Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке салық салу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .
1.1 Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметінің орны мен ролі және ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ерекшеліктері
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Шетелдегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары ... ... .
2. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС тарихы, құрылымы және өндірістік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қаржы шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қызметіне салық салу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
3. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Салықтан жалтару мәселесін қолға алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Кәсіпорындарды салықтық.әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары
3.3 Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары
71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .
1.1 Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметінің орны мен ролі және ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ерекшеліктері
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Шетелдегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары ... ... .
2. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС тарихы, құрылымы және өндірістік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қаржы шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қызметіне салық салу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
3. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Салықтан жалтару мәселесін қолға алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Кәсіпорындарды салықтық.әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары
3.3 Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары
71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы алғанда шағын және орта бизнес өптеген жаңа жұмыс орындарының пайда болуын, экономиканың инновациялық әлеуетінің дамуын, өндірісті ұйымдастырудың жаңа түрлерін іздеу және енгізу, сату және қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Шағын және орта кәсіпкерлік – елдің тұрақты дамуы және ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің жоғары болуының негізі.
Сондықтан да шағын және орта бизнесті қолдау саясаты жүзеге асырылуы қажет және де бұл қолдау мемлекет тарапынан белсенді түрде іске асуда. Бұл мемлекеттік қолдау салық жеңілдіктері негізінде жүзеге асады. Салық жеңілдіктері шағын және орта бизнес субъектілерін дамытуды ынталандырады. Бұл бағдарламаның нәтижесінде шағын және орта бизнес субъектілерінің саны мен шағын және орта кәсіпкерлер өндірген өнімдер мен қызметтердің үлесі елдің ЖІӨ құрылымында айтарлықтай өсті.
Ел экономикасының дамып, өркениетті алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылу үшін салық жүйесіне, соның ішінде ел экономикасынан негізгі орын алатын шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу барысын оңтайландыру көзделген. Осы шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу жүйесін тиімді құру – шағын бизнес субъектілері дамуының негізгі алғышарты ретінде қарастыруға болатыны белгілі. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестің жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін онструктивтік бизнес-идея, тиімді басқару және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі – шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Шағын және орта бизнес ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін шешуде және жаңа технологияларды енгізуде шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады [1, 224 б.].
Шағын және орта кәсіпкерлік – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және т. б. көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. «Жаңа он жылдық жаңа экономикалық өрлеу қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан Республикасының Призеденті Н.Ә.Назарбаевтің қазақстан халқына жолдауында айтылды. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады.
Сондықтан да шағын және орта бизнесті қолдау саясаты жүзеге асырылуы қажет және де бұл қолдау мемлекет тарапынан белсенді түрде іске асуда. Бұл мемлекеттік қолдау салық жеңілдіктері негізінде жүзеге асады. Салық жеңілдіктері шағын және орта бизнес субъектілерін дамытуды ынталандырады. Бұл бағдарламаның нәтижесінде шағын және орта бизнес субъектілерінің саны мен шағын және орта кәсіпкерлер өндірген өнімдер мен қызметтердің үлесі елдің ЖІӨ құрылымында айтарлықтай өсті.
Ел экономикасының дамып, өркениетті алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылу үшін салық жүйесіне, соның ішінде ел экономикасынан негізгі орын алатын шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу барысын оңтайландыру көзделген. Осы шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу жүйесін тиімді құру – шағын бизнес субъектілері дамуының негізгі алғышарты ретінде қарастыруға болатыны белгілі. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестің жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін онструктивтік бизнес-идея, тиімді басқару және қаржының жеткілікті болуы шартты жағдай.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі – шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Шағын және орта бизнес ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін шешуде және жаңа технологияларды енгізуде шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады [1, 224 б.].
Шағын және орта кәсіпкерлік – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және т. б. көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. «Жаңа он жылдық жаңа экономикалық өрлеу қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан Республикасының Призеденті Н.Ә.Назарбаевтің қазақстан халқына жолдауында айтылды. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады.
1. Байбулова Д.Б. Управление финансовой устойчивостью предприятий в переходный экономике (на примере РК): Автореферат: 08.00.08─ Алматы, 2008.─ 22с.
2. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы.─ Алматы: Экономика. 2001.─ 330б.
3. Жуйриков К.К: Финансы предприятий в условиях рынка.─ Алматы, 2008, 353 с.
4. Бараненко С.П., Шеметов В.В. Стратегическая устойчивость предприятия.─ М.: Центрполиграф, 2007.─ 575;
5. Дружинин А.И., Дунаев О.Н. Управление финансовой устойчивостью.─ Екатеренбург: ИПК УГТУ, 2008.─ с. 363;
9. Нестеров В.О., Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.─ М.: Финансы и статистика, 2008.─ с. 341;
10. Шеремет А.Д., Негашев Е.В. Методика финансового анализа деятельности коммерческих организациий.─ М.: ИНФРА-М, 2008.
11. Лупей Н.А. Методические рекомендации по учету финансовых результатов деятельности организаций: практическое пособие.─ СПб.: Книжник, 2006.─ с. 258;
12. Гиляровская Л.Т., Вехорева А.А. Анализ и оценка финансовой устойчивости коммерческого предприятия.─ СПб.: Питер, 2006 ─ 256 с.: ил.─ (Серия «Бухгалтеру и аудитору»)
13. Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости и процедуры, связанные с банкротством.─ М.: Ось-89, 2008.─ с. 163;
14. Илясов Г. Оценка финансового состояния предприятия: Методология и методика// Экономист.─ 2007.─ №6.─ с. 49-55;
15. Гребенщикова Е.В. Альтернативный расчет запаса финансовой прочности предприятия// Финансы.─ 2006.─ №8.─ с. 69-70;
16. Козлова Е.П., Галинина Е.Н. Финансовый анализ и аудит.─ М.: Финансы и статистика, 2007.─ с. 285;
17. Ириков В.А., Ириков И.В. Технология финансо*экономического планирования на фирме.─ М.: Финансы и статистика, 2006.─ с. 249;
18. Гиляровская Л.Т. Экономический анализ: Учебник для вузов─ 2-ое изд., доп.─ М: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.─ 615с
19. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности.─ М.: Финансы и статистика, 2006.─ с. 512;
20. Никольская Э.В., Лозинская В.Б. Финансовый анализ.─ М.: МГАП Мир книги, 2006.─ с. 316;
21. Чернышева Ю.Г., Гузей В.А. Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности.─ Изд. 2-е.─ Ростов н/Д.: Феникс, 2008.─ 156 с.─ (Шпаргалки);
22. Қазақмыс ПЛС бухгалтерлік есебі 2009-2010 жж.
23. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.─ М.: Инфра-М, 1999.─ с. 512;
24. Лябушин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия.─ М.: Финансы и кредит, 2000, с.375;
25. Федорова Г.В. Фианасовый анализ предприятия при угрозе банкротства. Учебное пособие.─ М.: Омега─ Л, 2006.─ 272 с.
26. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансы предприятий.─ М., ИНФРА─ М, 1998.─ 343 с.
27. Ионова А.Ф., Селезнева Н.Н. Финансовый анализ: учебник.─ М.: ТК Велби, Издательство Проспект, 2006.─ 624с.
28. Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: Полный курс. В2-х т./ Пер. С англ. под. ред. В.В. Ковалева. Спб.: Экономическая щкола, 2007г. Т. 2. 669с.
29. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдер): 2001 жылғы 15 қаңтарға дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.─ Алматы: ЖШС «Баспа», 2001-368б.
30. Коволев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры.─ М.: финансы и статистика, 2008.─ 560с
31. Под. ред. Таль Г.К. Антикризисное управление: Учебное пособие: В 2 т. Т. 2.: экономические основы.─ М.: ИНФРА─ М, 2007.─ 1057с
32. Қазанбаева Ж.С. Инновациялық технологиялар – менеджменттің тәуекелділігін жүзеге асыру құралы // АльПари экономикалық журналы.- Алматы, 2007.- № 3-4.- 138-139 б.- 0,3 б.т.
33. Карасаева А.А // Значение экономико-правовой базы в организации учета предприятий малого бизнеса //Аль пари, № 3, 2008.
34. Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері.
2. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы.─ Алматы: Экономика. 2001.─ 330б.
3. Жуйриков К.К: Финансы предприятий в условиях рынка.─ Алматы, 2008, 353 с.
4. Бараненко С.П., Шеметов В.В. Стратегическая устойчивость предприятия.─ М.: Центрполиграф, 2007.─ 575;
5. Дружинин А.И., Дунаев О.Н. Управление финансовой устойчивостью.─ Екатеренбург: ИПК УГТУ, 2008.─ с. 363;
9. Нестеров В.О., Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.─ М.: Финансы и статистика, 2008.─ с. 341;
10. Шеремет А.Д., Негашев Е.В. Методика финансового анализа деятельности коммерческих организациий.─ М.: ИНФРА-М, 2008.
11. Лупей Н.А. Методические рекомендации по учету финансовых результатов деятельности организаций: практическое пособие.─ СПб.: Книжник, 2006.─ с. 258;
12. Гиляровская Л.Т., Вехорева А.А. Анализ и оценка финансовой устойчивости коммерческого предприятия.─ СПб.: Питер, 2006 ─ 256 с.: ил.─ (Серия «Бухгалтеру и аудитору»)
13. Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости и процедуры, связанные с банкротством.─ М.: Ось-89, 2008.─ с. 163;
14. Илясов Г. Оценка финансового состояния предприятия: Методология и методика// Экономист.─ 2007.─ №6.─ с. 49-55;
15. Гребенщикова Е.В. Альтернативный расчет запаса финансовой прочности предприятия// Финансы.─ 2006.─ №8.─ с. 69-70;
16. Козлова Е.П., Галинина Е.Н. Финансовый анализ и аудит.─ М.: Финансы и статистика, 2007.─ с. 285;
17. Ириков В.А., Ириков И.В. Технология финансо*экономического планирования на фирме.─ М.: Финансы и статистика, 2006.─ с. 249;
18. Гиляровская Л.Т. Экономический анализ: Учебник для вузов─ 2-ое изд., доп.─ М: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.─ 615с
19. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности.─ М.: Финансы и статистика, 2006.─ с. 512;
20. Никольская Э.В., Лозинская В.Б. Финансовый анализ.─ М.: МГАП Мир книги, 2006.─ с. 316;
21. Чернышева Ю.Г., Гузей В.А. Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности.─ Изд. 2-е.─ Ростов н/Д.: Феникс, 2008.─ 156 с.─ (Шпаргалки);
22. Қазақмыс ПЛС бухгалтерлік есебі 2009-2010 жж.
23. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.─ М.: Инфра-М, 1999.─ с. 512;
24. Лябушин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия.─ М.: Финансы и кредит, 2000, с.375;
25. Федорова Г.В. Фианасовый анализ предприятия при угрозе банкротства. Учебное пособие.─ М.: Омега─ Л, 2006.─ 272 с.
26. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансы предприятий.─ М., ИНФРА─ М, 1998.─ 343 с.
27. Ионова А.Ф., Селезнева Н.Н. Финансовый анализ: учебник.─ М.: ТК Велби, Издательство Проспект, 2006.─ 624с.
28. Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: Полный курс. В2-х т./ Пер. С англ. под. ред. В.В. Ковалева. Спб.: Экономическая щкола, 2007г. Т. 2. 669с.
29. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдер): 2001 жылғы 15 қаңтарға дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.─ Алматы: ЖШС «Баспа», 2001-368б.
30. Коволев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры.─ М.: финансы и статистика, 2008.─ 560с
31. Под. ред. Таль Г.К. Антикризисное управление: Учебное пособие: В 2 т. Т. 2.: экономические основы.─ М.: ИНФРА─ М, 2007.─ 1057с
32. Қазанбаева Ж.С. Инновациялық технологиялар – менеджменттің тәуекелділігін жүзеге асыру құралы // АльПари экономикалық журналы.- Алматы, 2007.- № 3-4.- 138-139 б.- 0,3 б.т.
33. Карасаева А.А // Значение экономико-правовой базы в организации учета предприятий малого бизнеса //Аль пари, № 3, 2008.
34. Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .
1.1 Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметінің орны мен ролі
және ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ерекшеліктері 11
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
1.3 Шетелдегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
шаралары ... ... .
2. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС тарихы, құрылымы және өндірістік 32
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 35
2.2 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қаржы шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қызметіне салық салу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3.1 Салықтан жалтару мәселесін қолға 63
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары 71
3.3 Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы алғанда шағын және орта бизнес өптеген
жаңа жұмыс орындарының пайда болуын, экономиканың инновациялық әлеуетінің
дамуын, өндірісті ұйымдастырудың жаңа түрлерін іздеу және енгізу, сату
және қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Шағын және орта кәсіпкерлік – елдің
тұрақты дамуы және ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің
жоғары болуының негізі.
