ХХ ғ. 60-70 жж. АКТ мен ЕЭҚ қатынастары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. ТАРАУ. ХХ Ғ. 60.70 жж. АКТ МЕН ЕЭҚ ҚАТЫНАСТАРЫ

1.1. «Ортақ нарық» және «Еурафрика» жоспары және олардың мәні ... ... ... ..9

1.2. ХХ ғ. 60.70 жж. ЕЭҚ пен АКТ елдері арасында Ассоциация негізіндегі
қатынастардың эволюциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

1.3. ХХ ғ. 80.90 жж. АКТ елдерінің Батыс Еуропа елдері үшін маңызының
арта түсуі (Африка мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

1.4. Дүниезүзілік сауда және АКТ елдерінің Доха келіссөздеріндегі
позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

ІІ. АКТ МЕН ЕО.ның ЛОМЕ КОНВЕНЦИЯЛАРЫ МЕН КОТОНУ
ШАРТЫ АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАТЫНАСТАРЫ

2.1. ІҮ Ломе конвенциясы төңірегіндегі пікір таластар және Котону
Шартының қабылдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36

2.2. Котону Шарты және оның негізгі ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47

2.3.Еуропалық Одақтың АКТ елдеріне қатысты саясатының жаңа
кезеңі (1990.2000 жж) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71

Зерттеу жұмысының өзектілігі
Тәуелсіздіктерін жеңіп алған АКТ елдері өздерінің саяси және экономикалық бостандықтарына қолдарын жеткізгенімен егемендіктерінің алғашқы жылдарында үлкен саяси және экономикалық тоқырауға ұшырау қаупі алдында тұрды. АКТ-ның тәуелсіз мемлекеттері өздерінің саяси құрылысы мен экономикалық даму моделін таңдау алдында тұрды. Бірақ бұл мемлекеттердің басым бөлігі өздерінің болашақтағы тағдырын бұрынғы метрополиялармен байланыстыруды жөн көрді.
АКТ мен ЕО арасындағы қазіргі кездегі әріптестік негізіндегі ынтымақтастық байланыстарды ғылыми тұрғыдан зерттеудің өзектілігі әртүрлі геосаяси жағдайлар мен мүдделер өрісіндегі сан-алуан ұлттар мен этностардың бұрынғы меторополиялармен табысты қатынастар орнатуының алғышарттары мен себептерін ашып көрсетуге байланысты арта түсуде.
Қазіргі кездегі АКТ мен ЕО арасындағы сан-саланы қамтитын ынтымақтастық байланыстар халықаралық қатынастар тәжірибесінде ұжымдық дипломатияның жаңа бір саласы ретінде көрініс беруде. КСРО-ның ыдырауы салдарынан биполярлы әлемдік тәртіптік жүйенің жойылуы, халықаралық қатынастар жүйесінде жаңа халықаралық субъектілердің пайда болуына алып келді. Құрамына Қазақстан Республикасы да кіретін халықаралық қатынастардың бұл субъектілері әлемдік экономикалық жүйеге кірігу барысында көптеген халықаралық әмбебап (БҰҰ) және аймақтық әскери-саяси (НАТО, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, ҰҚШҰ) экономикалық (ДСҰ, ХВҚ) ұйымдар мен институттарға мүше болумен қатар олардың құрылтайшылары болып табылатын мемлекеттермен де әріптестік, ынтымақтастық байланыстар орнатты. Әлемдік экономикалық-шаруашылық жүйеде өз орнын дәл анықтап, орнығып, бекіну жаңа тәуелсіз мемлекеттерге оңай соқпайды. Олар үшін бұл бағыттағы талпыныс пен ұмтылыстарын жүзеге асыруда оларға дейін осындай жолды жүріп өткен елдердің тәжрибесін ғылыми тұрғыдан зерделеп өз пайдасына қолдану ықтималды қатерлерге әкеліп соғатын шалыс қадамдардың алдын алуға себін тигізеді.
Тақырыптың өзектілігін айқындайтын тағы бір жәйт, ол, Қазақстанның да кезінде отар ел болғандығы және қазіргі жаһандану үрдісі жағдайында еліміз АКТ елдері басынан кешіріп отырған оқиғаларға ұқсас жайттармен (тәуелсіз сыртқы саясат жүргізу, халықаралық экономикалық және қаржы институттарымен ынтымақтасу, әлемдік экономикалық-шаруашылық жүйедегі өз орнын табу, ұлттық экономикаға сыртқы күштердің инвестиция, қаржылай несие, түрінде еніп ықпал етуі және т.б. ) ұшырасып келеді. Сондықтан АКТ мен ЕО арасында отарлық жүйеден осы кезге дейін қалыптасқан әріптестік байланыстардың эволюциясын зерделей отырып, еліміздің болашақтағы даму барысын нақ айқындау үшін және ықтималды қателіктермен қиындықтардың алдын алуда «отаршылдық пен кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер де түбегейлі қайта танып-түсінуді қажет ететіндігін» әрдайым есте ұстау қажет.

I. Деректер:
Шарттар мен келісімдер
а)TheCotonouAgreement// сotonou/agreement_en.htm>.02.06.2004.рр. 40-44
ә) Римский договор. Т.ІІІ.
б)Treaty on European Union // lex/en/treaties/dat/EU_treaty.htm>.

ІІ. Арнайы зерттеулер мен монографиялар:

1. Черкасов П.П. Распад колониальной империи Франции: кризис французской колониальной политики в 1939-1985 гг.. М., 1985.
2. Субботин В.А. Великобритания и ее колонии. М., 1992.
3. Ерофеев Н.А. Закат британской империи. М.,1967. 279.
4. Винцер Ю.И. Английские капиталовложения за границей. М., 1960. С. 146. 584.
5. Конэн А.Р. Ввоз капитала в страны стерлинговой зоны. М., 1962. С. 125. 482.
6. Вендт А. За культурное возрождение Окенании. //Курьер ЮНЕСКО. 1976, март.;
7. Ерасов Б.С. Идейная борьба вокруг социально-культурного
8. наследия в развивающихся странах. – Борьба идей в современном мире.
9. Ибрашев Ж.У. Политическая концепция Ш. де Голля. Алма-Ата, 1971. 130.
10. Кожахметов К.К. Движение солидарности Народов Азии и Африки
в борьбе с колониализмом и империализмом. Алма-Ата,.:«Казахстан»
1983. 144.
11. Алимов Ю.И. Организация африканского единства. М., 1969. С. 95. 362.
12. Рымалов В.В. Распад колониальной системы и мировое
капиталистическое хозяйство. М., 1966. С.48. 479.
13. Суховцева О.И. Международные экономические отношения – «Общий рынок» - развивающиеся страны. М., 1988. C. 183. 318.
14. Суховцева О.И. Международные экономические отношения – «Общий рынок» - развивающиеся страны. М., 1988. C. 183. 318.

ІІІ. Интернет материалдары:

1. http://www.delguy.cec.eu.int/eu_and_guyana/cooperation/lome.htm
2. http://www.kis.ru/-dbalu/kab3.htm
3. http://www.ictsd.org
4. http://www.imf.org/external/np/speeches/2002/012802.htm10. 2. 2003
5. http://www.deutschebotschaft-moskau.ru/ru/bibliothek/internationale- politik/1998- 11/article11.html
6. http://www.ecdpm.org/Web_ECDPM/Web/Content/FileStruc.nsf/index.htm
7. http://www.acpsugar.org/history.htm
8. http://aes.org.ru/old/rus/c19.htm
9. http://russian.people.com.cn/31520/2484326.html
10. http://econ.worldbank.org/prr/strryctured_doc.php?sp=2477&sd=22857

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Халықаралық қатынастар факультеті

Аймақтану және әлемдік экономика кафедрасы
Еуропалық Одақ – АКТ: ынтымақтастықтың мәселелері, ұстанымдары және
болашағы

Бітіру жұмысы

Орындаған 4 курс студенті ____________________Жакупова А.Т.
(қолы, күні)

Ғылыми жетекші ___________________ Мырзабеков М. С.

(қолы, күні)
т. ғ.к., доцент

Норма бақылаушы ____________________ Бюжеева Б.З.
(қолы, күні)
т. ғ.к., доцент

Кафедра меңгерушісінің
Рұқсатымен қорғауға жіберілді __________________ Черных И. А.
(қолы, күні)
т. ғ.к., доцент

Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. ТАРАУ. ХХ Ғ. 60-70 жж. АКТ МЕН ЕЭҚ ҚАТЫНАСТАРЫ

1.1. Ортақ нарық және Еурафрика жоспары және олардың
мәні ... ... ... ..9

1.2. ХХ ғ. 60-70 жж. ЕЭҚ пен АКТ елдері арасында Ассоциация негізіндегі
қатынастардың
эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...17

1.3. ХХ ғ. 80-90 жж. АКТ елдерінің Батыс Еуропа елдері үшін маңызының
арта түсуі (Африка
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.25

1.4. Дүниезүзілік сауда және АКТ елдерінің Доха келіссөздеріндегі

позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

ІІ. АКТ МЕН ЕО-ның ЛОМЕ КОНВЕНЦИЯЛАРЫ МЕН КОТОНУ
ШАРТЫ АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАТЫНАСТАРЫ

2.1. ІҮ Ломе конвенциясы төңірегіндегі пікір таластар және Котону
Шартының
қабылдануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...36

2.2. Котону Шарты және оның негізгі
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47

2.3.Еуропалық Одақтың АКТ елдеріне қатысты саясатының жаңа
кезеңі (1990-2000
жж) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..69

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..71

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Тәуелсіздіктерін жеңіп алған АКТ елдері өздерінің саяси және
экономикалық бостандықтарына қолдарын жеткізгенімен егемендіктерінің
алғашқы жылдарында үлкен саяси және экономикалық тоқырауға ұшырау қаупі
алдында тұрды. АКТ-ның тәуелсіз мемлекеттері өздерінің саяси құрылысы мен
экономикалық даму моделін таңдау алдында тұрды. Бірақ бұл мемлекеттердің
басым бөлігі өздерінің болашақтағы тағдырын бұрынғы метрополиялармен
байланыстыруды жөн көрді.
АКТ мен ЕО арасындағы қазіргі кездегі әріптестік негізіндегі
ынтымақтастық байланыстарды ғылыми тұрғыдан зерттеудің өзектілігі әртүрлі
геосаяси жағдайлар мен мүдделер өрісіндегі сан-алуан ұлттар мен этностардың
бұрынғы меторополиялармен табысты қатынастар орнатуының алғышарттары мен
себептерін ашып көрсетуге байланысты арта түсуде.
Қазіргі кездегі АКТ мен ЕО арасындағы сан-саланы қамтитын
ынтымақтастық байланыстар халықаралық қатынастар тәжірибесінде ұжымдық
дипломатияның жаңа бір саласы ретінде көрініс беруде. КСРО-ның ыдырауы
салдарынан биполярлы әлемдік тәртіптік жүйенің жойылуы, халықаралық
қатынастар жүйесінде жаңа халықаралық субъектілердің пайда болуына алып
келді. Құрамына Қазақстан Республикасы да кіретін халықаралық қатынастардың
бұл субъектілері әлемдік экономикалық жүйеге кірігу барысында көптеген
халықаралық әмбебап (БҰҰ) және аймақтық әскери-саяси (НАТО, ЕҚЫҰ, ШЫҰ,
ҰҚШҰ) экономикалық (ДСҰ, ХВҚ) ұйымдар мен институттарға мүше болумен қатар
олардың құрылтайшылары болып табылатын мемлекеттермен де әріптестік,
ынтымақтастық байланыстар орнатты. Әлемдік экономикалық-шаруашылық жүйеде
өз орнын дәл анықтап, орнығып, бекіну жаңа тәуелсіз мемлекеттерге оңай
соқпайды. Олар үшін бұл бағыттағы талпыныс пен ұмтылыстарын жүзеге асыруда
оларға дейін осындай жолды жүріп өткен елдердің тәжрибесін ғылыми тұрғыдан
зерделеп өз пайдасына қолдану ықтималды қатерлерге әкеліп соғатын шалыс
қадамдардың алдын алуға себін тигізеді.
Тақырыптың өзектілігін айқындайтын тағы бір жәйт, ол, Қазақстанның да
кезінде отар ел болғандығы және қазіргі жаһандану үрдісі жағдайында еліміз
АКТ елдері басынан кешіріп отырған оқиғаларға ұқсас жайттармен (тәуелсіз
сыртқы саясат жүргізу, халықаралық экономикалық және қаржы институттарымен
ынтымақтасу, әлемдік экономикалық-шаруашылық жүйедегі өз орнын табу, ұлттық
экономикаға сыртқы күштердің инвестиция, қаржылай несие, түрінде еніп ықпал
етуі және т.б. ) ұшырасып келеді. Сондықтан АКТ мен ЕО арасында отарлық
жүйеден осы кезге дейін қалыптасқан әріптестік байланыстардың эволюциясын
зерделей отырып, еліміздің болашақтағы даму барысын нақ айқындау үшін және
ықтималды қателіктермен қиындықтардың алдын алуда отаршылдық пен кеңестік
деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер де
түбегейлі қайта танып-түсінуді қажет ететіндігін әрдайым есте ұстау қажет.
Сонымен бірге, президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың: Асылы қазақ ұлтының
экоәлеуметтік жүйемен біте қайнасқан тіршілігін түсіну үшін империялық және
кеңестік отаршылдықтың айырмашылығына ден қоюдан гөрі, олардың түбірлі
ұқсастығын танып-түсінген мәндірек болар, деген сөзі біздің еліміздің
бұрынғы отарлық мемлекеттермен қарым-қатынастар орнатуда назарда болатын
негізгі мәселелерге көңіл аударуды меңзейтіндей [1].
Зерттеу тақырыбының өзектілігін нақтылай түсетін тағы да бір жайт -
АКТ мен ЕО арасында жаһандану жағдайында ұжымдық дипломатияның пәрменді
қызмет ету мүмкіндіктерін зерттеуге де байланысты. Халықаралық қатынастар
тәжірибесінде бұрынғы отарлар мен метрополиялар арасында жаңа сападағы бір-
біріне тиімді саяси, әскери және сауда-экономикалық байланыстардың
қарқындап дамуы, тараптардың (АКТ мен ЕО) жарты ғасырға созылған қоян-
қолтық өзара әрекетінің арқасында мүмкін болып отыр. Сондықтан ЕО мен АКТ
қарым-қатынастарының даму эволюциясын ғылыми тұрғыдан зерделеп, оның
аспектілеріне баға беру, дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындай түседі.
Сонымен қатар ХХІ ғасырда адамзат басынан кешіріп жатқан кедейшілік,
жергілікті немесе аймақтық қақтығыстарға ұласып жатқан тұрақсыздық
жағдайлар, демократиялық құндылықтар мен адам құқықтарын қадірлеу сияқты
мәселелер АКТ елдерінің бірқатарында әлі де болса шешімін таппай келеді.
Осы орайда, ЕО сыртқы саясатында маңызды орындардың бірін иемденетін АКТ
елдерінде орын алып жатқан жоғарыда аталған мәселелерді реттеп оларды
жүзеге асырудағы Еуропа Одағының іс-шарасы мен тәжірибесін сараптау аталмыш
тақырыптың өзектілігін нақтылай түсетіндігі дау тудырмайды.
Отарлық жүйе ыдырағаннан кейінгі бұрынғы отарлар мен
метрополиялалардағы әлеуметтік-экономикалық және саяси ахуал,сондай-ақ,
құрамына әлемнің 79 мемлекеті кіретін АКТ мен құрамында 27 мүше-мемлекеті
бар ЕО арасындағы ынтымақтастықтың даму динамикасы мен эволюциясы,
дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейін саралай отырып және ондағы фактілерді
жүйелей келе, бітіру жұмысын жазу барысында төмендегідей мақсат алға
қойылды: отарлық жүйе жойылуының бұрынғы отарлар мен метрополиялардың ішкі
және сыртқы саяси-экономикалық жағдайларының өзгеруіне тигізген әсерін ашып
көрсету. Англия және Франция сияқты алып отаршыл мемлекеттедің бұрынғы
отарларға өз ықпалдарын сақтап қалу амалдарын анықтау. Еурафрика жоспары
мен Ассоциация институтының пайда болуын сәулелендіре отырып, оның
себептеріне талдау жасау. АКТ елдерінің ЕО-мен қазіргі ынтымақтастығының
пәрменділігі мен прогрессивтілігіне көз жеткізуге мүмкіндік беретін қазіргі
кездегі Еуропа елдеріндегі саяси және академиялық топтарының отарлау,
деколонизация және интеграция мен еуропалық біртектілік идеяларына қатысты
қөзқарастарын саралау. Осы орайда бітіру жұмысында белгіленген мақсатқа қол
жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Отарлық жүйе күйрегеннен кейінгі кезеңде бұрынғы метрополиялар мен
жаңа тәуелсіз мемлекеттер арасындағы экономикалық, сауда, әскери, саяси
және мәдени байланыстардың үзілуі салдарының тараптардың ішкі және сыртқы
саяси, экономикалық дамуы жағдайларына кері әсерін көрсете отырып, АКТ мен
Еуропа елдерінің, негізінен Англия мен Францияның бұрынғы отар
мемлекеттермен жаңа сападағы ынтымақтастық қатынастарды орнатуға деген
өзара ұмтылыстарының себептері мен маңызын анықтау.
- АКТ мен ЕО елдері арасындағы осы күнгі сауда-экономикалық және адам
құқықтары мен демократиялық құндылықтарды дамыту саласындағы
ынтымақтастыққа алып келген байланыстардың дәйекті қалыптасуына АКТ мен ЕО-
ның да мүдделер үйлесімдігі негіз болғандығын нақтылау.
- ЕО-ның қазіргі таңдағы АКТ елдерінің бірқатарындағы ұлттық
экономикасын реформалауға көрсеткен қолғабысын саралай отырып, біздің
республикамызда жүзеге асырылған реформалармен ұқсастығы мен алшақтық
тұстарын анықтап баға беру.
- АКТ мен ЕО-ның бірлесе күш салып отырған кедейшілік, адам
құқықтары, демократиялық ұстанымдарды орнатып нығайту, мигранттар
мәселелерін шешудің жолдары мен тәсілдерін ашып көрсету.
- АКТ мен ЕО арасындағы ынтымақтастық байланыстардың кенже қалған және
нашар дамыған салаларын анықтау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері АКТ мен ЕО арасындағы қазіргі
кездегі экономикалық, сауда және саяси байланыстардың орнауы мен дамуы
деңгейі мен қарқындылығын және олардың саяси-экономикалық сипатын толық
ашып көрсетуге мүмкіндік беретін ХХ ғ. 40 жж. екінші жартысынан, яғни,
әлемдік отарлық жүйенің ыдырау үрдісінің басталу кезеңінен 2000 ж. Котону
шартына қол қойылған кейінгі уақыт аралығын қамтумен шектеледі. Тараптардың
бұндай ұмтылыстары ХХ ғ. 50-70 жж. Еурафрика жоспары мен Ассоциация
институты ауқымында Еуропалық Қауымдастық пен АКТ арасындағы Ортақ нарық
елдерімен жаңа сападағы әріптестік байланыстардың орнап, дамуының идеялық
бағытына ұласты.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсаты мен міндетін жүзеге асыруға негіз болаған деректерді сипаты мен
маңызына қарай келесідей топтарға бөлуге болады. Олар: АКТ елдері мен ЕО-ға
мүше-мемлекеттердің ұлттық конституциялары, заң актілері және қаулылары;
мемлекет қайраткерлерінің мемуарлары мен сұхбаттары; дипломатиялық
құжаттар; бұқаралық ақпарат материалдары; статистикалық жинақтар мен
анықтамалар.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. АКТ мен ЕО арасындағы
экономикалық, сауда, саяси-әскери және мәдени салаларды арнайы зерттеген
жұмыстар кеңестік және батыстық тарих ғылымында баршылық. Дегенмен, АКТ мен
ЕО арасындағы қазіргі кездегі байланыстардың қырларын баяндайтын және
оларға баға беретін еңбектер өте тапшы.
ХХ ғ. 50-60 жж. ширегінде АКТ мен Еуропа елдері арасында жаңа сатыдағы
қатынастар енді дамып келе жатқандықтан, тараптар арасындағы саяси
байланыстардың мәселелері мен дипломатиялық қатынастардың деңгейі мен
сипатын және жаңа тәуелсіз мемлекеттердің аймақтық интеграциялық
ұмтылыстары мен олардың жаһандық халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны
мен маңызын арнайы қарастырған кеңестік және орыс зерттеушілердің қатарында
П.П. Черкасовты атауға болады. Ол өзінің Распад колониальной империи
Франции: кризис французской колониальной политики в 1939-1985 гг.. деген
еңбегінде әлемдік отарлық алпауыт мемлекет болып табылатын Францияның
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен ХХ ғ. 80-жж. бірінші жартысына дейінгі
отарларындағы әлеуметтік-экономикалық және әскери-саяси жағдайды зерттеп,
француздық отарлық жүйенің ыдырау ерекшеліктерін ашып көрсеткен .
Африка в международных отношениях, Глобальные проблемы
современности и Африка, Политика Англии в Африке және Развивающиеся
страны в мировой политике деген авторлар ұжымының еңбектерінде Африка
елдеріне қатысты АҚШ, Ұлыбритания, ГФР, Франция және Португалия сияқты
мемлекеттердің ұстанған саясатының принциптеріне талдау жасалған [3].
Дамушы тәуелсіз елдердің сыртқы саясаты мен олардың болашақта
ұстанатын даму бағытын зерттеп білу сол кездегі өзекті мәселе болды.
Сондықтан бұл тақырыпқа соқпай кеткен зерттеушілер кемде-кем болды. Осы
тақырыпқа арналған іргелі зерттеулердің қатарында: В.С. Шилов, Г.В.Фокеев,
Б.М. Колкер, Л.В. Скрипникова, А.М. Хазанов, Н. Егорова, Г.Н. Коломиец,
Г.М. Мирский, К.Н. Брутенц, В.Г. Селедников, М. Збигнев, Клепацкийдің
еңбектерін атауға болады [4].
АКТ мен ЕЭҚ елдерінің арасындағы жаңа байланыстардың тарихи
қажеттіліктен туындайтын заңды құбылыс екендігін айқындап беруде батыстық
зерттеушілер: J. Woddis, D. Ingram, M. Ayearst, M. Howard, G. Shepard, I.
Walleistein, A.J. Hanna, H. Wilson, R. Welensky, P.C. Lloyd, D. Austin,
еңбектерінің маңызы ерекше [5].
АКТ мен Еуропа арасындағы экономикалық, сауда және банктік жүйелердің
қалыптасып дамуын зерттеген батыстық авторлардың қатарында: R. Emerson, S.
Hempstone, V.Andrew, L. Kamarck, F. Whitman, W. Mc Cord, D. Dodge, W.
Hovne, I. Mclean. A.L. Epstein іргелі зерттеу жүргізгендігін атап өтуге
болады. Аталмыш авторлар өз зерттеулерінде Еуропа мен АКТ арасындағы
экономикалық қатынастарға егжей-тегжейлі тоқталып, бұл салалардағы
ынтымақтастықтың болашағына болжам жасау көрініс тапқандықтан өзінің
құндылығымен ерекшеленеді[6].
Азия және Африка халықтарының ұлт-азаттық күресі және отарлық жүйенің
ыдырауы мәселелерін зерттеуде отандық ғалымдар да өз үлестерін қосты.
Олардың қатарында профессор Ж.О. Ибрашевты ерекше атауға болады. Ол өзінің
Политическая концепция Ш. де Голля деген зерттеуінде көлемі жағынан
екінші орынды алатын француздық отарлық жүйенің ыдырауын және осы
процестегі Франция президенті Ш. де Голлдің ролін көрсетеді. Француз
отарлық жүйенің ыдырауына әсер еткен әлемдік тарихи факторларға баға береді
[7].
Отарлық жүйенің ыдырауы және ондағы ұлт-азаттық күрестің маңызы туралы
көлемді зерттеу жүргізген отандық ғалым профессор К.Қ. Қожахметов. Ол
аталмыш тақырыпқа бірнеше еңбегін арнаған [8]. Сондай-ақ, отарлық жүйенің
күйреуі тақырыбына қалам тарқан ұжымдық еңбектер де жоқ емес.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық
негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары құрайды.
Жұмыста тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға
жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері колданылды. Сонымен қатар кеңінен
қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу
жұмыстарына арқау болды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. АКТ мен ЕО елдері арасындағы маңызды
кезеңдердің бірі болып табылатын ХХ ғ. 50-90 жж. аралығындағы сауда,
экономикалық, саяси және мәдени, гуманитарлық байланыстарға кейінгі кездері
айналымға енгізілген бірқатар жаңа деректердің негізінде зерттеу
жүргізілді.
- тәуелсіздіктерін алғаннан кейінгі АКТ елдерінің Еуропа Одағымен
ынтымақастығының деңгейін ашуға талпыныс жасалынды.
- Еуропа Одағының АКТ елдеріне қатысты сыртқы саясатының негіздері ашылды.
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне, жаһандану заманының талаптарына,
интеграциялық үрдістердің дамуына және әртүрлі объективті жағдайлар мен
қажетттіліктерге сәйкес Еуропа Одағының АКТ елдеріне қатысты сыртқы
саясатындағы басымды бағыттар қарастырылды.
- Еуропа Одағы мен АКТ елдері арасындағы өзара байланыстардың қалыптасуы
мен олардың даму үрдістерінің ерекшеліктері көрсетілді.
- Еуропа Одағы мен АКТ елдері арасындағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары
анықталды. Тең құқылы және өзара тиімділік ұстанымдары негізінде тараптар
арасындағы өзара қатынастардың басымды жақтарына талдау жасалынып, ортақ
жақтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Бітіру жұмысы бойынша қорғауға
ұсынылатын негізігі тұжырымдар мыналар:
1. АКТ өзінің ЕО экономикасы үшін маңызды стратегиялық геоэкономикалық
аймақ болып табылады.
2. ЕО- ның АКТ елдеріне қатысты сыртқы саясатының теориялық негізін
ашумен қатар ЕО сыртқы саясатының негізгі мақсаттары мен ұстанымдарын
айқындау тараптар арасындағы ынтымақтастықтың қалыптасуы мен дамуындағы
мәселелерді зерттеуге мүмкіндік береді
3. ЕО мен АКТ арасындағы негізгі мүдде экономикалық байланыстар
ынтымақтастықтың маңызды саласы болып табылады
4. Әділ басқару, адам құқығы, мен демократиялық құндылықтары
құрметтеу, қақтығыстарға араласпау ЕО мен АКТ арасындағы ынтымақтастықты
дамытудағы негізгі шарттар болып табылады.
5. Құрамына әлемнің дамушы 78 мемлекеті кіретін АКТ мен ЕО арасындағы
сан-саланы қамтитын әріпсетік байланыстар қазіргі кездегі ұжымды
дипломатияның зор жемісі болып табылады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен
тұрады.

І. ТАРАУ. ХХ Ғ. 60-70 жж. АКТ МЕН ЕЭҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
1.1. Ортақ нарық және Еурафрика жоспары және олардың мәні
Еуропалық Көмір және Болат Қауымдастығының құрылуына және кейіннен
Еуропалық Экономикалық қауымдастықтың қалыптасуына бастапқыда неміс
мәселесі мен Қырғи-қабақ соғыстың салдарынан пайда болған жаңа биполярлық
әлемдік тәртіп пен Еуропалық интеграциялық үрдістің алғашқы кезеңдеріндегі
Еуропа мемлекеттерінің отарлық саясатының дағдарысқа ұшырауы да белгілі бір
деңгейде өз ықпалын тигізді. Сол кездегі және қазіргі кездегі (әсіресе,
Котону шартына қол қою қарсаңында-авт. ескертпесі) Еуропаның академиялық
және сарапшылар топтарында көптеген еңбектер, атап айтқанда, отаршылдық
саясаттың Еуропадағы ұқсастыққа тигізген әсерлері және еуропалық
ұқсастықтың тарихи тамырлары мен оның өткен шақ пен қазіргі кездегі
түсініктерін зерттеп баға беруге талпынған басылымдар жарық көре бастады.
Бұл еңбектердің бірқатары Еуропалық интеграция мен Еуропалық ұқсастық
негізінде отаршылдық саясатқа баға беріп, деколонизация қозғалысымен
жоғарыда аталған екі үрдістің (Еуропалық интеграция мен Еуропалық ұқсастық-
авт. ескертпесі) арасындағы өзара байланыстың деңгейлеріне ғылыми тұрғыдан
сараптама берілген. Бір сөзбен айтқанда бұл ғылыми еңбектердің ортақ
мақсаты Еуропалық интеграция мен Еуропалық ұқсастық және колонизация мен
деколонизация контекстінде аталмыш байланыстардың берік екендігін негіздеу
болды.
Еуропалық Одақпен ассоциациаланған Африка, Кариб теңізі және Тынық
мұхиты (АКТ) елдері арасында орнаған жаңа қатынастар АКТ елдерін әлемдік
өндіріс жүйесінен шалғай жатқан аймақтан біршама жақын жатқан аймаққа
айналдыруға өз себін тигізді. Мұндай қалыптасқан жағдай ХХ-шы ғасырдың 60-
70 жж. аралығында дамушы мемлекеттер, атап айтқанда, Африка елдері
тарапынан бұл елдердің экономикалық мешеулігін пайда болған мәселелерді тең
құқылы негізде шешуге ықпал ететін жаңа халықаралық экономикалық тәртіпті
орнату жолында табанды күрес жүргізуге итермеледі. АКТ елдері негізінен
еуропалық мемлекеттердің БҰҰ шеңберінде өздеріне қабылдаған қаржылай және
техникалық көмек көрсету туралы міндеттемелерін орындауын талап етті.
АКТ елдерінің әлемдік шаруашылық жүйенің маңызды бір бөлігі ретіндегі
орнымен ерекшеленуі, сондай-ақ бұл елдердің биполярлы әлемдік тәртіптің
бәсекелес аймағына айналуы, екі идеологияның жаңа әлемдік тәртіпті
қалыптастырудағы негізгі күш-қуатын жұмсаған аймағына айналды. Осы орайда,
Батыс пен Шығыс арасында идеологиялық және әлеуметтік-экономикалық талас-
тартыстың негізгі нысанына айналған АКТ елдері жаңа әлемдік тәртіптің екі
негізгі полюсы АҚШ пен КСРО-ның әрқайсысының өздеріне тән қоғамдық-
экономикалық формацияларының өміршеңдігін дәлелдейтін нысанға айналды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан әлсіреп шыққан батыс еуропалық
мемлекеттер үшін өздерінің бұрынғы отарлық иеліктерін сақтап қалу
мәселелерінен өзге жаңа мәселе – біртұтас еуропалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсаттары тұрды. Еуропалық мемлекеттер (Ұлыбритания,
Франция) өздерінің бұрынғы әлемдік саясаттағы ықпалдарын ішінара
жоғалтқанымен соғыстан кейін қалыптасқан жаңа геосаяси шынайылықтарды
есепке ала отырып, өздерінің отарлық иеліктерін сақтау және ол жерлердегі
позицияларын нығайту мақсатында, сондай-ақ еуропалық істерде белгілі бір
деңгейде өздеріне тән бұрынғы маңыздылығын қорғап қалуға тырысқандығымен
ерекшеленеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан жаңа геосаяси жағдай
Англия, Франция және басқа да еуропалық отаршыл мемлекеттер үшін үлкен сын
болды. Батыс еуропалық мемлекеттер соғыстан кейін қалыптасқан жаңа
қатерлерден өзге біртіндеп өздерінің тәуелсіздігі мен азаттық үшін ұмтылған
Азия және Африка халықтарының ұлт-азаттық қозғалыстарына әскери-саяси,
дипломатиялық және қаржы-экономикалық шараларды жүзеге асыру арқылы әсер
етуге тырысты .
Ортақ нарықтың құрылуының алғашқы кезеңінде батысеуропалық
мемлекеттердің Азия, Африка және Латын Америкасы елдерімен өзара
қатынастарына ерекше көңіл бөлінген жоқ. Тіпті бұл мәселелер 1957 ж. Рим
шартының негізі ретінде қабылданған көпке танымал Анри Спаактың
баяндамасында да өз көрінісін тапқан жоқ. Тек қана Еуропалық экономикалық
қауымдастықты құру туралы келіссөздердің аяққы кезеңдерінде, Ортақ
нарыққа қатысушы - мемлекеттердің отарлық иеліктерінде қосу туралы шешім
қабылданды.
Бұл шешім Еурафрика деп аталатын көптеген жобалардың өзіндік
нәтижелерінің бірі болды. Аталмыш жоспардың әртүрлі нұсқалары екі
дүниежүзілік соғыстардың арасындағы кезеңдерде және екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін ұсынылған болатын. Жоспарларда отарлық державалардың өз
иеліктерін аяусыз қанау үшін бірлесуге деген алғашқы талпынысы айқын көзге
түсті. Егер бұндай жоспар сол кезеңдерде жүзеге аса қалған жағдайда, отар
және тәуелді мемлекеттерде Батыс Еуропаның қаржы капиталы емін-еркін билеп
төстеу дегенді білдіретін. Себебі, ол кезеңдерде АКТ-ның тәуелді, отар
елдерінде ұлт-азаттық қозғалыс әлі бас көтермеген, оның үстіне, бұл елдер
толығымен өз метрополияларының мүддесіне бағындырылған жағдайда, қандай да
бір болмасын бірлескен жоспар туралы сөз қозғау әлі де болса ертерек
болатын.
Ортақ нарықты құру туралы келіссөздердің барысында бұл қауымдастыққа
отарлық иеліктерді қосу туралы ұсыныстың бастама көтерушісі Франция болды.
Ұлт-азаттық қозғалыстың күшеюі, Францияның Вьетнамда жеңіліске ұшырауы,
Үндіқытайдың голланд отаршылдарынан азат етілуі, Алжирдегі соғыстың еш
нәтижесіздігі, Суэц авантюрасының күйреуі сияқты бірқатар оқиғалар –
Францияның билеуші топтарының отарларды жеке дара ұстап тұруға, және ондағы
жаппай хаостың үлкен саяси-экономикалық зардаптарға алып келетіндігіне
көздерін ашты .
Батыс Германия ассоциацияның мұндай түріне ұстанымды түрде қарсы
келуден оқшаулана отырып, ГФР монополияларының да Африкадағы батысеуропалық
елдердің иеліктеріне араласуға мүмкіндіктер берілуіне өз күшін аямастан
салды. ГФР батысеуропалық интеграциялық процестердің экономикалық
локомотиві санатындағы өзінің маңызын сәтті пайдалана білді. Ұзаққа
созылған табанды талас-тартыстардың нәтижесінде африкандық елдерді
Еуропалық Экономикалық Қауымдастыққа тартудың келесідей шарттары
қабылданды:
1. Ортақ нарықтың барлық елдеріне біртіндеп ассоциацияланған елдерге
тауарлар мен капиталды экспорттауға бірдей жағдайлар қалыптастыру.
2. Батыс Еуропаның нарқында африкандық елдердің тауарларына артықшылық
жағдайларды қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін Ассоциацияланған елдерден
ЕЭҚ елдеріне әкелінетін тропиктік тауарларға тарифтерді (бірқатар
төмендетулер арқылы) жою. Өтпелі кезеңнің соңына таман Ортақ нарықты
қалқалап тұрған алымдар (өнімнің бағасының %) : кофеге - 16 %, какао-сояға
- 9 %, бананға – 20 %, темекіге – 30 %, цитрустарға – 23 %, ананасқа – 12
%, өсімдік майларына – 14 % құрауға тиісті болды.
3. Ассоциацияланған елдер үшін – тысқары территорияларды экономикалық
дамытудың Еуропалық қоры деп аталатын біртұтас қор құру. Құрылған сәтінде
аталмыш қордың есебінде 581,25 млн. доллар жатты. Бұл қордың қаржысы
Ортақ нарыққа - қатысушы алты мемлекеттің жарнасынан құралды [9].
Тысқары террриторияларды дамытудың Еуропалық қоры қызметінің
өзіне тән ерекшелігі, оның қаржы құралдары ассоциацияланған елдерге Қорға
жарна төленген валюта түрінде берілген жоқ. Бұл жағдай айтарлықтай көлемде
Францияның мүддесін білдірді, себебі, ГФР-дің Қорға төлеген қаржысы батыс
герман маркасында болғанымен, ассоциацияланған елдер формальды түрде
өздері ұсынған жобаларды қаржыландыру үшін Франциямен сауда жасауда бұл
марканы емін-еркін пайдалануға мүмкіндіктері болды. Оның үстіне, Францияның
бұл елдерге ықпалы зор болғандықтан, Францияға ассоциацияланған елдерден
негізгі тапсырыстардың ағымын қамтамасыз етудің мүмкіндігі пайда болды.

Еурафрика жоспары Ортақ нарықтың Африкадағы қызметімен тығыз
байланыса отырып, Батыстың осы аймақтағы өзінің экономикалық және саяси
позицияларын сақтап қалудың маңызды құралдарының біріне айналды. Сонымен
бірге, бұл жоспарға Батыс Еуропа елдері тарапынан Африкадағы ұлт-азаттық
қозғалыстың дамуына тосқауыл ретіндегі маңызына баса назар аударылды.
Еурафрика жоспарының бастамашыларының ойлары бойынша,
Еурафрикандық қауымдастық бір жағынан, Еуропа елдерінің күшін ұлт-азаттық
қозғалысқа қарсы күреске жұмылдыруға, екінші жағынан, Африка халықтарының
бойында батысеуропалық мемлекеттер отарлық саясаттан бас тарта отырып,
бұрындары қаналған елдерге қайтарымсыз көмек көрсетуге кірісуде деген
сенімді ұялатуға тиісті болды. Бұл жөнінде Франс Утремер: Еурафрика –
терминінің өзі жеткілікті айқын – бұл дегеніміз Еуропа мен Африканың екі
құрлық халықтарының саяси, экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін олардың өзара бірін-бірі толықтыратын ресурстарын
пайдалану арқылы жалпыға бірдей игіліктерге қол жеткізу, сондай-ақ, өз
дауысына сенімділік беретін және өз еркін құрметтеуге мәжбүр ететін блок
құру деп жазады. Ал немістің рулық концерндерінің газеті Индустрикурир,
Еурафрика - бұл Африка халықтары үшін қарғыс емес, керісінше, олар үшін
берілген үлкен бата деп жазады.
Ортақ нарық елдерінің өзара мәмлеге келу нәтижесінде ЕЭҚ-қа – мүше
мемлекеттер бір-бірінің отарларында әріптестерінің жеке капиталдарын
инвестиция түрінде орналастаруға теңдей жағдай қалыптастырудың сәті түсті.
ЕЭҚ елдері бұл инвестицияларды негізінен инфрақұрылымдарды –
электробекеттерін, жолдар мен теңіз айлақтарын салуға бағыттады. Ал бұл өз
кезегінде дамушы елдердің экономикасын көтеруде өзінің оң ықпалын тигізді.
Міне, нақ осы мақсатта Тысқары территорияларды экономикалық дамытудың
Еуропалық қоры құрылды. Бірақ, көп ұзамай инвестициялардың мұндай тар
ауқымы Африканы ең алдымен капиталдарды табысты салу аймағы ретінде
бағалайтын Ортақ нарық елдерінің көпшілігін қанағаттандырған жоқ.
Сондықтан, ЕДҚ-ның (Еуропалық Даму Қорының) қаржы көлемін ұлғайту туралы
мәселе көтерілді. Келіссөздер нәтижесінде ЕДҚ-ның қаржысын 580 млн. долл.
көлемінде белгіленді және жоғарыда атап өтілгендей, бұл соманың Рим
шартымен заңды тұрғыда бекітілгендігі белгілі.
ЕЭҚ елдері үшін тропикалық тауарларға ортақ тарифтердің төменгі
деңгейде белгіленуі, француз монополияларының мүдделеріне тиген қатты соққы
болды. Сондықтан Франция Ортақ нарық елдері сатып алатын тропикалық
тауарларға тарифтерді Франциядағы тарифтік деңгейлердің шамасында көтеруді
талап етті. Осындай тәсілдермен Франция қымбатшылық блогының базасын
кеңейту арқылы оны ЕЭҚ-тың барлық елдеріне таратуға ұмтылды.
Францияның бұндай саясаты Африкадағы бұрынғы француздық отарлармен
саудасы, ассоциацияға кірмеген Африканың Гана, Нигерия және Латын
Америкасы елдерімен салыстырғанда онша айтарлықтай мәнге ие болмаған ГФР
тарапынан наразылық тудырды. Алайда, Ортақ нарықты құру туралы
келіссөздер барысында Батыс Германия үшінші елдердің тропикалық
тауарларына кедендік тарифтердің деңгейін біртіндеп көтеруге өз келісімін
берді.
Кедендік тарифтер мәселесі, түптеп келгенде, ГФР және Ортақ нарықтың
өзге де мүшелері үшін Африкадағы француз иеліктеріне есік ашу сияқты
маңызды міндеттің іске асуына тосқауыл бола алмады. Осы мүдделер ГФР,
Италия, Бельгия, Голландия және Люксембургтың Рим келіссөздері барысында
көтерген Ортақ нарықпен бірқатар африкандық елдерді ассоциациалау
туралы идеяның ортақ позицияларының негізінде жатты. Нәтижеде Римдегі
ұзаққа созылған өткір талас-тартысты келіссөздердің барысында Ортақ
нарыққа қатысушы елдердің отарларын осы нарықпен ассоциациялау жөнінде
шешім қабылданды.
Ортақ нарықтың бірқатар африкандық елдермен ассоциациялануы
жөніндегі конвенция бес жылдық мерзімге қабылданғанымен, бұл мерзім
аяқталғанға дейін-ақ батысеуропалық мемлекеттер бұл конвенцияны қайта
қарауға кірісудің қажеттілігін түсінді. Ортақ нарықпен ассоциацияланған
елдермен өзара қатынастарының мәселелері ЕЭҚ үшін Рим шартына қол
қойылғаннан кейінгі екі жылдан соң төтенше маңызы бар мәселеге айналды. Бұл
мәселені талқылау үшін ұзын саны оннан астам министрлер деңгейінде
кеңесулер мен конференциялар шақырылды. Батысеуропалық саясатшылар баспасөз
құралдары бұл мәселе төңірегінде ашық пікірталастар жүргізді. Осы орайда,
Ортақ нарық елдерінің Африкаға қатысты мүдделерінің артуына не себеп
болды және таяуда ғана Рим шартына қол қойған Батыс Еуропа елдері Ортақ
нарықтың ассоциацияланған елдерге қатысты саясатының барлық қырларын
неліктен дәл қазір байсалды түрде және жаңа тұрғыда қарауға мәжбүр болып
отыр деген сұрақ туындайды.
Оның себебі өткен соңғы бес жылда, яғни, 1957 жылдан 1962 жылға дейін
бүкіл әлемде айтарлықтай өзгерістер болды. Біріншіден, социалистік лагерь
елдерінің халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны мен маңызы еселеп арта
түсті. Екіншіден, Отарлық жүйенің ыдырау процесі жеделдетіле түсті.
Үшіншіден, БҰҰ-ның аясында 1960 ж. Африка жылы деп жарияланғаннан соң, бұл
ұйымның мінберінен ұлт-азаттық қозғалыс толқынында өздерінің тәуелсіздігі
мен бостандықтарына ішінара қол жеткізген және ұлттық дербестігі үшін
күреске түскен халықтарға өздерінің толық мемлекеттік тәуелсіздігін беру
туралы талаптар Батыс Еуропа елдерінің атына жиі-жиі айтылатын болды. Батыс
Еуропа елдерінің Африкадағы бұрынғы отарларының орнына тәуелсіз мемлекеттер
тобын құру үлкен маңызға ие болды. Осы факторлардың барлығы Батыс Еуропаның
жетекші саяси топтары алдына 1957 ж. Римде белгіленген Ортақ нарықпен
ассоциацияланған кейбір африкандық елдер арасындағы шарттарды қайта қарау
қажеттілігін тудырды.
ЕЭҚ пен Африканың ассоциацияланған елдері арасында жаңа қатынастардың
орнап дамуына негіз қалаған 1961-1962 жж. Ортақ нарыққа қатысушы –
мемлекеттер мен ассоциацияланған елдердің арасында өткізілген бірнеше
конференцияны, оның ішінде, аса маңызға ие болған 1961 жылдың жазындағы
Страсбургтегі шақырылған еуропалық-африкандық парламенттік конференцияны
атауға болады. Дәл осы уақытта Брюссельде ЕЭҚ пен Африканың
ассоциацияланған елдері арасындағы өзара қатынастардың мәселелерімен
айналысатын Ортақ нарықтың арнайы аппараты өз жұмысын бастады.
Келіссөздер батысеуропалық елдер мен африкандық елдер арасында шиеленіскен,
кейде ашықтан-ашық күрес жағдайында өтті. Атап айтқанда, 1961 ж. жазындағы
Страсбургтегі еуропалық-африкандық парламенттік конференцияда африкандық
елдердің көптеген өкілдері ЕЭҚ-тың Африкаға қатысты, соның ішінде, Ортақ
нарықтың инвестициялық шараларын қатаң сынға алды.
Сонымен қатар, Африка елдерінің өкілдері бұл конференцияда Африка
елдерінің Ортақ нарыққа қосылуы, бұл құрлықтың әлемнің басқа бөліктерінен
оқшаулануға әкеліп соқтыру қауіпі бар екендігі жөніндегі өздерінің
алаңдаушылықтарын білдірді. Сондай-ақ, конференция барысында африкандық
елдер тарапынан бұл мәселеде бейтараптық позицияны ұстанған мемлекеттер де
болды.
1962 ж. бірінші жартысында ай сайын ЕЭҚ-тың министрлер кеңесі мен
көрнекті саяси қайраткерлерінің Африка елдерінің өкілдерімен кеңесулері
өткізіліп тұрды. Брюссельдегі осындай кезекті кеңесулердің бірінде
Африканың ассоциацияланған бірқатар азат елдерінің батысеуропалық Ортақ
нарықпен шарты қаралып, қабылданды.
Құрамы Еуропалық Экономикалық Қауымдастыққа қатынасушы – елдердің
министрлер Кеңесінің мүшелерінен, ассоциацияланған әрбір елдің
өкілдерінен тұратын және Ортақ нарық Комиссиясынан тұратын
ассоциацияның Кеңесі құрылды. Ассоциацияның Кеңесінде ЕЭҚ-тың
министрлер Кеңесі бір жағынан, және ассоциацияланған елдердің барлығы
екінші жағынан, бір дауысқа ие болып, мәселелерді бірауыздылық ұстанымы
бойынша шешетін болды [10]. Сонымен қатар, ЕЭҚ-қа қатынасушы елдер мен
ассоциацияланған елдердің жоғары өкілдерінен тұратын Ассоциацияның
Комитеті құрылды. Комитет төрағасының лауазымын Ортақ нарық
Комиссиясының өкілі атқарды. Аталмыш комитет Ассоциацияның атқарушы және
әкімшілік органы ретінде әрекет жасады.
Қорыта айтқанда, бұрынғы отар елдердің өз тәуелсіздіктеріне қолдарын
жеткізуі, Батыс Еуропаның саяси топтарын құрамына ассоциацияланған
елдердің өкілдері де кіретін бірқатар органдар құруға мәжбүр етті.
Дегенмен, ассоциация, Ортақ нарықпен қосылған елдерге Ортақ нарыққа
қатынасушы батысеуропалық елдермен салыстырғанда теңдей жағдайлар
қалыптастыра қойған жоқ. Бұндай жағдай, әсіресе, экономикалық қатынастар
саласында айқын көрініс тапты. Атап айтқанда, Ассоциация африкандық
елдерге олардың дербес экономикалық дамуымен сай келмейтін міндеткерліктер
жүктеді. Бірақ, ЕЭҚ-пен Африканың ассоциацияланған елдері арасындағы
қалыптасқан бұндай әділетсіз жағдай кейінгі кезеңдерде Яунд, Ломе
конвенциялары және Котону шарты негізінде кезең-кезеңімен реттеліп,
халықаралық құқықтық құжаттар ретінде рәсімделді.
Африка елдерінің аграрлық-шикізаттық сипаты Тысқары территорияларды
экономикалық дамытудың Еуропалық қорының қызметіне де өз ықпалын тигізді.
Аталмыш Қордың негізгі қаржылары инфрақұрылымдарды дамытуға жұмсалғандығы
белгілі. Бұл бір жағынан батысеуропалық елдер үшін тауарлар мен шикізатты
Еуропа нарқына тасымалдауға жеңілдіктер берсе, екінші жағынан Африканың
ассоциацияланған елдерінде сол кездегі әлемдік стандарттарға сай келетін
жолдар (автомобиль және темір жолдар), теңіз айлақтары, электр өндіретін
бекеттер, әуежайлар салынды. Бұл жұмыстарға негізінен шетелдік маман
жұмысшылардан өзге жергілікті мамандар да көптеп тартылды. Мысалы, бұл
жұмыстарға тартылған мамандарды пайыздық өлшеммен салыстырар болсақ, онда
бұл көрсеткіш – шетелдік мамандар 20 %, ал, жергілікті мамандар 80 %
құраған. Шетелдік жұмысшылар негізінен Батыс Еуропа елдерінің біліктілігі
жоғары кәсіби мамандары болды. Жоғарыда аталған құрылыс объектілері
пайдалануға берілген соң Ортақ нарық елдері африкандық ассоциацияланған
елдердің азаматтарынан экономиканың осы нысандарда жұмыс істейтін білікті
мамандар дайындауды өз міндеттеріне алды. 1960-1970 жж. аралығында Африка
елдерінің шамамен, 250 мыңдай азаматы Батыс Еуропаның жоғарғы және орта
арнаулы оқу орындарында білім алған.
Тысқары территорияларды экономикалық дамытудың Еуропалық қоры 1962 ж.
көктеміне қарай 227 жобаны жүзеге асыру үшін 269 млн. долл. ассигнациялады.
Аталған соманың айтарлықтай бөлігі жоспарланған мерзімнен бұрын игерілген.
Бұл қаржының бір бөлігі табиғи ресурстарды пайдалануға, шағын май сығатын
зауыттар, ет комбинаттары мен су қоймаларын салуға жұмсалды. Сонымен қатар,
Қор қаржысының басым бөлігі өндірістік мекемелер құруға жұмсалды.
Африкандық елдердің талаптарына сәйкес кейінгі жылдарда да бұндай шараларды
іске асырудың көлемі артты.
1957-1963 жж. аралықтағы кезеңде Ортақ нарық елдері тек қана
ассоциацияланған елдермен қатынастарды дамытып қоймай, басқа да өз
тәуелсіздіктерін алған елдермен жан-жақты байланыстар орнатты. Бұның
негізгі себебін, біріншіден, Азия, Африка және Латын Америкасы елдерінің
күн санап ЕЭҚ-пен қатынастар орнатуға деген ұмтылыстары болса, екіншіден,
Англияның Ортақ нарыққа кіру ниетінің күшейгендігімен түсіндіруге болады.

. Англияның еуропалық Ортақ нарыққа кірудің болашақтағы
мүмкіндіктері бұл елдердің дамуында жаңа жағдайлар қалыптастыруға әкеліп
соқтырды. Бұл елдер Ортақ нарыққа ену арқылы ассоциацияланған өзге
елдер сияқты өздерінің дамуында пәрменді, тәуелсіз саясат жүргізуге
мүмкіндіктер алды. Англия Ортақ нарыққа кіру барысындағы келіссөздерде
өзінің бұрынғы отарлық иеліктерінің де ассоциацияланған елдердің қатарына
қабылдануын табандылықпен талап етті. Кезінде кеңестік сарапшылардың:
Англияның Ортақ нарыққа кіруі, оның бұрынғы отарларының сауда
саласындағы жеңілдіктер тарифын жоғалтуын білдіреді. Бұл елдер өздерінің
ұлттық экономикасын дамытуда Ортақ нарықтың африкандық ассоциацияланған
елдерге көрсететін көмегінен тысқары қалады деген сәуегейлігі жоққа шықты.
Англияның өзінің бұрынғы отарларын Ортақ нарыққа қосу туралы талабы
жекелеген елдердің тарапынан қарсылықтарға қарамастан, жалпы қызу қолдау
тапты. Қарсы шыққан елдердің қатарында Францияның ұстанған позициясы өзінің
прагматикалық сипатымен ерекшеленді. Өзінің бұрынғы отарлары иемденетін
жеңілдіктерін жоғалтып алуы мүмкін деген қатерден қауіптене отырып, Франция
бастапқыда, бұрынғы ағылшын отарлары Рим шарты бойынша Ортақ нарыққа
қабылданған ассоциацияланған елдерден өзге жағдайларда қабылдануын талап
етті. Сонымен бірге, Франция Британдық ынтымақтастық елдерін
ассоциациялау мәселесін, алғашқыда ассоциацияланған елдермен жаңа шарт
жасалғаннан кейін қарастыру қажеттігі туралы ұсыныс жасады. Бұдан өзге, ЕЭҚ
елдері Британдық ынтымақтастық елдердің барлығын түгелдей ассоциациялау
идеясына қарсы шығып, олардың бір бөлігінің ғана Ортақ нарықпен
ассоциациялау мүмкіндіктерін қарастыруды ұсынды. Оның үсіне, Англия
Ортақ нарыққа тартуға әрекеттенген бірқатар елдер (оның арасында Үндістан
мен Гана бар) бұл бірлестікке кіруден өздері бас тартты. Британдық
ынтымақтастық елдерінің 1961 ж. Аккрадағы қаржы министрлерінің
конференциясында африкандық елдердің көптеген өкілдері Англияның Ортақ
нарыққа енуіне өз қарсылықтарын білдірді. Негізінен бұлар КСРО-ның
көмегіне арқа сүйеуге дайын тұрған елдер болатын. Мысалы, Үндістан мен Гана
кейінгі кезеңдерде КСРОмен дипломатиялық қатынастарды жоғары деңгейде
дамытып, өзінің экономикаларын дамытуда КСРО-ға бет бұра бастады.
Англияның басқарушы топтары 1961 ж. өн бойында тәуелсіз елдердің
арасындағы бұндай жікшіл ағымдарға онша мән бере қойған жоқ. Англия үшін
КСРО-ға бүйректері бұрып тұратын елдерді Ортақ нарықпен
ассоциациялаудың әкелер зияны айтпасада түсінікті болатын. Сондықтан,
Англия тарапынан мұндай елдердің әрекеттеріне үзілді-кесілді қарсылық
әрекеттер жасалған жоқ. Бұның дәлелі ретінде 1961 ж. қазанындағы New
Commonwealth журналында жарық көрген мақаладағы: Барлық дау-дамайлар
уақытша басылған шақта, Аккрадағы орын алған мәлімдемелер Англияның
саясатына ықпалын тигізе алмайды деген жолдарды келтіруге болады [11].
Бірақ бұндай елдердің қатарының көбеюінен секем алған Англия өзінің
саясатын өзгертіп өзінің бұрынғы отар елдеріндегі социалистік көңіл
күйлерге қарсы тұруға мәжбүр болды. Англия Британдық ынтымақтастық
елдерінің Ортақ нарықпен ассоциациялануға өздерінің келісімдерін, ең
алдымен африкандық елдерді бұрындары Рим шарты бойынша ассоцияланған
елдермен тең дәрежеде қабылдануына өз күші мен беделін пайдаланды және оның
бұл еңбегі зая кеткен жоқ. Сонымен бір мезетте, Англия өзінің бұрынғы
елдерімен арасында қалыптасқан сауда жеңілдіктерді белгілі бір өтпелі кезең
аралығында сақталынуын талап етті. Бұдан басқа, Англия ЕЭҚ елдеріне Ортақ
нарықпен ассоциацияланғысы келмейтін Ынтымақтастық елдерінен (Үндістан,
Пәкістан, Гана және т.б.) әкелінетін тропикалық тауарлар мен өндірістік
бұйымдардың, атап айтқанда, тоқыма бұйымдарының импортына мейлінше жеңілдік
жағдайлар жасалынуы үшін әркеттеніп бақты. Бұндай талаптарды алға тарта
отырып, Англия бір жағынан, өзіне экономикалық пайда келтірсе, екінші
жағынан, өзінің бұрынғы отарларынң еуропалық нарықта мүдделерін қорғаушы
болды және өзінің бұл елдердегі саяси-экономикалық позицияларын нығайтты.
Сонымен бірге, Англия Британдық ынтымақтастық елдерінің батыс Еуропа
нарқына шығаратын тропикалық тауаралары мен минералды шикізаттарды өткізу
шарттарын жеңілдетуге тырысты. ЕЭҚ елдері Англияның бұл талаптарын
қанағаттандырды. Себебі, Британдық ынтымақтастық елдеріне қатысты
жеңілдіктерге бару, жаңа тәуелсіз елдердің тарапынан Ортақ нарыққа
тартылуға деген құлшынысты жылдамдатты. Сондай-ақ, Британдық ынтымақтастық
елдеріне француз отарлары иемденген артықшылықтар мен жеңілдіктер
жасалынғанына қарамастан, Гана мен Нигерия сияқты мемлекеттер жасақтаған
панафрикалық күштердің, антиеуропалық үгіт-насихат науқанындағы негізгі
нысанасы Ортақ рынокпен ассоциациялану идеясы болатындығын Батыс Еуропа
елдері жақсы түсінді.
Осы орайда, Еуропалық Экономикалық Қауымдастықтың құжаттарына зер сала
отырып, Ортақ нарықтың тарапынан дамуы жағынан мешеу қалған елдердің
дамуына ерекше мән берілгендігіне көз жеткізуге болады. Кеңестік
зерттеушілер мен идеологтар атап өткендей, Ортақ нарықтың тұйықталған,
тек белгілі бір батысеуропалық елдердің мүддесін көздейтін ұйым емес,
керісінше, ассоцияланушы елдерге және басқа да жаңа тәуелсіз елдерге өз
рыноктарында артықшылықтар мен преференциальды тарифтер жүйесін
қалыптастыра отырып, өздері мен әріптестері үшін тиімді сауда-экономикалық
қатынастар жүйесін қалыптастырып, үйлестіруші ұйым деген қорытынды жасауға
болады. Ортақ нарық Батыс Еуропаның экономикалық дамуын жеделдетумен
бірге, Азия, Африка және Латын Америкасы елдерінің экономикалық дамуына
пәрменді көмек көрсетіп, олардың әлемдік шаруашылық жүйеде тең құқылы
мәртебесін қамтамасыз етуге себін тигізген ұйым болды. Еуропалық
интеграция, дамуы жағынан әлсіз мемлекеттердің сыртқы экономикалық
байланыстарының жүйеленіп қалыптасуына, және, ең алдымен, олардың сыртқы
сауда қатынастарына өзінің оң ықпалын тигізді. Сондай-ақ Ортақ нарық
ассоциацияланған тәуелсіз жас мемлекеттердің социалистік жолмен дамуына
жол бермеді. Бұл елдер біртіндеп өздерінің даму жолында капиталистік жолды
таңдап алды. Қазіргі кезде АКТ елдерінің барлығы осы жолмен даму үстінде.

1.2. ХХ ғ. 60-70 жж. Африка елдерінің экономикалық дамуының мәселелері
және ЕЭҚ пен АКТ елдері арасында Ассоциация негізіндегі қатынастардың
эволюциясы
АКТ-ның өз тәуелсіздіктерін алған жаңа мемлекеттерінің ЕЭҚ-пен
ассоциациясы сол кезде қалыптасқан шынайы жағдай болды. Еуропалық
интеграциялық процесс өзінің ауқымын кеңейте отырып, өзінің орбитасына
Азия, Африка және Латын Америкасы елдерінің тартылуына алғышарттар
қалыптастырды. Бірақ олардың бұл процестің нәтижесінде пайда болған
еуропалық экономикалық институттармен қатынастары ассоциация түрінде
қалыптасты. Бұл институттармен батысеуропалық елдердің бұрынғы отарлары
қазіргі кезде түгелдей дерлік әріптестік қатынастар орнатқан. Бұндай
әріптестіктің негізін құқықтық тұрғыдан реттеуде, 1963 ж. қол қойылған Яунд
конвенциясының ролі ерекше болды. Аталмыш конвенция 1969 ж. қайта қаралып,
әрекет жасау мерзімі бес жылға созылды. Бұл конвенцияға 1963 ж. барлық
франкотілдік елдер қол қойса, 1968 ж. Арушта Кения, Танзания және Уганда
ЕЭҚ-пен ассоциация жөнінде қол қойды. Ассоциацияға ағылшын тілді елдердің
қосылуы, ассоциацияның, бұрынғы отарлардың барлығын қамтуға деген
ниетінің бар екендігін көрсетіп берді. ЕЭҚ елдерінің ассоциацияланған
елдерден әкелінетін 59 тауардың түріне преференциальдық тарифтерді бекітуі,
Ортақ нарық нарықтарында кедендік кедергілердің қысқартылғандығын
білдірді. Бұл өзге де африкандық елдер тарапынан ассоциацияға деген
қызығушылық тудырды. Мысалы, көп жылдар бойы Ортақ нарықпен сауда
қатынастарында ассоциацияланған елдермен бірдей жеңілдік тарифтерге қол
жеткізуді мақсат тұтқан Марокко мен Тунис 1969 ж. ЕЭҚ-пен бес жылға
жеңілдік тарифтер жөніндегі келісімге қол қойды. Осыған ұқсас келісім 1972
ж. ЕЭҚ-пен Египет арасында жасалынды. Келісімде, кезең-кезеңмен кедендік
тарифтерді 50 %-ға дейін қысқарту қарастырылды. Африканың ең ірі ағылшын
тілді елдерінің бірі – Нигерия 1966 ж. ЕЭҚ-пен ассоциацияның шарттары
туралы келісімге қол қойғанымен, 1968 ж. ЕЭҚ-тың саясатында неоколонистік
сипат басым деген желеумен, бұл келісімді денонсациялады. Алайда, көп
ұзамай, Нигерия өзінің сыртқы сауда байланыстарында ЕЭҚ елдерімен басымды
бағыт екендігіне көз жеткізген соң және Англияның Ортақ нарыққа кіруі
салдарынан туындайтын мәселелерді ескере отырып, Нигерия ХХ ғ.70-жж.
басында өз позициясын қайта қарауға мәжбүр болды.
ЕЭҚ пен АКТ елдері арасындағы ассоциацияны халықаралық еңбек
бөлінісіне (ХЕБ) өзінің көп үлесін қосқан бірлестік ретінде қарастырған
жөн. Себебі, АКТ елдері ассоциациялана отырып, әлемдік шаруашылық жүйеде өз
орны бар, минералды шикізаттарды айтпағанның өзінде, өзіне тән спецификалық
тауарлар шығаратын аймақтарға айналды. АКТ елдерінің экономикасы мен
өндірістік өнеркәсібін дамытуға арналып салынған капиталдардың сипаты да
осы пікірді дәлелдейді.
70-жж. басында Африкандық мемлекетер ұжымды түрде мейлінше әділетті
жағдайда болуға тиісті ассоциация туралы жаңа конвенцияның қажеттігі
жөнінде мәлімдемелер жасады. Өз кезегінде, ЕЭҚ ассоциация жүйесіне жаңа
елдердің кіріуіне байланысты, алдыңғы конвенцияны жаңарту қажеттігін
мойындай отырып, 1973 ж. маусымында африкандық елдермен біржарым жылға
созылған келіссөздерді бастап жіберді.
Бұл келіссөздерге дейін-ақ, Брюссельде 1973 жылдың сәуірінде ЕЭҚ-тың
ассоциацияға қатысты көзқарасын білдіретін Еуропалық қауымдастықтар
комиссиясының меморандумын жариялаған болатын. Бұл меморандумда ЕЭҚ
елдерінің ассоциацияны сақтап қалу үшін айтарлықтай жеңілдіктерге
баратындығы айтылды. Алайда, меморандумда ЕЭҚ шешімдер қабылдау
аппаратындағы өзінің бақылаушы позициясын сақтап қалды және ЕЭҚ елдеріне
ассоциацияланған африкандық елдерден әкелінетін өнімдерге қайтымды
преференциялық тарифтердің бекітілуін талап етті. Жалпы тараптар арасындағы
көптеген мәселелер бойынша көзқарастардың алшақтығына қарамастан,
меморандумда ассоциацияны сақтап қалудың маңыздылығы ерекше атап өтілді.
Ассоциация режимінің Африканың бірлестігін сақтап, Ортақ нарықпен
ассоциацияланған елдер арасында өзара тиімді сауда-экономикалық
байланыстарды қалыптастырып қана қоймай, Ортақ нарық пен ассоциация
арасындағы іс-шараларды үйлестіретін және бақылау жасайтын бірлестікке
айналды. Дегенмен, КСРО-ның қолдауына арқа сүйеген бірқатар африкандық
елдер, әсіресе, Нигерия, Габон және т.б. жаңа шарт бұрынғы отарлар мен
бұрынғы отаршыл агенттердің арасындағы келісім болып қана қоймай, сонымен
бірге, Батыс Еуропа мен Африканың бірлестігі ұйымы (ОАЕ) арасындағы келісім
болуы тиіс деген талаптар қойды. Бұл идея өзінің жалғасын тапты және АБҰ
(ОАЕ) аясында ассоциацияға мүшелік туралы дискуссиялар барысында нығая
түсті.
Бұнда негізгі талас-тартыс қайтымды преференциялар айналасындағы
мәселелерге қатысты өрбіді. Қайтымды преференцияларға Нигерия мен Кения
бастаған ағылшын тілді елдер үзілді-кесілді қарсы шықса, француз тілді
елдер түгелдей дерлік бұл мәселеледе ұстамдылық танытқан болса, Сенегал мен
ПСЖ (БСК) Францияның позициясын білдіре отырып, келіссөздердің мәтінінде
қайтымды преференциялардың сақталынуын жақтады. Қалай болғанда да, АБҰ-
ның Х Ассамблеясы, африкандық елдер ассоциацияның өмір сүру мерзімін
автоматты түрде созу және кеңейту емес, Ортақ нарық пен ассоциация
арасындағы қатынастарды түбірімен қайта қарау екендігін алға тарта отырып,
сегіз пункттен тұратын келісөздердің бағдарламасын ұсынды. Бұл
бағдарламаның бірінші пункті кедендік және сауда жеңілдіктердің
тәуелсіздігі деп аталды [12].
Англияның ЕЭҚ-қа мүшелікке өтуі және Лондонның ассоциация режиміне
Ынтымақтастыққа мүше елдердің бір бөлігін тарту туралы талабының арқасында,
Кариб теңізі мен Тынық мұхиты бассейнінің ағылшын тілді елдері (Барбадос,
Гайана, Ямайка, тринидад және Тобаго, Фиджи, Батыс Самоа және т.б.)
ассоциацияның шарттарын талқылаудағы жұмыстарға қатыстырылды. Бұл Ортақ
нарықпен ассоциацияланған елдердің санының күрт артуына және оның
географиясының ұлғаюына алып келді. Осындай жолмен, АКТ деген қысқартылған
атқа ие болған жаңа саяси-экономикалық қауымдастық пайда болды. Бірақ
келіссөздер көрсеткендей, қауымдастық ауқымында африкандық елдер шешуші
роль атқарды және келіссөздер АБҰ-ның шеңберінде өтті. 1975 ж. басында, АКТ-
ның құрамында 46 мемлекет: 37 африкандық, 6 - Кариб теңізі, ал, 3 - тынық
мұхиты бассейнінің елдері болды. Солтүстік Африканың араб елдері (Судан мен
Мавританиядан) өзгелері бұл қауымдастыққа кірген жоқ, бірақ, келешекте бұл
елдердің де АКТ-ге қосылуы әбден мүмкін.
1975 ж. 1 ақпанында Брюссельде, біржарым жылға созылған келіссөздердің
табысты аяқталуын білдіретін келісімге қол қойылды. Келісімге қол қоймастан
бұрын, журналистер марофондық деп айдар таққан тараптардың қатысуымен 24
сағатқа созылған үздіксіз мәжілістер өткізілді. Жалпы, Африка, Кариб теңізі
мен Тынық мұхиты бассейні елдері жеңіске жетті. Ассоциация деген термин
келістіруші құжаттан алынып тасталынып, оның орнына ЕЭҚ пен аталған үш
аймақ (АКТ) елдері арасындағы сауда және экономикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.