Әлихан Бөкейхановтың қоғамдық-саяси қызметі

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ

Орындаған Мухамедқалиев Е.

4 курс студент (қолы, айы-күні)

Ғылыми жетекшісі .

т. ғ. к., доцент Мекебаев Т. Қ.

(қолы, айы-күні)

Қорғауға жіберілді:

Қазақстанның жаңа және қазіргі

заман тарихы кафедрасының

меңгерушісі, т. ғ. д., профессор

Қ. С. Қаражан

«» маусым 2010 ж.

Алматы 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3-9

1 Ә. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ

ҚАЛЫПТАСУЫ . . . 10-30

1. 1 Өскен ортасы мен қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуы10-23

1. 2 Ә. Бөкейхановтың Ақпан революциясына дейінгі қоғамдық-саяси

жұмыстарға араласуы . . . 24-30

2 Ә. БӨКЕЙХАНОВ ХХ ҒАСЫРДЫҢ ІРІ ТҰЛҒАСЫ . . . 31-45

2. 1 Ә. Бөкейханов және «Алаш» партиясы . . . 31-39

2. 2 1920-30жж қоғамдық-саяси өмір және Ә. Бөкейханов . . . 39-45

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 46-47

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ . . . 48-51

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің саяси, рухани өмірі бостандық лебін бойына сіңіре бастаған кезеңде халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық мәдениеті мен оның құрамдас бөлігі - тәуелсіз еліміздің шынайы тарихын, сол тәуелсіздік жолында күрескен ұлт зиялыларының өмірі мен қызметін зерттеу қазіргі таңда аса өзекті болып отырған мәселелердің бірі. Болашағымыздың өскелең ұрпақтарын ұлттық сана-сезім, патриотизм рухында тәрбиелеу туралы сөз еткенде, нақ осы мәселенің арқауы - халқымыздың талай сын сағаттарында суырылып шыққан көсемдерінің есімін айтпай кету мүмкін емес болды.

Тоталитарлық жүйе өзінің “қанды шеңгеліне” түсіріп, есімдерін халықтың жадынан шығарып, тарих көшінен біржолата аластату ниетіне тырысқанына қарамастан ұлт зиялыларының қазақ елінің түпкілікті қоғамдық мәселелері туралы айтқан ой-пікірлері бүгінгі таңда қайта жаңғыруы заңды үрдіс.

Қазақстанның тұңғыш президенті Н. Ә. Назарбаев “Тарих толқынында” атты кітабында ХХ ғасыр зиялыларының тағдыры жайында: “Ғасыр басында мемлекет мүддесін ойлаған ұлы қазақтардың жеке басының тағдыры да қасіретті болды. Алайда ұлттық жігер мен толысқан зерде сабағы ұмыт болған жоқ.

Жүзжылдықтың алғашқы жартысындағы қазақ зиялыларының жеке басының қасіреті мен қатар өрілген қызметі өзінің бірегей құбылыс ретіндегі тұжырымды деңгейімен ғана емес, азаматтық һәм адамгершілік деңгейімен де осы заманмен үндес” - деп жазды [1] .

Соған орай еліміз тәуелсіздік алып, жеке іргелі мемлекет болып жариялануының арқасында Алаш қозғалысының тарихын, оның белсенді қайраткерлерінің өмірін, қоғамдық-саяси қызметтерін зерттеу үшін Қазақстан ғалымдарына үлкен мүмкіндіктер туды. Жалпы Алаш тарихын зерттеу Қазақстандық тарихнамада ел танудың, замантанудың оңтайлы шарасы ретінде қолдауға лайықты, әбден заңды үрдіс болып табылады. Содан болар, тарих ғылымында жеке тұлғалардың ғұмырнамасына сұраныс өсіп отыр.

Алаш зиялыларының ұлы шоғырында Әлихан Бөкейханов та бар еді. Ол қазақтың ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы, әрі көсемі, халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясын ұйымдастырушы және ұлттық Алашорда автономиясы үкіметінің төрағасы, ғұлама-ғалым, ормантанушы, экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы ретінде сан қырлылығымен көзге түскен қазақтың біртуар азаматы болды. Алайда Әлихан Бөкейхановтың өмір жолы жемісті еңбектермен қатар қасіретке де толы болды. Сол себепті де Әлихан Бөкейхановсынды қайраткердің қоғамдық-саяси қызметіне баға беріп, нақтылай түсу тақырыбымыздың өзектілігін аша түседі.

Кеңестік тарихнамада ұлттық қозғалыстар, саяси партиялар тым біржақты, қатаң таптық көзқарастар тұрғысынан жазылғандығы белгілі. Оларда негізінен, марксистік доктрина қағидаларының дұрыстығы, большевиктердің бағыт-бағдарының толықтай салтанат құрғаны концептуалды тұжырым ретінде басшылыққа алынды. Содан болар, Кеңестер Одағында пролетариаттың диктатурасы мен бірпартиялық жүйенің орнауы заңдылық болып есептеліп, басқаша балама жолдардың тек кедергіге ұшырайтыны халық санасына сіңірілумен болды. Соның негізінде таптық, партиялық жетекшілік ерекшеленіп жеке тұлғалар мен қайраткерлер рөлі көмескілендірілді. Тек ұлттық сананың қайта жаңғырған тұсында төл тарихымыздың жаңа мазмұн алып, ақиқаты айтылмаған тарихи құбылыстарды қайта ой елегінен өткізіп, шынайы бағасын беруге деген талпыныс күшейе түсті. Бүгінгі таңда жеке адамның қоғамдағы ролін зерттеу дәстүрге айналып, тарихта ерекше көрініс беріп, қолдау табуда. Осы тұрғыдан алғанда Әлхан Бөкейханов сынды ұлтымыздың біртуар азматының қоғамдық-саяси қызметі мен оның халқына берген мол мұрасын қарастыру диплом жұмысының негізгі талабы болып отыр.

Жұмыстың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың көрнекті ғалымдарының бірі Әлихан Бөкейхановтың жалған айыптармен “халық жауы” атанып, соған орай атылып кеткен отызыншы жылдардың екінші жартысынан кейінгі тұста (ол азаматтық және саяси тұрғыдан ақталғанға дейін) оның қоғамдық-ағартушылық және ғылыми мұраларын зерттеуге тиым салынды.

Ғылыми әдебиеттерде Ә. Бөкейханұлының қоғамдық-саяси қызметінің түрлі кезеңдеріне қатысты және оның шығармашылық мұраларына байланысты бағалар берілген. Ол берілген бағалар өзінің әртүрлілігімен ерекшеленеді.

Ә. Бөкейхановқа қатысты айтылған алғашқы пікірлер 20-жылдардың орта тұсынан бастау алады. Аталған кезеңдегі еңбектерде (естеліктер, партиялық баспасөздегі мақалалар, хаттар) Ә. Бөкейханұылының өмірінің белестері туралы пікірлер берілген. Мәселен, Қазақ жерін зерттеуге үлес қосқан орыс ғалымы Сергей Порфиревич Швецов Әлихан Бөкейхановтың Щербина экспедициясына қатысуы мен ондағы атқарған істеріне алғаш рет жоғары бағалағаны туралы мәлімет кездеседі [2] .

Кеңестік тарих ғылымы сталиндік асыра сілтеушіліктің, бұдан кейінгі валюнтаризм мен субъективизмнің тоқырау идеологиясының шырмауына түсіп келген 1930-1980 жылдардың орта тұсына дейінгі аралықта қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне біржақты баға беруі барысында зерттеу жұмыстарының жасалуына мүмкіндік берілмеді. Бұл жағдай үкіметтің 1938 жылдың маусым айындағы “Қазақ және орыс тілдеріндегі алынуға тиіс кітаптар мен кітапшалар тізімін” [3, 227-228 бб. ] көрсеткен қаулысынан кейін қиындай түсті. Аталған қаулының негізінде қазақ зиялыларының қазақ-орыс тілдерінде жарық көрген 97 кітап пен кітапшаларының арнайы жабық қорға қайтару, әрі оларды оқуға тиым салу шаралары басталды. Осы тізімге Ә. Бөкейхановтың да кітаптары кірген болатын.

Араға біраз уақыт салып, 50-ші жылдардың аяғында И. В. Сталиннің кезіндегі жеке басқа табынушылық әрекеттерін сынап, жазықсыз қуғын-сүргін шарасына ұшыраған азаматтардың істерін қайта қарап жатқан тұста Әлихан Бөкейхановты да еске салушылар болды. Алайда, Әлихан Бөкейханұлының есімін толықтай ақталып, халық зердесінен орын алуына әлі де біршама уақыт қажет болды.

Еліміз егемендік алып, іргесін бекіткен тұста ғана тарихымыздың ақтаңдақ беттерін ашуға мол мүмкіндіктер туғаны белгілі. Соған орай, мемлекет тарапынан 1990 жылы 13 тамыздағы КСРО Президумының “20-50 жылдардағы саяси репрессиялау құрбандарының барлық құқықтарын қалпына келтіру” туралы қаулысы [4], ал 1993 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің “Жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды ақтау туралы” [5] заңы қабылданды. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың жарлығымен 1997 жыл “Жалпы ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды еске алу жылы” болып аталынды. Саяси қуғын-сүргінге жазықсыз ұшыраған тұлғаларды жас ұрпақтың мәңгілік есте сақтауы үшін 31 мамыр қуғын-сүргінге ұшырағандарды еске алу күні ретінде белгіленді [6] . Осыған байланысты Әлихан Бөкейхановтың да есімін халық ортасына қайта оралтудың мол мүмкіндігі туды.

Алғаш рет Аққұлұлы С, Қойгелдиев М, Жәмкенұлы С, Бектұров Ж, Жұртбай Т, Махмут Жарылғап сынды зерттеуші-ғалымдар тобы Әлихан Бөкейханов туралы зерттеулерін ұсынды [7-12] .

Алғашқылардың бірі болып Әлихан Бөкейхановты еске салушылардың қатарында Ж Бектұров болды. Ол «Үш Әлекең: Бөкейханов туралы туралы мақаласында қазақтың ірі тұлғасы және оның ел тарихындағы орны туралы атап өтті [10] .

Ал тарихшылар тарапынан М. Қойгелдиев алғашқылардың бірі ретінде М. Қойгелдиев:«ӘлиханБөкейханов»атты«Ақиқат»журналында ғылыми-көпшілік мақала жария етіп, онда Әлихан Бөкейхановтың Алаш партиясының төрағасы қызметін атқара отырып, қоғамдық-саяси қызметінің қырларын сипаттайды [8] .

Көп уақыт өтпей-ақ тікелей М. Қойгелдиевтың атсалысуымен Ә. Бөкейхановтың шығармалар жинағы да жарық көріп үлгереді [13] .

Әлихан Бөкейханов мұрасына қызығушылық танытқан С. А. Жүсiпов «Ә. Н. Бөкейханның өмiрi мен әдеби-публицистикалық мұрасы»атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаса, көп уақыт өтпей-ақ зерттеуші Мамырбаева А. «Общественно-политическое развитие Казахстана начала ΧΧ века и Алихан Букейханов» атты тақырыпта тарихи тұрғыдағы канидаттығын қорғаған болатын. Аталған диссертацияларда қайраткердің өмірі мен шығармашылық, қоғамдық-саяси қызметіне қатысты кең көлемде зерттелген.

Ал 2006 жылы Орталық Қазақстанда Ә. Бөкейхановтың туғанына - 140 жыл толуына орай өткен ғылыми-теориялық халықаралық конференцияда Алаш тұлғасының бейнесі әр қырынан зерттелді.

Қазақ зиялыларының қоғамдық саяси өмірдегі қызметтері мен Алаш қозғалысы турасында саралап жүрген тарих ғылымдарының докторы М. Қойгелдиевтің “Алаш қозғалысы” атты еңбегінің маңызы зор [14] . Зерттеу жұмысында Әлихан Бөкейханов нағыз Алаш тұлғасы ретінде қарастырылса, кейіннен автордың тікелей құрастыруымен Ә. Бөкейхановтың «Таңдамалы» жинағы жарыққа шықты.

Алаш қозғалысы тақырыбы бойынша жаңа әдістемелік және теориялық деңгейде ой-тұжырымдар жасаған көрнекті ғалым К. Нұрпейісовтің “Алаш һәм Алашорда” монографиялық еңбегі де алаштықтардың тарихын зерттеу ісінде аса құнды екені еш даусыз. Аталған еңбекте К. Нұрпейісов Алаш қозғалысы тарихындағы ерекше орны бар Әлихан Бөкейханов тұлғасын алғашқы кезекке қояды [15] .

Сондай-ақ Алаш зиялылары турасында қалам тартып жүрген әдебиеттанушы ғалымдарымыздың бірі Д. Қамзабекұлы да Әлихан бөкейхановты назарынан тыс: “Әділін айту керек, Әлихан Бөкейханов сынды қазақ азаматы қазақ тарихында кемде- ” - деп, өз таңданысын жасырмайды. Сондай-ақ Д. Қамзабекұлы ғалым мұрасын толықтай зерттеп, баға беру зерттеушілердің парызы екенін де еске салып өтеді [16] .

ΧΧ ғасыр басындағы ұлт зиялыларының Алаш қозғалысындағы қызметін қажетті деңгейде айқындап көрсету соңғы жылдардың ең өзекті тақырыптардың біріне айналды. Соған орай ұлт зиялыларының қоғамдық-саяси қызметінің ерекшеліктеріне, олардың ұстанған позицияларына байланысты зерттеулер, еңбектер, мақалалар көптеп жазыла бастады. Олардың қатарында М. Қозыбаев, М. Қойгелдиев, К. Нұрпейісов, Х. Әбжанов, Ш. Тастанов, Д. Аманжолова, М. Қойгелдиев пен Т. Омарбеков, Л. Кудерина еңбектері жарық көрді [17-24] .

Бұл ретте тарихи шындықты ашқан алғашқы ғылыми еңбек академик М. Қозыбаевтың “Ақтаңдақтар ақиқаты” болды [17] . Еңбек тарихымыздың “ақтаңдақ беттерін” қарастыру мәселесіне қатысты теориялық-методологиялық негіз қалыптастыруда маңызы зор.

Сондай-ақ Т. Жұртбаев қазақ зиялыларының бірі, жазушы М. Әуезовтің істі болу тарихына арналған “Талқы” атты еңбегінде Алаш қозғалысы турасында ой қозғайды. Автор 1936-1938 жылдардағы зиялылардың жазықсыз жапа шегуін мұрағат құжаттары арқылы оқырманға ұсынады [25] . Ал Д. Аманжолова өзінің “Партия Алаш: история и историография” [22] атты монографиялық еңбегінде Алаш қозғалысы турасындағы көптеген құнды құжаттар тобын ғылыми айналымға қосты.

Зерттеуші Е. Қуандықов өзінің ғылыми мақалалар мен зерттеулер түрінде баяндалып жазылған “Сүрең салған сұрқия саясат” [26] атты еңбегінде 20 жылдардың екінші жартысы мен 30-жылдар ішінде қоғамда орын алған келеңсіз оқиғалар турасында толғамды ой-тұжырымдар жасайды.

Қуғындалған қазақ зиялылары өкілдерінің тарихи көзқарастарын тарихнамалық тұрғыдан талдау мәселесі де соңғы жылдары кеңінен қолға алына бастады. Бұл ретте тарихшы-ғалымдарымыз Т. Омарбеков пен Ш. Омарбековтың “Қазақ тарихы мен тарихнамасына ұлттық көзқарас” атты монографиясының орны ерекше. Қуғындалған қазақ зиялыларының тарихи көзқарастарына тарихнамалық тұрғыдан талдау жасай келе “алдағы уақытта Т. Шонанұлынан қалған тарихи мұраларды тарихнамалық тұрғыда талдау - қазақ тарихшыларының қасиетті міндеті” - деп [27, 165 б. ], Әлихан Бөкейхановтың елі мен жерінің бостандығын қалыптастыру мақсатындағы еңбегін атай отырып, оның Щербина экспедициясына қатысуын ғылыми тұрғыдан тұжырымдап өтеді

Ал ғалым З. О. Дүкенбаеваның “Қазақтың шығармашылық интеллигенциясының тарихы (1917-1941) ” атты монографиясында Әлихан мұрасы естен шығарылмайды. [28] .

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының алға қойған мақсаты жоғарыда аталынып өткен зерттеу еңбектері мен деректер тобын пайдалана отырып, Әлихан Бөкейхановтың омірі мен оның қоғамдық-саяси қызметіне қатысты тұжырым жасау болып отыр. Осы аталған мақсатқа сай төмендегідей міндеттер тобын шешуді көздейді:

- Әлихан Бөкейхановтың жастық шағынан бері кезеңдегі қоғамдық көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен өскен ортасының әсерін анықтау;

- қайраткердің Бөкейхановтың революцияға дейінгі қоғамдық-саяси жұмыстарға араласуы мен оның өзіндік ерекшеліктеріне тоқталу;

- Ә. Бөкейхановты ХХ ғасырдың ірі тұлғасы ретінде бағалай отырып, оның «Алаш» партиясының құрылуы мен қызметіне қатысты сіңірген мол еңбегіне талдау жасау;

- 1920-30жж қоғамдық-саяси өмір мен оған Ә. Бөкейханов араласуы, ақыр соңында 1937-38 жылдардағы тарихи зұламатқа ілініп, жазықсыз қуғын-сүргін құрбанына айналуының себептерін айқындау болып отыр.

Диплом жұмысының деректік негізі. Ә. Бөкейхановтың өмір жолын, қоғамдық-саяси, ағартушылық қызметін зерттеуде пайдаланылған негізгі дерек көздерін: 1. Әлихан Бөкейхановтың ғылыми еңбектері мен мақалаларының қолжазбалары; 2. мерзімді баспасөз материалдары; 3. жарияланған құжаттар жинағы материалдары деп бөліп қарастыруымызға болады.

Деректік мәліметтердің бірінші тобын Әлихан Бөкейхановтың өз еңбектері, ғылыми мақалалары құрады. Яғни, қайраткер елдің қоғамдық-саяси өміріне белсене араласа отырып, ормантанушы, экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы ретінде түрлі зерттеу жұмыстарын жазып отырған.

Екінші топты құрайтын деректік мәліметтердің негізін мерзімді басылым материалдары да толықтырды. Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қоры бөлімінен 20-30 жылдары шыққан араб, латын әріптерімен жазылған мерзімді басылымдардың түпнұсқаларында Ә. Бөкейханов «Қалмақбай», «Н. Ш. » деген бүркеншік есімдерді пайдалана отырып, сол тұстағы әр түрлі баспа беттерінде еңбектерін жариялаумен бірге, үлкен ғылыми маңызға ие 8 монографияның авторы да аталып үлгерген /29/.

Деректік мәліметтердің үшінші тобын жарияланған құжаттар мен материалдар жинақтары құрайды. Осы орайда 1998 жылы Л. Д. Дегитаеваның редакторлығымен шыққан “Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг” атты құжаттар жинағында тоталитарлық жүйенің саяси қуғын-сүргініне байланысты мұрағат құжаттарынан алынған 119 дерек жарияланды. Қарастырылып отырған мәселеге қатысты құжатта 1938 жылдың 28 маусымындағы “Қазақ және орыс тілдеріндегі алынуға тиіс кітаптар мен кітапшалар тізімі” атты қаулысының негізінде тиым салынған 97 кітаптың тізімі көрсетілген, соның ішіндеӘлихан Бөкейхановтың да еңбектері болған [3] . Айта кетерлік жайт, кәсіби мұрағатшылардың жинап, сұрыптап құрастырған бұл құжаттар жинағы тарихшыларға үлкен көмек көрсетіп, тоталитарлық жүйенің мәнін, барысын аша түсуге септігін тигізетін құнды дерек көзі болып табылады.

Сондай-ақ 2002 жылы Қ. С. Қаражанның редакторлығымен шыққан “Хрестоматия по новейшей истории Казахстана (1917-1939 гг. ) ” атты құжаттар жинағында Әлихан Бөкейхановқа қатысты мәліметтер тобы кездеседі [30] . Ал «Қаһарлы 1916 жыл: (Құжаттар мен материалдар жинағы) ; (Сб. док. и материалов) . » атты шығарылымынң екінші томында Әлихан Бөкейхановтың 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тұсындағы ұлт зиялысы ретінде халқына берген көмек шаралары туралы баяндалып өтіледі [31] .

Жұмыстың мерзімдік шегі: Әлихан Бөкейхановтың өмір сүрген жылдары, яғни 1866-1938 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Қайраткердің туған ортасынан бастап, өмір жолының барлық тұстарын және оның саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болған кезеңге дейінгі уақытты қамтиды.

Жұмыстың нысаны ретінде Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі және бағыттары, ағартушылық, ғылыми жұмыстары алынды.

Зерттеудің методологиялық негізі: Бүгінгі таңда дүниежүзілік ғылыми ойды теориялық-методологиялық тұрғыда зерттеуде плюралистік, яғни басқалардың көзқарастары мен тұжырымдарына төзімділікпен қарау, бірнеше бағыттың қатар өмір сүруі мен пайдаланылуына мүмкіндік беру бағыты басым болып отырғаны белгілі. Соған орай жұмыста тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістері мен талдау тәсілдері: тарихилық, құрылымдық-функциялық талдау, салыстыра талдау, жүйелілік т. б. басшылықтарын есепке ала отырып жазу негізе алынды

Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі тараушадан), және қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ә. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫНЫҢ

ҚАЛЫПТАСУЫ

1. 1 Өскен ортасы мен қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуы.

ΧІΧ ғасыр мен ΧΧ ғасырдың тоғысында бұған дейін Ресей империясының толық отарына айналып, нәтижесінде ұлттық рухы мен мемлекеттілігінен айырылған туған елінің саяси, рухани және экономикалық негізін жаңаша дамыту қажеттілігін түсінген ұлтжанды қазақтың зиялы қауымы қалыптасты. Зиялылардың қазақ қоғамы үшін атқарған қызметі, халық мүддесі үшін көтерген жүгі қашан да ауыр болып келді. Халық бұқарасы әр кезеңде өзінің зиялы оқыған азаматтарына үлкен үміт артып, басына қиын-қыстау күн туған уақытта арқа тұтты. Ал зиялылар халқының жарқын болашағы үшін аянып қалған жоқ. Ұлттық мүддені қорғаған қазақ интелегенциясының саны аз болғанына қарамастан, олар өз кезегінде халықтың саяси санасының қалыптасуында үлкен рөл атқарды. Бірақ, тоталитарлық жүйеге қызмет еткен моно идеология ұзақ жылдар бойы қазақ зиялыларының өмірі мен шығармашылық қызметтерін ұлтшылдық ретінде бағалап, олардың еңбектері мен саяси идеяларын оқып-зерделеуге, мәндерін танып-білуге тиым салып отырды. Соңғы жылдары осыған байланысты өмірлерін ұлт мүддесі жолындағы күреске арнап өткен Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Ақбаев, Х. Досмухамедов, М. Шоқай, С. Сәдуақасов, Ж. Аймауытов және тағы да басқа қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық, шығармашылық, ғылыми қызметтері туралы жаңа көзқарастар тұрғысынан жүйелі түрде зерттеу жұмыстары жазыла бастады. Ұлттың әл-ауқатын, тұрмысын, руханиятын ілгерілетуге біреуі қоғамдық-саяси белсенділігімен, енді біреуі ғалымдық ізденістері мен зерттеу жұмыстары арқылы үлес қосты. Ал Әлихан Бөкейханов болса Алаш қайраткері нағыз ұлтының патриоты ретінде ұлты үшін барлық әрекеттерге төзіп, қоғамдық-саяси қызметтер атқарған еді.

ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы қазақ халқының тарихындағы аса елеулi әрi күрделi кезең болды. Бұл крепосниктiк қалдықтан құтылып капиталистiк қатынасқа аяқ басқан Ресей империясында ендi төңкерiс дауылы көтерiлiп, халықтардың сана сезiмi ояна бастаған, азаттыққа, жарыққа, өнер бiлiмге құлаш ұрған, жансала ұмтылған кезең едi. Ресейдегi әлеуметтiк серпiлiс пен экономикалық өзгерiстер орыстың үстемдiгiне бойы үйрене бастаған қазақ даласында да жаңғырыпын тауып жатты.

Ресей империясының қол астына бодан болып енгеннен кейiнгi кезеңдегi қазақ халқынық ұлттық қозғалысы ерекше сипатта дамыды. ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап, шамамен Ресей дамудың “капиталистiк” қарым-қатынастар дәуiрiне бет бұрған тұста, орыстың қол астындағы мұсылман халытары секiлдi қазақ халқының ел басылары да орыс ұлтшылдығы немесе, басқаша айтқанда, шовинизм қатерiн сезiне бастаған-ды. Отар халықтардың ұстанған дiнiне, тұтынған мәдени және әлеуметтiк-экономикалық тiршiлiгiне ашық қауiп төндi. Орыстың мұндай ұлтшылдық саясатына әуелi мәдени тұрғыда дүниеге келiп, кейiн саяси қозғалысқа айналған жәдидизм қарама-қарсы тұрды. Едiл, Қырым татарлары iшiнде пайда болып таралған жәдидшiлдiк Ресей қол астына қараған бүкiл мұсылман жұртшылығына тез тарай бастады. әйтсе де, қазақ даласында ол, басқа мұсылман халықтарына қарағанда, әсiресе кең қанат жайып, аса драмалық жағдайда дамыды. Қазақстандағы жәдидшiлдiк қозғалыс татар, әзербайжан түрiк тектiлерi және Тркiстандағыдай емес, ерекше, қайталанбас сипат алды. қазақ сахарасындағы бұл қозғалыстың мұншалық ерекше сипатта өркендеуi және қазақтың ұлттық қозғалысының одан рухтануының өзiндiк тарихы, арқа сүйер негiздерi болды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.