Сондықтан да шағын және орта бизнесті қолдау саясаты жүзеге
асырылуы қажет және де бұл қолдау мемлекет тарапынан белсенді түрде
іске асуда. Бұл мемлекеттік қолдау салық жеңілдіктері негізінде жүзеге
асады. Салық жеңілдіктері шағын және орта бизнес субъектілерін
дамытуды ынталандырады. Бұл бағдарламаның нәтижесінде шағын және орта
бизнес субъектілерінің саны мен шағын және орта кәсіпкерлер өндірген
өнімдер мен қызметтердің үлесі елдің ЖІӨ құрылымында айтарлықтай
өсті.
Ел экономикасының дамып, өркениетті алдыңғы қатарлы дамыған
елдер қатарына қосылу үшін салық жүйесіне, соның ішінде ел
экономикасынан негізгі орын алатын шағын және орта бизнес
субъектілеріне салық салу барысын оңтайландыру көзделген. Осы шағын және
орта бизнес субъектілеріне салық салу жүйесін тиімді құру – шағын
бизнес субъектілері дамуының негізгі алғышарты ретінде қарастыруға
болатыны белгілі. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін
мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестің жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін онструктивтік
бизнес-идея, тиімді басқару және қаржының жеткілікті болуы шартты
жағдай.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі – шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады.
Шағын және орта бизнес ел экономикасын дамытуда, нарықты
қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті
дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен
зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін шешуде және жаңа
технологияларды енгізуде шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады
[1, 224 б.].
Шағын және орта кәсіпкерлік – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік
экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың
бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен
компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс,
жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі
және т. б. көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Жаңа он
жылдық жаңа экономикалық өрлеу қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты
Қазақстан Республикасының Призеденті Н.Ә.Назарбаевтің қазақстан халқына
жолдауында айтылды. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады.
Шағын және орта бизнес – жеке және заңды тұлғаның өз күш-қабілетін
танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының іс әрекетінің
тиімді тәсілі. Ол адамдардың өзіне сенімін арттырып, іскерлігін
қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау – оның жалпы
экономикалық ой-пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн
көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның
индустриялық қалай аталғанына қарамастан, ерекше пiкiрлер қалыптасқан.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен
айналысуға құқығы бар. Алайда, оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-
келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан, кәсiпкерлiктiң шын, нақты
субъектiсi – бұған деген алғышарттары бар, ең бастысы капитал иемдену
құқығы бар субъектілер жатады.
Кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген
қызмет және ең бастысы – әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн,
пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң басты мақсаты
– өз кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын
барынша азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi
ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын
жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты
мәселесi. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындарды біле тұра жол берген
әкімшілік-жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті
түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекелі – табысты жұмысқа қуатты ынта.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік нарықтық экономиканың негізі болып
табылады және халықтың басым бөлігін жұмыспен қамтамасыз етіп, өте
ірі салалар мен жобаларды дамытуға қолдау көрсетеді. Шағын және орта
бизнес – жаңа бастау алып келе жатқан кәсіпкерлер арасында капиталды
инвестициялау тәсілі ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемде маңызға ие.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның
жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын бизнестің құрылуы мен дамуы және
маңызын анықтау. Қазіргі кезеңде шағын кәсіпкерліктің нарықтық
экономикадағы ролі мен даму тиімділігін және қызмет барысын білу, шағын
кәсіпкерліктің дамуының өзекті мәселелерін шет елдер тәжірибесімен
салыстыра отырып қарастыру. Сонымен бірге қазіргі кездегі салық салудың
кәсіпкерлік қызметке салдарларын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік
тұрғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсаттарды негізге ала отырып, дипломдық жұмыста мынадай сұрақтар
қарастырылды:
- Кәсіпкерлік қызметтің теориялық механизмі және құқықтық-ұйымдық
нысандары;
- Кәсіпкерлік қызметтің өзекті проблемалары және олар шешу жолдарын
іздестіру.
- Салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық қатынастардың
әлеуметтік процесстердегі атқаратын рөлін зерттеу;
- индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық процесстерге,
оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал ететіндігін сипаттау;
- салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді анықтау;
- Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметке салық салудың әлеуметтік сипатына
баға беру және оны әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар
жасау.
Зерттеу Қазақмыс Корпорациясы ЖШС болып табылады.
Зерттеу пәні – кәсіпорындарда салық салу ерекшелітері және салық салу
кезіндегі туындайтын мәселелер.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралды.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметінің орны мен ролі және
ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ерекшеліктері
Кәсіпкерліктің маңызы өте зор, әсіресе экономикалық дағдарыс
жағдайларында, өйткені ол қоғамның болашақ гүлденуінің негізі болып
табылады. Оның мүмкіншіліктерімен инициативалары өндірістің тиімділігімен,
ішкі экономикалық қызметтің дамуы, іс этика нормаларын тарату, жаңашыл
құрылыстардың құрылуымен байланысты.
Кәсіпкерліктің құрылуы механизмін, мәнін түсіну, шаруашылықтың тиімді
түрлерімен әдістерін іздеу мүмкіншілігін құрады.
Кәсіпкерліктің қоғамдық орнын тарихи түсіну осы немесе басқа елдердің
тарихи жолдарының әр түрлі кесіндісіндегі оның құрылуының бөлек кезеңдерін
байқауға мүмкіндік береді. Сонымен, Г.К. Гинс әр түрлі тарихи кезеңдерге
сәйкес келетін кәсіпкерліктің бірнеше типін көрсетеді. Кәсіпкерлер типінің
біріншісіне ол, тұтыну мүмкіншіліктерін арттыру үшін байлық жинау идеясы
сай келетін Ежелгі Греция, Рим теңіз қарақшылары мен құл иеленушілерін
жатқызады. Екінші типке феодалдар, епископтар, көпестерді, оның ішінде бәрі
кәсіпкерлер емес, бірақ олардың бәрі жаңа жоспарлар мен жаңа байлық құрады.
Үшінші тип, кредиттік, сыртқы сауда операцияларымен өздерінің байлығын
құрған кәсіпкерлер пайда болған, Шығыс елдерді колонизациялау кезінде
құрылған. Дәл осы кезеңде Ж.Б.Сэй, Р.Кантильон, А.Смит, сияқты ғалымдармен
кәсіпкерліктің негізі салынды. А.Смиттің айтуы бойынша кәсіпкерлік қызметі
тек жеке меншік иелерімен ғана орындалады. Ал, Ж.Б.Сэй мен Р.Кантильонның
пікірлері бойынша кәсіпкерлер жеке меншік иелері болуы міндетті емес еді.
Ж.Б.Сэй мен Р.Кантильоннның пікірлері бойынша, кәсіпкер ресурстарды
төмен кіріс саласынан жоғары кіріс саласына көтеруші, бұл арқылы салынған
капиталға қарапайым кірістен ерекше пайда алатын адам.
Төртінші тип капитализм дамуымен құрылды. Сол кездегі кәсіпкерліктің
ерекшеліктері Т.Веблен, В.Зомбарт, М.Вебер еңбектерінде көрініс алған.
ХVIII ғасырдағы индустриялық шаруашылықтың дамуына байланысты кәсіпкер деп
жұмыс берушілерді санаған. Бұл түсінік жұмысшылар мен жұмыс берушілердің
арасындағы қарама-қайшылыққа әкеліп соқты (2, 25 б.(.
Нәтижесінде, капитал немесе “өндіріс құралдарына” иелік етуге негізгі
назар аударылған. Сол кезеңде К.Маркстің еңбекшілерді пайдалану теориясы
кең тарады және де әр бір капиталист кәсіпкерлікпен айналыспада
кәсіпкерлерді капиталистермен ұқсастырады. Кәсіпкерліктің функцияларын
классикалық саяси экономика мен марксизм өкілдері кәсіпкерлік кіріс алу
мақсатымен қосымша пайда табуда көрді. Индустрияның кейінгі дамуы қаржы
ресурстарына ақша салу-экономикалық табыстың жалғыз факторы емес деп
көрсетті, оның маңызды қосындысы ретінде өндірістің рационалдық ұйымы да
саналды. Сонымен, өндірісті тиімді, сәтті пайдалану арқылы ірі нәтижелерге
жету кәсіпкердің ерекше өзгешеліктері деп атайды. Мұндай жағдайда
кәсіпкерлердің жаңа типі пайда болады – менеджерлер, олардың көбі
өнеркәсіптің жеке меншік иелері болып табылмайды. Осы кезеңдегі
кәсіпкерліктің теориясын өңдеуге И.Шумпетер үлкен үлес қосты.
И.Шумпетердің кәсіпкерлік теориясының маңызы сол кезде өте зор болды,
тек кейінгі зерттеушілер ғана өзінің жеке позициясын оның көзқарасына
қарама-қайшы қоюға батылы жетті.
Сонымен, даму процесінде “кәсіпкер” түсінігінде қоғамдағы әлеуметтік-
мәдени жағдайлармен экономикалық мүдделер, өсудің тарихи шарттары
байқалады.
Кәсіпкерлік – еңбек түрі, мамандық, өндірістік күш, өндіріс факторы,
психологиялық белгілер жиынтығы, экономикалық жүріс-тұрыс формасы ретінде
қарастырылды.
Кәсіпкерліктің қазіргі кездегі экономикалық мәнін ұғыну оны өте терең
түсінуге мүмкіндік береді. Бүгінгі күнде ғалымдар бұл проблеманың әр түрлі
аспектілерін талқылауда. Кәсіпкерлік сипаттамасы үшін олармен экономикалық
ресурстар жүйесі, функциялары т.б. ретінде келтірілген қосымша параметрлер
енгізілген. Мысалы, кәсіпкерлік қызметтің негізгі функцияларын атап өтуге
болады 1-кесте, олардың ішінде шығармашылық, ұйымдық ресурстық
функцияларды атап өтейік.
Ал қазіргі таңда Қазақстандық ғалымдар осы тарихи жағдайларға сүйене
отырып “кәсіпкерлік” мәнін анықтауда. Оның біздің елде, нарықтық экономика
жағдайындағы маңызын қарастыруда.
Кәсіпкерлік қызметтің қандайы болмасын мемлекеттің экономикасы аясынан
өзіне тиісті орнын дәреже-деңгейін тапқаны бүгінде баршаға мәлім. Ал
бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерліктің туындап, дамуы жүргізіліп жатқан
экономикалық реформалардың өзегі ретінде көрініс табуда. Өйткені, нарықтық
экономикаға көшудің бірден-бір жолы мемлекет құрылымындағы әр түрлі аяда
қызмет атқаратын өндіріс, кәсіпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын,
айтарлықтай дәрежесі бар кәсіпкерлік құрылымдарын құру, дамыту болып
табылады. Демек, бұл кәсіпкерлік құрылымдардың материалдық базасы
жекеменшік инвестициялар болып табылуымен қатар, олардың басқару жүйесінде
білікті және қайратты кәсіпкер тұруы қажет. Осыған орай, мемлекеттің
бірнеше жыл көлемінде жүргізіліп жатқан жекешелендіру саясаты қандайда
болмасын аядағы мемлекеттік меншікке негізделген монополизмді жойып
мемлекеттік коммерциялық құрылымдардың дамып, өркендеуіне бағытталған деп
айта аламыз. Негізінде кәсіпкерлік деп өзара пайдалы нәтижеге жету және
табыс табу мақсатында қатысушыларының өз қарамағындағы мүліктері мен
қаражаттары сондай-ақ дамытуға берілетін несиелер есебінен, ағымдағы
заңдардың көлемінде жүзеге асырылатын шаруашылық және басқа да коммерциялық
қызметті айтамыз.
1 кесте Кәсіпкерлік қызметтің функциялары*
Функцияның аты Функцияның мазмұны
өндіріс технологиясымен өнімдерді шығару;
1 Шығармашылық бастапқы игіліктерді жаңа сапамен шығару;
өндірістің жаңа тәсілдерін енгізу;
өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерін
2 Ұйымдық енгізу;
өнімнің жаңа нарықтарын жаулап алу;
бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
3 Ресурстық шикі заттың жаңа түрлерін пайдалну;
*Ескерту (3, 210б.(.
Кәсіпкерлік халыққа қажетті тауарлар, өнеркәсіп өнімдерін және басқа
қызметтер жөніндегі қоғамдағы, мемлекеттегі сұраныстармен ұсыныстар есепке
ала отырып жүзеге асырылатын қызмет болғандықтан ол тек кәсіпкерге ғана
емес халыққа да тиімді болып табылады.
Осы жайлардың айғағы ретінде қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы
Елбасының тарапынан көрсетіліп жатқан жәрдем, қамқорлықтарды айтуға болады.
Бірақ бұл жерде айта кететін бір жәй кәсіпкерлік қызмет жөніндегі бірнеше
заңдар мен басқа да заңға сәйкес актілердің қабылдануына және өркениетті
жекешелендіру саясатының бірқалыпты жүргізілуіне қарамастан кәсіпкерліктің,
әсіресе өндіріс, өнеркәсіп аясындағы кәсіпкерліктің ойдағыдай дамымай
отырғаны белгілі. Себебі бюрократиялық аппараттың әлі де азаймауы, мемлекет
қоғам мүддесін көздейтін жекешелендіру саясатын жергілікті және басқа
деңгейде айтарлықтай жүзеге асырмауы, сондай-ақ салық салмақтарының
кемімеуі.
Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң жүзінде белгіленген
Олар Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары, сондай-ақ
шетелдік жеке және заңды тұлға резиденттер болып табылады. Кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке тұлға азамат заңды тұлға құрып немесе құрмай
айналыса беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар, кооперативтер немесе
әкімшілік – аумақтық кәсіпкерлік қызметтері өз меншіктерінің негізінде
заңды тұлға құру арқылы кәсіпкерлікпен айналысады(4, 5б.(.
Енді аздап кәсіпкерліктің мәні мен маңызына тоқталайық. Бұл жөнінде
бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі көзқарастардан бөлек келешегі бар концепцияда
адамның іс-қимыл әрекеті өзінің сипатына байланысты мынадай екі негізгі
типке: бастапқы базистік еркін-ерікті қызметке және қондырма еріксіз
қызметке бөлінеді делінген. Сол бірінші ерікті қызмет кәсіпкерлікке жатады,
өйткені ол жүзеге асырушы тұлғаның мүддесіне, жүзеге асыру жолдары мен
әдістерін таңдау еркіне, мақсат еткен нәтижесіне жетуіне, өзінің қаражат –
мүлкіне негізделген. Бірақ қанша ерікті қызмет болғанымен заңда белгіленген
шектен шықпаулары қажет. Өйткені мемлекет мүддесіне зиян келуі мүмкін.
Мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын қызметтерге тұлғаның жұмысқа кіруі
ерікті сипатта болғанымен, басқару қызметі басқарушы органның мүддесіне
соған жету жолында жүзеге асыратын функцияларына, әдістеріне және т.б.
негізделгендіктен қызметістеу болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметтің экономикасының басты элементі болып есептелінеді,
себебі ол өндіріс аясындағы экономикалық қызмет ретінде басқарушы қызметтен
ерекшеленеді. Мемлекеттің өзі саяси биліктің субъектісі және мемлекеттік
меншік иесі болғандықтан тікелей шаруашылық кәсіпкерлік коммерциялық
қызметтерге араласпайды, ол тек әзірше мүмкіндігінше толығымен
жекешелендірілген жұмыс атқарып, қызмет көрсетіп жатқан мемлекеттік
кәсіпорындар, шаруашылық ұйымдары арқылы кәсіпкерлік қызметке араласады.
Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 10-бабында
дәл айтылған сияқты. “Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар
мен заңды тұлғалардың, тауарларға жұмысқа, қызметке сұранымды
қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс табуға бағытталған, жеке меншікке
жеке кәсіпкерлік не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына
мемлекеттік кәсіпкерлік негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкерліктің атынан, оның тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады. Осыған орай кәсіпкердің кім екені жөнінде түсінік бере
кету қажет. Кәсіпкер деп өз атының және өз қаражаттары меншікті немесе
қарызға алған есебінен тауарлар мен өнімдерді өндіру, сату немесе сатып
алу арқылы пайда табу мақсатындағы қызметті кәсіпкерлік қызметті ұдайы
тұрақты негізде жүзеге асыратын азаматты немесе заңды тұлғаны айтамыз”.
Мемлекет тарапынан кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік берілген.
Кәсіпкерлікті қолдау мен қорғауды мемлекет, мемлекет атынан өкілетті
органдар қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалар заңды тұлға құрмай-
ақ осы қызметпен айналысуға апатент алған кезден бастап құқылы. Патент бір
мезгілде азаматтардың кәсіпкер ретінде тіркелгені жөніндегі куәлік және
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензия болып табылады.
Ал шаруа фермер қожалығы құрамында мердігерлік шарт және өзге де
азаматтық – құқықтық шарттар негізінде бір жолғы жұмыс атқаратын, көтерме
және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ
өндірілген, өңделген, сатып алынған өнімдерді, оған қоса импорттық
өнеркәсіптік және азық – түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде
немесе комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар: жұмыс
істеп, қызмет көрсетудің түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиынтығынан
аспайтын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, яғни қызметтерін заңды
тұлға құрмай жүзеге асырады.
Өз қызметтерінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
коммерциялық ұйым заңды тұлға болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға мемлекеттік кәсіпорындар, толық серіктестіктер,
сенім коммандиттік серіктестіктері, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер, өндірістік
кооперативтер жатады.
Сонымен Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызмет екі түрге
бөлінеді деп айта аламыз. Оны шағын және орта кәсіпкерлік, яғни жеке
кәсіпкерлік сондай-ақ мемлекеттік кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің
экономикалық негізінің заңды маңызын білуге және реттеуге себін тигізеді.
Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы белгіленеді, сондықтан олар оның
құқықтық негізі болып табылады (5, 12б.(.
Мысалы, заң жүзінде кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда
аталған субъектілерден басқа да қызмет түрлері мен субъектілер туралы
айтылған қызмет түрлеріне мыналар жатады: инновациялық қызмет; ойын
бизнесі; шоу-бизнес; венчурлік фирмалар; шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымы.
Субъектілер: заңды тұлға құрайтын жеке адамдар және қызметкерлердің орташа
жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің жалпы құны орта есеппен
бір жыл ішінде алпыс мың еселеген есептік көрсеткіштен аспайтын,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар аумағында жұмыс атқаруына
байланысты өз азаматтарымыз, шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлға болсын
сондай-ақ қандайда заңды тұлға болмасын өздерінің жүріс тұрыстарын
реттейтін заңдарға мойын ұсынулары қажет және олар заңмен белгіленген
шеңберден шықпауы тиіс.
Енді кәсіпкерлерге берілген кейбір құқықтар жөнінде тоқтала кетейік:
• Қазақстан Республикасының Заңдарына қайшы келмейтін кәсіпорындар
мен ұйымдардың қандай да болмасын түрлерін құру.
• Өздерінің мүлігімен және заңды негізде алынған мүліктермен өзге
шаруашылық субъектілердің қызметтеріне қатысу;
• Екі жақтың келісімі бойынша заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүліктерін пайдалану;
• Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтіндей контракт
немесе өзге шарттар негізінде қандай да болмасын мөлшерде
жұмыскерлерді жалдау несеме жұмыстан босату;
• Банк мекемелерінде өз ақша қаражаттарын сақтау үшін шорттар ашу,
есеп айырсу, несиелеу және кассалықоперацияларының барлық түрлерін
жүзеге асыру;
• Жұмыскерлерінің еңбектеріне ақы төлеу нысандарын жүйесін және
мөлшерін сондай-ақ олардың басқа да табыстарын белгілеу;
• Шаруашылық қызметтің бағдарламасын қалыптастыру, шығарылған өнімді
жұмысты, қызметті тұтынушылар мен алып жеткізушілерді
сатушыларды таңдау және шарт негізінде мемлекеттік мұқтаждықтарды
қанағаттандыру үшін жұмыстарды және жеткізу қызметтерін орындау;
• Заңда тікелей көрсетілген жағдайлардан басқа кездерде өз
тауарларының жұмыс, қызметтің тарифтерін, бағасын расценкаларын
өз бетімен белгілеу;
• Өздерінің меншік нысандарына негізделінген мемлекеттік
кәсіпорындардың мүліктерін толығымен немесе жартылай сатып, алу,
өзге де мүліктерді алу және оларға байланысты мүліктік құқықтарды
иелену;
• Салықтар мен басқада міндетті төлемдерді төлеуден қалған
кәсіпкерлік қызметтің табыстарын, пайдаларын еркін пайдалану,
• Мөлшерлері бойынша шектелмеген табыс табу;
• Сыртқы экономикалық қатынастардың қатысушысы болу және валюталық
операцияларды жүзеге асыру;
• Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін өз
беттерімен таңдап алу арқылы қолдану;
т.б. құқықтарға ие.
Жеке меншік кәсіпкерлік өз бетінше дамитын әлеуметтік институт және
экономикалық форма ретінде, жеке меншік бастаманың классикалық үлгісі
ретінде бүгінгі күндері бірінші кезекте шағын және орта кәсіпкерлікпен
танылуда. Шағын кәсіпкерлік бұл өсудің алғашқы деңгейіндегі кәсіпорынның
жағдайын көрсету. Экономикалық ортаны қалыптастырудың алғашқы шарты – шағын
кәсіпкерліктің кең және тарамданған жүйесін құру тек өнім өндірушілер үшін
бәсекеге қолайлы жағдай жасау үшін ғана емес, сонымен бірге ғылыми-
техникалық дамуға және қоғамның адамгершілік ахуалына елеулі үлес қосуымен
ерекшеленеді.
Дамыған нарықтық, сондай-ақ дамушы экономикадағы елдерде ірі
компаниялармен қатар нарық конъюктурасының өзгеруіне икемді және
сезімталдылық көрсететін шағын және орта фирмалардың орасан зор саны 90-
95% қызмет етеді. Сонымен, АҚШ-та 1000 тұрғынға шағын және орта
кәсіпорындардың 74,2-і, Жапонияда – 49,6-ы, Европалық қауымдастық елдерінде
– 45-і, Ресейде – 5,7-і, Украинада – 1,79-ы келеді. Олар арқылы жалпы
ұлттық өнімнің 20-60%-і жасалынады. АҚШ-та 1992 жылы олардың үлесіне Жалпы
Ұлттық Өнімнің 40% тиді. Жапонияда сату көлемінің 53,3%-ін шағын бизнес
құрады. ЖҰӨ-дегі шағын және орта кәсіпорындардың үлесі Украинада 9%,
Ресейде 10-11%-ке дейін ауытқиды. Шағын және орта кәсіпорындардың өнімдері
көптеген елдердің экспортында маңызды орынға иеленді. Олардың үлесіне
Германия, Италия, жапония өнімдік экспортының 40%-ке жуығы кіреді. Франция
мен Голландия да көп қалмайды. АҚШ экспортында шағын бизнестің үлесі өсуде.
Экономикалық дамыған елдерде оларға барлық жұмыспен қамтылғандардың 40-
80% тиеді, 70-80% дейін жаңа жұмыс орындары құрылады. Мысалы, АҚШ-та шағын
бизнес кәсіпорындарында жұмыс істейтіндердің 34,7% қамтылған. Жапонияда
шағын бизнес ұлттық экономиканың бірінде қалмастан барлық салаларында
үстемдік етеді. Тек қана өңдейтін өнеркәсіпте оған жұмыс істейтіндердің
74,3% -ікеледі. Италияда саны жағынан 100 адамға дейінгі фирмаларда елдің
тұтас жұмысшы күшінің 83,4%-і қамтылған, соның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте
оларға 58,9%, құрылыста 83,3% жұмыс күші келеді. Данияда өңдеуші
өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің 43%-і жағынан 50 адамға дейінгі
фирмаларда, тағы да 23%-і саны жағынан 50-ден 200 адғамға дейінгі ірі
фирмаларда жұмыспен қамтылған. Өтпелі экономикадағы елдерде де шағын бизнес
сферасында жұмыс істейтіндердің саны өсуде. Сонымен, Украинаның шағын
кәсіпорындарында барлық жұмыс істейтіндердің 5%-і, Прибалтика елдерінде 20%-
і қамтылған.
Жоғары монополияндырылған өндіріс жағдайында шағын бизнестің даму
процестері мен тұрақсыздығының диалектикалық өзара байланысы өмір сүреді,
ол мынадан тұрады: ол факторлар олардың экономикадағы ролінің өсуіне
мүмкіндік береді, ал басқалар керісінше тұрақсыздық пен жойылуы себеп
болады.
Ғылым мен техниканың дамуы өндірістің мамандануының дамуын жаңа
деңгейге, жаңа сапалардың пайда болуына, шығарылатын өнімнің ассортиментін
тез жаңартуға алып келетіндігі белгілі, ал бұл өз кезегінде шағын бизнестің
нарықтағы орнын сақтау және нығайту үшін жағдай туғызады. Сондықтан шағын
және орта бизнес өндірістің тек дәстүрлі салаларында қызмет етіп қоймайды,
сонымен қатар жоғары техникалық бөлімдерінде де жемісті жұмыс істей алады.
Мұның себебі шағын кәсіпорындар мен өндірістің тар мамандануында, өнімді
шағын сериялармен шығаруында, шығарылатын өнімнің шектеулі ассортименті
және жергілікті тұтынушыға бағдарлануында жатыр. Тар мамандану мұндай
кәсіпорындардағы өндірістің шығындарын төмендетуге, тұрақты және өзгермелі
капиталды үнемдеуге мүмкіндікт береді. Шағын және орта кәсіпкерліктің
өсуіне себепші болатын экономикалық факторларға сол секілді олардың
икемділігі мен бейімделгіштігі де жатады. Шағын және орта бизнес үлкен
ептілікке, өндірістегі және тұрмыстағы өзгерістерге әлдеқайда тез жауап
қайтаруға қабілетті. Бұл артықшылықтар ірі кәсіпорындарға өзінің көлемді
құрылымдарын қайта құру, кәсіпорындарын қайта жабдықтау және өндіріске
техникалық жетілдірулерді енгізу үшін үлкен мерзімді талап ететіні
дағдарыстар кезеңінде ерекше айқын байқалады. Осының нәтижесінде оларға
нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігіне жету үшін өндірістің шығындарын
азайтуға да көбірек уақыт қажет (6,75б.(
Сонымен бірге дамыған елдер экономикасында және социалистік елдердің
экономикасында шағын орта кәсіпкерліктің тұрақсыздық өсуін куәландыратын
факторлар да бір мезгілде әрекет етуде. Бұл бәрінен бұрын шағын және орта
фирмалар жағдайының берік еместігіне байланысты банкроттық санының өсуі.
Егер, мысалы Францияда 70-ші жылдары тіпті 3000 – ға жуық болды. Шағын
бизнестің кәсіпорындарының тұрақсыздығы сонымен қатар олардың өзгеше
өмірлік циклдерінен білінеді. Мысалы, Франциядағы шағын және орта
кәсіпорындардың арасында банкроттылық деңгейі 1 жыл өмірінен кейін 15-ті, 3
жыл өмір сүруінен кейін 50-ді құрайды. Қазақстанның экономиканың ерекшелігі
мынада: шағын бизнеске жататын фирмаларды тарату олардың банкроттылығын
барлық уақытта білдірмейді, бұған көп жағдайда салық салудың ескі жүйесі
себепші; салықтан жұмыс істеуінің алғашқы екі жылында толық босатылады және
негізгі ставкадан келесі жылда 50-ге өндірістік құрылыс-жөндеу, қайта өңдеу
және ауылшаруашылық кооперативтері, сол секілді шағын кәсіпорындар
босатылады.
Біздің көзқарасымыз бойынша шағын кәсіпкерліктің ерекше өмірлік циклі
және қарыздық қаржылық құралдарының жеткіліксіздігі, экономиканың
коньюктуралық ауытқуы, басқа фирмалар тарапынан бәсеке және басқарудағы
кемшіліктер секілді объективті нақты қиыншылықтардың болуымен байланысты.
Демек, шағын және орта кәсіпорындардың өмір сүруінде қарама-қайшылық
орын алады, оның мәні екі процестің бір мезгілде жүзеге асуынан тұрады –
бұрынғылардың жойылуы және жаңа фирмалардың пайда болуы. Нақ осы,
кәсіпорындардың жойылуы және құрылуы секілді қарсы келген ағыстардың
қозғалысы шағын және орта кәсіпорындардың тұрақсыздығының көрсеткіші болып
табылады және олардың құрамын үнемі жарартуы туралы куәландырады.
Осылайша шағын кәсіпкерліктің экономикалық маңызын қауіптілік
деңгейінің жоғарылығымен және өмір сүру тұрақтылығының төмен деңгейімен
кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде тануға болады, ол сонымен:
- белгісіздіктің, анықсыздықтың және ұйымдаспаушылықтың жоғары
деңгейімен сипатталатын жергілікті, кең таралмайтын нарықта қызмет етеді.
Ол мынаумен байланысты, оған кіру азғантай капиталды талап етеді және іс
жүзінде тәртіпке келтірілмейді.
- мемлекетпен, ірі бизнеспен, қаржы – несие институттарымен қарым-
қатынас жүйесінде “әлсіз” бағытта болып табылады.
- елеулі ішкі қоры болмаған себепті сыртқы ортаның әсеріне өте
сезімтал болады.
Шағын кәсіпкерлік ұғымы кәсіпкерлік көлемінің белгілерімен тығыз
байланысты. Осыдан шыға отырып кәсіпкерлікті шығынға жатқызу табыс немесе
кірісінің көлемін, айналым көлемін, жұмыс істеушілер санын бағалау бойынша
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Шағын кәсіпкерліктің мәселелері” 8
сәуір, 1997 жылғы қаулысымен шағын кәсіпорындарға жұмыс істейтіндердің
саны өндірісте, құрылыста және ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін,
саудада және қоғамдық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін, көлік және
байланыста, ғылым мен инновациялық қызметте 20 адамға дейін; басқаларында
ойын және шоу бизнесті қоспағанда - 15 адамға дейінгі болатындарда
жатқызу ұсынылды.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасының дамуы негізінен екі жағдайға
байланысты:
- Елдегі тұтастай және оның аймақтарындағы ішкі экономикалық
жағдай;
- Өзінің экономикалықшаруашылық мансаптарын жүзеге асыруы үшін
өзіне тиісті әдісін пайдалануға кәсіпкердің нақты қабілеттілігі.
Бұл факторлар “ортаға” қарағанда үлкен сатыда шағын кәсіпкерліктің
дамуына әсер етеді, олар жоғарыда аталып өткендей экономикалық конъютураның
нақты жағдайларына ерекше сезімтал және бұл үшін кәсіпорын басшысының жеке
басының қасиеттері көп жағдайда экономикалық шешімнің соңғы нәтижесін алдын-
ала айқындайды.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы және субъектілерінің жұмыс істеуіне жағдай
туғызу жөнінде қабылданған шаралар олардың қалыптасу процесін де толық
деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Бұл жағдайда экономикалық механизімді
жетілдіру, адамдардың өндіріске қызығушылығын, бейімділігін, белсенділігін,
олардың іскерлігін дамыту ерекше маңызды мәнге ие.
Жеке кәсіпкерліктің дамуының экономикалық механизмі біздің
көзқарасымызда күрделі әрі көп аспектілі ұғым. Кең мағынада оны өндірісті
қозғалысқа алып келетінжүйе ретінде анықтауға болады, ал нақтырақ алғанда,
ол өзін экономикалық қатынастардың органикалық өзара әрекет етуші және
өзара байланысты формаларының жиынтығы ретінде көрсететі.
Экономикалық механизмнің құралдары арасында қондырмалы күштер қатысады
– моральдық қолдау, адамдардың мінез-құлқына идеологиялық әсер ету.
Бәсекеде экономикалық қатынастар секілді адамдардың беделге, жетекшілікке
жетудегі рухани қажеттіліктері де білінеді.
Зерттеудің объектісіне байланысты ғалымдар “экономикалық механизм”
ұғымының мәнін әр түрлі ашады. Мұнда формальды-логикалық көзқарас
тұрғысынан біздің ойымызша берілген ұғымының мәнін А.Тохметова толығырақ
және нақтырақ бейнелейді. Оның берген анықтамасынан шыға отырып және біздің
зерттеуіміздің объектісі болып қалыптасушы жеке меншік кәсіпорын болып
табылатынын ескере отырып, жеке меншік кәсіпорынның дамуының экономикалық
механизмі ұғымының келесі түсінігін ұсынамыз.
Өзінің мақсатында кәсіпкерлік құрылымдарының жұмыс істеуін қолайлы
жағдайлармен қамтамасыз етуге ие бола отырып жеке меншік кәсіпкерліктің
дамуының экономикалық механизмі бір жағынан, кәсіпкерлер тарапынан тұтастай
республика және аймақтар экономикасының тапқырлық, бастамашылық, жаңалық
енгізушілік көрсетуге қабілеттілігін көтеруге және екінші жағынан жеке
меншік кәсіпкерлік сферасында іскерлік белсенділіктерін көтеруге бастамашы
болуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Бірақ әртүрлі елдерде қолданылатын шағын кәсіпкерлік дамуының
экономикалық механизмдері әр түрлі. Бұл өндіргіш күштердің даму
кезеңдерінің бірдей еместігіне, тарихи сипаттағы факторларға, ұлттық және
мәдени дәстүрлерге, табиғаттық ауа-райы ерекшеліктеріне, ішкі саяси және
ішкі экономикалық жағдайлардың қайталанбайтығына байланысты.
Жекелеген елдердің механизмдерінің өзіне тән өзгешелігі шаруашылық
жүргізудің ағымдағы формалары мен әдістеріне, шаруашылық жүргізудің сыртқы
элементтеріне ең жақындығымен айырықша қатысты.сондықтанда жеке
кәсіпкерліктің дамуының экономикалық механизмдерінің барлық жиынтық
элементтерін біз 1-схемаға бизнеспен – құрылымдардың ірілерімен
біріктірумен байланысты мемлекеттік және интеграциялық. Мұны растауға
көптеген дамыған елдерде шағын және орта капиталды ұдайы өндіруге
мемлекеттің және ірі компаниялардың іс-әрекеті мүмкіндік беретіндігі қызмет
етеді.
Бұл жерде мынаған көңіл аудару қажет: жағдай жасаушы жүйе шағын және
орта кәсіпорындардың жұмыс істеуінің бүкіл процесін қамтиды: ұйымдастыру
және тіркеу сатыларын; қаржыландыру және инвесторлар тарту; өнім өндіру
және сақтау; тасымалдау және тарату.
Шағын кәсіпкерліктік мемлекеттік қолдаудың жүйесі тікелей және жанама
түрлерін енгізе отырып түркі тетіктеріне сүйенеді. Тікелей жататындар:
мемлекеттік инвесторлар, демеуақы дотация және субвенция жәрдем ақы,
арнайы даму қорлары арқылы қаржыландыру, мемлекеттік келісім-шарт жүйесі
өтпелі кезеңде – мемлекеттік тапсырыс.
1-схема. Шағын кәсіпкерліктің дамуының экономикалық механизмінің
құрылымы*
*Ескерту. (7, 32б.(.
Жанамаға жататындар – несиелік және салық жүйелері. Бұл тетіктер
қамтамасыз ету және басқарудың басын иемденеді. “Қамтамасыз ету” бұл
жағдайда шағын кәсіпорындарға қызмет ету, материалдық, ақшалай, ақпараттық
ресурстарға, мемлекеттік тапсырыстарға кіруді қамтамасыз ету, оларға көмек
көрсету т.б. білдіреді. “Басқарушылық” басы әрқашан жоспарлаумен,
ұйымдастыру - әкімшілік мәселелермен, бақылаумен байланысты. Бұл бастау
жетекші болуға шақырылған болып есептелінеді, себебі ол шағын бизнестің
дамуына тұрақтылық, тиімділік, басқарушылық сипат береді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттік қолдаудың барлық
көптүрлілігінің ішінен шағын кәсіпкерліктің дамуының экономикалық
мезанизмінің негізгі құрушы элементтеріне жатады.
Шағын кәсіпкерліктің қызметін заңдық қамтамасыз ету, оның мақсаты
кәсіпкерліктің барлық әлеуметтік – экономикалық формаларының нақты тең
құқықтылығын сақтау және олардың инвестициялық және инновациялық қызметіне
жағдай жасау.
Несиелік реттеу. Нақтырақ қатынаста несиемен ұдайы өндіру циклінің
барлық сатылары қамтылады және капиталдың сала аралық қайта құйылуынан
тауарды таратуға дейін, кірісті бөлу және қайта бөлу процестері қамтылады.
Шағын және орта кәсіпорындар қаржыландырудың осы көздеріне ерекше
мұқтаж болады. Несиелік реттеу механизмінің қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл
үшін көптеген дамыған елдерде арнайы арнайы қаржылық органдар құрылды,
олардың міндеттеріне орташа проценттерге орта және ұзақ мерзімдік қарыздар
беру енеді. Сонымен, Францияда бұл сұрақтар “Шағын және орта кәсіпорындарды
жабдықтау үшін несие” және “Аймақтық даму қоғамы” ұйымдарының міндетіне
кірді. Соңғысы жеңілдік жағдайындағы ұзақ мерзімдік қарыздың негізгі көзі
бола отырып шағын фирмалар үшін мемлекеттік және жеке несиені араластырды.
Қазақстанда халықтық қорғалмаған бөлігінің ауыр жағдайы нәтижесінде
“жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорының құралдарынан жаңа жұмыс
орындарын құру және жеке кәсіпкерліктің дамуын қолдау туралы ереже”
жасалынды. Осыған сәйкес қор жұмыс берушілерге де, жұмыссыз азаматтарға
несие береді. Бірақ мамандар жұмыссыздар үшін несиенің бұл түрі өте ауыр
деп есептейді. Өтініштерді қарау 4-5 деңгейде өтетін болғандықтан өте ұзақ
уақытты алады:
- шағын кәсіпкерліктің қарыздары бойынша мемлекеттік кепілдік беру
кәсіпкерлік қауіпті төмендетуге мүмкіндік береді. Оның мақсаты – несие
алуда кепілдік міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін құралы жоқ бастаушы
кәсіпкерлерді қолдау. Берілген бағыт елімізде енді ғана алғашқы қадамдарын
жасауда, кепілдік қорлар қалыптасуда, коммерциялық банктермен жеке
кәсіпкерлермен байланыс орнатылуда.
- нарықтық экономиканы реттеуші әмбебап құрал бәрінен бұрын
инвестициялық қызметке, өндіріске, саудаға және жұмыс күшін игеруге ықпал
ету үшін қолданылатын салықтық механизм болып табылады. Мысалы, соңғы
жылдары дамыған елдерде арнайы шағын және орта кәсіпкерліктер үшін
бекітілген салықтық жеңілдіктер кеңінен қолданыла бастады. Кейбіреулерінде
мұндай жеңілдіктер барлық шағын фирмалар үшін емес, тек кейбір жекелеген
топтар үшін қарастырылады, мысалы Германияда бұл шаралар бәрінен бұрын
елдің қолайсыз аймақтарында орналасқан немесе ерекше салларға қатысты.
Қазақстан экономикасында өзінің қызметін арнайы экономикалық аймақтар
территориясында жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар кірісі үшін 20
процент мөлшерінде салықтық жеңілдік савкалары бекітілген. Оның мақсаты -
берілген территорияларының инвестициясына жағдай жасау, мұндай аймақтарды
құру және кеңейту.
- шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінде шағын және орта
кәсіпорындар арқылы өндірілген өнімге тікелей бюджеттен қаржыландыру және
мемлекеттік тапсырыс үлкен мәнге ие болады. Қолдаудың бұл бағыты сонымен
қатар қатаң мақсатты болып табылады.
- аймақтық шағын кәсіпкерліктің дамуының шарттарының бірі кәсіпкерлікті
қолдаудың инфрақұрылымын құру болып табылады.
Берілген жағдайда инфрақұрылымға білім беру, консалтингтік, ақпараттық,
технологиялық, техникалық, қаржжылық орталарда және қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде шағын және орта бизнестің кәсіпорындарына ақылы немесе
басқа негізгі қызмет көрсетуші мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық
түсінілді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы кәсіпорындарға
және ұйымдасға бөлінеді:
- Мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етуші;
- Қаржыландырушы немесе несие беруші;
- Ақпараттық, бухгалтерлік, аудиторлық және консалтингтік
қызмет көрсету;
- Сақтандыру компаниялары;
- Лизингтік және франчайзингтік институттар;
- Оқу орындары;
Қалыптасушы нарықтық экономикада мұндай құрылымдар тұтас жүйе ретінде
оның қалыптасуына белсенді әсер ету үшін инфрақұрылымдық комплекстің басқа
элементтерімен салыстырғанда тезірек дамуы тиіс.
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске тигізетін
әсері
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай
анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар
міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына
қажетті қаражат көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу дегеніміз
– нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды
төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын
әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны
тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды
немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға
болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып
келетін отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына
әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Сурет 1 - Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына
әсер ету механизмі
Ескерту - Автормен құрастырылды
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Егер, салық жүйесі жеткілікті түрде жетілдірілген болса, онда
кәсіпорынның қызмет етуіне дұрыс мүмкіндік жасалады. Салықтың мұндай
қызметін ынталандырушы, сондай-ақ, ұдайы өндірістік мақсаттағы функция деп
атауға болады. Фискалды артықшылығы бар салық саясаты арқылы бюджеттік
ресурстар өндірістік емес саланы дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа
қоғамдық-әлеуметтік аяның қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет шаруашылық және әлеуметтік
салалардағы әкімшілік қызметімен айналыспайды. Бұл процесстерді басқару
көбінесе реттеу функциясы арқылы жүзеге асырылады. Салық жүйесінің реттеуші
функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде маңызды рөл атқарады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы жұмыс
істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді, ол
сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына әкеледі, ұлттық экономиканың
дамуына оң әсер береді (сурет 2).
Сурет 2 - Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске
тигізетін әсері
1.3 Шетелдегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары
Шет мемлекеттердегі әдістің көпшілігі шағын бинесті қолдау мемлекеттік
саясаттағы дамудың маңызды жүйесі болып табылады. Басқа мемлекеттегі
мекемелік құрылымдарды және механизмдерді зерттеуұлттық ерекшеліктерге
қарамастан олардың ортақ бейнесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .
1.1 Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметінің орны мен ролі
және ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ерекшеліктері 11
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
1.3 Шетелдегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
шаралары ... ... .
2. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС тарихы, құрылымы және өндірістік 32
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 35
2.2 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қаржы шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазақмыс Корпорациясы ЖШС қызметіне салық салу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3.1 Салықтан жалтару мәселесін қолға 63
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары 71
3.3 Салықтық бақылаудың тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы алғанда шағын және орта бизнес өптеген
жаңа жұмыс орындарының пайда болуын, экономиканың инновациялық әлеуетінің
дамуын, өндірісті ұйымдастырудың жаңа түрлерін іздеу және енгізу, сату
және қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Шағын және орта кәсіпкерлік – елдің
тұрақты дамуы және ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің
жоғары болуының негізі.
Сондықтан да шағын және орта бизнесті қолдау саясаты жүзеге
асырылуы қажет және де бұл қолдау мемлекет тарапынан белсенді түрде
іске асуда. Бұл мемлекеттік қолдау салық жеңілдіктері негізінде жүзеге
асады. Салық жеңілдіктері шағын және орта бизнес субъектілерін
дамытуды ынталандырады. Бұл бағдарламаның нәтижесінде шағын және орта
бизнес субъектілерінің саны мен шағын және орта кәсіпкерлер өндірген
өнімдер мен қызметтердің үлесі елдің ЖІӨ құрылымында айтарлықтай
өсті.
Ел экономикасының дамып, өркениетті алдыңғы қатарлы дамыған
елдер қатарына қосылу үшін салық жүйесіне, соның ішінде ел
экономикасынан негізгі орын алатын шағын және орта бизнес
субъектілеріне салық салу барысын оңтайландыру көзделген. Осы шағын және
орта бизнес субъектілеріне салық салу жүйесін тиімді құру – шағын
бизнес субъектілері дамуының негізгі алғышарты ретінде қарастыруға
болатыны белгілі. Бүгінгі күні шағын және орта бизнесті дамыту үшін
мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта
бизнестің жоғары деңгейде қызмет етуін ұйымдастыру үшін онструктивтік
бизнес-идея, тиімді басқару және қаржының жеткілікті болуы шартты
жағдай.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің
экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін
емес. Соның бірі – шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады.
Шағын және орта бизнес ел экономикасын дамытуда, нарықты
қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті
дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен
зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін шешуде және жаңа
технологияларды енгізуде шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады
[1, 224 б.].
Шағын және орта кәсіпкерлік – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік
экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың
бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен
компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс,
жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі
және т. б. көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Жаңа он
жылдық жаңа экономикалық өрлеу қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты
Қазақстан Республикасының Призеденті Н.Ә.Назарбаевтің қазақстан халқына
жолдауында айтылды. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта
кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады.
Шағын және орта бизнес – жеке және заңды тұлғаның өз күш-қабілетін
танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының іс әрекетінің
тиімді тәсілі. Ол адамдардың өзіне сенімін арттырып, іскерлігін
қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау – оның жалпы
экономикалық ой-пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн
көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның
индустриялық қалай аталғанына қарамастан, ерекше пiкiрлер қалыптасқан.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен
айналысуға құқығы бар. Алайда, оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-
келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан, кәсiпкерлiктiң шын, нақты
субъектiсi – бұған деген алғышарттары бар, ең бастысы капитал иемдену
құқығы бар субъектілер жатады.
Кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген
қызмет және ең бастысы – әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн,
пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң басты мақсаты
– өз кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын
барынша азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi
ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер
қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын
жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты
мәселесi. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындарды біле тұра жол берген
әкімшілік-жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті
түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекелі – табысты жұмысқа қуатты ынта.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік нарықтық экономиканың негізі болып
табылады және халықтың басым бөлігін жұмыспен қамтамасыз етіп, өте
ірі салалар мен жобаларды дамытуға қолдау көрсетеді. Шағын және орта
бизнес – жаңа бастау алып келе жатқан кәсіпкерлер арасында капиталды
инвестициялау тәсілі ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемде маңызға ие.
Тақырыптың ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
– экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салықтардың мәні мен
мазмұнын, атқаратын қызметтерін ашып көрсеткен болатын.
Салық жүйесінің нарықтық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкенена, А.Оукен,
У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару
құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян.
Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталистік мемлекеттердің тәжірибесін
қарастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай ресейлік
ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту қажет: В.Т.Князев, В.Я.
Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков
және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерлерін төмендетуге
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен
үлес қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап өтуге болады. Аталған
зерттеулерге С.Ш.Әуелбаев, У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж.
Интыкбаева, Ж.О.Ихданов, Г.Карагусова, Н.К.Кучукова, С.Қ.Құлпыбаев, В.Д.Ли,
Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов, М.Т.Оспанов, К.С.Сағадиев,
Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова, Э.Қ.Ыдырысова және т.б. авторлардың
еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және оның
жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті
түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін тегістей алатын салық жүйесінің әлеуметтік
институт ретінде қызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – шағын бизнестің құрылуы мен дамуы және
маңызын анықтау. Қазіргі кезеңде шағын кәсіпкерліктің нарықтық
экономикадағы ролі мен даму тиімділігін және қызмет барысын білу, шағын
кәсіпкерліктің дамуының өзекті мәселелерін шет елдер тәжірибесімен
салыстыра отырып қарастыру. Сонымен бірге қазіргі кездегі салық салудың
кәсіпкерлік қызметке салдарларын анықтау және салық жүйесін әлеуметтік
тұрғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсаттарды негізге ала отырып, дипломдық жұмыста мынадай сұрақтар
қарастырылды:
- Кәсіпкерлік қызметтің теориялық механизмі және құқықтық-ұйымдық
нысандары;
- Кәсіпкерлік қызметтің өзекті проблемалары және олар шешу жолдарын
іздестіру.
- Салық салудың теориясы мен практикасына талдау, салықтық қатынастардың
әлеуметтік процесстердегі атқаратын рөлін зерттеу;
- индустриалды дамыған елдердің салық жүйесінің қоғамдық процесстерге,
оның ішінде әлеуметтік салаға қаншалықты ықпал ететіндігін сипаттау;
- салық салудың әлеуметтік салдарларын білдіретін критерийлерді анықтау;
- Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметке салық салудың әлеуметтік сипатына
баға беру және оны әлеуметтік тұрғыда жетілдіру барысында ұсыныстар
жасау.
Зерттеу Қазақмыс Корпорациясы ЖШС болып табылады.
Зерттеу пәні – кәсіпорындарда салық салу ерекшелітері және салық салу
кезіндегі туындайтын мәселелер.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі қазіргі кездегі салық
саясатындағы әлеуметтік- экономикалық ілімнің жетістіктерінен құралды.
Нарықтық қатынастарды салықтық реттеуге байланысты жазылған алыс – жақын
шет елдердің және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми еңбектері пайдаланылды,
сонымен бірге, салық жүйесіне қатысты Қазақстан Республикасының заңдары,
Мемлекеттік бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары
мен Халыққа жолдауы, ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені және
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің ресми мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметінің орны мен ролі және
ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ерекшеліктері
Кәсіпкерліктің маңызы өте зор, әсіресе экономикалық дағдарыс
жағдайларында, өйткені ол қоғамның болашақ гүлденуінің негізі болып
табылады. Оның мүмкіншіліктерімен инициативалары өндірістің тиімділігімен,
ішкі экономикалық қызметтің дамуы, іс этика нормаларын тарату, жаңашыл
құрылыстардың құрылуымен байланысты.
Кәсіпкерліктің құрылуы механизмін, мәнін түсіну, шаруашылықтың тиімді
түрлерімен әдістерін іздеу мүмкіншілігін құрады.
Кәсіпкерліктің қоғамдық орнын тарихи түсіну осы немесе басқа елдердің
тарихи жолдарының әр түрлі кесіндісіндегі оның құрылуының бөлек кезеңдерін
байқауға мүмкіндік береді. Сонымен, Г.К. Гинс әр түрлі тарихи кезеңдерге
сәйкес келетін кәсіпкерліктің бірнеше типін көрсетеді. Кәсіпкерлер типінің
біріншісіне ол, тұтыну мүмкіншіліктерін арттыру үшін байлық жинау идеясы
сай келетін Ежелгі Греция, Рим теңіз қарақшылары мен құл иеленушілерін
жатқызады. Екінші типке феодалдар, епископтар, көпестерді, оның ішінде бәрі
кәсіпкерлер емес, бірақ олардың бәрі жаңа жоспарлар мен жаңа байлық құрады.
Үшінші тип, кредиттік, сыртқы сауда операцияларымен өздерінің байлығын
құрған кәсіпкерлер пайда болған, Шығыс елдерді колонизациялау кезінде
құрылған. Дәл осы кезеңде Ж.Б.Сэй, Р.Кантильон, А.Смит, сияқты ғалымдармен
кәсіпкерліктің негізі салынды. А.Смиттің айтуы бойынша кәсіпкерлік қызметі
тек жеке меншік иелерімен ғана орындалады. Ал, Ж.Б.Сэй мен Р.Кантильонның
пікірлері бойынша кәсіпкерлер жеке меншік иелері болуы міндетті емес еді.
Ж.Б.Сэй мен Р.Кантильоннның пікірлері бойынша, кәсіпкер ресурстарды
төмен кіріс саласынан жоғары кіріс саласына көтеруші, бұл арқылы салынған
капиталға қарапайым кірістен ерекше пайда алатын адам.
Төртінші тип капитализм дамуымен құрылды. Сол кездегі кәсіпкерліктің
ерекшеліктері Т.Веблен, В.Зомбарт, М.Вебер еңбектерінде көрініс алған.
ХVIII ғасырдағы индустриялық шаруашылықтың дамуына байланысты кәсіпкер деп
жұмыс берушілерді санаған. Бұл түсінік жұмысшылар мен жұмыс берушілердің
арасындағы қарама-қайшылыққа әкеліп соқты (2, 25 б.(.
Нәтижесінде, капитал немесе “өндіріс құралдарына” иелік етуге негізгі
назар аударылған. Сол кезеңде К.Маркстің еңбекшілерді пайдалану теориясы
кең тарады және де әр бір капиталист кәсіпкерлікпен айналыспада
кәсіпкерлерді капиталистермен ұқсастырады. Кәсіпкерліктің функцияларын
классикалық саяси экономика мен марксизм өкілдері кәсіпкерлік кіріс алу
мақсатымен қосымша пайда табуда көрді. Индустрияның кейінгі дамуы қаржы
ресурстарына ақша салу-экономикалық табыстың жалғыз факторы емес деп
көрсетті, оның маңызды қосындысы ретінде өндірістің рационалдық ұйымы да
саналды. Сонымен, өндірісті тиімді, сәтті пайдалану арқылы ірі нәтижелерге
жету кәсіпкердің ерекше өзгешеліктері деп атайды. Мұндай жағдайда
кәсіпкерлердің жаңа типі пайда болады – менеджерлер, олардың көбі
өнеркәсіптің жеке меншік иелері болып табылмайды. Осы кезеңдегі
кәсіпкерліктің теориясын өңдеуге И.Шумпетер үлкен үлес қосты.
И.Шумпетердің кәсіпкерлік теориясының маңызы сол кезде өте зор болды,
тек кейінгі зерттеушілер ғана өзінің жеке позициясын оның көзқарасына
қарама-қайшы қоюға батылы жетті.
Сонымен, даму процесінде “кәсіпкер” түсінігінде қоғамдағы әлеуметтік-
мәдени жағдайлармен экономикалық мүдделер, өсудің тарихи шарттары
байқалады.
Кәсіпкерлік – еңбек түрі, мамандық, өндірістік күш, өндіріс факторы,
психологиялық белгілер жиынтығы, экономикалық жүріс-тұрыс формасы ретінде
қарастырылды.
Кәсіпкерліктің қазіргі кездегі экономикалық мәнін ұғыну оны өте терең
түсінуге мүмкіндік береді. Бүгінгі күнде ғалымдар бұл проблеманың әр түрлі
аспектілерін талқылауда. Кәсіпкерлік сипаттамасы үшін олармен экономикалық
ресурстар жүйесі, функциялары т.б. ретінде келтірілген қосымша параметрлер
енгізілген. Мысалы, кәсіпкерлік қызметтің негізгі функцияларын атап өтуге
болады 1-кесте, олардың ішінде шығармашылық, ұйымдық ресурстық
функцияларды атап өтейік.
Ал қазіргі таңда Қазақстандық ғалымдар осы тарихи жағдайларға сүйене
отырып “кәсіпкерлік” мәнін анықтауда. Оның біздің елде, нарықтық экономика
жағдайындағы маңызын қарастыруда.
Кәсіпкерлік қызметтің қандайы болмасын мемлекеттің экономикасы аясынан
өзіне тиісті орнын дәреже-деңгейін тапқаны бүгінде баршаға мәлім. Ал
бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерліктің туындап, дамуы жүргізіліп жатқан
экономикалық реформалардың өзегі ретінде көрініс табуда. Өйткені, нарықтық
экономикаға көшудің бірден-бір жолы мемлекет құрылымындағы әр түрлі аяда
қызмет атқаратын өндіріс, кәсіпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын,
айтарлықтай дәрежесі бар кәсіпкерлік құрылымдарын құру, дамыту болып
табылады. Демек, бұл кәсіпкерлік құрылымдардың материалдық базасы
жекеменшік инвестициялар болып табылуымен қатар, олардың басқару жүйесінде
білікті және қайратты кәсіпкер тұруы қажет. Осыған орай, мемлекеттің
бірнеше жыл көлемінде жүргізіліп жатқан жекешелендіру саясаты қандайда
болмасын аядағы мемлекеттік меншікке негізделген монополизмді жойып
мемлекеттік коммерциялық құрылымдардың дамып, өркендеуіне бағытталған деп
айта аламыз. Негізінде кәсіпкерлік деп өзара пайдалы нәтижеге жету және
табыс табу мақсатында қатысушыларының өз қарамағындағы мүліктері мен
қаражаттары сондай-ақ дамытуға берілетін несиелер есебінен, ағымдағы
заңдардың көлемінде жүзеге асырылатын шаруашылық және басқа да коммерциялық
қызметті айтамыз.
1 кесте Кәсіпкерлік қызметтің функциялары*
Функцияның аты Функцияның мазмұны
өндіріс технологиясымен өнімдерді шығару;
1 Шығармашылық бастапқы игіліктерді жаңа сапамен шығару;
өндірістің жаңа тәсілдерін енгізу;
өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерін
2 Ұйымдық енгізу;
өнімнің жаңа нарықтарын жаулап алу;
бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
3 Ресурстық шикі заттың жаңа түрлерін пайдалну;
*Ескерту (3, 210б.(.
Кәсіпкерлік халыққа қажетті тауарлар, өнеркәсіп өнімдерін және басқа
қызметтер жөніндегі қоғамдағы, мемлекеттегі сұраныстармен ұсыныстар есепке
ала отырып жүзеге асырылатын қызмет болғандықтан ол тек кәсіпкерге ғана
емес халыққа да тиімді болып табылады.
Осы жайлардың айғағы ретінде қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы
Елбасының тарапынан көрсетіліп жатқан жәрдем, қамқорлықтарды айтуға болады.
Бірақ бұл жерде айта кететін бір жәй кәсіпкерлік қызмет жөніндегі бірнеше
заңдар мен басқа да заңға сәйкес актілердің қабылдануына және өркениетті
жекешелендіру саясатының бірқалыпты жүргізілуіне қарамастан кәсіпкерліктің,
әсіресе өндіріс, өнеркәсіп аясындағы кәсіпкерліктің ойдағыдай дамымай
отырғаны белгілі. Себебі бюрократиялық аппараттың әлі де азаймауы, мемлекет
қоғам мүддесін көздейтін жекешелендіру саясатын жергілікті және басқа
деңгейде айтарлықтай жүзеге асырмауы, сондай-ақ салық салмақтарының
кемімеуі.
Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң жүзінде белгіленген
Олар Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары, сондай-ақ
шетелдік жеке және заңды тұлға резиденттер болып табылады. Кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке тұлға азамат заңды тұлға құрып немесе құрмай
айналыса беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар, кооперативтер немесе
әкімшілік – аумақтық кәсіпкерлік қызметтері өз меншіктерінің негізінде
заңды тұлға құру арқылы кәсіпкерлікпен айналысады(4, 5б.(.
Енді аздап кәсіпкерліктің мәні мен маңызына тоқталайық. Бұл жөнінде
бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі көзқарастардан бөлек келешегі бар концепцияда
адамның іс-қимыл әрекеті өзінің сипатына байланысты мынадай екі негізгі
типке: бастапқы базистік еркін-ерікті қызметке және қондырма еріксіз
қызметке бөлінеді делінген. Сол бірінші ерікті қызмет кәсіпкерлікке жатады,
өйткені ол жүзеге асырушы тұлғаның мүддесіне, жүзеге асыру жолдары мен
әдістерін таңдау еркіне, мақсат еткен нәтижесіне жетуіне, өзінің қаражат –
мүлкіне негізделген. Бірақ қанша ерікті қызмет болғанымен заңда белгіленген
шектен шықпаулары қажет. Өйткені мемлекет мүддесіне зиян келуі мүмкін.
Мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын қызметтерге тұлғаның жұмысқа кіруі
ерікті сипатта болғанымен, басқару қызметі басқарушы органның мүддесіне
соған жету жолында жүзеге асыратын функцияларына, әдістеріне және т.б.
негізделгендіктен қызметістеу болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметтің экономикасының басты элементі болып есептелінеді,
себебі ол өндіріс аясындағы экономикалық қызмет ретінде басқарушы қызметтен
ерекшеленеді. Мемлекеттің өзі саяси биліктің субъектісі және мемлекеттік
меншік иесі болғандықтан тікелей шаруашылық кәсіпкерлік коммерциялық
қызметтерге араласпайды, ол тек әзірше мүмкіндігінше толығымен
жекешелендірілген жұмыс атқарып, қызмет көрсетіп жатқан мемлекеттік
кәсіпорындар, шаруашылық ұйымдары арқылы кәсіпкерлік қызметке араласады.
Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 10-бабында
дәл айтылған сияқты. “Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар
мен заңды тұлғалардың, тауарларға жұмысқа, қызметке сұранымды
қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс табуға бағытталған, жеке меншікке
жеке кәсіпкерлік не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына
мемлекеттік кәсіпкерлік негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкерліктің атынан, оның тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады. Осыған орай кәсіпкердің кім екені жөнінде түсінік бере
кету қажет. Кәсіпкер деп өз атының және өз қаражаттары меншікті немесе
қарызға алған есебінен тауарлар мен өнімдерді өндіру, сату немесе сатып
алу арқылы пайда табу мақсатындағы қызметті кәсіпкерлік қызметті ұдайы
тұрақты негізде жүзеге асыратын азаматты немесе заңды тұлғаны айтамыз”.
Мемлекет тарапынан кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік берілген.
Кәсіпкерлікті қолдау мен қорғауды мемлекет, мемлекет атынан өкілетті
органдар қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын жеке тұлғалар заңды тұлға құрмай-
ақ осы қызметпен айналысуға апатент алған кезден бастап құқылы. Патент бір
мезгілде азаматтардың кәсіпкер ретінде тіркелгені жөніндегі куәлік және
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензия болып табылады.
Ал шаруа фермер қожалығы құрамында мердігерлік шарт және өзге де
азаматтық – құқықтық шарттар негізінде бір жолғы жұмыс атқаратын, көтерме
және бөлшек сауда желісінен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ
өндірілген, өңделген, сатып алынған өнімдерді, оған қоса импорттық
өнеркәсіптік және азық – түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде
немесе комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар: жұмыс
істеп, қызмет көрсетудің түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиынтығынан
аспайтын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, яғни қызметтерін заңды
тұлға құрмай жүзеге асырады.
Өз қызметтерінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
коммерциялық ұйым заңды тұлға болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға мемлекеттік кәсіпорындар, толық серіктестіктер,
сенім коммандиттік серіктестіктері, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер, өндірістік
кооперативтер жатады.
Сонымен Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызмет екі түрге
бөлінеді деп айта аламыз. Оны шағын және орта кәсіпкерлік, яғни жеке
кәсіпкерлік сондай-ақ мемлекеттік кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің
экономикалық негізінің заңды маңызын білуге және реттеуге себін тигізеді.
Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы белгіленеді, сондықтан олар оның
құқықтық негізі болып табылады (5, 12б.(.
Мысалы, заң жүзінде кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда
аталған субъектілерден басқа да қызмет түрлері мен субъектілер туралы
айтылған қызмет түрлеріне мыналар жатады: инновациялық қызмет; ойын
бизнесі; шоу-бизнес; венчурлік фирмалар; шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымы.
Субъектілер: заңды тұлға құрайтын жеке адамдар және қызметкерлердің орташа
жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің жалпы құны орта есеппен
бір жыл ішінде алпыс мың еселеген есептік көрсеткіштен аспайтын,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар аумағында жұмыс атқаруына
байланысты өз азаматтарымыз, шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлға болсын
сондай-ақ қандайда заңды тұлға болмасын өздерінің жүріс тұрыстарын
реттейтін заңдарға мойын ұсынулары қажет және олар заңмен белгіленген
шеңберден шықпауы тиіс.
Енді кәсіпкерлерге берілген кейбір құқықтар жөнінде тоқтала кетейік:
• Қазақстан Республикасының Заңдарына қайшы келмейтін кәсіпорындар
мен ұйымдардың қандай да болмасын түрлерін құру.
• Өздерінің мүлігімен және заңды негізде алынған мүліктермен өзге
шаруашылық субъектілердің қызметтеріне қатысу;
• Екі жақтың келісімі бойынша заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүліктерін пайдалану;
• Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтіндей контракт
немесе өзге шарттар негізінде қандай да болмасын мөлшерде
жұмыскерлерді жалдау несеме жұмыстан босату;
• Банк мекемелерінде өз ақша қаражаттарын сақтау үшін шорттар ашу,
есеп айырсу, несиелеу және кассалықоперацияларының барлық түрлерін
жүзеге асыру;
• Жұмыскерлерінің еңбектеріне ақы төлеу нысандарын жүйесін және
мөлшерін сондай-ақ олардың басқа да табыстарын белгілеу;
• Шаруашылық қызметтің бағдарламасын қалыптастыру, шығарылған өнімді
жұмысты, қызметті тұтынушылар мен алып жеткізушілерді
сатушыларды таңдау және шарт негізінде мемлекеттік мұқтаждықтарды
қанағаттандыру үшін жұмыстарды және жеткізу қызметтерін орындау;
• Заңда тікелей көрсетілген жағдайлардан басқа кездерде өз
тауарларының жұмыс, қызметтің тарифтерін, бағасын расценкаларын
өз бетімен белгілеу;
• Өздерінің меншік нысандарына негізделінген мемлекеттік
кәсіпорындардың мүліктерін толығымен немесе жартылай сатып, алу,
өзге де мүліктерді алу және оларға байланысты мүліктік құқықтарды
иелену;
• Салықтар мен басқада міндетті төлемдерді төлеуден қалған
кәсіпкерлік қызметтің табыстарын, пайдаларын еркін пайдалану,
• Мөлшерлері бойынша шектелмеген табыс табу;
• Сыртқы экономикалық қатынастардың қатысушысы болу және валюталық
операцияларды жүзеге асыру;
• Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін өз
беттерімен таңдап алу арқылы қолдану;
т.б. құқықтарға ие.
Жеке меншік кәсіпкерлік өз бетінше дамитын әлеуметтік институт және
экономикалық форма ретінде, жеке меншік бастаманың классикалық үлгісі
ретінде бүгінгі күндері бірінші кезекте шағын және орта кәсіпкерлікпен
танылуда. Шағын кәсіпкерлік бұл өсудің алғашқы деңгейіндегі кәсіпорынның
жағдайын көрсету. Экономикалық ортаны қалыптастырудың алғашқы шарты – шағын
кәсіпкерліктің кең және тарамданған жүйесін құру тек өнім өндірушілер үшін
бәсекеге қолайлы жағдай жасау үшін ғана емес, сонымен бірге ғылыми-
техникалық дамуға және қоғамның адамгершілік ахуалына елеулі үлес қосуымен
ерекшеленеді.
Дамыған нарықтық, сондай-ақ дамушы экономикадағы елдерде ірі
компаниялармен қатар нарық конъюктурасының өзгеруіне икемді және
сезімталдылық көрсететін шағын және орта фирмалардың орасан зор саны 90-
95% қызмет етеді. Сонымен, АҚШ-та 1000 тұрғынға шағын және орта
кәсіпорындардың 74,2-і, Жапонияда – 49,6-ы, Европалық қауымдастық елдерінде
– 45-і, Ресейде – 5,7-і, Украинада – 1,79-ы келеді. Олар арқылы жалпы
ұлттық өнімнің 20-60%-і жасалынады. АҚШ-та 1992 жылы олардың үлесіне Жалпы
Ұлттық Өнімнің 40% тиді. Жапонияда сату көлемінің 53,3%-ін шағын бизнес
құрады. ЖҰӨ-дегі шағын және орта кәсіпорындардың үлесі Украинада 9%,
Ресейде 10-11%-ке дейін ауытқиды. Шағын және орта кәсіпорындардың өнімдері
көптеген елдердің экспортында маңызды орынға иеленді. Олардың үлесіне
Германия, Италия, жапония өнімдік экспортының 40%-ке жуығы кіреді. Франция
мен Голландия да көп қалмайды. АҚШ экспортында шағын бизнестің үлесі өсуде.
Экономикалық дамыған елдерде оларға барлық жұмыспен қамтылғандардың 40-
80% тиеді, 70-80% дейін жаңа жұмыс орындары құрылады. Мысалы, АҚШ-та шағын
бизнес кәсіпорындарында жұмыс істейтіндердің 34,7% қамтылған. Жапонияда
шағын бизнес ұлттық экономиканың бірінде қалмастан барлық салаларында
үстемдік етеді. Тек қана өңдейтін өнеркәсіпте оған жұмыс істейтіндердің
74,3% -ікеледі. Италияда саны жағынан 100 адамға дейінгі фирмаларда елдің
тұтас жұмысшы күшінің 83,4%-і қамтылған, соның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте
оларға 58,9%, құрылыста 83,3% жұмыс күші келеді. Данияда өңдеуші
өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің 43%-і жағынан 50 адамға дейінгі
фирмаларда, тағы да 23%-і саны жағынан 50-ден 200 адғамға дейінгі ірі
фирмаларда жұмыспен қамтылған. Өтпелі экономикадағы елдерде де шағын бизнес
сферасында жұмыс істейтіндердің саны өсуде. Сонымен, Украинаның шағын
кәсіпорындарында барлық жұмыс істейтіндердің 5%-і, Прибалтика елдерінде 20%-
і қамтылған.
Жоғары монополияндырылған өндіріс жағдайында шағын бизнестің даму
процестері мен тұрақсыздығының диалектикалық өзара байланысы өмір сүреді,
ол мынадан тұрады: ол факторлар олардың экономикадағы ролінің өсуіне
мүмкіндік береді, ал басқалар керісінше тұрақсыздық пен жойылуы себеп
болады.
Ғылым мен техниканың дамуы өндірістің мамандануының дамуын жаңа
деңгейге, жаңа сапалардың пайда болуына, шығарылатын өнімнің ассортиментін
тез жаңартуға алып келетіндігі белгілі, ал бұл өз кезегінде шағын бизнестің
нарықтағы орнын сақтау және нығайту үшін жағдай туғызады. Сондықтан шағын
және орта бизнес өндірістің тек дәстүрлі салаларында қызмет етіп қоймайды,
сонымен қатар жоғары техникалық бөлімдерінде де жемісті жұмыс істей алады.
Мұның себебі шағын кәсіпорындар мен өндірістің тар мамандануында, өнімді
шағын сериялармен шығаруында, шығарылатын өнімнің шектеулі ассортименті
және жергілікті тұтынушыға бағдарлануында жатыр. Тар мамандану мұндай
кәсіпорындардағы өндірістің шығындарын төмендетуге, тұрақты және өзгермелі
капиталды үнемдеуге мүмкіндікт береді. Шағын және орта кәсіпкерліктің
өсуіне себепші болатын экономикалық факторларға сол секілді олардың
икемділігі мен бейімделгіштігі де жатады. Шағын және орта бизнес үлкен
ептілікке, өндірістегі және тұрмыстағы өзгерістерге әлдеқайда тез жауап
қайтаруға қабілетті. Бұл артықшылықтар ірі кәсіпорындарға өзінің көлемді
құрылымдарын қайта құру, кәсіпорындарын қайта жабдықтау және өндіріске
техникалық жетілдірулерді енгізу үшін үлкен мерзімді талап ететіні
дағдарыстар кезеңінде ерекше айқын байқалады. Осының нәтижесінде оларға
нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігіне жету үшін өндірістің шығындарын
азайтуға да көбірек уақыт қажет (6,75б.(
Сонымен бірге дамыған елдер экономикасында және социалистік елдердің
экономикасында шағын орта кәсіпкерліктің тұрақсыздық өсуін куәландыратын
факторлар да бір мезгілде әрекет етуде. Бұл бәрінен бұрын шағын және орта
фирмалар жағдайының берік еместігіне байланысты банкроттық санының өсуі.
Егер, мысалы Францияда 70-ші жылдары тіпті 3000 – ға жуық болды. Шағын
бизнестің кәсіпорындарының тұрақсыздығы сонымен қатар олардың өзгеше
өмірлік циклдерінен білінеді. Мысалы, Франциядағы шағын және орта
кәсіпорындардың арасында банкроттылық деңгейі 1 жыл өмірінен кейін 15-ті, 3
жыл өмір сүруінен кейін 50-ді құрайды. Қазақстанның экономиканың ерекшелігі
мынада: шағын бизнеске жататын фирмаларды тарату олардың банкроттылығын
барлық уақытта білдірмейді, бұған көп жағдайда салық салудың ескі жүйесі
себепші; салықтан жұмыс істеуінің алғашқы екі жылында толық босатылады және
негізгі ставкадан келесі жылда 50-ге өндірістік құрылыс-жөндеу, қайта өңдеу
және ауылшаруашылық кооперативтері, сол секілді шағын кәсіпорындар
босатылады.
Біздің көзқарасымыз бойынша шағын кәсіпкерліктің ерекше өмірлік циклі
және қарыздық қаржылық құралдарының жеткіліксіздігі, экономиканың
коньюктуралық ауытқуы, басқа фирмалар тарапынан бәсеке және басқарудағы
кемшіліктер секілді объективті нақты қиыншылықтардың болуымен байланысты.
Демек, шағын және орта кәсіпорындардың өмір сүруінде қарама-қайшылық
орын алады, оның мәні екі процестің бір мезгілде жүзеге асуынан тұрады –
бұрынғылардың жойылуы және жаңа фирмалардың пайда болуы. Нақ осы,
кәсіпорындардың жойылуы және құрылуы секілді қарсы келген ағыстардың
қозғалысы шағын және орта кәсіпорындардың тұрақсыздығының көрсеткіші болып
табылады және олардың құрамын үнемі жарартуы туралы куәландырады.
Осылайша шағын кәсіпкерліктің экономикалық маңызын қауіптілік
деңгейінің жоғарылығымен және өмір сүру тұрақтылығының төмен деңгейімен
кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде тануға болады, ол сонымен:
- белгісіздіктің, анықсыздықтың және ұйымдаспаушылықтың жоғары
деңгейімен сипатталатын жергілікті, кең таралмайтын нарықта қызмет етеді.
Ол мынаумен байланысты, оған кіру азғантай капиталды талап етеді және іс
жүзінде тәртіпке келтірілмейді.
- мемлекетпен, ірі бизнеспен, қаржы – несие институттарымен қарым-
қатынас жүйесінде “әлсіз” бағытта болып табылады.
- елеулі ішкі қоры болмаған себепті сыртқы ортаның әсеріне өте
сезімтал болады.
Шағын кәсіпкерлік ұғымы кәсіпкерлік көлемінің белгілерімен тығыз
байланысты. Осыдан шыға отырып кәсіпкерлікті шығынға жатқызу табыс немесе
кірісінің көлемін, айналым көлемін, жұмыс істеушілер санын бағалау бойынша
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің “Шағын кәсіпкерліктің мәселелері” 8
сәуір, 1997 жылғы қаулысымен шағын кәсіпорындарға жұмыс істейтіндердің
саны өндірісте, құрылыста және ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін,
саудада және қоғамдық қызмет көрсетуде – 30 адамға дейін, көлік және
байланыста, ғылым мен инновациялық қызметте 20 адамға дейін; басқаларында
ойын және шоу бизнесті қоспағанда - 15 адамға дейінгі болатындарда
жатқызу ұсынылды.
Кәсіпкерліктің кез-келген формасының дамуы негізінен екі жағдайға
байланысты:
- Елдегі тұтастай және оның аймақтарындағы ішкі экономикалық
жағдай;
- Өзінің экономикалықшаруашылық мансаптарын жүзеге асыруы үшін
өзіне тиісті әдісін пайдалануға кәсіпкердің нақты қабілеттілігі.
Бұл факторлар “ортаға” қарағанда үлкен сатыда шағын кәсіпкерліктің
дамуына әсер етеді, олар жоғарыда аталып өткендей экономикалық конъютураның
нақты жағдайларына ерекше сезімтал және бұл үшін кәсіпорын басшысының жеке
басының қасиеттері көп жағдайда экономикалық шешімнің соңғы нәтижесін алдын-
ала айқындайды.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы және субъектілерінің жұмыс істеуіне жағдай
туғызу жөнінде қабылданған шаралар олардың қалыптасу процесін де толық
деңгейде қамтамасыз ете алмайды. Бұл жағдайда экономикалық механизімді
жетілдіру, адамдардың өндіріске қызығушылығын, бейімділігін, белсенділігін,
олардың іскерлігін дамыту ерекше маңызды мәнге ие.
Жеке кәсіпкерліктің дамуының экономикалық механизмі біздің
көзқарасымызда күрделі әрі көп аспектілі ұғым. Кең мағынада оны өндірісті
қозғалысқа алып келетінжүйе ретінде анықтауға болады, ал нақтырақ алғанда,
ол өзін экономикалық қатынастардың органикалық өзара әрекет етуші және
өзара байланысты формаларының жиынтығы ретінде көрсететі.
Экономикалық механизмнің құралдары арасында қондырмалы күштер қатысады
– моральдық қолдау, адамдардың мінез-құлқына идеологиялық әсер ету.
Бәсекеде экономикалық қатынастар секілді адамдардың беделге, жетекшілікке
жетудегі рухани қажеттіліктері де білінеді.
Зерттеудің объектісіне байланысты ғалымдар “экономикалық механизм”
ұғымының мәнін әр түрлі ашады. Мұнда формальды-логикалық көзқарас
тұрғысынан біздің ойымызша берілген ұғымының мәнін А.Тохметова толығырақ
және нақтырақ бейнелейді. Оның берген анықтамасынан шыға отырып және біздің
зерттеуіміздің объектісі болып қалыптасушы жеке меншік кәсіпорын болып
табылатынын ескере отырып, жеке меншік кәсіпорынның дамуының экономикалық
механизмі ұғымының келесі түсінігін ұсынамыз.
Өзінің мақсатында кәсіпкерлік құрылымдарының жұмыс істеуін қолайлы
жағдайлармен қамтамасыз етуге ие бола отырып жеке меншік кәсіпкерліктің
дамуының экономикалық механизмі бір жағынан, кәсіпкерлер тарапынан тұтастай
республика және аймақтар экономикасының тапқырлық, бастамашылық, жаңалық
енгізушілік көрсетуге қабілеттілігін көтеруге және екінші жағынан жеке
меншік кәсіпкерлік сферасында іскерлік белсенділіктерін көтеруге бастамашы
болуға мүмкіндік туғызуы тиіс.
Бірақ әртүрлі елдерде қолданылатын шағын кәсіпкерлік дамуының
экономикалық механизмдері әр түрлі. Бұл өндіргіш күштердің даму
кезеңдерінің бірдей еместігіне, тарихи сипаттағы факторларға, ұлттық және
мәдени дәстүрлерге, табиғаттық ауа-райы ерекшеліктеріне, ішкі саяси және
ішкі экономикалық жағдайлардың қайталанбайтығына байланысты.
Жекелеген елдердің механизмдерінің өзіне тән өзгешелігі шаруашылық
жүргізудің ағымдағы формалары мен әдістеріне, шаруашылық жүргізудің сыртқы
элементтеріне ең жақындығымен айырықша қатысты.сондықтанда жеке
кәсіпкерліктің дамуының экономикалық механизмдерінің барлық жиынтық
элементтерін біз 1-схемаға бизнеспен – құрылымдардың ірілерімен
біріктірумен байланысты мемлекеттік және интеграциялық. Мұны растауға
көптеген дамыған елдерде шағын және орта капиталды ұдайы өндіруге
мемлекеттің және ірі компаниялардың іс-әрекеті мүмкіндік беретіндігі қызмет
етеді.
Бұл жерде мынаған көңіл аудару қажет: жағдай жасаушы жүйе шағын және
орта кәсіпорындардың жұмыс істеуінің бүкіл процесін қамтиды: ұйымдастыру
және тіркеу сатыларын; қаржыландыру және инвесторлар тарту; өнім өндіру
және сақтау; тасымалдау және тарату.
Шағын кәсіпкерліктік мемлекеттік қолдаудың жүйесі тікелей және жанама
түрлерін енгізе отырып түркі тетіктеріне сүйенеді. Тікелей жататындар:
мемлекеттік инвесторлар, демеуақы дотация және субвенция жәрдем ақы,
арнайы даму қорлары арқылы қаржыландыру, мемлекеттік келісім-шарт жүйесі
өтпелі кезеңде – мемлекеттік тапсырыс.
1-схема. Шағын кәсіпкерліктің дамуының экономикалық механизмінің
құрылымы*
*Ескерту. (7, 32б.(.
Жанамаға жататындар – несиелік және салық жүйелері. Бұл тетіктер
қамтамасыз ету және басқарудың басын иемденеді. “Қамтамасыз ету” бұл
жағдайда шағын кәсіпорындарға қызмет ету, материалдық, ақшалай, ақпараттық
ресурстарға, мемлекеттік тапсырыстарға кіруді қамтамасыз ету, оларға көмек
көрсету т.б. білдіреді. “Басқарушылық” басы әрқашан жоспарлаумен,
ұйымдастыру - әкімшілік мәселелермен, бақылаумен байланысты. Бұл бастау
жетекші болуға шақырылған болып есептелінеді, себебі ол шағын бизнестің
дамуына тұрақтылық, тиімділік, басқарушылық сипат береді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттік қолдаудың барлық
көптүрлілігінің ішінен шағын кәсіпкерліктің дамуының экономикалық
мезанизмінің негізгі құрушы элементтеріне жатады.
Шағын кәсіпкерліктің қызметін заңдық қамтамасыз ету, оның мақсаты
кәсіпкерліктің барлық әлеуметтік – экономикалық формаларының нақты тең
құқықтылығын сақтау және олардың инвестициялық және инновациялық қызметіне
жағдай жасау.
Несиелік реттеу. Нақтырақ қатынаста несиемен ұдайы өндіру циклінің
барлық сатылары қамтылады және капиталдың сала аралық қайта құйылуынан
тауарды таратуға дейін, кірісті бөлу және қайта бөлу процестері қамтылады.
Шағын және орта кәсіпорындар қаржыландырудың осы көздеріне ерекше
мұқтаж болады. Несиелік реттеу механизмінің қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл
үшін көптеген дамыған елдерде арнайы арнайы қаржылық органдар құрылды,
олардың міндеттеріне орташа проценттерге орта және ұзақ мерзімдік қарыздар
беру енеді. Сонымен, Францияда бұл сұрақтар “Шағын және орта кәсіпорындарды
жабдықтау үшін несие” және “Аймақтық даму қоғамы” ұйымдарының міндетіне
кірді. Соңғысы жеңілдік жағдайындағы ұзақ мерзімдік қарыздың негізгі көзі
бола отырып шағын фирмалар үшін мемлекеттік және жеке несиені араластырды.
Қазақстанда халықтық қорғалмаған бөлігінің ауыр жағдайы нәтижесінде
“жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік қорының құралдарынан жаңа жұмыс
орындарын құру және жеке кәсіпкерліктің дамуын қолдау туралы ереже”
жасалынды. Осыған сәйкес қор жұмыс берушілерге де, жұмыссыз азаматтарға
несие береді. Бірақ мамандар жұмыссыздар үшін несиенің бұл түрі өте ауыр
деп есептейді. Өтініштерді қарау 4-5 деңгейде өтетін болғандықтан өте ұзақ
уақытты алады:
- шағын кәсіпкерліктің қарыздары бойынша мемлекеттік кепілдік беру
кәсіпкерлік қауіпті төмендетуге мүмкіндік береді. Оның мақсаты – несие
алуда кепілдік міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін құралы жоқ бастаушы
кәсіпкерлерді қолдау. Берілген бағыт елімізде енді ғана алғашқы қадамдарын
жасауда, кепілдік қорлар қалыптасуда, коммерциялық банктермен жеке
кәсіпкерлермен байланыс орнатылуда.
- нарықтық экономиканы реттеуші әмбебап құрал бәрінен бұрын
инвестициялық қызметке, өндіріске, саудаға және жұмыс күшін игеруге ықпал
ету үшін қолданылатын салықтық механизм болып табылады. Мысалы, соңғы
жылдары дамыған елдерде арнайы шағын және орта кәсіпкерліктер үшін
бекітілген салықтық жеңілдіктер кеңінен қолданыла бастады. Кейбіреулерінде
мұндай жеңілдіктер барлық шағын фирмалар үшін емес, тек кейбір жекелеген
топтар үшін қарастырылады, мысалы Германияда бұл шаралар бәрінен бұрын
елдің қолайсыз аймақтарында орналасқан немесе ерекше салларға қатысты.
Қазақстан экономикасында өзінің қызметін арнайы экономикалық аймақтар
территориясында жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар кірісі үшін 20
процент мөлшерінде салықтық жеңілдік савкалары бекітілген. Оның мақсаты -
берілген территорияларының инвестициясына жағдай жасау, мұндай аймақтарды
құру және кеңейту.
- шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінде шағын және орта
кәсіпорындар арқылы өндірілген өнімге тікелей бюджеттен қаржыландыру және
мемлекеттік тапсырыс үлкен мәнге ие болады. Қолдаудың бұл бағыты сонымен
қатар қатаң мақсатты болып табылады.
- аймақтық шағын кәсіпкерліктің дамуының шарттарының бірі кәсіпкерлікті
қолдаудың инфрақұрылымын құру болып табылады.
Берілген жағдайда инфрақұрылымға білім беру, консалтингтік, ақпараттық,
технологиялық, техникалық, қаржжылық орталарда және қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде шағын және орта бизнестің кәсіпорындарына ақылы немесе
басқа негізгі қызмет көрсетуші мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық
түсінілді.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы кәсіпорындарға
және ұйымдасға бөлінеді:
- Мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етуші;
- Қаржыландырушы немесе несие беруші;
- Ақпараттық, бухгалтерлік, аудиторлық және консалтингтік
қызмет көрсету;
- Сақтандыру компаниялары;
- Лизингтік және франчайзингтік институттар;
- Оқу орындары;
Қалыптасушы нарықтық экономикада мұндай құрылымдар тұтас жүйе ретінде
оның қалыптасуына белсенді әсер ету үшін инфрақұрылымдық комплекстің басқа
элементтерімен салыстырғанда тезірек дамуы тиіс.
1.2 Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске тигізетін
әсері
Салықтар баршаға белгілі көптеген ғасырлар бойы қоғамның экономикалық
базалық құрамы және мемлекеттің кірісін қалыптастырудың маңызды қаржылық
құралы ретінде қолданылып келеді. Теориялық жағынан салық салу жүйесі –
қоғамның әлеуметтік құрылымын танып білудің шартты жағдайы және объективті
қажеттілігі.
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық, қала
берді, әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың әлеуметтік процесске әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, біздіңше, мынандай
анықтама беруге болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар
міндетті түрде төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына
қажетті қаражат көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, біздіңше, салық салу дегеніміз
– нарық субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды
төлеу бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын
әлеуметтік қатынастар жиынтығы.
Салық салудың әлеуметтік салдарлары оның шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе керісінше теріс
әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық жүйесін үнемі
жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып табылады. Салық
жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық жүргізудің және
қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын жасауы немесе оны
тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу процессінен түрлі жағымды
немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың туындайтыныдығын байқауға
болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады. Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,
шын мәнінде негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып
келетін отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына
әсер етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Сурет 1 - Салық жүйесінің отбасының әлеуметтік жағдайына
әсер ету механизмі
Ескерту - Автормен құрастырылды
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Егер, салық жүйесі жеткілікті түрде жетілдірілген болса, онда
кәсіпорынның қызмет етуіне дұрыс мүмкіндік жасалады. Салықтың мұндай
қызметін ынталандырушы, сондай-ақ, ұдайы өндірістік мақсаттағы функция деп
атауға болады. Фискалды артықшылығы бар салық саясаты арқылы бюджеттік
ресурстар өндірістік емес саланы дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа
қоғамдық-әлеуметтік аяның қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет шаруашылық және әлеуметтік
салалардағы әкімшілік қызметімен айналыспайды. Бұл процесстерді басқару
көбінесе реттеу функциясы арқылы жүзеге асырылады. Салық жүйесінің реттеуші
функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде маңызды рөл атқарады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы жұмыс
істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді, ол
сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына әкеледі, ұлттық экономиканың
дамуына оң әсер береді (сурет 2).
Сурет 2 - Салық жүйесінің әлеуметтік және экономикалық процесске
тигізетін әсері
1.3 Шетелдегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шаралары
Шет мемлекеттердегі әдістің көпшілігі шағын бинесті қолдау мемлекеттік
саясаттағы дамудың маңызды жүйесі болып табылады. Басқа мемлекеттегі
мекемелік құрылымдарды және механизмдерді зерттеуұлттық ерекшеліктерге
қарамастан олардың ортақ бейнесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz