, өнеркәсіпте- 108, қызмет көрсету саласында - 665, еркін мамандық
секторы - 360. Елдегі шағын және орта бизнестің экономикалық маңызы -
біріншіден, барлық енбекке жарамды адамның 23 бөлігін қамтып отырған;
екіншіден, елдің жалпы ішкі өнімінің жартысына жуығын берген; үшіншіден,
барлық инвестициялар мен тіркелген патенттердің жартысынан артығын
өндіріске енгізуге септігін тигізген; төртіншіден, Германиядағы барлық
өндірістік оқу орындарының 85 процентін қамтитын кадрларды даярлау көзі
ретіндегі рөлімен анықталады.
Шағын кәсіпкерліктің барлық кешенді ішкі және сыртқы проблемалары
олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде Германияда бірқатар
жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік
қолдау жүйесінің қажеттігін көрсетіп отыр. Олардың ішінде: 1)
Европалық қауымдастық шеңберінде 1993 жылдың басынан
бастап бәсеке жағдайын шегіне жеткізе шиеленістіретін товарлар,
қызметтер, жұмысшы күші және капитал қозғалысы жолындағы барлық
кедергілерді алып тастау; 2) технология мен табиғатты қорғау
шараларына байланысты заңдық нормалардың қатаңдатылуы, оларға жұмсалатын
күрделі қаржыны одан әрі қысқарту және оны пайдаланудың тиімділігін
арттыру.
Германияда шағын бизнесті мемлекеттік колдау жүйесінің негізінде жатқан
басты қағида - өздігінен, мүмкіндігінше, өз бетінше дамуды барынша
ынталандыратын көмек беру болып табылады. Бағдарламаның мақсаты - шағын
және орта бизнестің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Германияның федералды үкіметі құрылымдық-саяси шараларды іс жүзіне асырып
отыр. Олар - шағын фирмалар үшін қалыпты басеке жағдайын қамтамасыз ету-ге
бағытталған. Бұл жердегі басты бағыт - 1957 жылы заңды түрде бекітілген,
шағын және орта фирмалардың позицияларын нығайтуға байланысты бірнеше рет
қайта қаралған - картельдік құқық. Картель қызметін кадағалаушы ведомство
(бізше монополияға қарсы комитет), біріншіден, ірі фирмалардың бір-біріне
қосылып кетуін қатаң бақылап отырады; екіншіден, орынсыз тыйым салуларды
алып тастап, шағын және орта кәсіпорындардың кооперациялануына жеңілдік
жасайды. Шағын бизнеске қолдау жасаудағы құрылымдық-саяси шаралардың екінші
бір құрамды бөлігі мемлекеттік тапсырмаларды бөлуге қатысудағы олардың
құқықтық жағынан тендігін қамтамасыз ету. 1976 жылдан бастап мемлекеттік
тапсыр-маларды бөлуге шағын және орта фирмалардың да міндетті түрде
қатысуын реттейтін ерекше ереже бар. Егер белгілі бір жағдайларға
байланысты өздеріне қысым көрсетілетін болса, онда шағын фирмалар осындай
мәселелерді заңды түрде ретке келтіру үшін тиісті орындарға шағым жасауына
болады.
Салық салудағы жеңілдіктер. Германияның жаңа аймақтарында казіргі кезде
кеңінен пайдаланылып жүрген бұл жұмыстың үш түрі бар:
1) амортизациялық аударымдардың арнайы нормалары;
2) пайданың салық салынбайтын резервтерін жасау;
3) салық ведомстволары төлейтін инвестициялық үстемелер.
Амортизациялық аударымдардың арнайы нормалары барлық инвестицияларға
қолданылып, жаңа жұмыс орнын ашуға, қоршаған ортаны қорғауға, техникалық
жағынан алдыңғы қатарлы өнім өндіруге, сыртқа товар шығаруға бағытталады.
Жұмсалған қаражаттар үш жыл ішінде есептен шығарылады, бірінші жылы
жұмсалған капиталдың 50 проценті амортизацияланады, екінші жылы 30 проценті
және үшінші жылы 20 проценті.
Салықтан босатылған пайда резервтерін жасауға қолөнерг өндірісінде,
саудада, өнеркәсіпте, еркін мамандық секторында, сондай-ақ мүліктерді
жалдау мен жалға беру қызмөті саласында қолдануға рұқсат етілген. Резерв
бір жыл ішінде түскен пайданың 20 процентке дейінгі мөлшерін құрауы мүмкін.
Қаржы жағынан қолдау. Федералды үкімет тарапынан берілетін
салыстырмалы тұрде процент ставкасы төмен және жеңілдік жағдайын пайдалана
отырып, ақшаны қайтаруға мүмкіндік тудыратын
несиелер - шағын бизнес үшін айтарлықтай қамқорлық болып табы
лады. Сондай-ақ өзінің бастамасын Маршалл жоспары кезеңінен
алатын "европалық қалпына келтіру бағдарламасы" шеңберінде де едәуір
қаражат бөлінеді. Қазіргі кезде бизнестік бұл түрін қаржыландырудың негізгі
көзі федералдық бюджет, оның қорлары "Кредит анштальт фюр Видерауфбау"
(Майндағы Франкфурт), "Дойче аусглейхс банк" (Бонн) және "Берлинер
Индустрибанк" (Берлин) сияқты арнайы үш банк арқылы бөлінеді. Шағын және
орта фирмаларға несиелер тікелей емес, ақшаның дер көзінде қайтарылуына
кепілдік беретін олардың өздерінің банктері негізінде іс жүзіне асырылады.
Сонымен қатар шағын фирмалар федералды және жергілікті үкіметтердің
кепілдіктерін де пайдалана алады. Жаңа жұмыс орындарын ашу мен экономиканың
аймақтық құрылымын жақсартуға ынталандыратын арнайы несиелерді жергілікті
үкіметтербереді.
Инновациялық салаға көмек. Бұл мақсатқа федералды үкімет 1990 жылдардың
басында бір жыл ішіндө 750 млн маркаға дейінгі мөлшерде қаржы бөліп отырды.
Бұл көмектін ұйымдық формалары әр алуан: индустриалды және ғылыми парктер,
жұмыс бабына қарай бөлмелер бере алатын, ақпараттық банктерге енуге,
консультацияларға, капиталдарға қатысуға рүқсат беретін мүмкіндіктері бар
инновациялық орталықтар. Шағын жән орта бизнес саласында инновацияны
мемлекеттік қолдау олардың ғылыми мекемелермен бірлесіп жұмыс істеуіне
көмектесу, қажетті ақпараттық және консультациялық инфрақүрылымды жасау,
технологияны алуды жеңілдету, ғылыми қызметкерлерді даярлауға жәрдемдесу
жұмыстары арқылы іс жүзіне асырылады.
Кәсіпкерлер мен менеджерлердің білімін жетілдіруге көмек. Кәсіпкерлерді
оқыту жаңа кәсіпорын құрушылар үшін арнайы
семинарларды тұрақты түрде өткізіп тұратын сауда-өнеркәсіптік
палаталар жүйесінде жүргізіледі. Ақпараттардын маңызды көзі
ретінде сыртқы сауда және нақты белгілі бір елдердің рыногына шығу
жөніндегі проблемалар бойынша ұйымдастырылатын кездесулерді
атауға болады.
Консультациялық қызмет. Мемлекеттік органдар, бір жағынан, кәсіпкерлерге
арнайы мамандардың қызметі арқылы көмек көрсетеді; екінші жағынан, жеке
консультация жүргізген жағдайда фирмалардың ол үшін жұмсайтын шығындарының
айтарлықтай бөлігін өтеуді өз мойнына алады.
1.2. Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметі
Кәсіпкерлік сферасында шағын инновациялық бизнес ерекше орыналып,
мемлекет экономикасының дамуына көп әсер етеді. Ол бірқатар артықшылықтарға
ие:
1. шағын инновациялық кәсіпкерлік бір салада тоқтап қалмай экономиканың
барлық сферасын қамтиды.
2. ірі фирмалар ғылыми зеріттеулер мен тәжірбиелерді жүргізуге
мүмкіншілігі әлдеқайда көп болса да, күрделі басқару пирамидалары
себебінен инновациялық процесс баяу атқарылады. Сондай-ақ ірі фирмалар
сыртқы орта әсеріне икемсіз болып келеді. Ал шағын инновациялық фирмалар
сыртқы орта өзгерістеріне тез икемделініп, жауап қайырып, процесс бағытын
жылдам өзгертуге қабілетті.
3. шағын фирмалар ірі компанияларға қарағанда ғылыми-техникалық
зеріттеулер нәтижелерін, инновацияларды өндіріс пен өнеркәсіпке жылдамырақ
енгізеді. АҚШ Ұлттық ғылыми қорының зеріттеулері бойынша ірі компанияларға
қарағанда шағын фирмаларда 2,5 есе көп жаңалықашады, өнеркәсіптегі
инновациялардың 50% шағын кәсіпкерлік саласымен жасалынған, ал соңғы
өнеркәсіпке енгізу процессі шағын кәсіпкерлікке 1 жылға ертерек іске
асырылады.
Осы көрсетілген ерекшеліктердің бәрі шағын инновациялық кәсіпкерлікті
қолдау маңыздылығын ескертіп отыр. Дамыған елдерде шағын инновациялық
кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау жүйесі мынадай сұрақтарды қамтиды:
- Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметін құқық және заңмен қамтамасыз
ету;
- кредиттік жеңілдіктер ұсыну, жеңілдетілген салық түрлерін енгізу;
- шағын инновациялық фирмалар проекттерін тікелей бюджеттік
қаржыландыру, жеке кәсіпкерлік саласының қаржысын бағыттау;
- Информациялы — консультативті, маркетинг бойынша көмек беру, шағын
фирмалар кызметін мамандармен қамтамасыз ету.
Дүниежүзілік тәжірбиеге қарайтын болсақ, шағын инновациялық кәсіпкерлік
қызметіне және дамуына ең қолайлы жағдай ғылыми технологиялық орталықтарда
— инкубаторларда, техно-парктерде, технополистерде ұйымдастырылады екен.
Бұл ұйымдар шағын инновациялық кәсіпорындарды бір шатырдың астында, бір
калада шоғырландырып, оларға ғылыми-техникалық зерттеу лабораторияларын,
өндіріс-тәжірбиелік цехтарын және жалға бөлмелер ұсынады. Бұл жерде
мемлекеттік қаржы, коммерциялық банктер және венчурлы қорлар қаржылары
шоғырланады. Әдетте ғылыми паркттер мынадай жерлерде орналасады.
Жоғарғы оқу орындары, университеттер бар жерлерде; өндіріс зоналарын,
жер учаскелерін, лабораториялар жал-ға алуға мүмкіндік баржерлерде;
Мемлекет тарапынан қолдау, салық жеңілдіктерін алуға мүмкіншілік бар
жерлерде; автокөлік, темір жол магистралдарына және шикізат көздеріне жақын
жерлерде.
Қазір дүниежүзінде 400 жуық ірі технопарктер бар, олардың жартысы АҚШ-
та орналасқан.
Алғашқы ғылыми парк 40—50 жылдар тұсында АҚШ-та Стенфордс
университетінің іргесінде қалыптасқан. Солкезде осығылы-ми орталықтардан өз
бастауларын алған кәсіпорындар ірі компа-нияларға айналған. Дүние жүзіне
әйгілі технополистер Калифорниядағы Селиконования долина зонасында
Хьюлетт-Паккард. Тексас инструмент, Дженерл электрик, Кремниевая
долина технополисінде Локхид, Эр-эм-си, т.б. көптеген фирмалар өз
бастауларын алып, көркейген.
Европа континентінде технопаркті құрылымдар 70 жылдардың басынан дами
бастады.
Алдымен Ұлы Британияда, онан кейін Франция, Германияда. Қазір Францияда
техникалық регионалды комплекстерді дамыту бойынша мемлекеттік қызмет
бар. Франциядағы ең ірі технопарктер — София-Антиполис. Бұл технопаркте
26 өнеркәсіптік кәсіпорын, 14 ғылыми-зеріттеу ұйымы бар. Жалпы францияда 50-
ге жуық технополистер мен технопарктер бар.
Жапонияда мемлекеттік программалар пегізінде 20-ға жуық технополистер
қалыптасқан, олардың ішіндегі ең ірісі Цуруба. Мұнда 47 зеріттеу ұйымы,
бүкіл ғалымдардың 40% шоғырланған. 80 жылдардан бастап дамушы елдерде
Бразилия, Индия, Қытай мемлекеттеріде технопаркттер маңыздылығын түсініп,
олардың қызметіне жағдай туғыза бастады.
Алғашқы технопарктер пайда болғанынан жарты ғасыр өткеннен кейін ғана
Ресейде де осындай ғылыми орталықтар қалыптаса бастады. Олардың алғашқысы
1990 жылы Томск университеті қолдауымен құрылды. Қазір Ресейде 60-қа жуық
ғылыми парктер мен орталықтар бар.
Ал Қазақстан да болса олар тек 90 жылдар аяғында ғана пайда
бола бастады. Қазір бізде бірнеше технопарк қызмет
істейді, олар: әл-Фараби атындағы Қаз МҚУ тұсындағы технопарк,
Қарағанды мемлекеттік университетіндегі технопарк және Алматыдағы Ұлттық
ғылыми-технологиялық парк, сондай-ақ өткен жылдын, қазан айында алғашқы
бизнес инкубаторлары қалыптастырылған.
Ғылыми технологиялық орталықтардың қызмет көрсету деңгейінің кеңейуі,
өспелілігіне байланысты оларды былайша тізіп көрсетугеболады: инкубаторлар,
технологиялықпаркттер, технополистер, ғылым мен технология аймақтары.
Инкубатор — инновациялық қызметтің көптеген түрлерін ұсы-нушы комплекс,
ол бір немесе бірнеше ғимаратты алып тұрады, ал шағын инновациялық фирмалар
осы ғимарат ішінен белгілі бір тер-риторияларды жалға алып қызметін
бастайды, инкубациялы период 2—3 жыл, осы мерзімнен кейін фирмалар өз
бетінше қызмет жасау үшін бұл комплекстен шығып кетеді. Инкубаторда жаңа
ғана қалыптасқан фирмаларға бухгалтерлік, маркетингтік (бизнес-
жоспарынжасау, өнімге жарнама, маркетингтік талдау жасау), компьютер, басқа
да құрал-жабдықтарды жалға ұсыну сияқты көмектер көрсетіледі. Бұл ғылыми-
өнеркәсіптік құрылымның негізгі мақсаты — шағын инновациялық фирмаларды
ғылыми идея-дан практикаға жөткізу, бәсеке күресіне төтеп бере алатын
кәсіпорын дәрежесіне жеткізу. Ол кәсіпорындар инкубаторлардан шыққан соң
технопарктер де немесе басқа да өнеркәсіптік орта-ларда қызмет етуге
қабілетті болады.
Технопарк — ғылыми-техникалық, территориалды комплекс, негізгі мақсаты
шағын бизнес фирмаларының қызмет етуіне тиімді, ыңғайлы жағдай
қалыптастыру. Оларжоғарғы оқу орындары, зеріттеу орталықтары,
лабораториялар тұсында қалыптасады. Оның құрамына: зеріттеу орталықтары,
инкубаторлар, инновациялықорталықтар, маркетинг т.б. орталықтар енеді.
Технопарк шағын инновациялық кәсіпорындарға қажетті бухгалтерлік,
аудиторлық, консалтингті, маркетингті қызметтер ұсынып отырады.
Технополис — жеке қала негізінде құрылған ғылыми-өндірістік құрылым.
Негізгі кұрылым — технопарктер, инкубаторлар, ғылыми орталықтар мен
университеттер.
Ғалым мен технология аймақтары ірі оқу орындары, ірі өндіріс
кәсіпорындары шоғырланған территориясы шектелмеген ғылыми өнім өндіруге
маманданған аймақ. Технополистер мен ғылым мен технология аймақтары
инновациялық фирмалар қызмет ететін қаржы оазисіне айналды. Мұнда
мемлекеттік, коммерциялы банк-тер, өнеркәсіптік корпорациялар, венчурлы
қорлар, қайрымдылық қорларының капиталдары шоғырланды, оның, үстіне
мемлекеттік жеңілдетілген салықтар, кредит-терқосылды.
Бұл ұйымдардың тағы бір артықшылығы ғылыми-техникалық кадрлардың бір
жерде шоғырлануы: негізгі лабораториялар, университеттер, консалтинг
фирмалары. Осынын арқасында компаниялар инновациялық процесс үшін тез арада
уақытша проектті топтар құруға мүмкіндік алды.
Сондай-ақ ең негізгі артықшылығы инновациялық процесс нәтижесінің тез
арада өнеркәсіпке енуі. Өйткені технополистер ғылыми-техникалық прогрессті
жүргізуші өнеркәсіптер орналасқан жерлерде қызмет етеді, мысалы
Селиконовая долина электронды өнеркәсіп кәсіпорындары шоғырланған, Цуруба
электрони-ка және робототехника бағытында қызмет атқарады.
Сонымен, дүниежүзілік тәжірбе көрсетуіне қарағанда, шағын инновациялык
кәсіпкерлікті колдау мемлекеттік ғылыми-техникалық саясаттың басты бағыты.
Біздің елде шағын инновациялық кәсіпкерлікті қолдау бойынша нақты заңды
негіз жок, бұл сала шағын кәсіпкерлік бойынша заңдар мен проекттір бойынша
реттелініп келеді, ал барлық дамыған елдерде бұл бизнес түрін мемлекет
тарапынан белсенді қолдау ұйымдастырылған. Бұл елдерде шағын кәсіпкерлікті
мемлекет тарапынан колдау жүйесі мынадай келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
шағын инновациялық кәсіпкерлік қызметін құқпен, заңмен қамтамасыз ету;
шағын инновациялық бизнесті жеңілдетілген салықпен және кредитпен
қамту жүйесі. Мысалы, АҚШ-та кіші бизнесті жеңілдетілген кредитпен
қаржыландыру бойынша заң 1958 жылдан бері қолдалынып келеді. Осы заң
негізіндө 1958 жылдан 1990 жылға дейінгі мерзімде 55 мың шағын фирмалар
қаржыландырылған. 5ВІС программасы көптеген шағын инновациялық
компаниялардың функция атқарып, дамуына жағдай жасады, оған мысал атақты
Интел, Эппл, Федерал Экспресс, Крэй Рисчер және тағы да баскалар.
Ал Германияда Жеке капитал калыптастыру программасы бойынша шағын
бизнеске айтарлықтай жеңілдетілген шартпен кредит беріліп отырады. Кредит
көлемі 400 мың марка, және ол 20 жылдык, мерзімге беріледі де мынадай
әдіспен кайтарылады: алғашқы үш жылда процент төленбейді, төртіншіжылда—2%,
бесіншіжыл-ға — 3%, алтыншы-оныншы жылдарға —5%тен тағайындалады. Ал қалған
он жылда процент көлемі өзгерістерге түседі.
Ғылыми-техникалық саясаттың басты бағыты — шағын инновациялық
фирмалардың қызметін тікелей қаржыландыру. Мысалы АҚШ-та шағын фирмалардың
ғылыми-техникалық, инновациялық қызметтерін мемлекет тарапынан қаржыландыру
бойынша заң бар. Осы заңға байланысты шағын фирмалардың инновация-лық
қызметі үшін федералды министерствалар өз бюджеттерінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ. ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕМДIК
ТӘЖIРИБЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.1. Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... .9
1.2. Шағын инновациялық кәсіпорындар
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ ТАРАУ. Қазақстандағы Шағын бизнес дамуының
мәселелері
2.1. Шағын бизнес дамуының құқықтық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...21
2.2. Шағын бизнесті несиелендіру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 23
2.3. Шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
5
ІІІ ТАРАУ. ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК – МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1. Шағын бизнестің мәні және оның экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ...27
3.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің
қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..30
3.3. Шағын бизнесті мемлекет тарапынан
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ҚОЛДАНҒАН
ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 37
Кіріспе
Қазақстан Республикасының экономикасы әкімшілік-бұйрықтық экономикадан
нарықтық экономикаға көшудің қиын жолын кешуде. ТМД елдерінің үкіметтері
көбінесе нарықтық реформаларды жүзеге асырудың келесі сатыларын ұстанады –
мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржы, несие саясаты, құнды қағаздар
нарығын құру, жалпы түрде нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Ең маңызды
мәселелердің қатарында кәсіпкерлік қызметіне қолдау жасау, шағын және орта
бизнесті дамытудың рөлі ерекше.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда шағын және орта бизнестің мәні оның
бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор
ретіндегі орны мен рөлімен анықталады. Шағын бизнестің негізгі функциялары
– бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен қамтамасыз
ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай мәселелердің
оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік дағдарыстың
зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді.
Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында:
Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік
деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, шағын бизнесті дамытуды басқару
еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күші деп білуіміз қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық
шаруышылықтың бөлінбес бір элементі болып табылады. Шағын бизнес халықтың
әл-ауқатын арттырумен қатар, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуын құру
сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігін көрсетеді және экономиканы
реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Америка Құрама Штаттарындағы кәсіпкерліктің 200 жылдан астам тарихы
бар. Соңғы бір деректер бойынша онда 20 миллионнан астам кәсіпорындар бар
екен. Соның 6 пайызы ғана шағын және орта бизнесті жүргізген
кәсіпорындардың екі ғысырда түгелге жуық ірі кәсіпорындарға айналып
кеткенін көрсетеді.
Біздің қоғам дамуында республикамызда шағын және орта бизнес 14,
облысымызда 13 пайызды құрайды. Бұл біздің елімізде әлі майда
кәсіпорындардың орнының көптігін көрсетеді. Кіші кәсіпкерліктің пайдалы бір
жағы, кешегі 1997-1998 жылдардағы Азиялық дағдарысты көрінеді. Қытай,
Тайланд,, Малайзия елдерінде ішкі өнім өндірушілердің 70 пайызын осы кіші
кәсіпкерлік құрайды.
Біздің елімсіздің болашағы — оның интеллектуалды қоры, ғылым және
инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә. Назарбаевтың халыққа
арналған жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға
бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғарғы сапалы, ең соңғы
ғылым жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы
көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтанда, ғылымға және
ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Шағын кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі - ғылыми-
техникалық прогресстің негізгі бір қозғаушы күшіне айналған.
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында Қазақстан ғылыми-техникалық
потенциалы қиындықтармен қақтығысын, түбірімен өзгеріске ұшырады. Тек 1999
жылдан бастап ғана ғылым жетістіктері мен инновацияларды игеру, ғылым-
өндіріс тізбегін дамытудың маңыздылығын мойындай бастадық. Рынокты
экономика тұсында ғылыми жаңалықтарды инновациялық компаниялар игеріп
өндіріске енгізіп отырады. Бұл салаға шағын инновациялык кәсіпкерлік
айтарлықтай үлес қосады.
Шағын кәсіпкерлік кез келген мемлекет экономикасының негізгі саласының
бірі. Шағын және орта кәсіпкерлікке кез келген рынокты дамыған елдерде 10
кәсіпорынның 9-ы кіріп отырады. Егер, Европа елдерінде әр мың тұрғынға 45-
50 шағын кәсіпорын болса, АҚШ-та ол көрсеткіш 75 кәсіпорын шамасында, ал
Қазақстанда не бары 7—8 кәсіпорын ғана құрайды екен.
Сондықтан, бұл жұмыстың негізгі мақсаты – шағын бизнестің шетелдік
тәжірибе және Қазақстан Республикасындағы қалыптасып даму сипаты мен
ерекшеліктері және оны қолдау мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның
даму үрдістерін және проблемаларын айқындау және оған мемлекеттік қолдау
қажеттілігін негіздеуді талдау болып табылады.
І. ШАҒЫН БИЗНЕСТIҢ ДАМУЫНДАҒЫ ӘЛЕМДIК ТӘЖIРИБЕ
Әлемде нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламарын өнiмнiң әрбiр түрiн өндiрудi басқа
кәсiпорындарға беру жолымен жүзеге асыруды көздейдi. Бұл тұрғыдан алғанда
өз өнiмiн барынша тез игеретiн және жаңартатын бизнес ретiнде шағын
бизнестi барынша кең пайдалану белгiленiп отыр. Монополизмге қарсы күрестiң
ең тиiмдi жолдарының бiрi iрi, орташа және шағын кәсiпорындардың тиiмдi
ұштастырылуына қол жеткiзу. Бұл жағдайда шағын кәсiпорындардың iрi
кәсiпорындармен салыстырғанда бiрқатар артықшылықтары бар:
- тауар өндiру мен қызмет көрсетуде кәсiпкерлiк пен бәсекенi дамыту;
- тұтыну сұранымының өзгеруiн тез сезiну;
- өнiм мен қызмет сапасын арттыру;
- баға белгiлеудiң табиғи тетiгiн пайдалану;
- монополизмдi жою;
- өндiрiстiң ғылыми-техникалық дамуын жеделдету;
- тиiмдi басқару құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
- кадрларды ұтымды пайдалану;
- орталықтандырылған күрделi қаржыны пайдаланбастан коммерциялық негiзде
жаңа өндiрiстiк қуаттарды тез арада жасау.
Қазақстан Республикасының нарыққа көшуiнiң басталуы кәсiпкерлiктiң
шағын нысандарының өндiрiстiк, техникалық қана емес, сондай-ақ әлеуметтiк-
экономикалық функцияларына қайта баға берудi қажет еттi. Бiрқатар елдердiң
тәжiрибесi экономикалық реформаларды жүзеге асыруда және дағдарысты
жағдайдан шығу кезiнде шағын кәсiпкерлiктiң үлкен рөлi атқаратынын
көрсеттi. Алайда шағын кәсiпкерлiк өз жолында көптеген қиыншылықтарға тап
болуда, оларды жоюға ең алдымен оны дамытудың мемлекеттiк концепциясының
жоқтығы бөгет болып отыр.
Қазiргi кезде шағын бизнестiң дамуында шағын кәсiпорындар саны өсуiнiң
төмендеуiне, олардың өндiрiстiк салаларда жеткiлiксiз тарауына, импорттық
өнiммен салыстырғанда олардың өнiмiнiң бәсекелестiк қабiлетiнiң төмен
болуына, шағын кәсiпорындардың "көлеңке экономика" саласына кетуiне
байланысты бiрқатар терiс тенденциялар байқалып отыр.
Қазақстанда шағын бизнестi дамытуда көп қателердi болдырмас үшiн,
алғашында әлем тәжiрибесiн ескере отырып, осы салада шетел мемлекеттерiнiң
шарықтауы мен құлдырауының нәтижесiнде қалыптасқан шағын кәсiпкерлiктi
түсiну қажет.
Әлем тәжiрибесi бойынша шағын кәсiпкерлiктi дамыту үшiн қолайлы
экономикалық және әлеуметтiк орта қалыптастыру мақсатында мыналар көздеу
қажет:
- кәсiпкерлiк секторға мемлекеттiк қолдау ұйымдастыру шараларын
әзiрлеу мен орындау, соның iшiнде салық жеңiлдiктерi мен банк
несиелерiн алу, қаржымен қолдау көрсету қорларын ұйымдастыру,
материалдық техникалық ресурстарын қамтамасыз ету;
- кәсiпорындарға аудиторлық қызмет көрсету жүйесiн әзiрлеу мен
бақылау;
- мүлiктiк және коммерциялық сақтандыру жүйесiн әзiрлеу мен бақылау;
- кәсiпкерлiктi дамыту проблемалары бойынша қоғамдық бiрлестiктермен
бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара iс-қимыл.
Статистика бойынша, шағын кәсiпкерлiктiң үлесiнiң белсендi өсiмi 70
жылдардың ортасынан бастап 90 жылдарға дейiн жалғасты. Қазiргi күнде
Батыстың дамыған мемлекеттерiнде кәсiпкерлiк фирмалар үлесiнiң 70-90
пайызын шағын фирмалар құрады. Салыстыру үшiн мысалға, АҚШ-тың халық
тұрғындарының 53 пайызы шағын бизнеспен айналысады, Жапония – 71,7 пайыз
және ЕС мемлекеттерiнде жұмысқа қабiлеттi халықтың шамамен жартысы еңбек
етедi. Келтiрiлген таблицаға қарап АҚШ-тың экономикасында жұмыс
орындарының үлесi шағын бизнеске тиетiнi әбден анық.
АҚШ-тың өнеркәсiп салалары мен жұмыскерлердiң санына
байланысты шағын мекемелердi бөлу, %
25 адамға 210 адамға 220 адамға 250 адамға
дейiн дейiн дейiн дейiн
Шикiзат өндiретiн 52,4 67,1 80,5 91,5
өнеркәсiп
Өңдейтiн өнеркәсiп 37,0 52,5 67,5 82,6
Көтерме сауда 50,3 71,5 86,9 96,4
Бөлшек сауда 64,9 81,5 91,1 97,2
Құрылыс 64,5 81,7 91,8 97,6
Коммерциялық қызмет76,4 87,1 93,6 97,5
Орта есеппен 66,7 81,2 89,3 96,3
алғанда
Жаңа технологиялар жасау мен шығарудың 90 пайызын шағын кәсiпкерлiктер
мен тәуелсiз өнертапқыштар iске асырады, ал iрi кәсiпкерлiктер тек қана 10
пайыз үлесiн қосады.
АҚШ пен Германияда жаңа технологияның үлесi, %
шағын фирмаларорташа iрi фирмалар
фирмалар
АҚШ 35% 15% 50%
Германия 26% 11% 63%
АҚШ бюджетiнiң таза кiрiс 34,9 пайызы шағын бизнестен шығарылады, ал
Жапонияда өңдеушi өнеркәсiп өнiмiнiң шамамен 56,6 пайызын шағын бизнес
өндiредi. Осы келтiрiлген сандар шағын бизнестiң экономиканы дамытуда үлкен
ықпал беретiнiн дәлелдейдi.
Кәсiпкерлiк сектор қалыптастыру проблемасының кешендi сипаты оған
қолдау көрсетудiң тиiмдi инвестициялық-қаржы механизмiн жасауды қажет
етедi. Осы күрделi әдеттен тыс проблеманы қолда бар әдiстермен жоспарлаудың
қазiргi жүйесi жағдайларында шешу екiталай. Оны тек жүйелi түрде қолға алу
негiзiнде ғана шешуге болады, мұның өзi жекелеген элементтер мен жай
байланыстарға талдау жасаудан мақсат ортақтығы бiрiктiрген түрлi элементтер
жиынтығын зерттеуге көшу деген сөз.
Кәсiпкерлiк жұмысы қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жүзеге асырылып
жатқан және материалдық игiлiктер жасап, қызмет көрсетiп жатқан
кәсiпкерлер, мемлекеттiк емес жеке меншiк кәсiпорындарының қызметкерлерi
жөнiнде халық арасында дұрыс пiкiр туғызу мақсатында – кәсiпкерлер
қызметiнiң оң тәжiрибесiн насихаттайтын, олардың проблемалары мен
қажеттерiн, нақты жұмыс тәжiрибесiн ашып көрсететiн бұқаралық ақпарат
құралдарына қолдау көрсету көзделген.
Кәсiпкерлiктi дамыту туралы мемлекеттiк бағдарламаны жүзеге асырудың
аса маңызды шарттарының бiрi – отандық тауар өндiрушiлердi қолдау. Бүгiнгi
таңда АҚШ-тың өзiнiң отандық шағын бизнесiн қолдауда жеткен тәжiрибесiн
көрсетуге болады.
1.1. Шағын бизнес дамуының шетелдік тәжірибесі
АҚШ-та шағын бизнес ішкі жалпы өнімнің 50 пайызға дейін жуығын береді.
Қазіргі таңда, Құрама Штаттарды 25 миллионға жуық кәсіпорын бар. Бұл
кәсіпорындар халықтың 53 пайызын жұмыспен қамтып отыр. Сондай-ақ 75 пайызға
жуық жаңа жұмыс орны ашылған. Міне, мұндай көрсеткіштерге қол жету АҚШ
мемлекетінің шағын бизнесті қолдаудағы белсенді әрекетінің нәтижесі болып
келеді. Осыдан тура жарты ғасыр уақыт бұрын, яғни 1953 жылы АҚШ-та шағын
бизнес әкімшілігі құрылған. Оның бас кеңсесі ел астанасы Вашингтонда
орналасқан. Осы басқарманың шағын бизнесті дамыту жөніндегі бағдарламасы
кәсіпкерді оқытумен қатар оларға қаржылық, техникалық, құқықтық және
консультациялық көмек беруді, сондай-ақ федеральдық келісімдерге қол
жеткізуді қамтамасыз етеді.
Шағын бизнес әкімшілігінің білім беруі несиелендіру саласында мыңдаған
әріптес ұйымдары бар. Осы ұйымдардың әкімшілікке көрсететін ең басты көмегі
– кепілге қарыз беру арқылы қаржыландыру. Шағын кәсіпорындарға қарыз беруші
банкілер сол ақшаны қайтарып алуына кепіл болу үшін. АҚ үйден берліген
қаражаттың 85 пайызын, яғни - 150 мың доллардан аспайтын ақша алады. Егер
де қарыз беруші банкетрдің қаржылық жағдайлары нашарлап жатса, әкімшілік
алынған сомадағы ақшаны түгел қайтаруды міндетіне алады. Әкімшіліктің
банікке қайтаратын қарыз қаражатының көлемі 1 миллион доллардан аспауы
мүмкін. АҚШ-та шағын бизнес субъектілері қаржылық көмектен өзге де
қолдауларға ие. Мәселен, кәсіпкерлерге кеңес беретін және оқытатын арнайы
бағдарламалар да қарастырылған. Смалл бизнес класрум (Шағын бизнес
дәрісханасы) – Смалл бизнес дерелопмент сентер (Шағын бизнесті дамыту
орталығы) және – бизнес информатинн сентре (Ақпараттық бизнес орталығы)
бағдарламалары.
Шағын бизнес дәрсіханасы бағдарламасы тәулігіне 24 сағат дәрс беретін
электрондық поштаның ВЕБ – беттерінің бизнес-курсы негізінде жасалған. Бұл
бизнес курс кәсіпкерлерег ғана емес, сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу
орындарының студенттеріне, физикалық мүмкіндігі шектеулі адамдарға да
арналған. Электрондық дәріс беру курсы бизнесті дамытудың түрлі
аспектілерін оқытады. Ал шағын бизнесті дамту орталығы бағдарламасы - ол
кәсіпкерлерег консультация, тхника және білім беру бағыттары бойынша
көмектеседі. Сондай-ақ Орталық қаржылық, ұжымдық, нарықтық, өндірістік
мәселелерді шешуге қол ұшын береді. Американың әрбір штатында бизнесті
дамыту орталығы бар. Сонымен қатар, бұл алпауыт елде мыңға жуық біріккен
желілік орталықтар бар. Олар колледждерде, университтерде, коммерциялық
палатар мен корпораицяларда орналасқан.
Орталыққа бас сұққан әрбір кәсіпкер ол жерден өзін қызықтыратны
сұраққа жауап алады және білікті мамандармен кеңесу мүмкіндігіне ие болады.
АҚШ-та дәл қазір мұндай орталықтар 70-тен асып жығылады. Ақпараттық-бизнес
орталығы шағын бизнесті дамтуы орталығымен бірлесіп кәсіпкерлерге кеңес
берумен айналысады. Орталық соңғы үлгідегі компьютерлермен жабдықталған.
Орталықта тәжірибелі менеджерлер жұмыс істейді. Олар істі енді бастаған
кәсіпкерге қандай да бір мәселден шығудың жолдарын және шағын бизнесті
тиімді ұйымдастыруды, басқару әдістері туралы кеңес береді.
Әкімшілік бұған қоса түрлі категориядағы кәсіпкерлерге кеңес беру үшін
арнайы бағдарламаларды жузеге асырады. Мәселен, кәсіпкер әйелдерге, ардагер-
кәсіпкерлерге, аз ұлт өкілінен шыққан кәсіпкерлерге арналағн арнайы
бағдарламалар да жоқ емес.
Әлемдегі бизнесі өркендеген бірден-бір мемлекет қайсы? Десек, “ол –
АҚШ” деп айтарымыз анық. Төрткүл дүниенің экономикасына саясат үстемдігін
жүргізуге ұмтылған алпауыт елдің шағын бизнесі де азулы екені даусыз.
Сондықтан бизнесін өмір салтына айналдырған елдің тәжірибесін пайдалану
бүгінгі күннің ісі екенін түсіне алсақ қана, меніңше ұтарымыз анық.
Қазақстанда экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол үшiн
пайдаланатын модельдерiнiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес
екенiн көрсеттi.
Осы саладағы мамандар мемлекет алдында тұрған негiзгi мiндеттер мыналар
деп санайды:
- негiзгi инфрақұрылымдық: шарттық, ақша-қаржылық және инвестициялық
механизмдердi жаңа принциптердi жаңғырту жолымен басқарылатын нарық
концепциясына көшу;
- институциялық жаңғыртуларды жалғастыру соның iшiнде жекешелендiрудi
дәйектi түрде одан әрi жалғастыру, бәсекелестiктi, жеке кәсiпкерлiктi
дамыту, экономиканы монополиясыздандыру және т.б.
Мұның өзi шағын кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдау көрсету және жаңа
тиiмдi жұмыс орындарын ашу мүмкiндiктерi мен бағыттарын белгiлейдi.
Осы саладағы мемлекеттiк шаралар арасында шағын нарықтық инфрақұрылымды
дамыту басты орын алады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердiң тәжiрибесi
шағын кәсiпкерлiктiң ұлттық экономикада аса маңызды функциялар
орындайтынын: сұраныс пен ұсынысты теңдестiру арқылы нарықтық қатынастарды
үдетудiң ерекше механизмiн қамтамасыз ететiн, жалпыұлттық өнiмнiң тең
жартысынан астамын өндiретiнiнiң, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызға жуығын
ашатынын, адам ресурстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға
елеулi ықпал жасайтынын дәлелдейдi. Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi –
жинақталған тәжiрибенi зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиiмдi
кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау көрсетудiң кешендi жүйесiн жасауға
жақындау, бар тәжiрибенi басқа аймақтарға тарату болып келедi.
Дамыған елдердің көпшілігінде экономикалық өсудің шешуші бір факторы
шағын бизнесті жан-жақты дамыту болып табылады. Олардағы кәсіпорындардың
жалпы санының ішінде шағын және орта фирмалардың үлесі 80-нен 99 процентке
дейінгі мөлшерді қамтып, елдің жалпы ұлттық өнімінің 50 процентке жуығын
өндіруді қамтамасыз етіп отыр.
Шағын кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізуге икемділігі - ғылыми-
техникалық прогресстің негізгі бір қозғаушы күшіне айналған.
Жапондық мамандардың есептеуінше екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кезеңде бұл елдің әлемдегі ең бай елдер қатарына қосылуына бірден-бір
себепші болған нәрое - шағын кәсіпкерлікті дамыту. 1980 жылдар-дың екінші
жартысында Жапонияның тек өңдеуші өнеркәсібінде ғана 6,5 млн шағын және
орта кәсіпорын қызметі немесе бұл олардың жалпы санының 99 процентке
дейінгі бөлігін қамтиды деген сөз. Оларда 40 млн адам жұмыс істеді, яғни
бұл осы сала жұмыскерлерінің 81 проценті болып табылады.
Концерндер мен басқа да ірі кәсіпорындар Жапония экономикасы
"айсбергінің шыңы" ғана деп айтуға болады. Бұл жерде ірі және шағын бизнес
өзара бәсекеге түсіп қана қоймай, сонымен қатар қызмет ету саласын бөлісу
негізінде бірін-бірі толықтырып отырады. Жапонияда бірқатар салаларда, атап
айтқанда, аяқ киім, тігін және галантерея өндірісінде, дәрі-дәрмек,
құрастырушы бұйымдар мен конструкциялар өндіруде, бөлшек саудада, қызмет
көрсету саласында өндірістік және тұрмыстық техникаларды жөндеп, қалпына
келтіруде шағын бизнес басым орын алады.
Әсіресе соңғы кезеңдерде АҚШ-та да шағын бизнес кеңінен дамып отыр. Ол
жұмыскерлер саны 50 адамға дейінгі шағын және орта фирмалардың жиынтығы
болып табылады. Бұл фирмалар американдық барлық фирмалардын 99 процентін
құрайды. Бұлардың негізгі бөлігі ұсақ, көбінесе жанұялық немесе жеке
кәсіпорындар. Мұндай фирмалардың 87 процентінде саны 20-дан аспайтын, ал 80
процентінде 10-нан аспайтын адам жұмыс істейді. 80-жылдардын аяғында АҚШ-та
шағын фирмалардың өсуі сандық және сапалық жағынан да ерекше байқалды.
Мысалы тек 1988 жылдың өзінде ғана 1 млн шағын кәсіпорын пайда болса ал
1989 жылы 1,3 млн шағын фирмалар құрылды. Мұнын алдындағы жылдары жыл сайын
600 мыңға жуық жаңа кәсіпорын өмірге келіп отырған.
АҚШ-та шағын және орта фирмалар жалпы үлттық өнімнің 40 процентін
өндіреді, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте - 21 процент, құрылыста 80,
көтерме саудада -86, қызмет көрсету саласында - 81 процент.
АҚШ экономикасында олар ғылыми-техникалық прогресс саласына жататын
барлық жаңалықтарды жасаудың, игерудің және өндіріске енгізудің тең
жартысына жуығын қамтамасыз етеді. Германияда шағын және орта
кәсіпкерліктің басты сипаттамасы - ең алдымен меншік кұқы мен кәсіпорынды
тікелей басқарудың бірлігі болып табылады. Екінші сипаттама - кәсіпорын
қызметінің ашықтылығы, оның көлемінің шектеулігі, қожайын мен жұмыскер
арасындағы өзіндік ерекше қатынас сипатын білдіріп, өндірістің түпкі
нәтижесі үшін екі жақтың да бірдей мүдделігін, ынталылығын тудырады.
Үшіншіден, кәсіпорын өмірінде басқарушы рөлінің ерекше маңыздылығы: ол
шаруашылықтың нәтижелігіне тек қана мүлік иесі болғандықтан ғана емес,
сонымен бірге оның өзінің де өндіріспен тікелей айналысып, оны
ұйымдастыруға барлықжағынан қатысуынан көрінеді. Төртінші - істі жанұялык,
негізде жүргізу, яғни кәсіпорын қызметін нәтижелі ұйымдастыруға, жүргізуге
атадан балаға мұра ретінде машықтану. Бесіншіден – шағын кәсіпкерліктің
тағы бірсипатты белгісі ретінде кәсіпорынды қаржыландыру мәселесін айтуға
болады. Егер алыптар қажетті ресурстарды негізінен капитал нарығы (қор
биржалары) арқылы алатын болса, ал шағын және орта кәсіпорындар банктердің
аздаған несиелеріне арқа сүйейді, сондықтан да олар үшін қаржыландыру
мәселесі басты проблема болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталған сапалық жақтарымен бірге сандық
жағынан да сипаттамалары бар. Олар екі көрсеткішке негізделеді: жылдық
айналым сомасы мен еңбекпен қамтылғандар саны. Германияда қабылданған
есептеу әдістемесіне сәйкес халық шаруашылығының бұл секторына мыналар
жатқызылады: 1) белгілі бір жағдайда өзіндік фирма түріндегі барлық жеке
еркін мамандық иелері (дәрігерлер, нотариустар, салық пен жарнама бойынша
консультанттар, аудиторлар, өз бетінше дербес әрекет ететін инженерлер,
педагогтар, баспасөз, өнер қызметкерлері және тағы басқалар); 2) жұмыс
істейтіндер саны 1 ден 49 адамға дейінгі және жылдық айналымы 1 млн маркаға
дейінгі ұсақ кәсіпорындар; 3) жұмыс істейтіндер саны 50-ден 499 адамға
дейінгі және жылдықайналымы 1 миллионнан 100 млн-ға дейінгі марка болатын
орта кәсіпорындар.
Германияда 80-жылдардың аяғына қарай жоғарыда көрсетілген статистикалық
есептеу тәртібіне байланысты 1,9 млн шағын және орта кәсіпорын (ірі
кәсіпорындар саны 3600) жұмыс істеп, олар халық шаруашылығының салалары
бойынша мынадай негізде бөлінді: (мың есебімен) қолөнерінде- 537, саудада-
225, өнеркәсіпте- 108, қызмет көрсету саласында - 665, еркін мамандық
секторы - 360. Елдегі шағын және орта бизнестің экономикалық маңызы -
біріншіден, барлық енбекке жарамды адамның 23 бөлігін қамтып отырған;
екіншіден, елдің жалпы ішкі өнімінің жартысына жуығын берген; үшіншіден,
барлық инвестициялар мен тіркелген патенттердің жартысынан артығын
өндіріске енгізуге септігін тигізген; төртіншіден, Германиядағы барлық
өндірістік оқу орындарының 85 процентін қамтитын кадрларды даярлау көзі
ретіндегі рөлімен анықталады.
Шағын кәсіпкерліктің барлық кешенді ішкі және сыртқы проблемалары
олардың өз күшімен шешілуі мүмкін емес. Қазіргі кезде Германияда бірқатар
жағдайлар шағын және орта бизнеске мемлекеттік
қолдау жүйесінің қажеттігін көрсетіп отыр. Олардың ішінде: 1)
Европалық қауымдастық шеңберінде 1993 жылдың басынан
бастап бәсеке жағдайын шегіне жеткізе шиеленістіретін товарлар,
қызметтер, жұмысшы күші және капитал қозғалысы жолындағы барлық
кедергілерді алып тастау; 2) технология мен табиғатты қорғау
шараларына байланысты заңдық нормалардың қатаңдатылуы, оларға жұмсалатын
күрделі қаржыны одан әрі қысқарту және оны пайдаланудың тиімділігін
арттыру.
Германияда шағын бизнесті мемлекеттік колдау жүйесінің негізінде жатқан
басты қағида - өздігінен, мүмкіндігінше, өз бетінше дамуды барынша
ынталандыратын көмек беру болып табылады. Бағдарламаның мақсаты - шағын
және орта бизнестің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Германияның федералды үкіметі құрылымдық-саяси шараларды іс жүзіне асырып
отыр. Олар - шағын фирмалар үшін қалыпты басеке жағдайын қамтамасыз ету-ге
бағытталған. Бұл жердегі басты бағыт - 1957 жылы заңды түрде бекітілген,
шағын және орта фирмалардың позицияларын нығайтуға байланысты бірнеше рет
қайта қаралған - картельдік құқық. Картель қызметін кадағалаушы ведомство
(бізше монополияға қарсы комитет), біріншіден, ірі фирмалардың бір-біріне
қосылып кетуін қатаң бақылап отырады; екіншіден, орынсыз тыйым салуларды
алып тастап, шағын және орта кәсіпорындардың кооперациялануына жеңілдік
жасайды. Шағын бизнеске қолдау жасаудағы құрылымдық-саяси шаралардың екінші
бір құрамды бөлігі мемлекеттік тапсырмаларды бөлуге қатысудағы олардың
құқықтық жағынан тендігін қамтамасыз ету. 1976 жылдан бастап мемлекеттік
тапсыр-маларды бөлуге шағын және орта фирмалардың да міндетті түрде
қатысуын реттейтін ерекше ереже бар. Егер белгілі бір жағдайларға
байланысты өздеріне қысым көрсетілетін болса, онда шағын фирмалар осындай
мәселелерді заңды түрде ретке келтіру үшін тиісті орындарға шағым жасауына
болады.
Салық салудағы жеңілдіктер. Германияның жаңа аймақтарында казіргі кезде
кеңінен пайдаланылып жүрген бұл жұмыстың үш түрі бар:
1) амортизациялық аударымдардың арнайы нормалары;
2) пайданың салық салынбайтын резервтерін жасау;
3) салық ведомстволары төлейтін инвестициялық үстемелер.
Амортизациялық аударымдардың арнайы нормалары барлық инвестицияларға
қолданылып, жаңа жұмыс орнын ашуға, қоршаған ортаны қорғауға, техникалық
жағынан алдыңғы қатарлы өнім өндіруге, сыртқа товар шығаруға бағытталады.
Жұмсалған қаражаттар үш жыл ішінде есептен шығарылады, бірінші жылы
жұмсалған капиталдың 50 проценті амортизацияланады, екінші жылы 30 проценті
және үшінші жылы 20 проценті.
Салықтан босатылған пайда резервтерін жасауға қолөнерг өндірісінде,
саудада, өнеркәсіпте, еркін мамандық секторында, сондай-ақ мүліктерді
жалдау мен жалға беру қызмөті саласында қолдануға рұқсат етілген. Резерв
бір жыл ішінде түскен пайданың 20 процентке дейінгі мөлшерін құрауы мүмкін.
Қаржы жағынан қолдау. Федералды үкімет тарапынан берілетін
салыстырмалы тұрде процент ставкасы төмен және жеңілдік жағдайын пайдалана
отырып, ақшаны қайтаруға мүмкіндік тудыратын
несиелер - шағын бизнес үшін айтарлықтай қамқорлық болып табы
лады. Сондай-ақ өзінің бастамасын Маршалл жоспары кезеңінен
алатын "европалық қалпына келтіру бағдарламасы" шеңберінде де едәуір
қаражат бөлінеді. Қазіргі кезде бизнестік бұл түрін қаржыландырудың негізгі
көзі федералдық бюджет, оның қорлары "Кредит анштальт фюр Видерауфбау"
(Майндағы Франкфурт), "Дойче аусглейхс банк" (Бонн) және "Берлинер
Индустрибанк" (Берлин) сияқты арнайы үш банк арқылы бөлінеді. Шағын және
орта фирмаларға несиелер тікелей емес, ақшаның дер көзінде қайтарылуына
кепілдік беретін олардың өздерінің банктері негізінде іс жүзіне асырылады.
Сонымен қатар шағын фирмалар федералды және жергілікті үкіметтердің
кепілдіктерін де пайдалана алады. Жаңа жұмыс орындарын ашу мен экономиканың
аймақтық құрылымын жақсартуға ынталандыратын арнайы несиелерді жергілікті
үкіметтербереді.
Инновациялық салаға көмек. Бұл мақсатқа федералды үкімет 1990 жылдардың
басында бір жыл ішіндө 750 млн маркаға дейінгі мөлшерде қаржы бөліп отырды.
Бұл көмектін ұйымдық формалары әр алуан: индустриалды және ғылыми парктер,
жұмыс бабына қарай бөлмелер бере алатын, ақпараттық банктерге енуге,
консультацияларға, капиталдарға қатысуға рүқсат беретін мүмкіндіктері бар
инновациялық орталықтар. Шағын жән орта бизнес саласында инновацияны
мемлекеттік қолдау олардың ғылыми мекемелермен бірлесіп жұмыс істеуіне
көмектесу, қажетті ақпараттық және консультациялық инфрақүрылымды жасау,
технологияны алуды жеңілдету, ғылыми қызметкерлерді даярлауға жәрдемдесу
жұмыстары арқылы іс жүзіне асырылады.
Кәсіпкерлер мен менеджерлердің білімін жетілдіруге көмек. Кәсіпкерлерді
оқыту жаңа кәсіпорын құрушылар үшін арнайы
семинарларды тұрақты түрде өткізіп тұратын сауда-өнеркәсіптік
палаталар жүйесінде жүргізіледі. Ақпараттардын маңызды көзі
ретінде сыртқы сауда және нақты белгілі бір елдердің рыногына шығу
жөніндегі проблемалар бойынша ұйымдастырылатын кездесулерді
атауға болады.
Консультациялық қызмет. Мемлекеттік органдар, бір жағынан, кәсіпкерлерге
арнайы мамандардың қызметі арқылы көмек көрсетеді; екінші жағынан, жеке
консультация жүргізген жағдайда фирмалардың ол үшін жұмсайтын шығындарының
айтарлықтай бөлігін өтеуді өз мойнына алады.
1.2. Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметі
Кәсіпкерлік сферасында шағын инновациялық бизнес ерекше орыналып,
мемлекет экономикасының дамуына көп әсер етеді. Ол бірқатар артықшылықтарға
ие:
1. шағын инновациялық кәсіпкерлік бір салада тоқтап қалмай экономиканың
барлық сферасын қамтиды.
2. ірі фирмалар ғылыми зеріттеулер мен тәжірбиелерді жүргізуге
мүмкіншілігі әлдеқайда көп болса да, күрделі басқару пирамидалары
себебінен инновациялық процесс баяу атқарылады. Сондай-ақ ірі фирмалар
сыртқы орта әсеріне икемсіз болып келеді. Ал шағын инновациялық фирмалар
сыртқы орта өзгерістеріне тез икемделініп, жауап қайырып, процесс бағытын
жылдам өзгертуге қабілетті.
3. шағын фирмалар ірі компанияларға қарағанда ғылыми-техникалық
зеріттеулер нәтижелерін, инновацияларды өндіріс пен өнеркәсіпке жылдамырақ
енгізеді. АҚШ Ұлттық ғылыми қорының зеріттеулері бойынша ірі компанияларға
қарағанда шағын фирмаларда 2,5 есе көп жаңалықашады, өнеркәсіптегі
инновациялардың 50% шағын кәсіпкерлік саласымен жасалынған, ал соңғы
өнеркәсіпке енгізу процессі шағын кәсіпкерлікке 1 жылға ертерек іске
асырылады.
Осы көрсетілген ерекшеліктердің бәрі шағын инновациялық кәсіпкерлікті
қолдау маңыздылығын ескертіп отыр. Дамыған елдерде шағын инновациялық
кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау жүйесі мынадай сұрақтарды қамтиды:
- Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметін құқық және заңмен қамтамасыз
ету;
- кредиттік жеңілдіктер ұсыну, жеңілдетілген салық түрлерін енгізу;
- шағын инновациялық фирмалар проекттерін тікелей бюджеттік
қаржыландыру, жеке кәсіпкерлік саласының қаржысын бағыттау;
- Информациялы — консультативті, маркетинг бойынша көмек беру, шағын
фирмалар кызметін мамандармен қамтамасыз ету.
Дүниежүзілік тәжірбиеге қарайтын болсақ, шағын инновациялық кәсіпкерлік
қызметіне және дамуына ең қолайлы жағдай ғылыми технологиялық орталықтарда
— инкубаторларда, техно-парктерде, технополистерде ұйымдастырылады екен.
Бұл ұйымдар шағын инновациялық кәсіпорындарды бір шатырдың астында, бір
калада шоғырландырып, оларға ғылыми-техникалық зерттеу лабораторияларын,
өндіріс-тәжірбиелік цехтарын және жалға бөлмелер ұсынады. Бұл жерде
мемлекеттік қаржы, коммерциялық банктер және венчурлы қорлар қаржылары
шоғырланады. Әдетте ғылыми паркттер мынадай жерлерде орналасады.
Жоғарғы оқу орындары, университеттер бар жерлерде; өндіріс зоналарын,
жер учаскелерін, лабораториялар жал-ға алуға мүмкіндік баржерлерде;
Мемлекет тарапынан қолдау, салық жеңілдіктерін алуға мүмкіншілік бар
жерлерде; автокөлік, темір жол магистралдарына және шикізат көздеріне жақын
жерлерде.
Қазір дүниежүзінде 400 жуық ірі технопарктер бар, олардың жартысы АҚШ-
та орналасқан.
Алғашқы ғылыми парк 40—50 жылдар тұсында АҚШ-та Стенфордс
университетінің іргесінде қалыптасқан. Солкезде осығылы-ми орталықтардан өз
бастауларын алған кәсіпорындар ірі компа-нияларға айналған. Дүние жүзіне
әйгілі технополистер Калифорниядағы Селиконования долина зонасында
Хьюлетт-Паккард. Тексас инструмент, Дженерл электрик, Кремниевая
долина технополисінде Локхид, Эр-эм-си, т.б. көптеген фирмалар өз
бастауларын алып, көркейген.
Европа континентінде технопаркті құрылымдар 70 жылдардың басынан дами
бастады.
Алдымен Ұлы Британияда, онан кейін Франция, Германияда. Қазір Францияда
техникалық регионалды комплекстерді дамыту бойынша мемлекеттік қызмет
бар. Франциядағы ең ірі технопарктер — София-Антиполис. Бұл технопаркте
26 өнеркәсіптік кәсіпорын, 14 ғылыми-зеріттеу ұйымы бар. Жалпы францияда 50-
ге жуық технополистер мен технопарктер бар.
Жапонияда мемлекеттік программалар пегізінде 20-ға жуық технополистер
қалыптасқан, олардың ішіндегі ең ірісі Цуруба. Мұнда 47 зеріттеу ұйымы,
бүкіл ғалымдардың 40% шоғырланған. 80 жылдардан бастап дамушы елдерде
Бразилия, Индия, Қытай мемлекеттеріде технопаркттер маңыздылығын түсініп,
олардың қызметіне жағдай туғыза бастады.
Алғашқы технопарктер пайда болғанынан жарты ғасыр өткеннен кейін ғана
Ресейде де осындай ғылыми орталықтар қалыптаса бастады. Олардың алғашқысы
1990 жылы Томск университеті қолдауымен құрылды. Қазір Ресейде 60-қа жуық
ғылыми парктер мен орталықтар бар.
Ал Қазақстан да болса олар тек 90 жылдар аяғында ғана пайда
бола бастады. Қазір бізде бірнеше технопарк қызмет
істейді, олар: әл-Фараби атындағы Қаз МҚУ тұсындағы технопарк,
Қарағанды мемлекеттік университетіндегі технопарк және Алматыдағы Ұлттық
ғылыми-технологиялық парк, сондай-ақ өткен жылдын, қазан айында алғашқы
бизнес инкубаторлары қалыптастырылған.
Ғылыми технологиялық орталықтардың қызмет көрсету деңгейінің кеңейуі,
өспелілігіне байланысты оларды былайша тізіп көрсетугеболады: инкубаторлар,
технологиялықпаркттер, технополистер, ғылым мен технология аймақтары.
Инкубатор — инновациялық қызметтің көптеген түрлерін ұсы-нушы комплекс,
ол бір немесе бірнеше ғимаратты алып тұрады, ал шағын инновациялық фирмалар
осы ғимарат ішінен белгілі бір тер-риторияларды жалға алып қызметін
бастайды, инкубациялы период 2—3 жыл, осы мерзімнен кейін фирмалар өз
бетінше қызмет жасау үшін бұл комплекстен шығып кетеді. Инкубаторда жаңа
ғана қалыптасқан фирмаларға бухгалтерлік, маркетингтік (бизнес-
жоспарынжасау, өнімге жарнама, маркетингтік талдау жасау), компьютер, басқа
да құрал-жабдықтарды жалға ұсыну сияқты көмектер көрсетіледі. Бұл ғылыми-
өнеркәсіптік құрылымның негізгі мақсаты — шағын инновациялық фирмаларды
ғылыми идея-дан практикаға жөткізу, бәсеке күресіне төтеп бере алатын
кәсіпорын дәрежесіне жеткізу. Ол кәсіпорындар инкубаторлардан шыққан соң
технопарктер де немесе басқа да өнеркәсіптік орта-ларда қызмет етуге
қабілетті болады.
Технопарк — ғылыми-техникалық, территориалды комплекс, негізгі мақсаты
шағын бизнес фирмаларының қызмет етуіне тиімді, ыңғайлы жағдай
қалыптастыру. Оларжоғарғы оқу орындары, зеріттеу орталықтары,
лабораториялар тұсында қалыптасады. Оның құрамына: зеріттеу орталықтары,
инкубаторлар, инновациялықорталықтар, маркетинг т.б. орталықтар енеді.
Технопарк шағын инновациялық кәсіпорындарға қажетті бухгалтерлік,
аудиторлық, консалтингті, маркетингті қызметтер ұсынып отырады.
Технополис — жеке қала негізінде құрылған ғылыми-өндірістік құрылым.
Негізгі кұрылым — технопарктер, инкубаторлар, ғылыми орталықтар мен
университеттер.
Ғалым мен технология аймақтары ірі оқу орындары, ірі өндіріс
кәсіпорындары шоғырланған территориясы шектелмеген ғылыми өнім өндіруге
маманданған аймақ. Технополистер мен ғылым мен технология аймақтары
инновациялық фирмалар қызмет ететін қаржы оазисіне айналды. Мұнда
мемлекеттік, коммерциялы банк-тер, өнеркәсіптік корпорациялар, венчурлы
қорлар, қайрымдылық қорларының капиталдары шоғырланды, оның, үстіне
мемлекеттік жеңілдетілген салықтар, кредит-терқосылды.
Бұл ұйымдардың тағы бір артықшылығы ғылыми-техникалық кадрлардың бір
жерде шоғырлануы: негізгі лабораториялар, университеттер, консалтинг
фирмалары. Осынын арқасында компаниялар инновациялық процесс үшін тез арада
уақытша проектті топтар құруға мүмкіндік алды.
Сондай-ақ ең негізгі артықшылығы инновациялық процесс нәтижесінің тез
арада өнеркәсіпке енуі. Өйткені технополистер ғылыми-техникалық прогрессті
жүргізуші өнеркәсіптер орналасқан жерлерде қызмет етеді, мысалы
Селиконовая долина электронды өнеркәсіп кәсіпорындары шоғырланған, Цуруба
электрони-ка және робототехника бағытында қызмет атқарады.
Сонымен, дүниежүзілік тәжірбе көрсетуіне қарағанда, шағын инновациялык
кәсіпкерлікті колдау мемлекеттік ғылыми-техникалық саясаттың басты бағыты.
Біздің елде шағын инновациялық кәсіпкерлікті қолдау бойынша нақты заңды
негіз жок, бұл сала шағын кәсіпкерлік бойынша заңдар мен проекттір бойынша
реттелініп келеді, ал барлық дамыған елдерде бұл бизнес түрін мемлекет
тарапынан белсенді қолдау ұйымдастырылған. Бұл елдерде шағын кәсіпкерлікті
мемлекет тарапынан колдау жүйесі мынадай келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
шағын инновациялық кәсіпкерлік қызметін құқпен, заңмен қамтамасыз ету;
шағын инновациялық бизнесті жеңілдетілген салықпен және кредитпен
қамту жүйесі. Мысалы, АҚШ-та кіші бизнесті жеңілдетілген кредитпен
қаржыландыру бойынша заң 1958 жылдан бері қолдалынып келеді. Осы заң
негізіндө 1958 жылдан 1990 жылға дейінгі мерзімде 55 мың шағын фирмалар
қаржыландырылған. 5ВІС программасы көптеген шағын инновациялық
компаниялардың функция атқарып, дамуына жағдай жасады, оған мысал атақты
Интел, Эппл, Федерал Экспресс, Крэй Рисчер және тағы да баскалар.
Ал Германияда Жеке капитал калыптастыру программасы бойынша шағын
бизнеске айтарлықтай жеңілдетілген шартпен кредит беріліп отырады. Кредит
көлемі 400 мың марка, және ол 20 жылдык, мерзімге беріледі де мынадай
әдіспен кайтарылады: алғашқы үш жылда процент төленбейді, төртіншіжылда—2%,
бесіншіжыл-ға — 3%, алтыншы-оныншы жылдарға —5%тен тағайындалады. Ал қалған
он жылда процент көлемі өзгерістерге түседі.
Ғылыми-техникалық саясаттың басты бағыты — шағын инновациялық
фирмалардың қызметін тікелей қаржыландыру. Мысалы АҚШ-та шағын фирмалардың
ғылыми-техникалық, инновациялық қызметтерін мемлекет тарапынан қаржыландыру
бойынша заң бар. Осы заңға байланысты шағын фирмалардың инновация-лық
қызметі үшін федералды министерствалар өз бюджеттерінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz