Ювеналды юстиция
КІРІСПЕ 3
1 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ 8
1.1 Ювеналды юстицияның түсінігі 8
1.2 Кәмелеттік жас . ювеналды юстицияның құқықтық қайнар көзі 21
1.3 Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша сот . ювеналды юстицияның орталық негізі 24
1.4 Ювеналды юстицияның тарихи жолы 25
2 ЖЕКЕЛЕГЕН МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ЖҰМЫС АТҚАРУЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА 32
2.1 АҚШ және Англия 32
2.2 Франция және Германия 36
2.3Ресей Федерациясы 38
3 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ІС.ҚИМЫЛДАРЫ 43
3.1Отбасы соты 43
3.2 Кәмелетке толмағандардың ісімен айналысатын әкімшілік орган. Соттың баламасы 44
3.3 Ювеналды юстиция халықаралық аренада. Халықаралық ынтымақтастықтың басым бағыттары 48
3.4 Қазақстан Республикасындағы ювеналды юстиция 53
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
1 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ 8
1.1 Ювеналды юстицияның түсінігі 8
1.2 Кәмелеттік жас . ювеналды юстицияның құқықтық қайнар көзі 21
1.3 Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша сот . ювеналды юстицияның орталық негізі 24
1.4 Ювеналды юстицияның тарихи жолы 25
2 ЖЕКЕЛЕГЕН МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ЖҰМЫС АТҚАРУЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА 32
2.1 АҚШ және Англия 32
2.2 Франция және Германия 36
2.3Ресей Федерациясы 38
3 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ІС.ҚИМЫЛДАРЫ 43
3.1Отбасы соты 43
3.2 Кәмелетке толмағандардың ісімен айналысатын әкімшілік орган. Соттың баламасы 44
3.3 Ювеналды юстиция халықаралық аренада. Халықаралық ынтымақтастықтың басым бағыттары 48
3.4 Қазақстан Республикасындағы ювеналды юстиция 53
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
Диплом жұмысының зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасында ювеналды юстицияның тиімді жүйесін және оның маңызды элементі ретінде ювеналды сот ісін жүргізу институтын қалыптастырумен байланысты проблемалық мәселелердің теориялық және практикалық маңыздылығынан туындайды.
Осы зерттеу бағытын таңдап алуға мынандай факторлар ықпал етті:
Біздің қоғам өмірінің мемлекеттік-құқықтық саласын реформалау жағдайында жас ұрпаққа тәрбие беру, олардың имандылық және тәндік саулығын сақтау мен нығайту тұрғысынан тиімді шаралар қолдану, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығына ықпал ететін әлеуметтік-жағымсыз көріністерге қарсы іс-қимыл мәселесі ерекше назар аударатын нысана болып отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес балалар мемлекеттің қорғауында.
Кәмелетке толмағандардың алаңсыз өмір сүруі, олардың имандылық және тәндік саулығы қоғамға болашақта ұлттық байлық жасауға жоғары біліктілікпен қатысуға қабілетті, экономикалық, әлеуметтік, саяси проблемаларды табысты шеше алатын, интеллектуалдық жағынан жетілген тұлғалар өсіруге мүмкіндік береді.
Қазіргі заң ғылымында кәмелетке толмағандар бір жағынан мемлекеттің лайықты өмір салтын қамтамасыз етуге және ата-ана тәрбиесіндегі олқылықтың орнын толтыруға бағытталған қамқорлығының обьектісі ретінде, екінші жағынан, кей жағдайда, зиянды зардапқа соқтыратын әлеуметтік-құқықтық ауытқуларға бейім субьект ретінде қарастырылады. Сондықтан кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесінің мәні мен мазмұнын түсінумен байлынысты ғылыми түсініктерді нақтылау қажеттігі туады.
Ювеналды қылмыс фактісін мойындау, қылмыстың кәмелетке толмаған субьектісінің тұжырымдамасының болуын болжайды. Алайда, мұндай тұжырымдаманың әліге дейін талдап-жасалмағанын айтуға тура келеді. Теориялық базаның жоқтығы кәмелетке толмағандар қылмысына қарсы іс-қимыл саласындағы құқық қорғау қызметін регламенттейтін заңнамада едәуір олқылықтың болуына әкеп соғады. Осы аталған проблеманы шешу, кәмелетке толмаған адамдардың құқық қатынастары субьектілері мен құқық бұзушылық субьектілері жүйесіндегі орнын анықтауға ағытталған ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Кәмелетке толмағандар қылмысын құқыққа қарсы ауытқудың дербес түрі ретінде бөліп көрсету бұған тиісінше құзырет берілген органдар мен лауазымды адамдардың мамандануын қажет етеді. Қазіргі кезде мұндай мамандану атқарушы билік органдарына (IIO, жазаны атқару органдары) ғана тән. Сот ісін жүргізу саласында мамандандырылған ювеналды сот жүйесінің енді ғана құрылғандығы, осы саладағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін едәуір төмендетеді.
Осы зерттеу бағытын таңдап алуға мынандай факторлар ықпал етті:
Біздің қоғам өмірінің мемлекеттік-құқықтық саласын реформалау жағдайында жас ұрпаққа тәрбие беру, олардың имандылық және тәндік саулығын сақтау мен нығайту тұрғысынан тиімді шаралар қолдану, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығына ықпал ететін әлеуметтік-жағымсыз көріністерге қарсы іс-қимыл мәселесі ерекше назар аударатын нысана болып отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес балалар мемлекеттің қорғауында.
Кәмелетке толмағандардың алаңсыз өмір сүруі, олардың имандылық және тәндік саулығы қоғамға болашақта ұлттық байлық жасауға жоғары біліктілікпен қатысуға қабілетті, экономикалық, әлеуметтік, саяси проблемаларды табысты шеше алатын, интеллектуалдық жағынан жетілген тұлғалар өсіруге мүмкіндік береді.
Қазіргі заң ғылымында кәмелетке толмағандар бір жағынан мемлекеттің лайықты өмір салтын қамтамасыз етуге және ата-ана тәрбиесіндегі олқылықтың орнын толтыруға бағытталған қамқорлығының обьектісі ретінде, екінші жағынан, кей жағдайда, зиянды зардапқа соқтыратын әлеуметтік-құқықтық ауытқуларға бейім субьект ретінде қарастырылады. Сондықтан кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесінің мәні мен мазмұнын түсінумен байлынысты ғылыми түсініктерді нақтылау қажеттігі туады.
Ювеналды қылмыс фактісін мойындау, қылмыстың кәмелетке толмаған субьектісінің тұжырымдамасының болуын болжайды. Алайда, мұндай тұжырымдаманың әліге дейін талдап-жасалмағанын айтуға тура келеді. Теориялық базаның жоқтығы кәмелетке толмағандар қылмысына қарсы іс-қимыл саласындағы құқық қорғау қызметін регламенттейтін заңнамада едәуір олқылықтың болуына әкеп соғады. Осы аталған проблеманы шешу, кәмелетке толмаған адамдардың құқық қатынастары субьектілері мен құқық бұзушылық субьектілері жүйесіндегі орнын анықтауға ағытталған ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Кәмелетке толмағандар қылмысын құқыққа қарсы ауытқудың дербес түрі ретінде бөліп көрсету бұған тиісінше құзырет берілген органдар мен лауазымды адамдардың мамандануын қажет етеді. Қазіргі кезде мұндай мамандану атқарушы билік органдарына (IIO, жазаны атқару органдары) ғана тән. Сот ісін жүргізу саласында мамандандырылған ювеналды сот жүйесінің енді ғана құрылғандығы, осы саладағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін едәуір төмендетеді.
1. Доверие к суду – гарантия реформ. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на IV съезде судей Республики Казахстан // Казахстанская правда. – 2005. – 4 июня.
2.Концепция правовой политики РК: Указ Президента РК от 20.09.2002. // Казахстанская правда. – 2002. – 3 октября.
3. Жетписбаев Б.А. Ювенальная юстиция. - Алматы: Данекер, 2002. – 144
4. Dantonel Cor. N. Droit des collectivites territoriales. Paris, 2003. – 150 p.
5. Thevenet A. L'aide sociale aujourd'hui apres la decentralization. Paris, 1990. – 120 p.
6.Доменак Ж. Территориальные коллективы Франции. – Нижний Новгород, 1999. – 274 с.
7. Богатырева Л.Б. Некоторые аспекты из истории создания и становления ювенальной юстиции конца XIX и начала XX века // Вестник Казахстанского национального педагогического университета им. Абая. Серия Юриспруденция. – 2004. №1 (3). – С. 5-10.
8.Ткачев В. Восстановительное правосудие и ювенальное уголовное право // Российская юстиция. 2002. - №5. – С. 8-10.
9. Таганцев Н.С. Исследования об ответственности малолетних преступников по русскому праву. – СПб., 1871. – 257 с.
10.Жиряев А.С. О стечении нескольких преступников при одном и том же преступлении. – СПб., 1850. – 276 с.
11. Фойницкий И.Я. Уголовно-правовая доктрина о соучастии // Юридический Вестник. – 1891. - №7. – С.10.
12.Чубинский М.П. Лекции по уголовному праву. – СПб., 1911. – 241 с.
13. Ермаков В., Крюкова Н. Несовершеннолетние преступники в России. – М., 1999. – 285 с.
14. Мухин А.А. Российская организованная преступность и власть. История взаимоотношений. – М., 2003. – 275 с.
15.Авдеев М. Преступность юных возрастов по данным всесоюзной переписи по местам заключения // Современная преступность. – М., 1930. – Вып. II. – 50 с.
16.Основы ювеналогии: опыт комплексного междисциплинарного исследования / Науч. Ред. Е.Г. Слуцкий, отв. ред. И.В. Скомарцева. – СПб.: БИС- принт, 2000. – 450 с.
17. Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М.: Госюриздат, 1949. – 237 с.
18. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М., 1996. – 357 с.
19. Павлов В.Г. Субьект преступления: Монография / СПбГУАП, СПБ ун-т МВД России. – СПб., 2000. – 236 с.
20. Устинов В.С. Понятие и криминологическая характеристика организованной преступности. – Нижний Новгород, 1993. – 285 с.
21. Ермаков В., Крюкова Н. Несовершеннолетние преступники в России. – М., 1999. – 285 с.
22. // Сборник Постановлений Верховного Суда СССР. – 1946. – Вып. 6. – М., 1947. – 269 с.
23. Антонян Ю.М., Пахомов В.Д. Организованная преступность и борьба с ней // Советское государство и право. – 1989. №7. –С. 55.
24. Лаптев А. Соучастие по советскому Уголовному праву // Советская юстиция. – 1938. - № 23-24. – С. 13, 15, 54.
25. // Бюллетень Верховного Суда СССР. 1959. - №6.
26. Дурманов Н.Д. Наказуемость хищения государсвенного и общественного имущества, кражи личного имущества и разбоя по указам от 4 июня 1947г. // Социалистическая законность. – 1947. - №10. – С. 5-10.
27. Судебная практика Верховного Суда СССР. – 1958. - №4. С. 2.
28. Кудрявцев В.Н., Пионтковский А.А,, Строгович М.С. Седьмой международный конгресс по уголовному праву в Афинах // Советское государство и право. – 1958. - №4. – С. 148-152.
29. Основы законодательства Союза СССР и союзных республик. – М., 1987. 414 с.
30. Прозументов Л.М. Групповая преступность несевершеннолетних и основные направления ее предупреждения. – Томск, 2001. – 100 с.
31. Антонян Ю.М., Пахомов В.Д. Организованная преступность и борьба с ней // Советское государство и право. – 1989. - №7. – С. 55.
32. Макаренко И.А. Личность несовершеннолетнего обвиняемого как обьект криминалистического исследования. – М.: Юрлитинформ, 2006. – 289 с.
33. Макаренко И.А. Защитник как гарант соблюдения прав и законных интересов несовершеннолетнего обвиняемого // Закон и право. – 2006. - №12. – С. 5-10.
34. Пинатель Ж. Криминология. – М., 1967. – 239 с.
35. Конвенция о правах ребенка от 20 ноября 1989 г., ратифицированная РК 8 июня 1994 г. // Действующее международное право: В 3-х т. – М., 1996. – Т. 2. – 123 с.
36. Демоз Л. Психоистория. Ростов-на-Дону, - 2000. – 155 с.
37. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция: Проблемы уголовного право, уголовного процесса и криминологии. – М., 2001. – 272 с.
38. Дигесты Юстиниана. Избранные фрагменты в переводе и с примечаниями И.С.Перетерского. М., Наука,1984, С.448.
39. Veillard-Cybulski, M. et H. Les jeunes delinquants dans le monde. Neuchatel, Suisse, 1964. P.65.
40. Robert, Ph. Traite de droit mineurs. Place et role dans l’evolution du droit francais contemporain. Besanson, 1969. P.59.
41. Robert, Ph., op. cit., P.62.
42. Veillard-Cybulski, M. et H. Les jeunes delinquants dans le monde. Neuchatel, Suisses, 1964. P.65.
43. Реч идет о насильственной краже, совершенной в третий раз (соответственно, статьи CLX, CLXII, CLXIII «Каролины»).
44. Каролина. Уголовно- судебное уложение. Карло V. Алма-Ата, Изд. «Наука» Казахстан ССР, 1967. С.114-115.
45. Беккариа Чезаре. О преступлениях и наказаниях. М., 1939. С.196.
46. Решетников Ф.М. Беккариа. Из истории политической и правовой мысли. М., Юрид. Лит., 1987, С.56.
47. Люблинский П.И. Суды для несовершеннолетних в Америке, как воспитательные и социальные центры. М., 1911. С.3.
48. Morris, A., Giller, H. Understanding juvenile justice. L,N.Y., 1987. P.8.
49. King, P. Decision-makers and criminal law. 1750-1800.// Hist.Journ., 1984, vol. 27, No 1, p.25-58.
50. Цит. По книге П.И. Люблинского, Особые суды для юношества в Северной Америке и Западной Европе. СПб., 1908. С.14-16.
51. Специальные исправительные учреждения для несовершеннолетних в США, куда в те времена направляли несовершеннолетних для применения к ним исправительных мер.
52. Уголовная юстиция: проблемы международного сотрудничества. Международный научно-исследовательский проект. М., Изд. БЕК, 1995. С. 125-178.
53. Люблинский П.И. Суды для несовершеннолетних в Америке, как воспитательные и социальные центры. М., 1911. С.8.
54. П.И. Люблинского, Особые суды для юношества в Северной Америке и Западной Европе. С.34-35.
55. Julhiet E. Les tribunaux speciaux pour enfants. P., 1906.
56. П.И. Люблинский Борьба с преступностью в детском и юношеском возрасте. М., 1923. С.169.
57. Гернет М.Н. «Изучение преступности в СССР»/избранные произведения/. М., Юрид. Лит., 1974.
58. Афанасьева Н.П.Правосудие для несовершеннолетних.Министерство юстиции Франции. Преподование ювенального права и ювенальной юстиции в Российских вузах.-Материалы семинара.-М.:Статут.2000.-С.139-140.
59. Дети – преступники. М., 1912 (под ред. Проф. М.Н. Гернета).
60. Гернет М.Н. Моральная статистика. М., 1922. С.102.
61. П.И. Люблинский Указ. Соч., С. 18-19; Тарновский Е.Н. Преступность несовершеннолетних в Росси. – Журн. Министерства юстиции, 1899. Кн. 9; 1913. Кн.10.; Гернет М.Н. Дети – преступники.
62. Уголовный кодекс Российской Федерации. М., 2006. – 90 с.
63. Частное постановление суда и проблемы ее эффективности в предупреждении преступлений // Предупреждение преступности. – 2000. - №1. – С. 20-23.
64. Мельникова Э.Б., Ветрова Г.Н. Закон о ювенальной юстиции в Российской Федерации (проект). - журнал «Правозащитник», 1996, N2, апрель-июнь, С.42-58.
65. Fedou. G. The family court in France.// Terms Rev. Health and Law, 1971. Jan.-mar. P. 9.
66. Забродска Галина. Семейные суды в Японии. – Zabrodska H., Sadi rodzine v Japonii («Pravo i Zicie», 1965, N1).
67. Прозументов Л.М. Групповая преступность несовершеннолетних и основные направления ее предупреждения. – Томск, 2001. – 100 с.
68. Афанасьев Ю.Н. Образовательная антиутопия // Отечественные записки. 2002. - №1. – С. 41.
69. Казахстанский путь: от стабильности – через модернизацию – к процветанию: Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на торжественном собрании, посвященом 15-летию Независимости Республики Казахстан // Казахстанская правда. – 2006. – 16 декабря.
70. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. "Қазақстан" баспасы, 1998ж.
71. Қонақбаева Г. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері // Заңгер. ҚР-ның құқықтық жаршысы. 2006, №2, 39-41 б
72. Правовое воспитание молодежи / Отв. ред. Н.И. Козюбра. - Киев: «Наукова думка». 1985. – 353 с.
73. Сахаров А.Б. Правоохранительная деятельность и преступность // Советское государство и право. – 1986. - №!. – С. 83.
74. Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995 г. // Ведомости Парламента РК. – 1996. - №4. Ст. 217; 1998. - №20. Ст. 245.
75. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. - Алматы: Издательство «Норма-К», 2002. – 248 с.
2.Концепция правовой политики РК: Указ Президента РК от 20.09.2002. // Казахстанская правда. – 2002. – 3 октября.
3. Жетписбаев Б.А. Ювенальная юстиция. - Алматы: Данекер, 2002. – 144
4. Dantonel Cor. N. Droit des collectivites territoriales. Paris, 2003. – 150 p.
5. Thevenet A. L'aide sociale aujourd'hui apres la decentralization. Paris, 1990. – 120 p.
6.Доменак Ж. Территориальные коллективы Франции. – Нижний Новгород, 1999. – 274 с.
7. Богатырева Л.Б. Некоторые аспекты из истории создания и становления ювенальной юстиции конца XIX и начала XX века // Вестник Казахстанского национального педагогического университета им. Абая. Серия Юриспруденция. – 2004. №1 (3). – С. 5-10.
8.Ткачев В. Восстановительное правосудие и ювенальное уголовное право // Российская юстиция. 2002. - №5. – С. 8-10.
9. Таганцев Н.С. Исследования об ответственности малолетних преступников по русскому праву. – СПб., 1871. – 257 с.
10.Жиряев А.С. О стечении нескольких преступников при одном и том же преступлении. – СПб., 1850. – 276 с.
11. Фойницкий И.Я. Уголовно-правовая доктрина о соучастии // Юридический Вестник. – 1891. - №7. – С.10.
12.Чубинский М.П. Лекции по уголовному праву. – СПб., 1911. – 241 с.
13. Ермаков В., Крюкова Н. Несовершеннолетние преступники в России. – М., 1999. – 285 с.
14. Мухин А.А. Российская организованная преступность и власть. История взаимоотношений. – М., 2003. – 275 с.
15.Авдеев М. Преступность юных возрастов по данным всесоюзной переписи по местам заключения // Современная преступность. – М., 1930. – Вып. II. – 50 с.
16.Основы ювеналогии: опыт комплексного междисциплинарного исследования / Науч. Ред. Е.Г. Слуцкий, отв. ред. И.В. Скомарцева. – СПб.: БИС- принт, 2000. – 450 с.
17. Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. М.: Госюриздат, 1949. – 237 с.
18. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М., 1996. – 357 с.
19. Павлов В.Г. Субьект преступления: Монография / СПбГУАП, СПБ ун-т МВД России. – СПб., 2000. – 236 с.
20. Устинов В.С. Понятие и криминологическая характеристика организованной преступности. – Нижний Новгород, 1993. – 285 с.
21. Ермаков В., Крюкова Н. Несовершеннолетние преступники в России. – М., 1999. – 285 с.
22. // Сборник Постановлений Верховного Суда СССР. – 1946. – Вып. 6. – М., 1947. – 269 с.
23. Антонян Ю.М., Пахомов В.Д. Организованная преступность и борьба с ней // Советское государство и право. – 1989. №7. –С. 55.
24. Лаптев А. Соучастие по советскому Уголовному праву // Советская юстиция. – 1938. - № 23-24. – С. 13, 15, 54.
25. // Бюллетень Верховного Суда СССР. 1959. - №6.
26. Дурманов Н.Д. Наказуемость хищения государсвенного и общественного имущества, кражи личного имущества и разбоя по указам от 4 июня 1947г. // Социалистическая законность. – 1947. - №10. – С. 5-10.
27. Судебная практика Верховного Суда СССР. – 1958. - №4. С. 2.
28. Кудрявцев В.Н., Пионтковский А.А,, Строгович М.С. Седьмой международный конгресс по уголовному праву в Афинах // Советское государство и право. – 1958. - №4. – С. 148-152.
29. Основы законодательства Союза СССР и союзных республик. – М., 1987. 414 с.
30. Прозументов Л.М. Групповая преступность несевершеннолетних и основные направления ее предупреждения. – Томск, 2001. – 100 с.
31. Антонян Ю.М., Пахомов В.Д. Организованная преступность и борьба с ней // Советское государство и право. – 1989. - №7. – С. 55.
32. Макаренко И.А. Личность несовершеннолетнего обвиняемого как обьект криминалистического исследования. – М.: Юрлитинформ, 2006. – 289 с.
33. Макаренко И.А. Защитник как гарант соблюдения прав и законных интересов несовершеннолетнего обвиняемого // Закон и право. – 2006. - №12. – С. 5-10.
34. Пинатель Ж. Криминология. – М., 1967. – 239 с.
35. Конвенция о правах ребенка от 20 ноября 1989 г., ратифицированная РК 8 июня 1994 г. // Действующее международное право: В 3-х т. – М., 1996. – Т. 2. – 123 с.
36. Демоз Л. Психоистория. Ростов-на-Дону, - 2000. – 155 с.
37. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция: Проблемы уголовного право, уголовного процесса и криминологии. – М., 2001. – 272 с.
38. Дигесты Юстиниана. Избранные фрагменты в переводе и с примечаниями И.С.Перетерского. М., Наука,1984, С.448.
39. Veillard-Cybulski, M. et H. Les jeunes delinquants dans le monde. Neuchatel, Suisse, 1964. P.65.
40. Robert, Ph. Traite de droit mineurs. Place et role dans l’evolution du droit francais contemporain. Besanson, 1969. P.59.
41. Robert, Ph., op. cit., P.62.
42. Veillard-Cybulski, M. et H. Les jeunes delinquants dans le monde. Neuchatel, Suisses, 1964. P.65.
43. Реч идет о насильственной краже, совершенной в третий раз (соответственно, статьи CLX, CLXII, CLXIII «Каролины»).
44. Каролина. Уголовно- судебное уложение. Карло V. Алма-Ата, Изд. «Наука» Казахстан ССР, 1967. С.114-115.
45. Беккариа Чезаре. О преступлениях и наказаниях. М., 1939. С.196.
46. Решетников Ф.М. Беккариа. Из истории политической и правовой мысли. М., Юрид. Лит., 1987, С.56.
47. Люблинский П.И. Суды для несовершеннолетних в Америке, как воспитательные и социальные центры. М., 1911. С.3.
48. Morris, A., Giller, H. Understanding juvenile justice. L,N.Y., 1987. P.8.
49. King, P. Decision-makers and criminal law. 1750-1800.// Hist.Journ., 1984, vol. 27, No 1, p.25-58.
50. Цит. По книге П.И. Люблинского, Особые суды для юношества в Северной Америке и Западной Европе. СПб., 1908. С.14-16.
51. Специальные исправительные учреждения для несовершеннолетних в США, куда в те времена направляли несовершеннолетних для применения к ним исправительных мер.
52. Уголовная юстиция: проблемы международного сотрудничества. Международный научно-исследовательский проект. М., Изд. БЕК, 1995. С. 125-178.
53. Люблинский П.И. Суды для несовершеннолетних в Америке, как воспитательные и социальные центры. М., 1911. С.8.
54. П.И. Люблинского, Особые суды для юношества в Северной Америке и Западной Европе. С.34-35.
55. Julhiet E. Les tribunaux speciaux pour enfants. P., 1906.
56. П.И. Люблинский Борьба с преступностью в детском и юношеском возрасте. М., 1923. С.169.
57. Гернет М.Н. «Изучение преступности в СССР»/избранные произведения/. М., Юрид. Лит., 1974.
58. Афанасьева Н.П.Правосудие для несовершеннолетних.Министерство юстиции Франции. Преподование ювенального права и ювенальной юстиции в Российских вузах.-Материалы семинара.-М.:Статут.2000.-С.139-140.
59. Дети – преступники. М., 1912 (под ред. Проф. М.Н. Гернета).
60. Гернет М.Н. Моральная статистика. М., 1922. С.102.
61. П.И. Люблинский Указ. Соч., С. 18-19; Тарновский Е.Н. Преступность несовершеннолетних в Росси. – Журн. Министерства юстиции, 1899. Кн. 9; 1913. Кн.10.; Гернет М.Н. Дети – преступники.
62. Уголовный кодекс Российской Федерации. М., 2006. – 90 с.
63. Частное постановление суда и проблемы ее эффективности в предупреждении преступлений // Предупреждение преступности. – 2000. - №1. – С. 20-23.
64. Мельникова Э.Б., Ветрова Г.Н. Закон о ювенальной юстиции в Российской Федерации (проект). - журнал «Правозащитник», 1996, N2, апрель-июнь, С.42-58.
65. Fedou. G. The family court in France.// Terms Rev. Health and Law, 1971. Jan.-mar. P. 9.
66. Забродска Галина. Семейные суды в Японии. – Zabrodska H., Sadi rodzine v Japonii («Pravo i Zicie», 1965, N1).
67. Прозументов Л.М. Групповая преступность несовершеннолетних и основные направления ее предупреждения. – Томск, 2001. – 100 с.
68. Афанасьев Ю.Н. Образовательная антиутопия // Отечественные записки. 2002. - №1. – С. 41.
69. Казахстанский путь: от стабильности – через модернизацию – к процветанию: Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на торжественном собрании, посвященом 15-летию Независимости Республики Казахстан // Казахстанская правда. – 2006. – 16 декабря.
70. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. "Қазақстан" баспасы, 1998ж.
71. Қонақбаева Г. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері // Заңгер. ҚР-ның құқықтық жаршысы. 2006, №2, 39-41 б
72. Правовое воспитание молодежи / Отв. ред. Н.И. Козюбра. - Киев: «Наукова думка». 1985. – 353 с.
73. Сахаров А.Б. Правоохранительная деятельность и преступность // Советское государство и право. – 1986. - №!. – С. 83.
74. Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995 г. // Ведомости Парламента РК. – 1996. - №4. Ст. 217; 1998. - №20. Ст. 245.
75. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан: Учебно-практическое пособие. - Алматы: Издательство «Норма-К», 2002. – 248 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ 8
1.1 Ювеналды юстицияның түсінігі
8
1.2 Кәмелеттік жас – ювеналды юстицияның құқықтық қайнар көзі
21
1.3 Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша сот – ювеналды юстицияның орталық
негізі
24
1.4 Ювеналды юстицияның тарихи жолы
25
2 ЖЕКЕЛЕГЕН МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ЖҰМЫС АТҚАРУЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМА 32
2.1 АҚШ және Англия
32
2.2 Франция және Германия
36
2.3Ресей Федерациясы
38
3 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ІС-ҚИМЫЛДАРЫ 43
3.1Отбасы соты
43
3.2 Кәмелетке толмағандардың ісімен айналысатын әкімшілік орган. Соттың
баламасы
44
3.3 Ювеналды юстиция халықаралық аренада. Халықаралық ынтымақтастықтың
басым бағыттары
48
3.4 Қазақстан Республикасындағы ювеналды юстиция
53
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан
Республикасында ювеналды юстицияның тиімді жүйесін және оның маңызды
элементі ретінде ювеналды сот ісін жүргізу институтын қалыптастырумен
байланысты проблемалық мәселелердің теориялық және практикалық
маңыздылығынан туындайды.
Осы зерттеу бағытын таңдап алуға мынандай факторлар ықпал етті:
Біздің қоғам өмірінің мемлекеттік-құқықтық саласын реформалау
жағдайында жас ұрпаққа тәрбие беру, олардың имандылық және тәндік саулығын
сақтау мен нығайту тұрғысынан тиімді шаралар қолдану, кәмелетке
толмағандардың құқық бұзушылығына ықпал ететін әлеуметтік-жағымсыз
көріністерге қарсы іс-қимыл мәселесі ерекше назар аударатын нысана болып
отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес балалар
мемлекеттің қорғауында.
Кәмелетке толмағандардың алаңсыз өмір сүруі, олардың имандылық және
тәндік саулығы қоғамға болашақта ұлттық байлық жасауға жоғары біліктілікпен
қатысуға қабілетті, экономикалық, әлеуметтік, саяси проблемаларды табысты
шеше алатын, интеллектуалдық жағынан жетілген тұлғалар өсіруге мүмкіндік
береді.
Қазіргі заң ғылымында кәмелетке толмағандар бір жағынан мемлекеттің
лайықты өмір салтын қамтамасыз етуге және ата-ана тәрбиесіндегі олқылықтың
орнын толтыруға бағытталған қамқорлығының обьектісі ретінде, екінші
жағынан, кей жағдайда, зиянды зардапқа соқтыратын әлеуметтік-құқықтық
ауытқуларға бейім субьект ретінде қарастырылады. Сондықтан кәмелетке
толмағандардың құқықтық мәртебесінің мәні мен мазмұнын түсінумен байлынысты
ғылыми түсініктерді нақтылау қажеттігі туады.
Ювеналды қылмыс фактісін мойындау, қылмыстың кәмелетке толмаған
субьектісінің тұжырымдамасының болуын болжайды. Алайда, мұндай
тұжырымдаманың әліге дейін талдап-жасалмағанын айтуға тура келеді.
Теориялық базаның жоқтығы кәмелетке толмағандар қылмысына қарсы іс-қимыл
саласындағы құқық қорғау қызметін регламенттейтін заңнамада едәуір
олқылықтың болуына әкеп соғады. Осы аталған проблеманы шешу, кәмелетке
толмаған адамдардың құқық қатынастары субьектілері мен құқық бұзушылық
субьектілері жүйесіндегі орнын анықтауға ағытталған ғылыми зерттеулер
жүргізуді қажет етеді.
Кәмелетке толмағандар қылмысын құқыққа қарсы ауытқудың дербес түрі
ретінде бөліп көрсету бұған тиісінше құзырет берілген органдар мен
лауазымды адамдардың мамандануын қажет етеді. Қазіргі кезде мұндай
мамандану атқарушы билік органдарына (IIO, жазаны атқару органдары) ғана
тән. Сот ісін жүргізу саласында мамандандырылған ювеналды сот жүйесінің
енді ғана құрылғандығы, осы саладағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін
едәуір төмендетеді.
Ювеналды соттар кәмелетке толмағандардың құқығы мен мүддесін
қорғаумен байланысты мәселелерді кешенді тұрғыдан шешуге мүмкіндік беріп,
кәмелетке толмағандар құқығын қорғау саласындағы халықаралық құқық
ережелерінің орнындалуын толықтай қамтамасыз етеді. Республика судьяларының
IV-съезінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: Сот
төрелігін жүзеге асыру сапасын арттыруға мамандандырылған соттарды одан әрі
дамыту ықпал етеді. Мүмкін, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі және
басқадай мамандандырылған соттар құруды ойластырған жөн болар - деп атап
өтті [l]. Соттарды мамандандыру кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сот
төрелігі саласына да қатысты болуға тиіс, бұған Қазақстандағы ювеналды
юстиция халықаралық жобасын іске асыру ықпал етеді. Мемлекетімізде
ювеналды соттарды құру Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында да қарастырылған [2].
Кәмелетке толмаған маргиналдармен және девианттармен барынша тиімді
жұмыс істеу үшін ювеналды юстицияның біртұтас ұйымдық оқшауландырылған
жүйесін қалыптастыру қажет, оның орталық буыны ювеналды сот болуға тиіс
екендігі сөзсіз. Аталған мәселені шешу зерттеушілерден пәнаралық көзқарас
шеңберінде ювеналды юстиция моделін кәмелетке толмағандарды құқықтық
қорғаудың пәрменді институты және сонымен бір мезгілде жастар арасындағы
қылмыстылықпен күресу құралы ретінде әзірлеуді талап етеді.
Жоғарыдағы аталған факторлар таңдап алынған проблеманың өзектілігін
айқындап, диплом жұмысының зерттеу тақырыбының таңдалу себебін түсіндіреді.
Диплом жұмысын зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі
мақсаты
Белгіленген мақсатқа жету мынадай ғылыми міндеттерді шешумен
байланысты:
- Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың құқықтық
мәртебесінің мәні мен мазмұнын ашу;
- Елімізде ювеналды юстицияны дамыту проблемаларын ескере отырып,
Қазақстанның мемлекеттік жастар құқықтық саясатын талдау;
- Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың заңдық жауапкершілігін іске
асырудың институттық-құқықтық механизімін зерттеп, сот төрелігі
институтының осы механизмдегі орнын айқындау;
- Қазақстандағы кәмелетке толмағандар істері бойынша соттарды
ұйымдастыру мен олардың қызметінің нормативтік құқықтық және
құрылымдық-функционалдық ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сот
төрелігі жүйесін қазіргі жағдайларға орай, демократиялық құқықтық
мемлекеттілікті қалыптастыру сұранысына жауап беретіндей етіп
жетілдіру жөнінде ұсыныстар қалыптастыру.
Дипломның зерттеу обьектісі – ювеналды саясат және әділет саласында
қалыптасатын, атап айтқанда Қазақстан Республикасында соттардың кәмелетке
толмағандарға қатысты сот төрелігі актілерін жүзеге асырумен байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар.
Зерттеу нысанасын кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесін
сипаттайтын нормативтік құқықтық және доктриналық қағидалар; сот төрелігі
институтының кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесіне заңдық кепілдік
беру жүйесіндегі, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі соттарды ұйымдастыру мен олардың қызметінің
ерекшелігі аясындағы кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың заңдық
жауапкершілігін іске асыру механизміндегі орны мен рөлі құрайды.
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізін ғылыми танымның ғылыми
әдістері кешені және жалпы принциптері құрайды. Зерттеу барысында диплом
жұмысының авторы осы проблеманың күрделігін ескере отырып, ғылыми танымның
дәстүрлі, сондай-ақ өзге де әдістерін: жүйелік, диалектикалық, тарихи,
социологиялық әдістерді, құрылымдық-функционалдық талдау әдістерін,
салыстырмалы-құқықтық, талдау мен синтездеу, теориялық моделдеу әдістерін
және басқа да әдістерді пайдаланады.
Қаралатын проблемаларға тарихилық пен қисындылықтың, абстрактылық пен
нақтылықтың жалпылық пен ерекшеліліктің бірлігі принциптерін қолдана отырып
кешенді әдіснамалық көзқараспен келу диплом жұмысының авторына зерттелетін
мәселелерді олардың өзара байланысты және жүйелілік тұтас тұрғысынан
қарауға мүмкіндік береді.
Дипломдық зерттеудің нормативтік базасын халықаралық құқық нормалары,
Қазақстан Республикасының Конституциясы, кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі сот төрелігінің ұйымдық-құқықтық мәселелерін реттейтін Қазақстан
Республикасының қолданыстағы нормативтік құқықтық актілері, бұрынғы КСРО-
ның және шетелдердің заңнамасы, сондай-ақ заң жобалары құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ювеналды юстицияның дамуына, халықаралық
аренадағы кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот төрелігін іске
асырудың мәніне, мазмұнына және нысанына талдау жасауға автордың кешенді
тұрғыдан қарауымен анықталады.
Қазақстанның құқықтық ғылымында тұңғыш рет кәмелетке толмағандардың
істері бойынша сот төрелігі мемлекеттік биліктің дербес және тәуелсіз
институты ретінде талданып отыр. Диплом жұмысын жазушы ювеналды юстицияның
халықаралық аренадағы орны мен дамуына саралап, сондай-ақ Қазақстанда
қалыптасып жатқан ювеналды әділеттің тиімділігін арттыру бойынша
ұсыныстарды тұжырымдайды.
Қорғауға шығарылатын негізгі еределер:
1. Ювеналды әділеттің дербес жүйесін қалыптастыру қажет. Қазіргі жағдайда
кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының профилактикасы және олардың
жолын кесу, олар жасайтын қылмыстық әрекеттерді тергеу, халықаралық
аренада ювеналды қылмыстылықпен байланысты істер бойынша сот төрелігін
жүзеге асыру, сондай-ақ кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты жаза
шараларын іске асыру жөніндегі нысаналы қызметті жүзеге асыратын
арнаулы құзырет берілген бөлімшелерді құрамдас элементтері ретінде
өзіне қамтитын ювеналды әділеттің дербес жүйесін қалыптастыруға деген
қажеттілік бар.
2. Құқық қорғау органдарында мамандандырылған бөлімшелерді ажыраты қажет.
Ювеналды қылмыстылыққа қарсы іс-қимыл аясындағы құқықтық реттеудің
ерекшелігі құқық қорғау органдарында қызметі құқық қорғаудың осы
саласында пайда болатын мәселелерді шешумен тұйықталатын
мамандандырылған бөліп шығару қажеттігін көздейді. Мемлекекттер
арасындағы кәмелетке толмағандардың істері бойынша құқық қолдану
практикасы кемшіліктерінің негізгі себептері - құқық қорғау органдары
мен соттар қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасын қолданған
кезде туындайтын қиыншылықтар; онда бірқатар олқылықтардың болуы;
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыратын мамандар
біліктілігінің кемшілігі; қажетті материалды –техникалық жағдайлардың
болмауы. Ерекше түрдегі контингентпен қарым-қатынаста болатын және осы
контингентпен өзара іс-қимыл ерекшелігін сезінуге міндетті процесс
қатысушылары (ювеналды полицияның, ювеналды прокуратураның, ювеналды
заң консультациясының, ювеналды соттардың, қылмыстық атқару қызметінің
және кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қолдау қызметінің
қызметкерлері) ерекше кәсіптік даярлықты қажет етеді.
3. Кәмелетке толмағандар істері бойынша қорғау функциясын кәсіпқой
қорғаушылар – адвокаттар ғана атқаруға тиістігі туралы нормаларды
қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасына енгізу қажет. Ювеналды
әділет жүйесін ұйымдастыру негізіне бір жағынан заңдылық принципі және
одан туындайтын, заңға қарсы мінез-құлық үшін жауапкершіліктің болмай
қоймайтыны принципі алынуға, екінші жағынан кәмелетке толмаған құқық
бұзушыға мемлекет пен қоғам тарапынан ерекше (кәмелетке толған
субъектілермен салыстырғанда барынша жұмсақтау) қатынасты негіздейтін
гуманизм принципі алынуға тиіс. Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына кәмелетке толмағандар істері бойынша қорғау функциясын
кәсіпқой қорғаушылар – адвокаттар ғана атқаруға тиістігі туралы
нормалар енгізу қажет. Ұсынып отырған жаңалықтың негізгі мақсаты
қылмыс жасауда күдіктелетін кәмелетке толмағандарды ұстау кезінде
заңдылықтың ықтимал бұзылуын барынша азайту болып табылады, өйткені
практикада іске қорғаушының нақты түрде қатысуы көбінесе тек қана
кәмелетке толмағанға айып тағу кезінен бастап қамтамасыз етіледі.
4. Қазақстан Республикасының ювеналды әділет жүйесіне ювеналды соттарды
енгізу құқық қорғау және сот қызметінің қалыптасқан моделін сапалық
тұрғыдан өзгертуді көздейді. Мұндай бөлімшелердің ішкі істер органдары
және жазаны атқару жүйесінде бар екенін атап өте отырып, сот ісін
жүргізу жүйесінде мамандандырылған ювеналды соттарды құру туралы
мәселенің таяу арада ғана өз шешімін тапқанын айту керек. Қазақстан
Республикасында кәмелетке толмағандардың сітері бойынша эксперименттік
соттар енгізілген кезден бастап өткен уақыт олардың өміршеңдігін және
осындай соттарды республиканың барлық аумақтарында құру мақсатында әрі
қарай жетілдіру қажеттігін көрсетеді. Қазақстандағы ювеналды әділет
соттары қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды барынша
сапалы және жан-жақты айқындауды, сондай-ақ кәмелетке толмаған құқық
бұзушыларды қоғамнан оқшауламай әлеуметтік қайта бағдарлау мен қайта
тәрбиелеуді, бас бостандығынан айырумен байланысты бұлтартпау шаралары
мен жазаны барынша аз қолдануды мұрат тұтады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы оның нәтижесінде алынған жаңа
білімдердің Құқық қорғау органдары, Қылмыстық құқық, Қылмыстық іс
жүргізу құқықғы, Криминология және қылмыстың профилактикасы, тәрізді
пәндерді дамытуға өз үлесін қосатынынан көрінеді. Бұған қоса, зерттеу
нәтижелері қылмыстық әділет органдарының құқық қолдану қызметінде; ғылыми-
зерттеу қызметінде; ІІБ-дегі алдын-ала тергеу, Қылмыстық іс жүргізу
актілері, Прокурорлық қадағалау және т.б. оқу курстарын оқытқан кезде
пайдалануы мүмкін.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы онда қамтылған тұжырымдар
мен ұсынымдардың:
- Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуге бағытталған құқық шығармашылық
қызметінде;
- мемлекеттік билік органдарының ювеналды саясаттың негізгі бағыттарын
әзірлеу кезіндегі қызметінде;
- кәмелетке толмағандар істері жөніндегі соттардың практикалық
қызметінде;
- дипломдық зерттеуде көтерілетін мәселелерді қарастыратын жалпы
теориялық, салалық және қолданбалы заң пәндерін оқыту процесінде;
- Қазақстан Республикасындағы ювеналды саясат, Қазақстан
Республикасындағы ювеналды юстиция және Қазақстан Республикасындағы
кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сот төрелігі арнаулы курстарын
әзірлеу кезінде пайдаланылу мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы зерттеу обьектісін таңдауға, нысанасын ықшамдауға,
қойылған мақсаты мен міндеттеріне негізделеді. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министірлігінің Білім және ғылым
саласындағы бақылау комитетінің тиісті Нұсқаулығында белгіленген
көлемде орындалып кіріспеден, ... .біріктіретін ...бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ювеналды юстицияның концепциясы
1. Ювеналды юстицияның түсінігі
Адамзат баласы ғасырлар бойы адам құқығы мәселесіне ерекше назар
аударумен келеді. Талай-талай қақтығыстар, соғыстар, көтерілістер болғанда
да әрбір жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, адам құқықтары мен
бостандықтарының субъектілердің кең шеңберіне таралуына ұмтылыстар жасады.
Қазіргі қоғам дамуының негізі адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарының мәнінің өсуімен сипатталады. Адам құқығы алғаш идея
ретінде қалыптасып, одан кейін теория негізінде тұжырымдалып, көптеген
кезеңдерде өздерінің көріністерін тауып, қалыптасты.
Қоғамның және жеке болмыстың әртүрлі аспектілерін қамтитын адамзат
дамуының ең жоғары құндылығы – адам құқығы. Адам құқығын қорғау үшін
бірінші кезекте адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын заң
мазмұндарында көрсете отырып, оның қамтамасыз етілуі мемлекет тұрғысынан
ғана емес, жалпы адамзат, халықаралық қауымдастық тұрғысынан ескерілуі,сол
бағытта іс-әрекеттер жасалуы қажет.
Қоғамның ең басты негізі – жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын қамтамасыз
ететін маңызды құқықтар мен бостандықтар. Адам құқығын қорғау мәселесі бір
ғана мемлекет шегінен шықты. Осыған байланысты адамның негізгі құқықтарын
бекітетін әмбебап халықаралық-құқықтық стандарттарды құру қажет болды.
Біріккен ұлттар ұйымы өзінің қызмет етуінің бірінші күндерінен бастап
адам құқығына үлкен мән берді. Ол адам құқықтары төңірегінде 70-тен аса
халықаралық құжаттарды қабылдады. Халықаралық құжаттардың барлық түрлері
заңдық сипатқа және жүзеге асырылуына байланысты өздерінің ерекшеліктеріне
ие.
БҰҰ-ң Бас хатшысы 1998 жылдың 10 желтоқсанындағы өзінің жолдауында:
"Барлық адамзаттық құқықтарды толық қолдана алып, қинауға ұшырайтын ешбір
ер, зорлауға ұшырайтын ешбір әйел, ар-намысы қорлауға ұшырайтын ешбір бала
қалмағанға дейін адам құқықтарының шеңберін кеңейту үшін күресуде әрбір
күнді маңызды етуге" шақырады.
Кез келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше
қамқорлықта және қорғалуда болуы керек. Қолымыздағы барымыздың ең
қымбаттысы – балалар, сондықтан да олардың өмірі қалай, қаншалықты
қалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай жағдайлар жасағандығына сәйкес
еліміздің келешегі айқындалады. Осыған байланысты балаларды қорғау, олардың
негізгі құқықтарын қорғау сұрақтары – кез келген мемлекеттің басты
көкейтесті мәселесі болуы қажет.
Қозғалған тақырыптың ерекшелігі оның көп қырлығында: балалықты,
кәмелетке толмағандардың заңды мүдделерін қорғауды құқықтық реттеу
мәселелері экономикалық, саяси, рухани қондырмалары бар қоғамдағы қазіргі
жағдаймен байланыстыра отырып қарастырылады.
Ювеналды юстицияны жалпы әділеттен бөліп қарастыруға мүмкін емес.
Ювеналды юстиция онымен бірге құрылу қағидалары мен қызмет етулерге ие.
Кейбір мемлекеттерде ювеналды юстиция жалпы әділеттің бөлігі бола тұра,
жалпы әділетпен тығыз байланысты. Егер, мемлекеттердің заңнамаларында
ювеналды юстиция жалпыдан автономды болса, соңғысымен ол тығыз байланысты.
Бірақ, екеуіндегі жалпы әділеттің қағидалары ювеналды юстицияте қамтылған.
Ювеналды юстиция спецификасын жалпы әділет пен кәмелет жасқа
толмағандарды құқықтық қорғау деңгейін көтеру үшін қосымша құрылған
қағидалар мен нормалар анықтайды. Ювеналды юстицияның арнайы белгілеріне
осы сот жүйесі ұйымын және әділдікті жүзеге асыру үрдісін құрайды. Ювеналды
юстиция қылмыстық іс бойынша әділдік ретінде пайда болуына байланысты, оның
концепциясына қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу қағидалары мен
нормалары, институттары қамтылған. Ювеналды юстиция негізін өзінің
құрылымымен, міндетімен, қызмет етуімен ерекшеленетін кәмелет жасқа
толмағандардың ісі бойынша сот анықтайды. Ювеналды юстиция өзінің міндетін
балалар ісін қарайтын жеке бір судьяның қызметімен жүзеге асырады
магистрат, әлем судьясы . Ювеналды юстицияда оның атқаратын қызметі өте
елеулі.
Ювеналды юстиция - кәмелетке толмағандарды қауіпті әрекеттерден
және зиянды қоршаған ортадан қорғай отырып қамқоршы немесе кәмелетке
толмағандар үшін жауапты тұлғалар ретінде мемлекет пен қоғамның рөлін
тұжырымдамалы тұрғыдан бекітетін біртұтас, өзара байланысты, кешенді жүйе.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылармен жұмыс істейтін ювеналды юстицияті,
мамандандырылған балалар соттарын және арнайы қызметті құрудың
ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелері осы бағытта шұғылданушы мамандар үшін
ғана емес, сонымен қатар бұл салада маман емес озық ойлы адамдар үшін де
әрқашан тартымды мәселе болып қала береді. Бұл қызығушылықтың маңызды
себептерінің бірі - мәселенің тереңдігі, оның өміршеңдігі және өшпейтін
өзектілігі [3, 7 б.].
Ювеналды юстиция әлеуметтік-құқықтық нормалардың және
институттардың жиынтығы болып, өзіне: кәмелетке толмағандармен жұмыс
істейтін әлеуметтік және әлеуметтік-педагогикалық қызметтердің
бөлімшелерін; ювеналды полицияны; ювеналды сотты; ювеналды прокуратураны;
байқап көру (пробация) қызметін (тәрбиелік қадағалау); арнайы жартылай
жабық және ашық оқу-тәрбиелік түзетуші мекемелерін; арнайы жартылай жабық
және жабық дәрігерлік-тәрбиелік түзеу мекемелерін; жабық тәрбиелеу
мекемелерін; омбудсмен қызметін (кәмелетке толмағандардың құқықтары бойынше
өкілдік) енгізеді.
Ювеналды юстицияның объектісіне кәмелетке толмаған құқық бұзушылар,
сондай-ақ, қауіпті жағдайдағы жастар немесе кәмелетке толмағандардың
тәуекелшіл топтары жатады.
Қазіргі уақытта нақ осы мақсаттарға жету үшін кейбір еуропа елдері
секілді, елімізде кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алу
қызметін құқық қорғау органдарынан балалар мен кәмелетке толмағандар үшін
әлеуметтік қызметті жүзеге асыратын, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғайтын басқа мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар мен мекемелерге беру
процесі жүріп жатыр. Францияның 1914 жылы құрылған ювеналды юстиция
жүйесінде әлеуметтік сақтандыру қарттарға, мүгедектерге, балаларға,
мұқтаждарға көмек көрсетіп, жетімдерге баспана береді [4, 57 б.].
Әлеуметтік саладағы департамент әлеуметтік көмек мәселелерін 1983 жылғы 22
шілдедегі заңның негізінде реттейді. Осы заңмен жәрдемақы алу құқығының
туындау жағдайлары, жәрдемақыны беруді жүзеге асыратын қызметтерді
бақылаудың ережелері бекітілген. Осылайша, департаменттің осы саланы
реттеуде толық еркіндігі жоқ, бірақ оған қоса, департамент жәрдемақы алу
құқығының пайда болуының әлдеқайда жеңіл жағдайларын және ұлттық
заңнамада белгіленгеннен гөрі әлдеқайда жоғары жәрдемақының сомасын өз
бетімен белгілей алады, яғни департамент дербестігінің шегі - осы
жәрдемақының міндетті екендігімен және оның мөлшері мемлекетпен қатаң
белгіленетіндігімен шектеледі, ал департамент осы жәрдемақыларды беру
шарттарын тек жақсарту жағына қарай өзгерте алады [5, 89 - 90 б.б.].
Денсаулық сақтау саласындағы департамент ана мен баланың
қорғалуына, әлеуметтік апатпен күресу орталықтарына, сондай-ақ бірқатар
әлеуметтік және дәрігерлік-әлеуметтік бағыттағы мекемелер мен қызметтерге
жауапты. Санитарлық саладағы департамент отбасы мен балалықтың қорғалуын
жүзеге асырады, жұқпалы аурулардың таралуымен күресті, вакцинацияға
жауаптылықты қоса алғанда, әлеуметтік апаттарға қарсы іс-қимыл бойынша
шараларды жүргізеді. Мемлекет алкоголизммен күрес бойынша орталықтарды
басқаруды өз қолында сақтаған [6, 121 б.].
Ювеналды саясатты жүзеге асырудың табыстылығы сонымен қатар балада
барлық мүмкін және заңдық құралдармен және әдістермен қажетті озық - ұдайы
өндірілетін сапалары мен қасиеттерінің пайда болуына, жас ұрпақтың
әлеуметтік-экономикалық, рухани және психофизиологиялық қалыптасуына және
дамуына біріңғай көзқарастар негізінде әртүрлі ведомоствалар, мекемелер,
үкіметтік құрылымдар және қоғамдық ұйымдардың қызметтерін үйлестіретін
ювеналды кеңістікті құрумен тікелей байланысты. Отбасы, бала және жастар
істері бойынша, халықты әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, білім және
ғылым, бастауыш тәрбие беру, еңбек және жұмыспен қамту комитеттерінің,
мәдениет мекемелерінің, құқық қорғау органдарының бірлесіп жұмыс істеуінің
кешенді бағдарламасы қажет. Азаматтардың жеке басының конститутциялық
құқықтары мен бостандықтарын іске асыру үшін заңдылық тәртіптің
талаптарымен белгіленген құқық қорғау органдарының қызметі өте маңызды.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелерін
шешудегі әрбір құқық қорғау органдарының орны әлдеқайда бірдей емес. Бұл,
әрине, осы органдардың қызметтері мен құзыреттерінің, ведомствалық
бағыныштылығының, жұмыс нысаны, әдістері, жағдайларының әртүрлілігімен,
сондай-ақ бұл органдар иеленетін күштер мен құралдардың болуымен
түсіндіріледі.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны дұрыс жолға салу мақсатында оған
қандай оңтайлы шараларды қолдану қажеттілігін анықтауда заңгерлер,
психологтар, дәрігерлер, жастар ұйымдарының, қоғамдық құрылымдарының
өкілдері қылмыскердің тұлғасын қалыптастырған негізгі криминогендік
факторларды анықтауға, сол тұлғаның әлеуметтік-психологиялық портретін
жасауға, тестілеуге және тестілердің, сауалнаманың, сұхбаттардың, жеке
әңгімелесулердің нәтижелерін талдауға, түсіндіруге толық қабілетті.
Ювеналды юстиция көптеген Батыс елдерінде дамыған. Ең алғашқы
ювеналды сот 1899 жылы АҚШ-тың Иллинойс штатында пайда болды. Содан соң
1908 жылы Ұлыбританияда, 1912 жылы Франция мен Бельгияда, 1918 жылы Испания
мен Ресейде, 1922 жылы Германияда, 1923 жылы Австрияда құрылды [7, 5-10
б.б.]. XIX ғасырдың ортасынан бастап Ресейде кәмелетке толмағандардың
криминалдық белсенділігіне байланысты ерекше жаңа ғылыми бағыт пайда болып,
дами бастаған. Жаңа доктрина тиісті заңдық актілер арқылы жүзеге асырылды.
1845 жылғы қылмыстық және түзеу жазалары туралы ережеге сәйкес есі дұрыс
еместіктің шектік жасы 7 жылға тең болды, 14-тен 21-ге дейінгі жастағы
кәмелетке толмағандар, егер оларды қылмысқа кәмелеттік жастағы адамдар
тартқандығы анықталса, қатаң жазаның ең төменгісіне тартылды. Алдын-ала сөз
байласу бойынша мыналар ажыратылады: бастамашылардың екі түрі — физикалық,
яғни басқаларды басқаратын немесе бірінші бастап кіріскен және
интеллектуалды, яғни басқаларды қылмыс жасауға итермелейтіндер; басқалармен
қылмысты бірлесіп жасауға келіскен сыбайластар [8, 8-10 б.б.]. 1864 жылғы
бітімгершілік судьяларымен берілетін жазалар туралы жарғының 6-бабы бойынша
бітімгершілік судьяларға 10-нан 17 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға
қатысты жазаны белгілеу кезінде түрмеге қамаудың орнына түзеу мекемелеріне
орналастыру құқығын берді. XIX ғ. ортасынан-ақ кәмелетке толмағандардың
топтасқан қылмысы зертеушілердің ерекше алаңдаушылығын тудырды [9, 33 б.].
1885 жылғы жаза туралы ережеде егер кәмелетке толмағандарды қылмысқа
ересек адам тартса, оның жазасын бір немесе екі дәрежеге азайтты.
Concursus delinquentium - латын тілінен аударғанда қылмыскерлердің
жиналуы (топтасуы). А. Жиряев қылмыскерлердің топтасуын бұл бір, сол
қылмысқа қатысы бар бірнеше адам, немесе соның салдарынан олардың әрқайсысы
оны жасауға алдын-ала ойланып қатысушы немесе басқа бір заңға қарсы әрекет
істеген, бірақ біріншіге қатысты немесе оның мүддесіне орай жасаған топ
-деп түсіндіреді [10, 15 б.]. Профессор И.Я. Фойницкий 1891 жылы Quod
delinquenti, tot delicta - қанша қылмыскер болса, сонша қылмыс (деликт)
деген ережені басшылыққа алған. Оның пікірінше жауапкершілік жеке дара
болуы керек, басқалардың іс-қимылдары үшін емес, әркім өз әрекетіне өзі
ғана жауап беруі керек, ал қылмысқа қатысу туралы ілім бұл жауапкершілікті
тек жеке бастың ғана емес, басқаның да ісіне кіргізеді [11, 10 б.].
Профессор М.П. Чубинский өзінің лекцияларында И.Я. Фойницкийдің осы
көзқарасын сынай келіп, себепті байланыс және бірігіп жасаған өндірістегі
қылмыстық энергияның көбірек даму мүмкіндігі көз қарасынан да, сондай-ақ
нысаналы жауапкершілікті бекіту үшін де қылмысқа қатысу институтын жоюға
қарсы болумен келіспеу қажет. Оны қабылдау қажет, бірақ әрқашан оның
шекарасын есте сақтау керек. Қай жерде еріктің бірлігі, келісімі болмаса,
сол жерде қылмысқа қатысу жоқ, онда тек бірнеше адамдардың кездейсоқ
кездесіп қалуы, біртүтас ерікпен байланысы жоқ істерінің үйлесуі болуы
мүмкін - деп жазады [12, 148 б.].
XIX ғасырдың екінші жартысындағы қылмыстық заңнамаларды талдауда
балалардың құқықтарын қорғау және кәмелетке толмағандар қылмысының алдын
алудың құқықтық базасының даму процесі қоғамның кезек күттірмес
мүдделерінен артта қалғандығын куәландырады. Кәмелетке толмағандар
қылмысының алдын алу жөніндегі мемлекеттік саясаттың дәйексіздігімен
ерекшеленді. 1901 - 1910 жылдар кезеңінде 10 жастан 17 жасқа
дейінгі сотталған кәмелетке толмаған қылмыскерлердің саны 2 есе артты [13,
131 б.]. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің кейбір
ерекшеліктері 1903 жылғы Қылмыстық ереженің 41-бабында көзделген. Осы ереже
10-нан 14, 14-тен 17, 17-ден 21 жасқа дейінгі үш жастық кезеңдерді айрықша
белгіледі және алғашқы екі кезең жөнінде заң бойынша қолданылуға тиісті
жазалардың орнына мәжбүрлі түрде тәрбиелеу немесе оны жеңілдету мүмкіндігін
бекітті [13, 284 б.].
Ресейдегі ювеналды юстиция алғаш Санкт-Петербург қаласында 1910
жылы құрылып, 1918 жылы кеңестік Ресейде өмір сүруін тоқтатты. Осындай сот
өмір сүрген елдердің бәрінде де ол істі қараудың алғашқы сатысында магистр
ретінде (бітімгершілік судья) саналып, жеке-дара қызмет атқарған. Кадрларды
таңдағанда кәмелетке толмағандардың істерін қарау міндеті жүктелетін
судьялардың жоғары біліктілігіне, практикалық және өмірлік тәжірибесінің
көптігіне ерекше көңіл бөлінді. Ресейде кәмелетке толмағандардың істері
бойынша бітімгер судьяның міндетін арнайы бітімгершілік судья жүргізді.
Оның құзыретіне кәмелетке толмағандарға байланысты қылмыстар туралы, сондай-
ақ кәмелетке толмағандарды қылмысқа итермелеуші үлкендердің істерін қарау
жатты. Кәмелетке толмағандардың істері бойынша сотты мынадай белгілері
айрықшаландырды: істі бітімгершілік судьяның жеке қарауы; судьяның сот
округіндегі тұрғылықты халықтың арасынан сайлануы; балалардың психологиясын
білуі; сот мәжілісінің жабық түрде өткізілуі; формальды айыптау актісінің
болмауы; формальды сот процесінің болмауы; негізінен қамқоршысының
қатысуымен судьяның кәмелетке толмағанмен әңгімелесуі ретіндегі
жеңілдетілген сот ісін жүргізу; ықпал ету шарасы ретінде қамқоршылық
қадағалаудың қолданылуы. Кәмелетке толмағандардың істері бойынша соттардың
басты міндеті кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың жеке басын және олардың
құқық бұзушылық жасау себептерін анықтау болды.
Кеңес өкіметі орнауының алғашқы жылдарында, ЖЭС кезеңінде КСРО-да
негізін кәнігі қылмыскерлер құраған ұйымдасқан топтар аз болған жоқ.
Олардың істері пайдакүнемдік қылмыс деп сипатталды [14, 8 б.]. Отандық
криминалогиялық ғылым шетелдіктен едәуір артта қалды. XX ғ. 20-30 жылдар
аралығында батыс елдерінде ресейлік криминологияда орын алмаған, ұйымдасқан
қылмыс зерттеу нысанасы бола бастады. Топтарда қылмыс жасаған кәмелетке
толмағандардың үлесі 1918 жылғы 80 пайыздан 1928 жылы 74,4 пайыздың
аралығында толқыды [15, 5 б.]. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар
тапсызданған элементтер деп жарияланды. Социализм мен балалардың қылмысы
үйлесімсіз деген тезис ұсынылды.
Ресейлік қылмыстық заңнама кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын ізгілендіруге талпынды. ХКК (СНК) 1918
жылғы 17 қаңтардағы Декретімен балалар соттарына және кәмелетке
толмағандар мен кәмелетке толмағандарды түрмеге қамауға тыйым салынып,
РКФСР ХКК-нің Кәмелетке толмағандарға қатысты соттар туралы 1920 жылғы 4
наурыздағы Декретімен олардың қызметі қайта қалпына келтірілді. 21-бабында
қылмысқа қатысу деп алдын ала сөз байласып топтасқан адамдармен (шайка,
банда, топ) жасалған әрекет түсінілетін 1919 жылғы Басқарушы бастамаға
қараганда РКФСР-дің 1922 жылғы ҚК-де қылмысқа қатысудың жалпы ұғымы
болмаған және 16-дан 18-ге дейінгі кәмелетке толмағандарға ересектерге
қолданылатын жаза түрлері қолданылмаған [16, 109 б.]. РКФСР-дің 1926 жылғы
ҚК-де өлім жазасы қолданылатындардың қатарынан кәмелетке толмағандар алып
тасталды, қылмысқа қатысу институты да елеулі өзгермеді.
Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік құқықтарының мәселелерін көтерген
бірінші халықаралық құжат 1923 жылғы Женева декларациясы болды [16, 472
б.]. Патшалық полицияда да, ІІХК жүйесінде де кәмелетке толмағандармен өз
алдына жеке жұмыс жасайтын бөлімшелердің болмағанын ескерген жөн. 20-
жылдары Ресейде кәмелетке толмағандардың қылмысымен, соның ішінде оның
топтасқан түрлерімен де күрестің соттық нысанына заңнама мен практикада
қайта бетбұрыс болды. 30 жылдардың орта кезінде кәмелетке толмағандардың
қылмысымен күрес халық жауларын табудың тәсілі ретінде пайдаланылды.
Сталиндік қуғын-сүргін кезеңінде қылмысқа қатысу шекарасының кеңейтілуі
байқалды. Қылмысқа қатысу түсінігінің осындай кең түрде ұғынудың жақтасы
А.Я. Вышинский болды. Оның айтуынша, топтық қылмыстағы қатысушы кылмыстық
іс-әрекетке қатысы болмаған жағдайда да жауапты болуы тиіс [17, 117 б.].
Бұл көзқарас сол уақытта да, қазіргі кезде де сыналуда [18, 293 б.].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін күшейту бағдары
30 жылдардың бас кезінде белгіленді. Ұзақ уақытқа созылған жұмыссыздық,
белгілі бір кәсіптің болмауы кәмелетке толмаған тұрғындардың едәуір
бөлігінің қаңғыбастықпен айналысып, қылмыс жасауына әкелді. Панасыз
балалардың саны 6-8 миллионға жеткен [16, 39 б.]. КСРО БОАК мен ХКК-нің
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыспен күресу шаралары туралы 1935
жылғы 7 сәуірдегі Қаулы, КСРО ХКК мен БКП ОК-нің Балалық қаңғыбастықты
және қараусыздықты жою туралы 1935 жылғы 31 мамырдағы Қаулысы және КСРО
БОАК мен ХКК-нің Кеңестік республикалардағы қылмыстық және азаматтық
кодекстерді толықтыру туралы 1935 жылғы 29 шілдедегі Қаулысы негізінде
РКФСР-дің 1926 жылғы ҚК-нің 12-бабы өзгертілді. Жаңа редакциямен шыққан 12-
бап он екі жасқа жеткен кәмелетке толмаған құқық бұзушыға қатысты қылмыстық
жауаптылықты көздейді. Бұл қаулылардың қабылдануы кәмелетке толмағандардың
арасындағы қылмыстылықты жою мақсатында болғандығына күмән туғызатыны, ең
алдымен тоталитарлық режимнің қажеттілігі болды деген В.Г. Павловтың
пікірімен келіскен жөн [19, 47 б.].
1935 жылғы 17 қаңтарда РКФСР Жоғарғы Сот Президиумының Қаулысы
қабылданды, ол кісі өлтірумен немесе өкімет органдарына қарулы қарсыласумен
байланысты, тіпті олар жалғыз адаммен жасалғанына немесе жекелік сипатына
ие болғанына қарамастан аса қауіпті бұзақылық әрекеттер жасаған адамдарды
бандитизм ретінде жауапқа тартуды ұсынды [20, 10-11 б.б.]. Бұл әрекет етуші
қылмыстық заңнаманың ережелеріне сәйкес келмеді және заңды ұқсастық бойынша
қолдануға итермеледі.
Бірқатар зерттеушілердің айтуынша 1940 жылы сотталған кәмелетке
толмағандардың саны 1931 жылмен салыстырғанда бүкіл КСРО бойынша 2 есеге
азайған (12-16 жастағы тұрғындардың санының едәуір артқандығына қарамастан)
[21, 145 б.]. 1938-1941 жылдар аралығындағы кәмелетке толмағандарға
байланысты құқық қолдану актілері сирек шыққанымен, олардың мазмұндары аса
қатал болды.
Ұлы Отан соғысы жылдары, соғыстан кейінгі жылдардағы секілді,
негізгі криминогендік жағдайлар кәмелетке толмағандардың панасыздығы,
бақылаусыздығы, елдің ауыр материалдық жағдайы болды. КСРО ХКК 1942 жылғы
23 қаңтарда Ата-анасыз қалған балаларды орналастыру туралы Қаулысын
қабылдады. Осыған байланысты КСРО ПХК МББ жанында Орталық мекен-жай
жөніндеғі үстсл (адресный стол) құрылды. Топтық қылмыстың мүшелері болып,
жүйелі қылмыс жасайтын кәмелетке толмағандарға соғыс уақытындағы заңнамаға
сәйкес шаралар қолданылды [16, 520 б.]. Кейінірек, кәмелетке толмаған құқық
бұзушыларға тәрбиелік шаралар кең қолданылды. Мысалы, КСРО Жоғарғы Сот
Пленумының Кәмелетке толмағандарға қатысты 1947 жылғы 4 маусымдағы
Жарлығын қолдану туралы 1948 жылғы 17 ақпандағы Қаулысына сәйкес сот
органдары 12-16 жастағы кәмелетке толмағандар елеусіз мөлшерде ұрлық
жасағандары үшін қылмыстық жаза шараларын қолданудың нысанасыздығына
байланысты істі қысқарту және айыпталушыны еңбек тәрбиелеу колонияларына
жіберу туралы мәселені талқылауға қоюға тиіс болды [22, 17 б.]. 1977 жылға
дейін кәмелетке толмағандардың қылмысын ерте алдын алудың субъектісі болып
милицияның балалар бөлмесі табылды. Бірте-бірте ұйымдасқан топтармен
жасалатын қылмыстар саны едәуір қысқарды. Соғыстан кейінгі кезеңде, әдетте,
тек жалпықылмыстық деп аталатын қылмыстар ғана жасалды [23, 55 б.]. Олар
бір-бірінен тұрақтылық деңгейіне, қатысушылар кұрамына, қылмыстық әрекет
көлеміне және т.б. қарай ажыратылады. Олардың негізін көбінесе кәдімгі
қылмыскерлер құрады. Алғашқыда, 50 жылдарға дейін осындай топтар
мүшелерінің қылмыстық жауаптылығын, негізінен, жасалған қылмыстардың
санымен байланыстырды [24, 13, 54, 15 б.б.]. Ал 50 жылдардың екінші
жартысынан бастап ол қылмыстық қауымдастық мүшелерінің арасындағы байланыс
сипатын айқындаумен байланыстырды [25, 1-2 б.б.].
Қылмысқа қатысу мәселелерінің көптеген аспектілері КСРО Жоғарғы
Кеңес Президиумының Мемлекеттік және қоғамдық мүлікті тонағаны үшін
қылмыстық жауаптылық туралы және Азаматтардың жеке мүлкін қорғауды
күшейту туралы 1947 жылғы 4 маусымдағы Жарғыларын шығаруына байланысты
нақты заңдық түрде өз шешімін тапты. Қылмысты ұйымдасқан топпен жасағаны
үшін бірінші рет қылмыстық жауапкершілік қарастырылды. Азаматтардың жеке
меншігіне қол сұғу немесе әлеуметтік мүліктерді ұрлау әрекеттерін
саралайтын жағдайлардың бірі ретінде оның ұйымдасқан топпен (шайкамен)
жасалуы қарастырылды. Қылмысқа қатысудың осы нысанын тек қана жеке немесе
әлеуметтік меншікке қолсұғатын қылмыстық бірлестіктермен байланыстырып [26,
5-10 б.б.], жеке түлғаның өмірі мен денсаулығы сияқты басқа объектілерге
оның қызметінің бағытын қарастырған жоқ.
Кәмелетке толмағанға қатысты кейінгі қылмыстық заңнаманың талдауы
гуманизм қағидаларының қайта жаңғырғандығы туралы айтуға мүмкіндік
береді. XX ғасырдың халықаралық құқығы мынадай актілерде: 1959 жылғы Бала
құқықтары декларациясында, 1960 жылғы Білім беру саласындағы
кемсітушілікпен күресу туралы конвенцияда, 1974 жылғы Төтенше жағдай және
қарулы қақтығыс кезінде әйел мен баланы қорғау туралы декларацияда, 1985
жылғы Кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі ережелерінде (Пекиндік
ережелер), 1989 жылғы Бала құқықтары туралы конвенцияда бала құқығын қорғау
мәселесін маңызды орынға шығарды. КСРО Жоғарғы Сот Пленумының Мемлекеттік
және қоғамдық мүлікті ұрлағаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Жарлықты
қолдану бойынша сот практикасы туралы 1954 жылғы 28 мамырдағы № 5
Қаулысына сәйкес ұйымдасқан топ (шайка) -бұл бір немесе бірнеше ұрлық үшін
алдын ала ұйымдасқан екі және одан да көп адамдардың тобы болып табылады
[27, 2 б.]. Бірақ алдын ала ұйымдасу практикалық қызметте алдын ала сөз
байласу ретінде түсіне бастады.
1957 жылы Афинада Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысу
мәселелеріне арналған халықаралық конгресс өтті. Қабылданған Қарардың
тұжырымдамасын көптеген дамушы елдер, оның ішінде Ресей де қабылдады [28,
148-152 б.б.]. 1958 жылғы 25 желтоқсандағы КСРО және одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамасының Негіздері және 1959-1961 жылдардағы
одақтас республикалардың қылмыстық кодекстері кәмелетке толмағандардың
жауапкершілігі туралы қылмыстық заңнама дамуының жаңа кезеңі болып
табылады. Қылмыстық заңнаманың тарихында қылмысқа қатысудың түсінігі
бірінші рет 1958 жылғы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық
заңнамасының Негіздерінде берілді, оның 17-бабы қылмысқа қатысуды екі
немесе одан көп адамдардың қылмысты жасауда қасақана бірігіп қатысуы деп
анықтаған. Бұл анықтама кейіннен 1960 жылғы Қылмыстық кодексте өзінің
көрінісін тапты. Негіздердің 15 бабының нақты мағынасына сәйкес қылмыс
жасауға дайындалу бойынша әр түрлі ұйымдасқан қызмет қылмысқа дайындалуды
білдіреді. Сонымен қатар ұйымдасқан топтың қылмыс жасауы Негіздердің 34-
бабына сәйкес ауырлататын жағдайдың бірі болып қарастырылды [29, 414 б.].
РКФСР-дің 1960 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауапкершілік
туындайтын жасты 2 жылға көтеріп (14 жасқа дейін), кәмелетке толмағандарға
қатысты қылмыстық жауапкершілікті ізгілендіру процесіне оралды. Толық
қылмыстық жауапкершілік 16 жастан басталды, 14 жастағыларды қылмыстық
жауапкершілікке тартатын Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігіндегі 44-бап
ерекшеленді. РКФСР-дің Қылмыстық кодексінде қылмысқа қатысу туралы екі-ақ
бап болды, қылмысқа қатысудың нысаны анықталған 17-1-бап 1994 жылы
енгізілген. 60-70 жылдары кәсіби қылмыстылықты жою туралы жалған қорытынды
салдарынан қылмыстық топпен күрес тоқтатылып, нәтижесінде топ құрамында
қылмыс жасайтын тұлғалардың жазалаусыз қалуы өсті. Кәмелетке толмағандар
жасайтын барлық қылмыстардың санындағы кәмелетке толмағандардың топтық
қылмысының үлесі 60-70 % құрайды [30, 99 б.]. Ересектердің ұқсас
көрсеткіштері 20%-дан көп болған жоқ. Бұл жылдары барлық топтық қылмыстың
9% ұйымдасқан топпен жасалды. 1977 жылы милицияның балалар бөлмесі
кәмелетке толмағандардың ісі бойынша инспекциялар болып қайта құрылды.
Бөлімнің аты ғана өзгермей, оның құзыреті де айтарлықтай кеңейді.
70-80 жылдары КСРО-да ұйымдасқан қылмыстылықтың сипаты көп жағдайда
өзгерді. Бірқатар зерттеушілер оның жаңаруын белгіледі [31, 63-73 б.б.].
Жаппай рэкет және саяси бағыттағы қылмыстық ұйымдар пайда болды. Бұл кезең
биліктің әлсіздігі мен оның ыдырауына, заңдардың шиеленісуіне, сыбайлас
жемқорлық пен парақорлықтың өсуіне және де қылмыстық жолмен баю процесінің
- бақылаусыздығына байланысты. 90-жылдардың басында ұйымдасқан қылмыстылық
барлық салаларды өз бақылауына алуға ұмтылды.
Айта кететін жайт, кәмелетке толмағандардың ісі бойынша іс жүргізу алдын
ала тергеуде де, соттық кезеңде де үлкен мағынаға ие, өйткені кәмелетке
толмағанның болашағы соған байланысты. Қылмыстық істі қозғау және алдын-ала
тергеу сатыларында азаматтарға қатысты құқықтық мемлекет қағидасына сәйкес
келмейтін жазалау шараларын негізсіз қолдануға үлкен мүмкіндік бар.
Әлеуметтік шындық және қоғамдық болмыс адамзат қоғамы дамуының қазіргі
кезеңіне жауап беретін сотқа дейінгі сатыларда қылмыстық сот ісін
жүргізудің басқа да міндеттерін анықтайды. Олардың ішінде қорғаушылық
міндеті басым болып табылады. Бұдан басқа қылмыстық істер бойынша қылмыстық
заңның жүзеге асырылуын саралап жіктеу: тек қана қылмыстық жауапкершілікке
тарту ғана емес, сонымен қатар кінәсіздерді қылмыстық қудалаудан бас тарту
сотқа дейінгі іс жүргізудің міндеті болып табылады.
Кәмелетке толмаған құқық бүзушылардың көп тараған түрі - бұл жалпы
бағыты тұрақтанбаған, бір уақытта оңтайлы және теріс бағыттылыққа
бағынышты, әлі мінез-құлқында тұрақты әлеуметке қарсы таптауырыны жоқ
кәмелетке толмағандар. Ересек қылмыскердің жеке басына қарағанда кәмелетке
толмағанның жеке басын нақты зерттеу қажеттілігіне байланысты диссертант
қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешу үшін қажетті, кәмелетке
толмаған айыпталушының жеке басы туралы оңтайлы көлемдегі ақпараттан
тұратын мәліметтердің біртұтас жиынтығын бекіту маңызды деп санайды.
Кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы мынадай мәліметтер
кешенін қамтитын ақпарат маңызды болып табылады [32]:
- кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағдайы туралы: толық отбасыда
тәрбиеленуде, толық емес отбасыда тәрбиеленуде, туысқандары немесе басқа
тұлғаларда тәрбиеленуде, мемлекеттік мекемелерде тәрбиеленуде, анықталған
тұрғылықты жері жоқ;
- отбасысы туралы: материалдық - тұрмыстық жағдайлар, оқу және ата-
анасының өмір сүру салты, отбасыдағы өзара қарым-қатынас, ата-анасының бала
тәрбиесіне қатысуы;
- әлеуметтік-демографиялық мінездеме: жынысы, жасы, білімі;
- жеке тұлғаның әлеуметтік қызметі: оқиды, жұмыс істейді, бос;
- оқуға немесе жұмысқа қарым-қатынасы туралы. Егер оқитын болса,
үлгерімі қандай, сыныпта құрбы-құрдастарымен, оқытушылармен өзара қарым-
қатынасы; егер жұмыс істесе, онда тапсырыстарға қатынасы, ұжыммен өзара
қатынасы; егер жұмыс істемесе немесе оқымаса, қашан және қандай себеппен
оқуын немесе жұмысын тастап кеткендігі, бұл жайт отбасысына, алдын алу
органдарына белгілі болды ма және оған олар қалай қарағандығы анықталады;
- өнегелі-психологиялық мінездеме: мінезінің негізгі
ерекшеліктері, кәмелетке толмағанның қызығушылығы мен
қажеттіліктері, референттік топтың сипаттамасы, қарым-қатынастары,
кәмелетке толмағанның уақыт өткізуі;
- кәмелетке толмағанның денсаулық жағдайы туралы;
- зиян әдеттерінің бар болуы туралы: маскүнемдік,
нашақорлық, уытқұмарлық;
- соттылығының, бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуінің бар
болуы туралы;
- қылмыс жасағаннан кейін кәмелетке толмағанның әрекеті туралы: кінәсін
мойындап келу, қылмыстың ашылуына белсенді көмектесу.
Тергеушіге кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басының әлеуметтік
- демографиялық белгілерін ғана талдамай, болған жағдайдың психологиялық
бейнесін орнату керек, ал оған болжамалы қылмыскердің өнегелі-психологиялық
қасиеттерінің ерекшеліктерін білу көмегін көрсетеді. Адамның әрекеттерінде,
қылықтарында және басқа да жағдайларында танылатын жеке тұлғаның
психологиялық қасиеттері осы тұлғаға тән өнегелікпен маңызды түрде
байланысты. Осыған байланысты кәмелетке толмаған айыпталушының өнегелік
және психологиялық қасиеттері жеке тұлғаның өнегелі-психологиялық сипатының
біртұтас кешені ретінде өзара байланыста бағалануы керек. Тергеу
әрекеттерін жүргізу кезінде тактикалық тәсілдерді қолдану тиімділігі
көбінесе айыпталушының көрсетілген қасиеттерінің есебіне байланысты
болғандықтан, кәмелетке толмаған айыпталушының өнегелі-психологиялық
қасиеттерінің талдауын кәмелетке толмағандар жасаған қылмысты сапалы
тергеудің маңызды және қажетті шарты ретінде қарау керек. Айыпталушының
жеке басын өнегелі-психологиялық зерттеу темперамент, эмоционалдық -
еріктік сала, мәдениеттілік дәрежесі және т.б. сияқты мінез-құлық
ерекшеліктерін зерттеуді қамтиды. Кәмелетке толмаған жасаған қылмысты
тергеуге кірісу кезінде тергеушіде анықталған мәліметтер базасы, соның
ішінде кәмелетке толмағанның қаралып отырған ерекшеліктері туралы да болуы
керек. Тергеу процесінде нақты кәмелетке толмағанның пайда болуы кезінде
тергеуші тергеу және тәрбиелік әсері бар аса тиімді шараларды қолдану
мәселелерін шешу үшін маңызды болып табылатын, дедукция әдісін пайдалана
отырып осы кәмелетке толмағанның өнегелі-психологиялық қасиеттерін орнату
керек [33, 5-10 б.б.].
Кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы ақпаратты
зерттеудің мақсатын былайша ажыратуға болады: кәмелетке толмаған
айыпталушының жеке басы туралы ілімін теориялық өңдеуде өзінің көрінісін
табатын ғылыми - танымдық және мәні қылмыстық сот ісін жүргізуде осы тұлға
туралы ақпаратты аса тиімді және ұтымды пайдалануды қамтитын қолданбалы
мақсат.
Кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы ақпаратты
зерттеуде жалпы ғылыми әдістерді екі деңгейде қарастыруға болады. Бірінші
деңгей - жинақтаушы. Бұл деңгейде бақылау, әңгімелесу,
сипаттайтын материалдар жинау, салыстыру және т.б. әдістерді қолдану
жолымен нақты жеке тұлға туралы ақпараттар жиналады. Екінші деңгей —
бағалаушы. Бұл деңгейде қылмыстық сот ісін жүргізудің қатысушысы негізінен
талдау, синтез, дедукция, индукция, ұқсастық және т.б. сияқты жалпы ғылыми
әдістерді қолданады. Ақпаратты зерттеудің бұл екі деңгейі үнемі алмасып
тұрады: дәлелдемелердің белгілі бір жинағын жинап, тергеуші оны бағалайды
және шешім шығарады; одан кейін сол сияқты бағаланатын және қандайда бір
нысанда қолданылатын нақты және әбден тексерілген ақпараттарды жинайды.
Атағаннан басқа кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы
ақпаратты зерттеуде, бірінші ретте сараптамалық зерттеуді жүргізу кезінде,
сонымен қатар тергеушінің тергеу аясына түскен адамдармен тікелей өзара
қатынасы кезінде, криминалистиканың жеке ғылыми және арнайы әдістері
қолданылады. Болжаған қылмыскердің іздерін қылмыс жасаған жерден іздеу,
бекіту және алу арқылы іздеу-танымдық мақсатқа жету кезінде бақылау,
сипаттау, өлшеу сияқты жалпы ғылыми әдістермен қоса басқа да аса тар,
арнайы ауқымдағы — физикалық, химиялық және т.б. әдістер қолданылады.
Күдіктіні ұстау жағдайында да осы әдістер және салыстыру, талдау,
үлгілеу (моделирование) және т.б. тәрізді әдістер қолданылады. Тактикаға
-психологикалық мақсатқа жалпы ғылыми және психологиядан, ойын теориясынан,
конфликтологиядан, рефлективтік басқарудан және басқа білім салаларынан
алынған әдістерді қолданумен жетеміз. Олардың көмегімен тергеуші зерттейтін
тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып әртүрлі тергеу жағдайларында аса
тиімді тактикалық тәсілдер жүйесін таңдау үшін жеткілікті ақпаратты алады
және зерттейді [32, 132 б.].
Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны түзеу мәселесін шешу кезіндегі
тәрбиелеу - алдын алу мақсатына әңгімелесу, жасалған әрекетті бағалау,
ықтимал нәтижелерді үлгілеу және т.б. әдістер арқылы жетуге болады.
Бақылауды кәмелетке толмаған айыпталушының жеке тұлғасы туралы ақпаратты
алудың кең таралған әдісі ретінде талдай келіп, диссертацияда тұрмыстық
және ғылыми психологиялық бақылаудың әдістерін сәйкестендіру мүмкіндігін
көрсетеді. Бақылау жоспарсыз және кездейсоқ, сонымен қатар нысаналы және
жоспарлы сипатқа ие болуы мүмкін. Сонымен бірге бақылаудың нәтижесі ылғида
жазбаша түрде бекітілмейді, олар көбінесе болжамдарды өңдеу үшін және
тактикалық мақсаттарда қолданылады, ал бұл жайт ғылыми психологиялық
бақылау үғымына жатпайды. Осыған байланысты қылмыстық сот ісін жүргізуде
бақылау әдісін қолданудың ерекшелігін атап өтіп, оның алдында тұрған
кәсіптік міндетті шешу үшін қажетті сезім мүшелері арқылы жүзеге асырылатын
кәмелетке толмаған айыпталушының тұлғасы туралы ақпаратты нысаналы, тікелей
жинау ретінде анықтауға болады.
Кәмелетке толмағанның әрекеттерін бақылай келіп тергеуші белгілі бір
мезетте қолдану үшін, соның ішінде психологиялық байланысты бекіту немесе
тергеліп жатқан істің мәні бойынша толық және сенімді айғақ алу үшін қандай
тактикалық тәсілдер аса тиімді болып табылатындығын анықтай алады. Сонымен
қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ КОНЦЕПЦИЯСЫ 8
1.1 Ювеналды юстицияның түсінігі
8
1.2 Кәмелеттік жас – ювеналды юстицияның құқықтық қайнар көзі
21
1.3 Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша сот – ювеналды юстицияның орталық
негізі
24
1.4 Ювеналды юстицияның тарихи жолы
25
2 ЖЕКЕЛЕГЕН МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ЖҰМЫС АТҚАРУЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМА 32
2.1 АҚШ және Англия
32
2.2 Франция және Германия
36
2.3Ресей Федерациясы
38
3 ЮВЕНАЛДЫ ЮСТИЦИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ ІС-ҚИМЫЛДАРЫ 43
3.1Отбасы соты
43
3.2 Кәмелетке толмағандардың ісімен айналысатын әкімшілік орган. Соттың
баламасы
44
3.3 Ювеналды юстиция халықаралық аренада. Халықаралық ынтымақтастықтың
басым бағыттары
48
3.4 Қазақстан Республикасындағы ювеналды юстиция
53
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
64
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан
Республикасында ювеналды юстицияның тиімді жүйесін және оның маңызды
элементі ретінде ювеналды сот ісін жүргізу институтын қалыптастырумен
байланысты проблемалық мәселелердің теориялық және практикалық
маңыздылығынан туындайды.
Осы зерттеу бағытын таңдап алуға мынандай факторлар ықпал етті:
Біздің қоғам өмірінің мемлекеттік-құқықтық саласын реформалау
жағдайында жас ұрпаққа тәрбие беру, олардың имандылық және тәндік саулығын
сақтау мен нығайту тұрғысынан тиімді шаралар қолдану, кәмелетке
толмағандардың құқық бұзушылығына ықпал ететін әлеуметтік-жағымсыз
көріністерге қарсы іс-қимыл мәселесі ерекше назар аударатын нысана болып
отыр. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабына сәйкес балалар
мемлекеттің қорғауында.
Кәмелетке толмағандардың алаңсыз өмір сүруі, олардың имандылық және
тәндік саулығы қоғамға болашақта ұлттық байлық жасауға жоғары біліктілікпен
қатысуға қабілетті, экономикалық, әлеуметтік, саяси проблемаларды табысты
шеше алатын, интеллектуалдық жағынан жетілген тұлғалар өсіруге мүмкіндік
береді.
Қазіргі заң ғылымында кәмелетке толмағандар бір жағынан мемлекеттің
лайықты өмір салтын қамтамасыз етуге және ата-ана тәрбиесіндегі олқылықтың
орнын толтыруға бағытталған қамқорлығының обьектісі ретінде, екінші
жағынан, кей жағдайда, зиянды зардапқа соқтыратын әлеуметтік-құқықтық
ауытқуларға бейім субьект ретінде қарастырылады. Сондықтан кәмелетке
толмағандардың құқықтық мәртебесінің мәні мен мазмұнын түсінумен байлынысты
ғылыми түсініктерді нақтылау қажеттігі туады.
Ювеналды қылмыс фактісін мойындау, қылмыстың кәмелетке толмаған
субьектісінің тұжырымдамасының болуын болжайды. Алайда, мұндай
тұжырымдаманың әліге дейін талдап-жасалмағанын айтуға тура келеді.
Теориялық базаның жоқтығы кәмелетке толмағандар қылмысына қарсы іс-қимыл
саласындағы құқық қорғау қызметін регламенттейтін заңнамада едәуір
олқылықтың болуына әкеп соғады. Осы аталған проблеманы шешу, кәмелетке
толмаған адамдардың құқық қатынастары субьектілері мен құқық бұзушылық
субьектілері жүйесіндегі орнын анықтауға ағытталған ғылыми зерттеулер
жүргізуді қажет етеді.
Кәмелетке толмағандар қылмысын құқыққа қарсы ауытқудың дербес түрі
ретінде бөліп көрсету бұған тиісінше құзырет берілген органдар мен
лауазымды адамдардың мамандануын қажет етеді. Қазіргі кезде мұндай
мамандану атқарушы билік органдарына (IIO, жазаны атқару органдары) ғана
тән. Сот ісін жүргізу саласында мамандандырылған ювеналды сот жүйесінің
енді ғана құрылғандығы, осы саладағы құқық қорғау қызметінің тиімділігін
едәуір төмендетеді.
Ювеналды соттар кәмелетке толмағандардың құқығы мен мүддесін
қорғаумен байланысты мәселелерді кешенді тұрғыдан шешуге мүмкіндік беріп,
кәмелетке толмағандар құқығын қорғау саласындағы халықаралық құқық
ережелерінің орнындалуын толықтай қамтамасыз етеді. Республика судьяларының
IV-съезінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: Сот
төрелігін жүзеге асыру сапасын арттыруға мамандандырылған соттарды одан әрі
дамыту ықпал етеді. Мүмкін, кәмелетке толмағандар істері жөніндегі және
басқадай мамандандырылған соттар құруды ойластырған жөн болар - деп атап
өтті [l]. Соттарды мамандандыру кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сот
төрелігі саласына да қатысты болуға тиіс, бұған Қазақстандағы ювеналды
юстиция халықаралық жобасын іске асыру ықпал етеді. Мемлекетімізде
ювеналды соттарды құру Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасында да қарастырылған [2].
Кәмелетке толмаған маргиналдармен және девианттармен барынша тиімді
жұмыс істеу үшін ювеналды юстицияның біртұтас ұйымдық оқшауландырылған
жүйесін қалыптастыру қажет, оның орталық буыны ювеналды сот болуға тиіс
екендігі сөзсіз. Аталған мәселені шешу зерттеушілерден пәнаралық көзқарас
шеңберінде ювеналды юстиция моделін кәмелетке толмағандарды құқықтық
қорғаудың пәрменді институты және сонымен бір мезгілде жастар арасындағы
қылмыстылықпен күресу құралы ретінде әзірлеуді талап етеді.
Жоғарыдағы аталған факторлар таңдап алынған проблеманың өзектілігін
айқындап, диплом жұмысының зерттеу тақырыбының таңдалу себебін түсіндіреді.
Диплом жұмысын зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі
мақсаты
Белгіленген мақсатқа жету мынадай ғылыми міндеттерді шешумен
байланысты:
- Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың құқықтық
мәртебесінің мәні мен мазмұнын ашу;
- Елімізде ювеналды юстицияны дамыту проблемаларын ескере отырып,
Қазақстанның мемлекеттік жастар құқықтық саясатын талдау;
- Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың заңдық жауапкершілігін іске
асырудың институттық-құқықтық механизімін зерттеп, сот төрелігі
институтының осы механизмдегі орнын айқындау;
- Қазақстандағы кәмелетке толмағандар істері бойынша соттарды
ұйымдастыру мен олардың қызметінің нормативтік құқықтық және
құрылымдық-функционалдық ерекшеліктерін анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сот
төрелігі жүйесін қазіргі жағдайларға орай, демократиялық құқықтық
мемлекеттілікті қалыптастыру сұранысына жауап беретіндей етіп
жетілдіру жөнінде ұсыныстар қалыптастыру.
Дипломның зерттеу обьектісі – ювеналды саясат және әділет саласында
қалыптасатын, атап айтқанда Қазақстан Республикасында соттардың кәмелетке
толмағандарға қатысты сот төрелігі актілерін жүзеге асырумен байланысты
туындайтын қоғамдық қатынастар.
Зерттеу нысанасын кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесін
сипаттайтын нормативтік құқықтық және доктриналық қағидалар; сот төрелігі
институтының кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесіне заңдық кепілдік
беру жүйесіндегі, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі соттарды ұйымдастыру мен олардың қызметінің
ерекшелігі аясындағы кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың заңдық
жауапкершілігін іске асыру механизміндегі орны мен рөлі құрайды.
Дипломдық зерттеудің әдіснамалық негізін ғылыми танымның ғылыми
әдістері кешені және жалпы принциптері құрайды. Зерттеу барысында диплом
жұмысының авторы осы проблеманың күрделігін ескере отырып, ғылыми танымның
дәстүрлі, сондай-ақ өзге де әдістерін: жүйелік, диалектикалық, тарихи,
социологиялық әдістерді, құрылымдық-функционалдық талдау әдістерін,
салыстырмалы-құқықтық, талдау мен синтездеу, теориялық моделдеу әдістерін
және басқа да әдістерді пайдаланады.
Қаралатын проблемаларға тарихилық пен қисындылықтың, абстрактылық пен
нақтылықтың жалпылық пен ерекшеліліктің бірлігі принциптерін қолдана отырып
кешенді әдіснамалық көзқараспен келу диплом жұмысының авторына зерттелетін
мәселелерді олардың өзара байланысты және жүйелілік тұтас тұрғысынан
қарауға мүмкіндік береді.
Дипломдық зерттеудің нормативтік базасын халықаралық құқық нормалары,
Қазақстан Республикасының Конституциясы, кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі сот төрелігінің ұйымдық-құқықтық мәселелерін реттейтін Қазақстан
Республикасының қолданыстағы нормативтік құқықтық актілері, бұрынғы КСРО-
ның және шетелдердің заңнамасы, сондай-ақ заң жобалары құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ювеналды юстицияның дамуына, халықаралық
аренадағы кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот төрелігін іске
асырудың мәніне, мазмұнына және нысанына талдау жасауға автордың кешенді
тұрғыдан қарауымен анықталады.
Қазақстанның құқықтық ғылымында тұңғыш рет кәмелетке толмағандардың
істері бойынша сот төрелігі мемлекеттік биліктің дербес және тәуелсіз
институты ретінде талданып отыр. Диплом жұмысын жазушы ювеналды юстицияның
халықаралық аренадағы орны мен дамуына саралап, сондай-ақ Қазақстанда
қалыптасып жатқан ювеналды әділеттің тиімділігін арттыру бойынша
ұсыныстарды тұжырымдайды.
Қорғауға шығарылатын негізгі еределер:
1. Ювеналды әділеттің дербес жүйесін қалыптастыру қажет. Қазіргі жағдайда
кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының профилактикасы және олардың
жолын кесу, олар жасайтын қылмыстық әрекеттерді тергеу, халықаралық
аренада ювеналды қылмыстылықпен байланысты істер бойынша сот төрелігін
жүзеге асыру, сондай-ақ кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты жаза
шараларын іске асыру жөніндегі нысаналы қызметті жүзеге асыратын
арнаулы құзырет берілген бөлімшелерді құрамдас элементтері ретінде
өзіне қамтитын ювеналды әділеттің дербес жүйесін қалыптастыруға деген
қажеттілік бар.
2. Құқық қорғау органдарында мамандандырылған бөлімшелерді ажыраты қажет.
Ювеналды қылмыстылыққа қарсы іс-қимыл аясындағы құқықтық реттеудің
ерекшелігі құқық қорғау органдарында қызметі құқық қорғаудың осы
саласында пайда болатын мәселелерді шешумен тұйықталатын
мамандандырылған бөліп шығару қажеттігін көздейді. Мемлекекттер
арасындағы кәмелетке толмағандардың істері бойынша құқық қолдану
практикасы кемшіліктерінің негізгі себептері - құқық қорғау органдары
мен соттар қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасын қолданған
кезде туындайтын қиыншылықтар; онда бірқатар олқылықтардың болуы;
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін жүзеге асыратын мамандар
біліктілігінің кемшілігі; қажетті материалды –техникалық жағдайлардың
болмауы. Ерекше түрдегі контингентпен қарым-қатынаста болатын және осы
контингентпен өзара іс-қимыл ерекшелігін сезінуге міндетті процесс
қатысушылары (ювеналды полицияның, ювеналды прокуратураның, ювеналды
заң консультациясының, ювеналды соттардың, қылмыстық атқару қызметінің
және кәмелетке толмағандарды әлеуметтік қолдау қызметінің
қызметкерлері) ерекше кәсіптік даярлықты қажет етеді.
3. Кәмелетке толмағандар істері бойынша қорғау функциясын кәсіпқой
қорғаушылар – адвокаттар ғана атқаруға тиістігі туралы нормаларды
қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасына енгізу қажет. Ювеналды
әділет жүйесін ұйымдастыру негізіне бір жағынан заңдылық принципі және
одан туындайтын, заңға қарсы мінез-құлық үшін жауапкершіліктің болмай
қоймайтыны принципі алынуға, екінші жағынан кәмелетке толмаған құқық
бұзушыға мемлекет пен қоғам тарапынан ерекше (кәмелетке толған
субъектілермен салыстырғанда барынша жұмсақтау) қатынасты негіздейтін
гуманизм принципі алынуға тиіс. Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу
заңнамасына кәмелетке толмағандар істері бойынша қорғау функциясын
кәсіпқой қорғаушылар – адвокаттар ғана атқаруға тиістігі туралы
нормалар енгізу қажет. Ұсынып отырған жаңалықтың негізгі мақсаты
қылмыс жасауда күдіктелетін кәмелетке толмағандарды ұстау кезінде
заңдылықтың ықтимал бұзылуын барынша азайту болып табылады, өйткені
практикада іске қорғаушының нақты түрде қатысуы көбінесе тек қана
кәмелетке толмағанға айып тағу кезінен бастап қамтамасыз етіледі.
4. Қазақстан Республикасының ювеналды әділет жүйесіне ювеналды соттарды
енгізу құқық қорғау және сот қызметінің қалыптасқан моделін сапалық
тұрғыдан өзгертуді көздейді. Мұндай бөлімшелердің ішкі істер органдары
және жазаны атқару жүйесінде бар екенін атап өте отырып, сот ісін
жүргізу жүйесінде мамандандырылған ювеналды соттарды құру туралы
мәселенің таяу арада ғана өз шешімін тапқанын айту керек. Қазақстан
Республикасында кәмелетке толмағандардың сітері бойынша эксперименттік
соттар енгізілген кезден бастап өткен уақыт олардың өміршеңдігін және
осындай соттарды республиканың барлық аумақтарында құру мақсатында әрі
қарай жетілдіру қажеттігін көрсетеді. Қазақстандағы ювеналды әділет
соттары қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды барынша
сапалы және жан-жақты айқындауды, сондай-ақ кәмелетке толмаған құқық
бұзушыларды қоғамнан оқшауламай әлеуметтік қайта бағдарлау мен қайта
тәрбиелеуді, бас бостандығынан айырумен байланысты бұлтартпау шаралары
мен жазаны барынша аз қолдануды мұрат тұтады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы оның нәтижесінде алынған жаңа
білімдердің Құқық қорғау органдары, Қылмыстық құқық, Қылмыстық іс
жүргізу құқықғы, Криминология және қылмыстың профилактикасы, тәрізді
пәндерді дамытуға өз үлесін қосатынынан көрінеді. Бұған қоса, зерттеу
нәтижелері қылмыстық әділет органдарының құқық қолдану қызметінде; ғылыми-
зерттеу қызметінде; ІІБ-дегі алдын-ала тергеу, Қылмыстық іс жүргізу
актілері, Прокурорлық қадағалау және т.б. оқу курстарын оқытқан кезде
пайдалануы мүмкін.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы онда қамтылған тұжырымдар
мен ұсынымдардың:
- Қазақстан Республикасындағы кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуге бағытталған құқық шығармашылық
қызметінде;
- мемлекеттік билік органдарының ювеналды саясаттың негізгі бағыттарын
әзірлеу кезіндегі қызметінде;
- кәмелетке толмағандар істері жөніндегі соттардың практикалық
қызметінде;
- дипломдық зерттеуде көтерілетін мәселелерді қарастыратын жалпы
теориялық, салалық және қолданбалы заң пәндерін оқыту процесінде;
- Қазақстан Республикасындағы ювеналды саясат, Қазақстан
Республикасындағы ювеналды юстиция және Қазақстан Республикасындағы
кәмелетке толмағандар істері жөніндегі сот төрелігі арнаулы курстарын
әзірлеу кезінде пайдаланылу мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы зерттеу обьектісін таңдауға, нысанасын ықшамдауға,
қойылған мақсаты мен міндеттеріне негізделеді. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министірлігінің Білім және ғылым
саласындағы бақылау комитетінің тиісті Нұсқаулығында белгіленген
көлемде орындалып кіріспеден, ... .біріктіретін ...бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ювеналды юстицияның концепциясы
1. Ювеналды юстицияның түсінігі
Адамзат баласы ғасырлар бойы адам құқығы мәселесіне ерекше назар
аударумен келеді. Талай-талай қақтығыстар, соғыстар, көтерілістер болғанда
да әрбір жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, адам құқықтары мен
бостандықтарының субъектілердің кең шеңберіне таралуына ұмтылыстар жасады.
Қазіргі қоғам дамуының негізі адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарының мәнінің өсуімен сипатталады. Адам құқығы алғаш идея
ретінде қалыптасып, одан кейін теория негізінде тұжырымдалып, көптеген
кезеңдерде өздерінің көріністерін тауып, қалыптасты.
Қоғамның және жеке болмыстың әртүрлі аспектілерін қамтитын адамзат
дамуының ең жоғары құндылығы – адам құқығы. Адам құқығын қорғау үшін
бірінші кезекте адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын заң
мазмұндарында көрсете отырып, оның қамтамасыз етілуі мемлекет тұрғысынан
ғана емес, жалпы адамзат, халықаралық қауымдастық тұрғысынан ескерілуі,сол
бағытта іс-әрекеттер жасалуы қажет.
Қоғамның ең басты негізі – жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын қамтамасыз
ететін маңызды құқықтар мен бостандықтар. Адам құқығын қорғау мәселесі бір
ғана мемлекет шегінен шықты. Осыған байланысты адамның негізгі құқықтарын
бекітетін әмбебап халықаралық-құқықтық стандарттарды құру қажет болды.
Біріккен ұлттар ұйымы өзінің қызмет етуінің бірінші күндерінен бастап
адам құқығына үлкен мән берді. Ол адам құқықтары төңірегінде 70-тен аса
халықаралық құжаттарды қабылдады. Халықаралық құжаттардың барлық түрлері
заңдық сипатқа және жүзеге асырылуына байланысты өздерінің ерекшеліктеріне
ие.
БҰҰ-ң Бас хатшысы 1998 жылдың 10 желтоқсанындағы өзінің жолдауында:
"Барлық адамзаттық құқықтарды толық қолдана алып, қинауға ұшырайтын ешбір
ер, зорлауға ұшырайтын ешбір әйел, ар-намысы қорлауға ұшырайтын ешбір бала
қалмағанға дейін адам құқықтарының шеңберін кеңейту үшін күресуде әрбір
күнді маңызды етуге" шақырады.
Кез келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше
қамқорлықта және қорғалуда болуы керек. Қолымыздағы барымыздың ең
қымбаттысы – балалар, сондықтан да олардың өмірі қалай, қаншалықты
қалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай жағдайлар жасағандығына сәйкес
еліміздің келешегі айқындалады. Осыған байланысты балаларды қорғау, олардың
негізгі құқықтарын қорғау сұрақтары – кез келген мемлекеттің басты
көкейтесті мәселесі болуы қажет.
Қозғалған тақырыптың ерекшелігі оның көп қырлығында: балалықты,
кәмелетке толмағандардың заңды мүдделерін қорғауды құқықтық реттеу
мәселелері экономикалық, саяси, рухани қондырмалары бар қоғамдағы қазіргі
жағдаймен байланыстыра отырып қарастырылады.
Ювеналды юстицияны жалпы әділеттен бөліп қарастыруға мүмкін емес.
Ювеналды юстиция онымен бірге құрылу қағидалары мен қызмет етулерге ие.
Кейбір мемлекеттерде ювеналды юстиция жалпы әділеттің бөлігі бола тұра,
жалпы әділетпен тығыз байланысты. Егер, мемлекеттердің заңнамаларында
ювеналды юстиция жалпыдан автономды болса, соңғысымен ол тығыз байланысты.
Бірақ, екеуіндегі жалпы әділеттің қағидалары ювеналды юстицияте қамтылған.
Ювеналды юстиция спецификасын жалпы әділет пен кәмелет жасқа
толмағандарды құқықтық қорғау деңгейін көтеру үшін қосымша құрылған
қағидалар мен нормалар анықтайды. Ювеналды юстицияның арнайы белгілеріне
осы сот жүйесі ұйымын және әділдікті жүзеге асыру үрдісін құрайды. Ювеналды
юстиция қылмыстық іс бойынша әділдік ретінде пайда болуына байланысты, оның
концепциясына қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу қағидалары мен
нормалары, институттары қамтылған. Ювеналды юстиция негізін өзінің
құрылымымен, міндетімен, қызмет етуімен ерекшеленетін кәмелет жасқа
толмағандардың ісі бойынша сот анықтайды. Ювеналды юстиция өзінің міндетін
балалар ісін қарайтын жеке бір судьяның қызметімен жүзеге асырады
магистрат, әлем судьясы . Ювеналды юстицияда оның атқаратын қызметі өте
елеулі.
Ювеналды юстиция - кәмелетке толмағандарды қауіпті әрекеттерден
және зиянды қоршаған ортадан қорғай отырып қамқоршы немесе кәмелетке
толмағандар үшін жауапты тұлғалар ретінде мемлекет пен қоғамның рөлін
тұжырымдамалы тұрғыдан бекітетін біртұтас, өзара байланысты, кешенді жүйе.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылармен жұмыс істейтін ювеналды юстицияті,
мамандандырылған балалар соттарын және арнайы қызметті құрудың
ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелері осы бағытта шұғылданушы мамандар үшін
ғана емес, сонымен қатар бұл салада маман емес озық ойлы адамдар үшін де
әрқашан тартымды мәселе болып қала береді. Бұл қызығушылықтың маңызды
себептерінің бірі - мәселенің тереңдігі, оның өміршеңдігі және өшпейтін
өзектілігі [3, 7 б.].
Ювеналды юстиция әлеуметтік-құқықтық нормалардың және
институттардың жиынтығы болып, өзіне: кәмелетке толмағандармен жұмыс
істейтін әлеуметтік және әлеуметтік-педагогикалық қызметтердің
бөлімшелерін; ювеналды полицияны; ювеналды сотты; ювеналды прокуратураны;
байқап көру (пробация) қызметін (тәрбиелік қадағалау); арнайы жартылай
жабық және ашық оқу-тәрбиелік түзетуші мекемелерін; арнайы жартылай жабық
және жабық дәрігерлік-тәрбиелік түзеу мекемелерін; жабық тәрбиелеу
мекемелерін; омбудсмен қызметін (кәмелетке толмағандардың құқықтары бойынше
өкілдік) енгізеді.
Ювеналды юстицияның объектісіне кәмелетке толмаған құқық бұзушылар,
сондай-ақ, қауіпті жағдайдағы жастар немесе кәмелетке толмағандардың
тәуекелшіл топтары жатады.
Қазіргі уақытта нақ осы мақсаттарға жету үшін кейбір еуропа елдері
секілді, елімізде кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алу
қызметін құқық қорғау органдарынан балалар мен кәмелетке толмағандар үшін
әлеуметтік қызметті жүзеге асыратын, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғайтын басқа мемлекеттік және қоғамдық құрылымдар мен мекемелерге беру
процесі жүріп жатыр. Францияның 1914 жылы құрылған ювеналды юстиция
жүйесінде әлеуметтік сақтандыру қарттарға, мүгедектерге, балаларға,
мұқтаждарға көмек көрсетіп, жетімдерге баспана береді [4, 57 б.].
Әлеуметтік саладағы департамент әлеуметтік көмек мәселелерін 1983 жылғы 22
шілдедегі заңның негізінде реттейді. Осы заңмен жәрдемақы алу құқығының
туындау жағдайлары, жәрдемақыны беруді жүзеге асыратын қызметтерді
бақылаудың ережелері бекітілген. Осылайша, департаменттің осы саланы
реттеуде толық еркіндігі жоқ, бірақ оған қоса, департамент жәрдемақы алу
құқығының пайда болуының әлдеқайда жеңіл жағдайларын және ұлттық
заңнамада белгіленгеннен гөрі әлдеқайда жоғары жәрдемақының сомасын өз
бетімен белгілей алады, яғни департамент дербестігінің шегі - осы
жәрдемақының міндетті екендігімен және оның мөлшері мемлекетпен қатаң
белгіленетіндігімен шектеледі, ал департамент осы жәрдемақыларды беру
шарттарын тек жақсарту жағына қарай өзгерте алады [5, 89 - 90 б.б.].
Денсаулық сақтау саласындағы департамент ана мен баланың
қорғалуына, әлеуметтік апатпен күресу орталықтарына, сондай-ақ бірқатар
әлеуметтік және дәрігерлік-әлеуметтік бағыттағы мекемелер мен қызметтерге
жауапты. Санитарлық саладағы департамент отбасы мен балалықтың қорғалуын
жүзеге асырады, жұқпалы аурулардың таралуымен күресті, вакцинацияға
жауаптылықты қоса алғанда, әлеуметтік апаттарға қарсы іс-қимыл бойынша
шараларды жүргізеді. Мемлекет алкоголизммен күрес бойынша орталықтарды
басқаруды өз қолында сақтаған [6, 121 б.].
Ювеналды саясатты жүзеге асырудың табыстылығы сонымен қатар балада
барлық мүмкін және заңдық құралдармен және әдістермен қажетті озық - ұдайы
өндірілетін сапалары мен қасиеттерінің пайда болуына, жас ұрпақтың
әлеуметтік-экономикалық, рухани және психофизиологиялық қалыптасуына және
дамуына біріңғай көзқарастар негізінде әртүрлі ведомоствалар, мекемелер,
үкіметтік құрылымдар және қоғамдық ұйымдардың қызметтерін үйлестіретін
ювеналды кеңістікті құрумен тікелей байланысты. Отбасы, бала және жастар
істері бойынша, халықты әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, білім және
ғылым, бастауыш тәрбие беру, еңбек және жұмыспен қамту комитеттерінің,
мәдениет мекемелерінің, құқық қорғау органдарының бірлесіп жұмыс істеуінің
кешенді бағдарламасы қажет. Азаматтардың жеке басының конститутциялық
құқықтары мен бостандықтарын іске асыру үшін заңдылық тәртіптің
талаптарымен белгіленген құқық қорғау органдарының қызметі өте маңызды.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелерін
шешудегі әрбір құқық қорғау органдарының орны әлдеқайда бірдей емес. Бұл,
әрине, осы органдардың қызметтері мен құзыреттерінің, ведомствалық
бағыныштылығының, жұмыс нысаны, әдістері, жағдайларының әртүрлілігімен,
сондай-ақ бұл органдар иеленетін күштер мен құралдардың болуымен
түсіндіріледі.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны дұрыс жолға салу мақсатында оған
қандай оңтайлы шараларды қолдану қажеттілігін анықтауда заңгерлер,
психологтар, дәрігерлер, жастар ұйымдарының, қоғамдық құрылымдарының
өкілдері қылмыскердің тұлғасын қалыптастырған негізгі криминогендік
факторларды анықтауға, сол тұлғаның әлеуметтік-психологиялық портретін
жасауға, тестілеуге және тестілердің, сауалнаманың, сұхбаттардың, жеке
әңгімелесулердің нәтижелерін талдауға, түсіндіруге толық қабілетті.
Ювеналды юстиция көптеген Батыс елдерінде дамыған. Ең алғашқы
ювеналды сот 1899 жылы АҚШ-тың Иллинойс штатында пайда болды. Содан соң
1908 жылы Ұлыбританияда, 1912 жылы Франция мен Бельгияда, 1918 жылы Испания
мен Ресейде, 1922 жылы Германияда, 1923 жылы Австрияда құрылды [7, 5-10
б.б.]. XIX ғасырдың ортасынан бастап Ресейде кәмелетке толмағандардың
криминалдық белсенділігіне байланысты ерекше жаңа ғылыми бағыт пайда болып,
дами бастаған. Жаңа доктрина тиісті заңдық актілер арқылы жүзеге асырылды.
1845 жылғы қылмыстық және түзеу жазалары туралы ережеге сәйкес есі дұрыс
еместіктің шектік жасы 7 жылға тең болды, 14-тен 21-ге дейінгі жастағы
кәмелетке толмағандар, егер оларды қылмысқа кәмелеттік жастағы адамдар
тартқандығы анықталса, қатаң жазаның ең төменгісіне тартылды. Алдын-ала сөз
байласу бойынша мыналар ажыратылады: бастамашылардың екі түрі — физикалық,
яғни басқаларды басқаратын немесе бірінші бастап кіріскен және
интеллектуалды, яғни басқаларды қылмыс жасауға итермелейтіндер; басқалармен
қылмысты бірлесіп жасауға келіскен сыбайластар [8, 8-10 б.б.]. 1864 жылғы
бітімгершілік судьяларымен берілетін жазалар туралы жарғының 6-бабы бойынша
бітімгершілік судьяларға 10-нан 17 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға
қатысты жазаны белгілеу кезінде түрмеге қамаудың орнына түзеу мекемелеріне
орналастыру құқығын берді. XIX ғ. ортасынан-ақ кәмелетке толмағандардың
топтасқан қылмысы зертеушілердің ерекше алаңдаушылығын тудырды [9, 33 б.].
1885 жылғы жаза туралы ережеде егер кәмелетке толмағандарды қылмысқа
ересек адам тартса, оның жазасын бір немесе екі дәрежеге азайтты.
Concursus delinquentium - латын тілінен аударғанда қылмыскерлердің
жиналуы (топтасуы). А. Жиряев қылмыскерлердің топтасуын бұл бір, сол
қылмысқа қатысы бар бірнеше адам, немесе соның салдарынан олардың әрқайсысы
оны жасауға алдын-ала ойланып қатысушы немесе басқа бір заңға қарсы әрекет
істеген, бірақ біріншіге қатысты немесе оның мүддесіне орай жасаған топ
-деп түсіндіреді [10, 15 б.]. Профессор И.Я. Фойницкий 1891 жылы Quod
delinquenti, tot delicta - қанша қылмыскер болса, сонша қылмыс (деликт)
деген ережені басшылыққа алған. Оның пікірінше жауапкершілік жеке дара
болуы керек, басқалардың іс-қимылдары үшін емес, әркім өз әрекетіне өзі
ғана жауап беруі керек, ал қылмысқа қатысу туралы ілім бұл жауапкершілікті
тек жеке бастың ғана емес, басқаның да ісіне кіргізеді [11, 10 б.].
Профессор М.П. Чубинский өзінің лекцияларында И.Я. Фойницкийдің осы
көзқарасын сынай келіп, себепті байланыс және бірігіп жасаған өндірістегі
қылмыстық энергияның көбірек даму мүмкіндігі көз қарасынан да, сондай-ақ
нысаналы жауапкершілікті бекіту үшін де қылмысқа қатысу институтын жоюға
қарсы болумен келіспеу қажет. Оны қабылдау қажет, бірақ әрқашан оның
шекарасын есте сақтау керек. Қай жерде еріктің бірлігі, келісімі болмаса,
сол жерде қылмысқа қатысу жоқ, онда тек бірнеше адамдардың кездейсоқ
кездесіп қалуы, біртүтас ерікпен байланысы жоқ істерінің үйлесуі болуы
мүмкін - деп жазады [12, 148 б.].
XIX ғасырдың екінші жартысындағы қылмыстық заңнамаларды талдауда
балалардың құқықтарын қорғау және кәмелетке толмағандар қылмысының алдын
алудың құқықтық базасының даму процесі қоғамның кезек күттірмес
мүдделерінен артта қалғандығын куәландырады. Кәмелетке толмағандар
қылмысының алдын алу жөніндегі мемлекеттік саясаттың дәйексіздігімен
ерекшеленді. 1901 - 1910 жылдар кезеңінде 10 жастан 17 жасқа
дейінгі сотталған кәмелетке толмаған қылмыскерлердің саны 2 есе артты [13,
131 б.]. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің кейбір
ерекшеліктері 1903 жылғы Қылмыстық ереженің 41-бабында көзделген. Осы ереже
10-нан 14, 14-тен 17, 17-ден 21 жасқа дейінгі үш жастық кезеңдерді айрықша
белгіледі және алғашқы екі кезең жөнінде заң бойынша қолданылуға тиісті
жазалардың орнына мәжбүрлі түрде тәрбиелеу немесе оны жеңілдету мүмкіндігін
бекітті [13, 284 б.].
Ресейдегі ювеналды юстиция алғаш Санкт-Петербург қаласында 1910
жылы құрылып, 1918 жылы кеңестік Ресейде өмір сүруін тоқтатты. Осындай сот
өмір сүрген елдердің бәрінде де ол істі қараудың алғашқы сатысында магистр
ретінде (бітімгершілік судья) саналып, жеке-дара қызмет атқарған. Кадрларды
таңдағанда кәмелетке толмағандардың істерін қарау міндеті жүктелетін
судьялардың жоғары біліктілігіне, практикалық және өмірлік тәжірибесінің
көптігіне ерекше көңіл бөлінді. Ресейде кәмелетке толмағандардың істері
бойынша бітімгер судьяның міндетін арнайы бітімгершілік судья жүргізді.
Оның құзыретіне кәмелетке толмағандарға байланысты қылмыстар туралы, сондай-
ақ кәмелетке толмағандарды қылмысқа итермелеуші үлкендердің істерін қарау
жатты. Кәмелетке толмағандардың істері бойынша сотты мынадай белгілері
айрықшаландырды: істі бітімгершілік судьяның жеке қарауы; судьяның сот
округіндегі тұрғылықты халықтың арасынан сайлануы; балалардың психологиясын
білуі; сот мәжілісінің жабық түрде өткізілуі; формальды айыптау актісінің
болмауы; формальды сот процесінің болмауы; негізінен қамқоршысының
қатысуымен судьяның кәмелетке толмағанмен әңгімелесуі ретіндегі
жеңілдетілген сот ісін жүргізу; ықпал ету шарасы ретінде қамқоршылық
қадағалаудың қолданылуы. Кәмелетке толмағандардың істері бойынша соттардың
басты міндеті кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың жеке басын және олардың
құқық бұзушылық жасау себептерін анықтау болды.
Кеңес өкіметі орнауының алғашқы жылдарында, ЖЭС кезеңінде КСРО-да
негізін кәнігі қылмыскерлер құраған ұйымдасқан топтар аз болған жоқ.
Олардың істері пайдакүнемдік қылмыс деп сипатталды [14, 8 б.]. Отандық
криминалогиялық ғылым шетелдіктен едәуір артта қалды. XX ғ. 20-30 жылдар
аралығында батыс елдерінде ресейлік криминологияда орын алмаған, ұйымдасқан
қылмыс зерттеу нысанасы бола бастады. Топтарда қылмыс жасаған кәмелетке
толмағандардың үлесі 1918 жылғы 80 пайыздан 1928 жылы 74,4 пайыздың
аралығында толқыды [15, 5 б.]. Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар
тапсызданған элементтер деп жарияланды. Социализм мен балалардың қылмысы
үйлесімсіз деген тезис ұсынылды.
Ресейлік қылмыстық заңнама кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қатысты
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын ізгілендіруге талпынды. ХКК (СНК) 1918
жылғы 17 қаңтардағы Декретімен балалар соттарына және кәмелетке
толмағандар мен кәмелетке толмағандарды түрмеге қамауға тыйым салынып,
РКФСР ХКК-нің Кәмелетке толмағандарға қатысты соттар туралы 1920 жылғы 4
наурыздағы Декретімен олардың қызметі қайта қалпына келтірілді. 21-бабында
қылмысқа қатысу деп алдын ала сөз байласып топтасқан адамдармен (шайка,
банда, топ) жасалған әрекет түсінілетін 1919 жылғы Басқарушы бастамаға
қараганда РКФСР-дің 1922 жылғы ҚК-де қылмысқа қатысудың жалпы ұғымы
болмаған және 16-дан 18-ге дейінгі кәмелетке толмағандарға ересектерге
қолданылатын жаза түрлері қолданылмаған [16, 109 б.]. РКФСР-дің 1926 жылғы
ҚК-де өлім жазасы қолданылатындардың қатарынан кәмелетке толмағандар алып
тасталды, қылмысқа қатысу институты да елеулі өзгермеді.
Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік құқықтарының мәселелерін көтерген
бірінші халықаралық құжат 1923 жылғы Женева декларациясы болды [16, 472
б.]. Патшалық полицияда да, ІІХК жүйесінде де кәмелетке толмағандармен өз
алдына жеке жұмыс жасайтын бөлімшелердің болмағанын ескерген жөн. 20-
жылдары Ресейде кәмелетке толмағандардың қылмысымен, соның ішінде оның
топтасқан түрлерімен де күрестің соттық нысанына заңнама мен практикада
қайта бетбұрыс болды. 30 жылдардың орта кезінде кәмелетке толмағандардың
қылмысымен күрес халық жауларын табудың тәсілі ретінде пайдаланылды.
Сталиндік қуғын-сүргін кезеңінде қылмысқа қатысу шекарасының кеңейтілуі
байқалды. Қылмысқа қатысу түсінігінің осындай кең түрде ұғынудың жақтасы
А.Я. Вышинский болды. Оның айтуынша, топтық қылмыстағы қатысушы кылмыстық
іс-әрекетке қатысы болмаған жағдайда да жауапты болуы тиіс [17, 117 б.].
Бұл көзқарас сол уақытта да, қазіргі кезде де сыналуда [18, 293 б.].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін күшейту бағдары
30 жылдардың бас кезінде белгіленді. Ұзақ уақытқа созылған жұмыссыздық,
белгілі бір кәсіптің болмауы кәмелетке толмаған тұрғындардың едәуір
бөлігінің қаңғыбастықпен айналысып, қылмыс жасауына әкелді. Панасыз
балалардың саны 6-8 миллионға жеткен [16, 39 б.]. КСРО БОАК мен ХКК-нің
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыспен күресу шаралары туралы 1935
жылғы 7 сәуірдегі Қаулы, КСРО ХКК мен БКП ОК-нің Балалық қаңғыбастықты
және қараусыздықты жою туралы 1935 жылғы 31 мамырдағы Қаулысы және КСРО
БОАК мен ХКК-нің Кеңестік республикалардағы қылмыстық және азаматтық
кодекстерді толықтыру туралы 1935 жылғы 29 шілдедегі Қаулысы негізінде
РКФСР-дің 1926 жылғы ҚК-нің 12-бабы өзгертілді. Жаңа редакциямен шыққан 12-
бап он екі жасқа жеткен кәмелетке толмаған құқық бұзушыға қатысты қылмыстық
жауаптылықты көздейді. Бұл қаулылардың қабылдануы кәмелетке толмағандардың
арасындағы қылмыстылықты жою мақсатында болғандығына күмән туғызатыны, ең
алдымен тоталитарлық режимнің қажеттілігі болды деген В.Г. Павловтың
пікірімен келіскен жөн [19, 47 б.].
1935 жылғы 17 қаңтарда РКФСР Жоғарғы Сот Президиумының Қаулысы
қабылданды, ол кісі өлтірумен немесе өкімет органдарына қарулы қарсыласумен
байланысты, тіпті олар жалғыз адаммен жасалғанына немесе жекелік сипатына
ие болғанына қарамастан аса қауіпті бұзақылық әрекеттер жасаған адамдарды
бандитизм ретінде жауапқа тартуды ұсынды [20, 10-11 б.б.]. Бұл әрекет етуші
қылмыстық заңнаманың ережелеріне сәйкес келмеді және заңды ұқсастық бойынша
қолдануға итермеледі.
Бірқатар зерттеушілердің айтуынша 1940 жылы сотталған кәмелетке
толмағандардың саны 1931 жылмен салыстырғанда бүкіл КСРО бойынша 2 есеге
азайған (12-16 жастағы тұрғындардың санының едәуір артқандығына қарамастан)
[21, 145 б.]. 1938-1941 жылдар аралығындағы кәмелетке толмағандарға
байланысты құқық қолдану актілері сирек шыққанымен, олардың мазмұндары аса
қатал болды.
Ұлы Отан соғысы жылдары, соғыстан кейінгі жылдардағы секілді,
негізгі криминогендік жағдайлар кәмелетке толмағандардың панасыздығы,
бақылаусыздығы, елдің ауыр материалдық жағдайы болды. КСРО ХКК 1942 жылғы
23 қаңтарда Ата-анасыз қалған балаларды орналастыру туралы Қаулысын
қабылдады. Осыған байланысты КСРО ПХК МББ жанында Орталық мекен-жай
жөніндеғі үстсл (адресный стол) құрылды. Топтық қылмыстың мүшелері болып,
жүйелі қылмыс жасайтын кәмелетке толмағандарға соғыс уақытындағы заңнамаға
сәйкес шаралар қолданылды [16, 520 б.]. Кейінірек, кәмелетке толмаған құқық
бұзушыларға тәрбиелік шаралар кең қолданылды. Мысалы, КСРО Жоғарғы Сот
Пленумының Кәмелетке толмағандарға қатысты 1947 жылғы 4 маусымдағы
Жарлығын қолдану туралы 1948 жылғы 17 ақпандағы Қаулысына сәйкес сот
органдары 12-16 жастағы кәмелетке толмағандар елеусіз мөлшерде ұрлық
жасағандары үшін қылмыстық жаза шараларын қолданудың нысанасыздығына
байланысты істі қысқарту және айыпталушыны еңбек тәрбиелеу колонияларына
жіберу туралы мәселені талқылауға қоюға тиіс болды [22, 17 б.]. 1977 жылға
дейін кәмелетке толмағандардың қылмысын ерте алдын алудың субъектісі болып
милицияның балалар бөлмесі табылды. Бірте-бірте ұйымдасқан топтармен
жасалатын қылмыстар саны едәуір қысқарды. Соғыстан кейінгі кезеңде, әдетте,
тек жалпықылмыстық деп аталатын қылмыстар ғана жасалды [23, 55 б.]. Олар
бір-бірінен тұрақтылық деңгейіне, қатысушылар кұрамына, қылмыстық әрекет
көлеміне және т.б. қарай ажыратылады. Олардың негізін көбінесе кәдімгі
қылмыскерлер құрады. Алғашқыда, 50 жылдарға дейін осындай топтар
мүшелерінің қылмыстық жауаптылығын, негізінен, жасалған қылмыстардың
санымен байланыстырды [24, 13, 54, 15 б.б.]. Ал 50 жылдардың екінші
жартысынан бастап ол қылмыстық қауымдастық мүшелерінің арасындағы байланыс
сипатын айқындаумен байланыстырды [25, 1-2 б.б.].
Қылмысқа қатысу мәселелерінің көптеген аспектілері КСРО Жоғарғы
Кеңес Президиумының Мемлекеттік және қоғамдық мүлікті тонағаны үшін
қылмыстық жауаптылық туралы және Азаматтардың жеке мүлкін қорғауды
күшейту туралы 1947 жылғы 4 маусымдағы Жарғыларын шығаруына байланысты
нақты заңдық түрде өз шешімін тапты. Қылмысты ұйымдасқан топпен жасағаны
үшін бірінші рет қылмыстық жауапкершілік қарастырылды. Азаматтардың жеке
меншігіне қол сұғу немесе әлеуметтік мүліктерді ұрлау әрекеттерін
саралайтын жағдайлардың бірі ретінде оның ұйымдасқан топпен (шайкамен)
жасалуы қарастырылды. Қылмысқа қатысудың осы нысанын тек қана жеке немесе
әлеуметтік меншікке қолсұғатын қылмыстық бірлестіктермен байланыстырып [26,
5-10 б.б.], жеке түлғаның өмірі мен денсаулығы сияқты басқа объектілерге
оның қызметінің бағытын қарастырған жоқ.
Кәмелетке толмағанға қатысты кейінгі қылмыстық заңнаманың талдауы
гуманизм қағидаларының қайта жаңғырғандығы туралы айтуға мүмкіндік
береді. XX ғасырдың халықаралық құқығы мынадай актілерде: 1959 жылғы Бала
құқықтары декларациясында, 1960 жылғы Білім беру саласындағы
кемсітушілікпен күресу туралы конвенцияда, 1974 жылғы Төтенше жағдай және
қарулы қақтығыс кезінде әйел мен баланы қорғау туралы декларацияда, 1985
жылғы Кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі ережелерінде (Пекиндік
ережелер), 1989 жылғы Бала құқықтары туралы конвенцияда бала құқығын қорғау
мәселесін маңызды орынға шығарды. КСРО Жоғарғы Сот Пленумының Мемлекеттік
және қоғамдық мүлікті ұрлағаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Жарлықты
қолдану бойынша сот практикасы туралы 1954 жылғы 28 мамырдағы № 5
Қаулысына сәйкес ұйымдасқан топ (шайка) -бұл бір немесе бірнеше ұрлық үшін
алдын ала ұйымдасқан екі және одан да көп адамдардың тобы болып табылады
[27, 2 б.]. Бірақ алдын ала ұйымдасу практикалық қызметте алдын ала сөз
байласу ретінде түсіне бастады.
1957 жылы Афинада Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысу
мәселелеріне арналған халықаралық конгресс өтті. Қабылданған Қарардың
тұжырымдамасын көптеген дамушы елдер, оның ішінде Ресей де қабылдады [28,
148-152 б.б.]. 1958 жылғы 25 желтоқсандағы КСРО және одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамасының Негіздері және 1959-1961 жылдардағы
одақтас республикалардың қылмыстық кодекстері кәмелетке толмағандардың
жауапкершілігі туралы қылмыстық заңнама дамуының жаңа кезеңі болып
табылады. Қылмыстық заңнаманың тарихында қылмысқа қатысудың түсінігі
бірінші рет 1958 жылғы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық
заңнамасының Негіздерінде берілді, оның 17-бабы қылмысқа қатысуды екі
немесе одан көп адамдардың қылмысты жасауда қасақана бірігіп қатысуы деп
анықтаған. Бұл анықтама кейіннен 1960 жылғы Қылмыстық кодексте өзінің
көрінісін тапты. Негіздердің 15 бабының нақты мағынасына сәйкес қылмыс
жасауға дайындалу бойынша әр түрлі ұйымдасқан қызмет қылмысқа дайындалуды
білдіреді. Сонымен қатар ұйымдасқан топтың қылмыс жасауы Негіздердің 34-
бабына сәйкес ауырлататын жағдайдың бірі болып қарастырылды [29, 414 б.].
РКФСР-дің 1960 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстық жауапкершілік
туындайтын жасты 2 жылға көтеріп (14 жасқа дейін), кәмелетке толмағандарға
қатысты қылмыстық жауапкершілікті ізгілендіру процесіне оралды. Толық
қылмыстық жауапкершілік 16 жастан басталды, 14 жастағыларды қылмыстық
жауапкершілікке тартатын Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігіндегі 44-бап
ерекшеленді. РКФСР-дің Қылмыстық кодексінде қылмысқа қатысу туралы екі-ақ
бап болды, қылмысқа қатысудың нысаны анықталған 17-1-бап 1994 жылы
енгізілген. 60-70 жылдары кәсіби қылмыстылықты жою туралы жалған қорытынды
салдарынан қылмыстық топпен күрес тоқтатылып, нәтижесінде топ құрамында
қылмыс жасайтын тұлғалардың жазалаусыз қалуы өсті. Кәмелетке толмағандар
жасайтын барлық қылмыстардың санындағы кәмелетке толмағандардың топтық
қылмысының үлесі 60-70 % құрайды [30, 99 б.]. Ересектердің ұқсас
көрсеткіштері 20%-дан көп болған жоқ. Бұл жылдары барлық топтық қылмыстың
9% ұйымдасқан топпен жасалды. 1977 жылы милицияның балалар бөлмесі
кәмелетке толмағандардың ісі бойынша инспекциялар болып қайта құрылды.
Бөлімнің аты ғана өзгермей, оның құзыреті де айтарлықтай кеңейді.
70-80 жылдары КСРО-да ұйымдасқан қылмыстылықтың сипаты көп жағдайда
өзгерді. Бірқатар зерттеушілер оның жаңаруын белгіледі [31, 63-73 б.б.].
Жаппай рэкет және саяси бағыттағы қылмыстық ұйымдар пайда болды. Бұл кезең
биліктің әлсіздігі мен оның ыдырауына, заңдардың шиеленісуіне, сыбайлас
жемқорлық пен парақорлықтың өсуіне және де қылмыстық жолмен баю процесінің
- бақылаусыздығына байланысты. 90-жылдардың басында ұйымдасқан қылмыстылық
барлық салаларды өз бақылауына алуға ұмтылды.
Айта кететін жайт, кәмелетке толмағандардың ісі бойынша іс жүргізу алдын
ала тергеуде де, соттық кезеңде де үлкен мағынаға ие, өйткені кәмелетке
толмағанның болашағы соған байланысты. Қылмыстық істі қозғау және алдын-ала
тергеу сатыларында азаматтарға қатысты құқықтық мемлекет қағидасына сәйкес
келмейтін жазалау шараларын негізсіз қолдануға үлкен мүмкіндік бар.
Әлеуметтік шындық және қоғамдық болмыс адамзат қоғамы дамуының қазіргі
кезеңіне жауап беретін сотқа дейінгі сатыларда қылмыстық сот ісін
жүргізудің басқа да міндеттерін анықтайды. Олардың ішінде қорғаушылық
міндеті басым болып табылады. Бұдан басқа қылмыстық істер бойынша қылмыстық
заңның жүзеге асырылуын саралап жіктеу: тек қана қылмыстық жауапкершілікке
тарту ғана емес, сонымен қатар кінәсіздерді қылмыстық қудалаудан бас тарту
сотқа дейінгі іс жүргізудің міндеті болып табылады.
Кәмелетке толмаған құқық бүзушылардың көп тараған түрі - бұл жалпы
бағыты тұрақтанбаған, бір уақытта оңтайлы және теріс бағыттылыққа
бағынышты, әлі мінез-құлқында тұрақты әлеуметке қарсы таптауырыны жоқ
кәмелетке толмағандар. Ересек қылмыскердің жеке басына қарағанда кәмелетке
толмағанның жеке басын нақты зерттеу қажеттілігіне байланысты диссертант
қылмыстық сот ісін жүргізудің міндеттерін шешу үшін қажетті, кәмелетке
толмаған айыпталушының жеке басы туралы оңтайлы көлемдегі ақпараттан
тұратын мәліметтердің біртұтас жиынтығын бекіту маңызды деп санайды.
Кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы мынадай мәліметтер
кешенін қамтитын ақпарат маңызды болып табылады [32]:
- кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағдайы туралы: толық отбасыда
тәрбиеленуде, толық емес отбасыда тәрбиеленуде, туысқандары немесе басқа
тұлғаларда тәрбиеленуде, мемлекеттік мекемелерде тәрбиеленуде, анықталған
тұрғылықты жері жоқ;
- отбасысы туралы: материалдық - тұрмыстық жағдайлар, оқу және ата-
анасының өмір сүру салты, отбасыдағы өзара қарым-қатынас, ата-анасының бала
тәрбиесіне қатысуы;
- әлеуметтік-демографиялық мінездеме: жынысы, жасы, білімі;
- жеке тұлғаның әлеуметтік қызметі: оқиды, жұмыс істейді, бос;
- оқуға немесе жұмысқа қарым-қатынасы туралы. Егер оқитын болса,
үлгерімі қандай, сыныпта құрбы-құрдастарымен, оқытушылармен өзара қарым-
қатынасы; егер жұмыс істесе, онда тапсырыстарға қатынасы, ұжыммен өзара
қатынасы; егер жұмыс істемесе немесе оқымаса, қашан және қандай себеппен
оқуын немесе жұмысын тастап кеткендігі, бұл жайт отбасысына, алдын алу
органдарына белгілі болды ма және оған олар қалай қарағандығы анықталады;
- өнегелі-психологиялық мінездеме: мінезінің негізгі
ерекшеліктері, кәмелетке толмағанның қызығушылығы мен
қажеттіліктері, референттік топтың сипаттамасы, қарым-қатынастары,
кәмелетке толмағанның уақыт өткізуі;
- кәмелетке толмағанның денсаулық жағдайы туралы;
- зиян әдеттерінің бар болуы туралы: маскүнемдік,
нашақорлық, уытқұмарлық;
- соттылығының, бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуінің бар
болуы туралы;
- қылмыс жасағаннан кейін кәмелетке толмағанның әрекеті туралы: кінәсін
мойындап келу, қылмыстың ашылуына белсенді көмектесу.
Тергеушіге кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басының әлеуметтік
- демографиялық белгілерін ғана талдамай, болған жағдайдың психологиялық
бейнесін орнату керек, ал оған болжамалы қылмыскердің өнегелі-психологиялық
қасиеттерінің ерекшеліктерін білу көмегін көрсетеді. Адамның әрекеттерінде,
қылықтарында және басқа да жағдайларында танылатын жеке тұлғаның
психологиялық қасиеттері осы тұлғаға тән өнегелікпен маңызды түрде
байланысты. Осыған байланысты кәмелетке толмаған айыпталушының өнегелік
және психологиялық қасиеттері жеке тұлғаның өнегелі-психологиялық сипатының
біртұтас кешені ретінде өзара байланыста бағалануы керек. Тергеу
әрекеттерін жүргізу кезінде тактикалық тәсілдерді қолдану тиімділігі
көбінесе айыпталушының көрсетілген қасиеттерінің есебіне байланысты
болғандықтан, кәмелетке толмаған айыпталушының өнегелі-психологиялық
қасиеттерінің талдауын кәмелетке толмағандар жасаған қылмысты сапалы
тергеудің маңызды және қажетті шарты ретінде қарау керек. Айыпталушының
жеке басын өнегелі-психологиялық зерттеу темперамент, эмоционалдық -
еріктік сала, мәдениеттілік дәрежесі және т.б. сияқты мінез-құлық
ерекшеліктерін зерттеуді қамтиды. Кәмелетке толмаған жасаған қылмысты
тергеуге кірісу кезінде тергеушіде анықталған мәліметтер базасы, соның
ішінде кәмелетке толмағанның қаралып отырған ерекшеліктері туралы да болуы
керек. Тергеу процесінде нақты кәмелетке толмағанның пайда болуы кезінде
тергеуші тергеу және тәрбиелік әсері бар аса тиімді шараларды қолдану
мәселелерін шешу үшін маңызды болып табылатын, дедукция әдісін пайдалана
отырып осы кәмелетке толмағанның өнегелі-психологиялық қасиеттерін орнату
керек [33, 5-10 б.б.].
Кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы ақпаратты
зерттеудің мақсатын былайша ажыратуға болады: кәмелетке толмаған
айыпталушының жеке басы туралы ілімін теориялық өңдеуде өзінің көрінісін
табатын ғылыми - танымдық және мәні қылмыстық сот ісін жүргізуде осы тұлға
туралы ақпаратты аса тиімді және ұтымды пайдалануды қамтитын қолданбалы
мақсат.
Кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы ақпаратты
зерттеуде жалпы ғылыми әдістерді екі деңгейде қарастыруға болады. Бірінші
деңгей - жинақтаушы. Бұл деңгейде бақылау, әңгімелесу,
сипаттайтын материалдар жинау, салыстыру және т.б. әдістерді қолдану
жолымен нақты жеке тұлға туралы ақпараттар жиналады. Екінші деңгей —
бағалаушы. Бұл деңгейде қылмыстық сот ісін жүргізудің қатысушысы негізінен
талдау, синтез, дедукция, индукция, ұқсастық және т.б. сияқты жалпы ғылыми
әдістерді қолданады. Ақпаратты зерттеудің бұл екі деңгейі үнемі алмасып
тұрады: дәлелдемелердің белгілі бір жинағын жинап, тергеуші оны бағалайды
және шешім шығарады; одан кейін сол сияқты бағаланатын және қандайда бір
нысанда қолданылатын нақты және әбден тексерілген ақпараттарды жинайды.
Атағаннан басқа кәмелетке толмаған айыпталушының жеке басы туралы
ақпаратты зерттеуде, бірінші ретте сараптамалық зерттеуді жүргізу кезінде,
сонымен қатар тергеушінің тергеу аясына түскен адамдармен тікелей өзара
қатынасы кезінде, криминалистиканың жеке ғылыми және арнайы әдістері
қолданылады. Болжаған қылмыскердің іздерін қылмыс жасаған жерден іздеу,
бекіту және алу арқылы іздеу-танымдық мақсатқа жету кезінде бақылау,
сипаттау, өлшеу сияқты жалпы ғылыми әдістермен қоса басқа да аса тар,
арнайы ауқымдағы — физикалық, химиялық және т.б. әдістер қолданылады.
Күдіктіні ұстау жағдайында да осы әдістер және салыстыру, талдау,
үлгілеу (моделирование) және т.б. тәрізді әдістер қолданылады. Тактикаға
-психологикалық мақсатқа жалпы ғылыми және психологиядан, ойын теориясынан,
конфликтологиядан, рефлективтік басқарудан және басқа білім салаларынан
алынған әдістерді қолданумен жетеміз. Олардың көмегімен тергеуші зерттейтін
тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып әртүрлі тергеу жағдайларында аса
тиімді тактикалық тәсілдер жүйесін таңдау үшін жеткілікті ақпаратты алады
және зерттейді [32, 132 б.].
Кәмелетке толмаған құқық бұзушыны түзеу мәселесін шешу кезіндегі
тәрбиелеу - алдын алу мақсатына әңгімелесу, жасалған әрекетті бағалау,
ықтимал нәтижелерді үлгілеу және т.б. әдістер арқылы жетуге болады.
Бақылауды кәмелетке толмаған айыпталушының жеке тұлғасы туралы ақпаратты
алудың кең таралған әдісі ретінде талдай келіп, диссертацияда тұрмыстық
және ғылыми психологиялық бақылаудың әдістерін сәйкестендіру мүмкіндігін
көрсетеді. Бақылау жоспарсыз және кездейсоқ, сонымен қатар нысаналы және
жоспарлы сипатқа ие болуы мүмкін. Сонымен бірге бақылаудың нәтижесі ылғида
жазбаша түрде бекітілмейді, олар көбінесе болжамдарды өңдеу үшін және
тактикалық мақсаттарда қолданылады, ал бұл жайт ғылыми психологиялық
бақылау үғымына жатпайды. Осыған байланысты қылмыстық сот ісін жүргізуде
бақылау әдісін қолданудың ерекшелігін атап өтіп, оның алдында тұрған
кәсіптік міндетті шешу үшін қажетті сезім мүшелері арқылы жүзеге асырылатын
кәмелетке толмаған айыпталушының тұлғасы туралы ақпаратты нысаналы, тікелей
жинау ретінде анықтауға болады.
Кәмелетке толмағанның әрекеттерін бақылай келіп тергеуші белгілі бір
мезетте қолдану үшін, соның ішінде психологиялық байланысты бекіту немесе
тергеліп жатқан істің мәні бойынша толық және сенімді айғақ алу үшін қандай
тактикалық тәсілдер аса тиімді болып табылатындығын анықтай алады. Сонымен
қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz