Шибан ұлысы
КІРІСПЕ
1. ШИБАН ҰЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, АУМАҒЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ БИЛЕУШІЛЕРІ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕР БОЙЫНША
1.1 Шибан әулеті және билеушілері туралы жазба деректер
1.2 Шибан ұлысының аумағы және статусы
1.3 Ұлыс халқының қалыптасуы, ру тайпалық құрамы
2. XV Ғ. ШАЙБАНИЛІК БИЛЕУШІЛЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫС ДЕШТІ ҚЫПШАҚ
2.1 XV ғ. басындағы Шайбанидтердің иеліктері және Әбілхайыр ханның билікке келуі қарсаңындағы Шайбан ұлысы
2.2 «Әбілхайыр хандығының» этносаяси тарихы
3.3 Ортаазиялық алғашқы шайбанилер немесе «шибандиттердің» этникалық құрылымы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ШИБАН ҰЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, АУМАҒЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ БИЛЕУШІЛЕРІ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕР БОЙЫНША
1.1 Шибан әулеті және билеушілері туралы жазба деректер
1.2 Шибан ұлысының аумағы және статусы
1.3 Ұлыс халқының қалыптасуы, ру тайпалық құрамы
2. XV Ғ. ШАЙБАНИЛІК БИЛЕУШІЛЕР ЖӘНЕ ШЫҒЫС ДЕШТІ ҚЫПШАҚ
2.1 XV ғ. басындағы Шайбанидтердің иеліктері және Әбілхайыр ханның билікке келуі қарсаңындағы Шайбан ұлысы
2.2 «Әбілхайыр хандығының» этносаяси тарихы
3.3 Ортаазиялық алғашқы шайбанилер немесе «шибандиттердің» этникалық құрылымы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі: Отандық тарих ғылымында соңғы жылдары үлкен серпіліс туындағанын көруге болады. Бұл әсіресе, ортағасырлық Қазақстан тарихының этносаяси тарихына қатысты зерттеулер екендігін атап өтуге тиіспіз. Солардың ішінде Жошы ұлысы, оның отан тарихындағы оны мен әкімшілік-саяси, этникалық құрылымына қатысты мәселелер жиі көтерілуде. Дегенмен, әлі де болса зерттеушілер назарынан тыс қалып келе жатқан мәселлер де жоқ емес. Сондай тақырыптардың бірі Шибан ұлысы. Алтын Орданың әкімшілік құрылымының бір бөлігі болып табылатын Шибан ұлысының аумағы қазіргі Батыс Қазақстан аумағына қатысты. Шайбан ұлысының құрылуы, аумағы, оның жалпы Алтын Орда көлеміндегі статусы, этникалық құрамын зертету бұған дейін де жалпалама түрде Алтын Орда тарихына қатысты зертеулерде көтерілді. Дегенмен, жеке зерттеу нысаны ретінде отандық тарихнамада қарастырылған жоқ.
Бұл ұлыстың тарихын мемлекеттіліктің дамуы тұрғысынан қарастырсақ, онда ол жалпылама түрде Қазақстанның ежелгі тарихындағы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттіліктерінің, ерте ортағасырлардағы Түрік, Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахандар мемлекеттерінің, одан кейінгі Алтын Орданың, ал нақты түрде Ақ Орда мемлекеттерінің тарихымен байланыстырамыз. Мемлекеттердің атауы әртүрлі болса да, оларға ортақ нәрсе, бір территория мен сол территорияда өмір сүрген ру-тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің тегі мен тілі, шаруашылығы мен мәдениеті, діни-рухани өмірлерінің ортақтығы жатты.
Отандық тарихнамада соңғы жылдары бұл бағыт бойынша үлкен сепріліс те туындап отырғандығын айтып өту қажет. Дегенмен соңғы жылдардағы тың зерттеулердің жетістіктерін ескере отырып, оларың әлі де болса жетімсіздігін атап өту қажет. Осы тұрғыдан алғанда тарих ғылымының көптеген мәселелерін өркениеттік тұрғыдан қарыстыру маңызды орынға ие болып отыр. Ортағасырлар кезеңіндегі этникалық қауымдастықтар мен мемлекеттердің қалыптасуының ортақ мәселелерін зерттеу отандық тарихнамадағы өркениеттік ұстанымға негізделген тың зерттеулерге незіделіп отыр. Әсіресе, зерттеушілердің арасында Жошы ұлысыны, соның ішінде Шайбан, Орда Ежен ұлыстарының тарихы үлкен қызығушылық туғызып келеді.
Шайбан ұлысын ХІV ғасырда билеген Болаттың екі ұлы Ибрагим мен Арабшах әкелерінен кейін ұлысты екіге бөліп, дербес басқарады. Олар жазда – Жайықтың жоғарғы ағысы бойында, қыста – Сыр бойында мекен етеді. Дерек беруші Әбілғазы Ибрагим мен Арабшахты бір-біріне көшіп-қонып араласты», - деп баяндайды. Жазба деректер Шайбан ұлысындағы екі иеліктің қай өңірде болғандығын нақты жазбаса да, оларды анықтауға болады. ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларға қарап, оларға талдау жасай келе, Арабшахтың иелігі шайбан Ұлысының оңтүстік бөлігін, ал Ибрагимнің иелігі солтүстік бөлігін алып жатқан деген тұжырымға келеміз. Бұған дәлел ретінде Арабшахтың 3-4 ұрпақтары: Ядгар ханның, Берке сұлтанның иеліктерін ХV ғасырдың ортасында Сыр бойынан, ал Ибрагимнің немересі Әбілқайырдың иелігін солтүстіктегі Тобыл өзені маңынан кездестіреміз.
Бұл ұлыстың тарихын мемлекеттіліктің дамуы тұрғысынан қарастырсақ, онда ол жалпылама түрде Қазақстанның ежелгі тарихындағы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттіліктерінің, ерте ортағасырлардағы Түрік, Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахандар мемлекеттерінің, одан кейінгі Алтын Орданың, ал нақты түрде Ақ Орда мемлекеттерінің тарихымен байланыстырамыз. Мемлекеттердің атауы әртүрлі болса да, оларға ортақ нәрсе, бір территория мен сол территорияда өмір сүрген ру-тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің тегі мен тілі, шаруашылығы мен мәдениеті, діни-рухани өмірлерінің ортақтығы жатты.
Отандық тарихнамада соңғы жылдары бұл бағыт бойынша үлкен сепріліс те туындап отырғандығын айтып өту қажет. Дегенмен соңғы жылдардағы тың зерттеулердің жетістіктерін ескере отырып, оларың әлі де болса жетімсіздігін атап өту қажет. Осы тұрғыдан алғанда тарих ғылымының көптеген мәселелерін өркениеттік тұрғыдан қарыстыру маңызды орынға ие болып отыр. Ортағасырлар кезеңіндегі этникалық қауымдастықтар мен мемлекеттердің қалыптасуының ортақ мәселелерін зерттеу отандық тарихнамадағы өркениеттік ұстанымға негізделген тың зерттеулерге незіделіп отыр. Әсіресе, зерттеушілердің арасында Жошы ұлысыны, соның ішінде Шайбан, Орда Ежен ұлыстарының тарихы үлкен қызығушылық туғызып келеді.
Шайбан ұлысын ХІV ғасырда билеген Болаттың екі ұлы Ибрагим мен Арабшах әкелерінен кейін ұлысты екіге бөліп, дербес басқарады. Олар жазда – Жайықтың жоғарғы ағысы бойында, қыста – Сыр бойында мекен етеді. Дерек беруші Әбілғазы Ибрагим мен Арабшахты бір-біріне көшіп-қонып араласты», - деп баяндайды. Жазба деректер Шайбан ұлысындағы екі иеліктің қай өңірде болғандығын нақты жазбаса да, оларды анықтауға болады. ХІV ғасырдың соңы мен ХV ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларға қарап, оларға талдау жасай келе, Арабшахтың иелігі шайбан Ұлысының оңтүстік бөлігін, ал Ибрагимнің иелігі солтүстік бөлігін алып жатқан деген тұжырымға келеміз. Бұған дәлел ретінде Арабшахтың 3-4 ұрпақтары: Ядгар ханның, Берке сұлтанның иеліктерін ХV ғасырдың ортасында Сыр бойынан, ал Ибрагимнің немересі Әбілқайырдың иелігін солтүстіктегі Тобыл өзені маңынан кездестіреміз.
1. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. В.Тизенгаузена. – Т.1. Извлечения из сочинений арабских. – СПб., 1884.
2. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. - Т.II. Извлечения из персидских сочинений. Собранные В. Тизенгаузеном и обработанные А.А.Ромаскевичем и С.Л.Волиным. – М.-Л., 1941.
3. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. М., 1957.
4. Таварих-и гузида-йи нусрат-наме / Исследование, критический текст, аннотированные оглавление и таблица сводных оглавлений к. филолог. наук А.М. Акрамова. – Ташкент, 1967.
5. Таварих-и гузида-йи нусрат-наме // МИКХ., – Алма-Ата, 1969. – 9-43 с.
6. Фатх наме // МИКХ., – Алма-Ата, 1969. – 44-90 с.
7. Шайбани наме // МИКХ., – Алма-Ата, 1969. – С. 91-127.
8. Футухат-и наме / В сб.: Ибрагимов С.К. «Футухат-хани» Бинай как источник по истории Казахстана второй половины ХV в. ХХV международный конгресс востоковедов. Доклады делегации СССР, ИВЛ. – М., 1960.
9. Маджму ат-тауарих // МИКК., - Вып. 1. – М., 1973. – С.210-213.
10. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аударған Б.Әбілқасымов. – Алматы, 1992. - 228 б.
11. Утемиш- хаджи. Чингиз-наме. Факс., пер., транск., текст. прим., исслед. В.П. Юдина. – Алматы, 1992.
12. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды// Автореф. докт. дисс. М., 1986. – 45 с.
13. Насонов А.Н. Монголы и Русь. – М.,Л., 1940. – 321 с.
14. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М., Л. 1950. – 350 с.
15. Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Иране XIII-XIV вв. – М., Л., 1960.
16. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. – Саранск. 1960.
17. Греков И.Б. Восточная Европа и упадок Золотой Орды. – М., 1975.
18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сер. XV- нач. XVI вв. – Алма-Ата, 1977.
19. Костюков В.П. Была ли Золотая Орда "Кипчакским ханством"?// Тюркологический сборник. Тюркские народы России и Великой степи. – М., 2006.
20. Костюков В.П. Улус Шибана Золотой Орды в XIII–XIV вв. / Под ред. И.М.Миргалеева. – Казань: Изд-во «Фэн» АН РТ, 2010. – 200 с.
21. Ускенбай К.З. Вост. Дешт-и Кыпчак в составе улуса Джучи в XIII-первой трети XV века: аспекты политической истории Ак Орды //Автореф. канд.дисс. – Алматы, 2002. – 25 с.
22. Юлай Шамиоғлы THE LIBERATION OF RUS FROM THE YOKE OF THE GOLDEN HORDE// AMERICAN HISTORICAL REVIEW, 1992.
23. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. – М., 1965. – 196 с.
24. Семенов А.А. К вопросу о происхождении и составе узбеков Шейбани-хана // МИТУСА. Вып. I. ТИИАЭ АН Тадж.ССР. – Т. XІІ. –Сталинабад, 1954. – 3-37 с.
25. Семенов А.А. Шейбани-хан и завоевание им империи тимуридов // МИТУСА. - Вып. I. ТИИАЭ АН Тадж.ССР. – Т. XІІ. – Сталинабад, 1954. – 39-83с.
26. Семенов А.А. Первые шайбаниды и борьба за Мауереннахр. // МИТУСА. - Вып. I. ТИИАЭ АН Тадж.ССР. – Т. XІІ. – Сталинабад, 1954. – 109-150 с.
27. Кәрібаев Б. Шайбанилық шежіре Қазақ хандарының шығу тегін неге бұрмалаған? // Ақиқат. - № 6. – 1993; Кәрібаев Б. Мұхаммед Шайбани ханның қазақтарға қарсы жасаған төрт жорығы // Ақиқат. - 1993. - №6.
28. Кәрібаев Б. Шайбанилық шежіре Қазақ хандарының шығу тегін неге бұрмалаған? // Ақиқат. - № 6. – 1993.
29. Кәрібаев Б. Мұхаммед Шайбани ханның қазақтарға қарсы жасаған төрт жорығы // Ақиқат. - 1993. - №6.
30. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) /Сост.: С.К.Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, В.П. Юдин. – Алма-Ата, 1969. – 652 с.
31. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара. (Записки Бухарского гостя). Перевод, предисловие и примечания Р.П.Джалиловой. Под ред. А.К. Арендса. – М., 1976. - 196 с.
32. Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии ХVІ-ХVІІІ вв. (Письменные памятники). – Ташкент, 1985. – 264 б.
33. Тулибаева Ж.М. Персоязычные источники по истории казахов и Казахстана ХІІІ-ХІХвв. – Астана, 2006. – 256 с.
34. Маджму ат-тауарих // МИКК., - Вып. 1. – М., 1973. – С.210-213.
35. Бартольд В.В. // Соч.,– М., 1966. – Т. ІV.
36. Тагирджанов А.Б. Описание таджикских и персидских рукописей Восточного отдела библотеки ЛГУ. – Т. I. История, биография, география. – Ленинград, 1962.
37. Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в ХV-ХVІІ вв. – М., 1982. - 133 с.
38. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой орды. –М., 1973.
39. История Татар 2002 – «История Татар» Ц. Де Бридиа // Христианский мир и «Великая Монгольская империя». – СПб., 2002.
40. Қинаятұлы.З. Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті. – Алматы, 2010.
41. Қазақстан тарихы: көне замандардан бүгінгі күнге дейін. 5-томдық. - Т. 2. – Алматы, 1998. – 520 б.
42. Юдин В.П. Переход власти к племенным биям и неизвестной династии Тукатимуридов в казахских степях в ХІҮ в. // Утемиш-Хаджи. Чингиз наме. Переводы, исследования В.П.Юдина. - Алматы, - 1992. – 112 б.
43. Абуль-Гази Багадур-хан. Родословное древо тюрков. Иакинф. История первых четырех ханов дома Чингизовых. Стэнли Лэн-Пуль. Мусульманские династии. – Москва – Ташкент – Бишкек, 199. – 647.
44. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы, 2003. - 616 б.
45. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы / Шағатай-қазақ тілінен аударып, алғы сөзін жазғандар Н. Мингулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов. – Алматы, 1997. - 128 б.
46. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трехтысячилетий. – Алматы, 1992. – 384 с.
47. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. – М., 2002.
48. Ибрагимов С.К. «Шейбани нама» Бинаи как источник по истории Казахстана ХV века // ТСВ АН КазССР.– Алма-Ата, 1959. – Т.1. – 190-207 с.
49. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды // В кн.: На стыке континентов и цивилизации... (из опыта образования и распада империй Х-ХVІ вв.) – М., 1996. – 277-526 с.
50. Зайцев И.В. Астраханское ханство. – М., 2004.
51. Меховский М. Трактат о двух Сарматиях / Введение, перевод и комментарии С.А. Аннинского. – М.-Л., 1936.
52. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л., 1974. – 728 с.
53. Халид Қ. Тауарих хамса: (Бес тарих) Аударған Б. Төтенаев, А.Жолдасов. – Алматы, 1992. – 304 б.
54. Тынышпаев М. История казахского народа. – Алматы, 1998.
55. Костяков А.П. Улус Шибана Золотой Орды в XIII-XIV в. – Казань, - 2010. – 120 с.
2. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. - Т.II. Извлечения из персидских сочинений. Собранные В. Тизенгаузеном и обработанные А.А.Ромаскевичем и С.Л.Волиным. – М.-Л., 1941.
3. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. М., 1957.
4. Таварих-и гузида-йи нусрат-наме / Исследование, критический текст, аннотированные оглавление и таблица сводных оглавлений к. филолог. наук А.М. Акрамова. – Ташкент, 1967.
5. Таварих-и гузида-йи нусрат-наме // МИКХ., – Алма-Ата, 1969. – 9-43 с.
6. Фатх наме // МИКХ., – Алма-Ата, 1969. – 44-90 с.
7. Шайбани наме // МИКХ., – Алма-Ата, 1969. – С. 91-127.
8. Футухат-и наме / В сб.: Ибрагимов С.К. «Футухат-хани» Бинай как источник по истории Казахстана второй половины ХV в. ХХV международный конгресс востоковедов. Доклады делегации СССР, ИВЛ. – М., 1960.
9. Маджму ат-тауарих // МИКК., - Вып. 1. – М., 1973. – С.210-213.
10. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аударған Б.Әбілқасымов. – Алматы, 1992. - 228 б.
11. Утемиш- хаджи. Чингиз-наме. Факс., пер., транск., текст. прим., исслед. В.П. Юдина. – Алматы, 1992.
12. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды// Автореф. докт. дисс. М., 1986. – 45 с.
13. Насонов А.Н. Монголы и Русь. – М.,Л., 1940. – 321 с.
14. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М., Л. 1950. – 350 с.
15. Петрушевский И.П. Земледелие и аграрные отношения в Иране XIII-XIV вв. – М., Л., 1960.
16. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. – Саранск. 1960.
17. Греков И.Б. Восточная Европа и упадок Золотой Орды. – М., 1975.
18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сер. XV- нач. XVI вв. – Алма-Ата, 1977.
19. Костюков В.П. Была ли Золотая Орда "Кипчакским ханством"?// Тюркологический сборник. Тюркские народы России и Великой степи. – М., 2006.
20. Костюков В.П. Улус Шибана Золотой Орды в XIII–XIV вв. / Под ред. И.М.Миргалеева. – Казань: Изд-во «Фэн» АН РТ, 2010. – 200 с.
21. Ускенбай К.З. Вост. Дешт-и Кыпчак в составе улуса Джучи в XIII-первой трети XV века: аспекты политической истории Ак Орды //Автореф. канд.дисс. – Алматы, 2002. – 25 с.
22. Юлай Шамиоғлы THE LIBERATION OF RUS FROM THE YOKE OF THE GOLDEN HORDE// AMERICAN HISTORICAL REVIEW, 1992.
23. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. – М., 1965. – 196 с.
24. Семенов А.А. К вопросу о происхождении и составе узбеков Шейбани-хана // МИТУСА. Вып. I. ТИИАЭ АН Тадж.ССР. – Т. XІІ. –Сталинабад, 1954. – 3-37 с.
25. Семенов А.А. Шейбани-хан и завоевание им империи тимуридов // МИТУСА. - Вып. I. ТИИАЭ АН Тадж.ССР. – Т. XІІ. – Сталинабад, 1954. – 39-83с.
26. Семенов А.А. Первые шайбаниды и борьба за Мауереннахр. // МИТУСА. - Вып. I. ТИИАЭ АН Тадж.ССР. – Т. XІІ. – Сталинабад, 1954. – 109-150 с.
27. Кәрібаев Б. Шайбанилық шежіре Қазақ хандарының шығу тегін неге бұрмалаған? // Ақиқат. - № 6. – 1993; Кәрібаев Б. Мұхаммед Шайбани ханның қазақтарға қарсы жасаған төрт жорығы // Ақиқат. - 1993. - №6.
28. Кәрібаев Б. Шайбанилық шежіре Қазақ хандарының шығу тегін неге бұрмалаған? // Ақиқат. - № 6. – 1993.
29. Кәрібаев Б. Мұхаммед Шайбани ханның қазақтарға қарсы жасаған төрт жорығы // Ақиқат. - 1993. - №6.
30. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) /Сост.: С.К.Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, В.П. Юдин. – Алма-Ата, 1969. – 652 с.
31. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара. (Записки Бухарского гостя). Перевод, предисловие и примечания Р.П.Джалиловой. Под ред. А.К. Арендса. – М., 1976. - 196 с.
32. Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии ХVІ-ХVІІІ вв. (Письменные памятники). – Ташкент, 1985. – 264 б.
33. Тулибаева Ж.М. Персоязычные источники по истории казахов и Казахстана ХІІІ-ХІХвв. – Астана, 2006. – 256 с.
34. Маджму ат-тауарих // МИКК., - Вып. 1. – М., 1973. – С.210-213.
35. Бартольд В.В. // Соч.,– М., 1966. – Т. ІV.
36. Тагирджанов А.Б. Описание таджикских и персидских рукописей Восточного отдела библотеки ЛГУ. – Т. I. История, биография, география. – Ленинград, 1962.
37. Султанов Т.И. Кочевые племена Приаралья в ХV-ХVІІ вв. – М., 1982. - 133 с.
38. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой орды. –М., 1973.
39. История Татар 2002 – «История Татар» Ц. Де Бридиа // Христианский мир и «Великая Монгольская империя». – СПб., 2002.
40. Қинаятұлы.З. Шыңғыс хан және Қазақ мемлекеті. – Алматы, 2010.
41. Қазақстан тарихы: көне замандардан бүгінгі күнге дейін. 5-томдық. - Т. 2. – Алматы, 1998. – 520 б.
42. Юдин В.П. Переход власти к племенным биям и неизвестной династии Тукатимуридов в казахских степях в ХІҮ в. // Утемиш-Хаджи. Чингиз наме. Переводы, исследования В.П.Юдина. - Алматы, - 1992. – 112 б.
43. Абуль-Гази Багадур-хан. Родословное древо тюрков. Иакинф. История первых четырех ханов дома Чингизовых. Стэнли Лэн-Пуль. Мусульманские династии. – Москва – Ташкент – Бишкек, 199. – 647.
44. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы, 2003. - 616 б.
45. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы / Шағатай-қазақ тілінен аударып, алғы сөзін жазғандар Н. Мингулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов. – Алматы, 1997. - 128 б.
46. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трехтысячилетий. – Алматы, 1992. – 384 с.
47. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. – М., 2002.
48. Ибрагимов С.К. «Шейбани нама» Бинаи как источник по истории Казахстана ХV века // ТСВ АН КазССР.– Алма-Ата, 1959. – Т.1. – 190-207 с.
49. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды // В кн.: На стыке континентов и цивилизации... (из опыта образования и распада империй Х-ХVІ вв.) – М., 1996. – 277-526 с.
50. Зайцев И.В. Астраханское ханство. – М., 2004.
51. Меховский М. Трактат о двух Сарматиях / Введение, перевод и комментарии С.А. Аннинского. – М.-Л., 1936.
52. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л., 1974. – 728 с.
53. Халид Қ. Тауарих хамса: (Бес тарих) Аударған Б. Төтенаев, А.Жолдасов. – Алматы, 1992. – 304 б.
54. Тынышпаев М. История казахского народа. – Алматы, 1998.
55. Костяков А.П. Улус Шибана Золотой Орды в XIII-XIV в. – Казань, - 2010. – 120 с.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Отандық тарих ғылымында соңғы жылдары үлкен
серпіліс туындағанын көруге болады. Бұл әсіресе, ортағасырлық Қазақстан
тарихының этносаяси тарихына қатысты зерттеулер екендігін атап өтуге
тиіспіз. Солардың ішінде Жошы ұлысы, оның отан тарихындағы оны мен
әкімшілік-саяси, этникалық құрылымына қатысты мәселелер жиі көтерілуде.
Дегенмен, әлі де болса зерттеушілер назарынан тыс қалып келе жатқан
мәселлер де жоқ емес. Сондай тақырыптардың бірі Шибан ұлысы. Алтын Орданың
әкімшілік құрылымының бір бөлігі болып табылатын Шибан ұлысының аумағы
қазіргі Батыс Қазақстан аумағына қатысты. Шайбан ұлысының құрылуы, аумағы,
оның жалпы Алтын Орда көлеміндегі статусы, этникалық құрамын зертету бұған
дейін де жалпалама түрде Алтын Орда тарихына қатысты зертеулерде көтерілді.
Дегенмен, жеке зерттеу нысаны ретінде отандық тарихнамада қарастырылған
жоқ.
Бұл ұлыстың тарихын мемлекеттіліктің дамуы тұрғысынан қарастырсақ, онда
ол жалпылама түрде Қазақстанның ежелгі тарихындағы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы
мемлекеттіліктерінің, ерте ортағасырлардағы Түрік, Батыс Түрік, Түргеш,
Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахандар мемлекеттерінің, одан кейінгі Алтын
Орданың, ал нақты түрде Ақ Орда мемлекеттерінің тарихымен байланыстырамыз.
Мемлекеттердің атауы әртүрлі болса да, оларға ортақ нәрсе, бір территория
мен сол территорияда өмір сүрген ру-тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің
тегі мен тілі, шаруашылығы мен мәдениеті, діни-рухани өмірлерінің ортақтығы
жатты.
Отандық тарихнамада соңғы жылдары бұл бағыт бойынша үлкен сепріліс те
туындап отырғандығын айтып өту қажет. Дегенмен соңғы жылдардағы тың
зерттеулердің жетістіктерін ескере отырып, оларың әлі де болса
жетімсіздігін атап өту қажет. Осы тұрғыдан алғанда тарих ғылымының
көптеген мәселелерін өркениеттік тұрғыдан қарыстыру маңызды орынға ие болып
отыр. Ортағасырлар кезеңіндегі этникалық қауымдастықтар мен мемлекеттердің
қалыптасуының ортақ мәселелерін зерттеу отандық тарихнамадағы өркениеттік
ұстанымға негізделген тың зерттеулерге незіделіп отыр. Әсіресе,
зерттеушілердің арасында Жошы ұлысыны, соның ішінде Шайбан, Орда Ежен
ұлыстарының тарихы үлкен қызығушылық туғызып келеді.
Шайбан ұлысын ХІV ғасырда билеген Болаттың екі ұлы Ибрагим мен Арабшах
әкелерінен кейін ұлысты екіге бөліп, дербес басқарады. Олар жазда –
Жайықтың жоғарғы ағысы бойында, қыста – Сыр бойында мекен етеді. Дерек
беруші Әбілғазы Ибрагим мен Арабшахты бір-біріне көшіп-қонып араласты, -
деп баяндайды. Жазба деректер Шайбан ұлысындағы екі иеліктің қай өңірде
болғандығын нақты жазбаса да, оларды анықтауға болады. ХІV ғасырдың соңы
мен ХV ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларға қарап, оларға талдау жасай
келе, Арабшахтың иелігі шайбан Ұлысының оңтүстік бөлігін, ал Ибрагимнің
иелігі солтүстік бөлігін алып жатқан деген тұжырымға келеміз. Бұған дәлел
ретінде Арабшахтың 3-4 ұрпақтары: Ядгар ханның, Берке сұлтанның иеліктерін
ХV ғасырдың ортасында Сыр бойынан, ал Ибрагимнің немересі Әбілқайырдың
иелігін солтүстіктегі Тобыл өзені маңынан кездестіреміз.
Әбілқайырдың әкесі қайтыс болғаннан кейін солтүстік бөлікте Сопы, одан
кейін Жұмадық ханның билігі орнағанымен, олардың жарлығының солтүстік
бөліктің барлық ұлыстарына жетпейді. Б.А. Ахмедов өз еңбегінде Әбілқайырдың
билікке келуі қарсаңында Шайбан Ұлысында пайда болған жеке ұлыстарға
Жұмадық ханның, Махмұд қожа ханның, Мұстафа ханның, Даулат-Шайх-оғланның,
сондай-ақ Тура қаласы мен оған іргелес аудандардың бүркіт тайпасының
көсемдері Адаб бек пен Кепек бектің билігі жүргендігін айтады.
Кез-келген мемлекеттің дамуының негізі – бір аумақта шоғырланған
адамдардың ортақ идеялары, көзқарастары болып табылады. Бұл идеялар мен
көзқарастар әр халықта әртүрлі болып келеді. Құндылықтар мен ұстанымдар
жүйесі белгілі бір халықтың ғасырлар бойы қалыптасатын даму тарихымен тығыз
байланысты. Іргелі идеялар мен қағидалар жүйесі кез келген халықтың өзіндік
ерекшелігін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер сол халықтың ғасырлар бойы жүріп
өткен тарихына қатысты қалыптасады. Қазақстанның мемлекеттік идеологиялық
ұстанымдарының негіздері де біздің халқымыздың өткен тарихымен тығыз
байланысты. Сондықтан, шайбан ұлысының этносаяси тарихын зерттеу өзекті
тақырыптардың қатарына жатады.
Мақсаты: XIV-XV ғасырлардағы Шайбан ұлысының этносаяси тарихының
мәселелерін қарастыру.
Осыған орай, төмендегідей міндеттер айқындалды:
- Шибан әулеті және билеушілері туралы жазба деректердің
мәліметттерін талдау;
- Шибан ұлысының аумағы және статусы туралы мәселені отандық
тарихнамадағы Ақ Орда, Көк орда концепциялары шегінде
қарастыру;
- Шибан ұлысы халқының қалыптасуы, ру тайпалық құрамы туралы
мәселлерде зерделеу;
- XV ғ. басындағы Шайбанидтердің иеліктері және Әбілхайыр ханның
билікке келуінің мәселелерін талдау;
- Әбілхайыр хандығының этносаяси тарихына талдау жасау;
- Ортаазиялық алғашқы шайбанилер немесе шибандиттердің
этникалық құрылымы туралы мәселелерді сараптау.
Деректік негізі: Өткен кезеңдер туралы тарихи білім, ең алдымен дерек
көздері негізінде анықталады. Олардың алуан түрлілігі қоғам дамуы туралы
біздің түсінігімізге өз әсерін тигізеді. Шайбан ұлысына қатысты деректер
негізінен Алтын Орда мемлекетінің тарихына қатысты әртекті тарихи
деректерде өз көрінісін тапқан. Деректерді жіктеуді лингвистикалық,
хронологиялық, әулеттік негізде немесе олардың туындауы қағидаттары арқылы
жүзеге асыруға болады. Олай болса, біздің көз алдымызға моңғол, қытай,
парсы, армян, араб, византиялық, орыс, латын, итальян, француз деректерінің
кең спектрі жайылып сала береді. Алтын Орда бойынша деректер негізінен
мемлекеттің саяси тарихы мен оның басқа мемлекеттермен қарым – қатынастарын
қамтиды. Осындай сан-салалы деректер ішінде Шайбан ұлысына қатысты
мәліметтер сақталған.
Бұл деректердің ішінде араб және парсы авторларының мәліметтері ерекше
маңызды болып табылады. Олардың басым бөлігін өткен ғасырда шығыстанушы
В.Г.Тизенгаузен [1] жинақтап басып шағарған болатын. "Алтын Орда тарихына
қатысты материалдар жинағының" бірінші бөлімі жарыққа 1884 ж. шыққан
болатын және күні бүгінге дейін жалпы Алтын Орда, соның ішінде біз
қараситырып отырған Шибан ұлысының өмірінің әртүрлі жақтарын зерттеуде өте
маңызды құрал болып табылады. Араб авторларының көпшілігі Жошы ұлысына
келмей - ақ, қажетті ақпараттарды дипломаттар мен саудагерлерден жинастыруы
араб деректерінің кемшілігіне жатады. Сондықтан тарихи деректер сипаттайтын
жалпы картина дұрыс көрсетілмеген немесе, тіпті қателіктерге бой алдырған.
Соның өзінде археологиялық, дипломатиялық хаттар және т.б. дерек көздерін
сараптай отырып тарихи болмысты ашып көрсетуге және толықтыруға болады.
"Алтын Орда тарихына қатысты материалдар жиынтығының" II томы 1941 жылы
жарық көрді [2]. Оның негізін парсы авторларының шығармаларынан үзінділер
құрады. Бұл тарихи дерек көздерінде Алтын Орданың, Шайбан ұлысының саяси
тарихында орын алған оқиғалар , оның билеушілері туралы жазылған еді.
Шайбан ұлысы мен Жошының бесінші ұлы Шайбанның өзіне қатысты мәліметтер
Рашид-ад-Диннің "Джами ат-тауарих" еңбегінде моңғол ұлыстарының тарихын
негізінде жан-жақты сипатталған. Еңбекте жаулап алынған моңғол билігіндегі
аумақтардың әкімшілік құрылысы мен оны ұйымдастыру мәселелері бойынша
көптеген салыстырмалы материалдар берілген. Алтын Орда құрамындағы Шайбан
ұлысы туралы жалпы жағрафиялық мәліметтер XIV ғ. қатысты, ал мемлекеттің
аумағын белгілеген алғашқы мәліметтер Карпини мен Рубрукке тиесілі. Плано
Карпини мен Гильом Рубруктың [3] шығармаларында маңызды және құнды
жағрафиялық, сондай-ақ әкімшілік-саяси ақпараттар жинақталған. Карпини мен
Рубрук мәліметтерінің құндылығы Бату хан әскерінің 1242 ж. шегінісі
нәтижесінде Орданың батыс шектерін анықтауға мүмкіндік берген еді.
Біздің тақырыбымыз үшін келесі бір деректер тобына – шайбанилық
деректер жатады. Тауарих-и гузида-йи нусрат наме [4-5], Фатх-наме [6],
Шайбани-наме [7], Футухат-и хани [8], Маджму ат-тауарих [9], Түрік
шежіресі [10], Шыңғыс-наме [11] атты тарихи шығармалардағы мәліметтерде
ХY ғасырдың бірінші жартысындағы Шығыс Дешті Қыпшақ, Моғолстан және
Мауреннахр аумақтарында болған саяси оқиғалар, Шығыс Дешті Қыпшақтағы
этникалық процестер, осы кезеңдегі тарихи тұлғалардың жеке өмірбаянына
қатысты оқиғалар, хандар әулетінің шежіресі және тағы басқа көптеген
мәселелер туралы баяндалады. Жалпы алғанда, шайбанилық деректер тобы Шайбан
әулеті мен мемлекетіне қатысты жазба деректер ішіндегі ең басты, ең негізгі
деректер қатарына жатқызылады.
Тақырыптың зерттелуіне келер болсақ Шайбан ұлысы мен оның тарихына
қатысты зертеулер жалпы Алтын Орда тарихы, Ақ Орда тарихына қатысты, одан
кейін ғана Орта Азиядағы XVI ғ. басындағы шайбанидтер әулетінің билікке
келуіне қатысты зертеулерге байланысты көтеріліп, зерттелді.
Бұл тақырып бойынша Х.М. Френ, В.В. Григорьев, Ф.К. Брун, В.К.
Трутовский, Н.И. Веселовский, П.Н. Милюков, Д.Ф. Кобеко, Л.Л. Голицын, С.С.
Краснодубровский, Ф.Ф. Чекалин [12] және т.б. еңбектері белгілі. Лған
тақрыпты зерттеу кеңестік кезенде де өз жалғасын тапты. Аталған кезеңге
қатысты еңбектерде Алтын Орданың Шығыс Еуропа, Капказ, Сібір, Орталық Азия
және Ресей халықтарының саяси, экономикалық, этникалық және мәдени дамуына
тікелей немесе жанама ықпалы туралы баяндалады. Дегенмен, марксистік-
лениндік әдістемесімен қаруланған бұл зерттеулерде Алтын Орда үстемдік
еткен халықтар үшін басқыншы-жазалаушы болған, олардың даму үдерісін
тоқтатып, шегіндірген деген сыңайда қорытындылар жасалады. Бұл қатардағы
тарихи зерттеулерге А.Н. Насонов [13], Б.Д. Греков, А.Ю. Якубовский [14],
И.П. Петрушевский [15], М.Г. Сафаргалиев [16],И.Б. Греков [17], К.А.
Пищулина [18] және т.б. еңбектері жатады.
Алтын Орданың тарихнамасы XXғ. 90-шы жылдары Ресей ғылымының
перспективті бағыттарының біріне айналды. Жетекші зерттеушілердің бірі
татар ғалымы Мірқасым Усманов ортағасырлық мемлекеттің тарихын зерттеуде
бірқатар мәселелерді қойып белгіледі. Алтын Орда тарихының әртүрлі
аспектілерін зерттеуде заманауи және перспективалы тәсілдерді
В.П. Костюков [19] ұсынып, пікірінше Жошы билігіндегі далалықтарды және
одан тысқары бөліктерді жаппай "қыпшақтандырумен" қатар Қытайдан Мысырға
дейінгі Алтын Ордадан тысқары аумақтардағы этникалық үдерістерге
қыпшақтардың өздері де қатысты. В.П. Костюковтың біздің тақырыбымызға
тікелей қатысы бар Улус Шибан Золотой Орды деген еңбегі ол қайтыс
болғаннан кейін әріптестері Қазақ қалысында басып шығарды [20].
Қазіргі қазақстандық тарихнамадағы келесі ұстанымдарды бөліп көрсетуге
болады. Зерттеуші Қ.Өскенбай "Шығыс Дешті-Қыпшақты жаулап алу және оны
моңғол империясының құрамына енгізудің аймақтық және одан арғы этносаяси
тарихы үшін екі маңызды салдары болды. Моңғол үстемдігі жаулап алған
халықтың этникалық формасы мен әлеуметтік-саяси құрылымын едәуір өзгертті
және мұның өзі бүкіл этносаяси жағдайға күшті әсер етті; бастапқыда Шығыс
Дешті-Қыпшақ аумағымен шектелген Жошы ұлысының шекарасы шеңберіндегі
халықтың саяси бірігуі жүзеге асты" [21, 17 б.].
Американдық ғалым Юлай Шамиоғлы [22] Алтын Орданың экологиялық және ауа
райы мәселелерін зерттеу нысанына айналдырып, шын мәнінде Л.Н. Гумилевтің
географиялық және экологиялық көптүрлілік идеясын жалғастырды. Бұдан басқа
Юлай Шамилоғлының Алтын Орда қоғамының тайпалық құрылымның проблемалары
бойынша тарихнамалық ізденістері қызықтырады. Шибан ұлысының тарихына
қатысты кейбір мәселелер Б.А. Ахмедовтың көшпелі өзбектер мемлекетінің
тарихына арналған зерттеулерінде көрініс берді [23] .
Ал, кейінгі шибандықтар туралы зерттеулер А.А. Семеновтың
зерттеулерінде қарастырылды [24-26]. Ал, қазақстандық зерттеуші
Б.Б. Кәрібаев шайбанилық деректер және Мұхаммед Шайбани ханның
қазақстарға қарыс жорықтары туралы мақалларын жарияладым [27-29].
Шайбан ұлысының тарихына араналған зертеулерге қысқаша қорытнды
жасасақ, жоғарыда тап өткеніміздей Шайбан ұлысының тарихы жалпыАлтын Орда
тарихы мен Орда Ежен ұлысының, яғни Ақ Орда тарихына қатысты қарастырлағна.
Одан кейін ғана Әбілхайыр хандығы және Орта Азиядағы алғашқы Шайбанилік
билеушілерге қатысты зертетулерге байланысты зерттелген. Тарихнамада әлі
күнге дейін шайбан ұлысының статусы, оның аумағы және алғашқы билеушілеріне
қатысты толықтай зерттеулер бар деп айтуға болмайды. Сондықтан, бұл
болашақта зерттелуге тиісті тың тақырып.
Құрылымы кіріспе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімімен
қатар, екі тараудан, әр тарау үш бөліктен тұрады.
1. ШИБАН ҰЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, АУМАҒЫ ЖӘНЕ
АЛҒАШҚЫ БИЛЕУШІЛЕРІ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕР БОЙЫНША
1. Шибан әулеті және билеушілері туралы жазба деректер
Шайбан ұлысының негізін қалаған Шайбан туралы мәліметтер өте аз. Шибан
Жошының бесінші ұлы. Жазба деректерге сүйенсек Шибанның көптеген
әйелдерінен он екі ұл туылған, міне осы ұрпақ шайбанидтер әулетінің
негізін қалады. Кейібір мәліметтерге қарағанда Шибан әкесі Жошының көзі
тірісінде-ақ хан дәрежесін алған. Жошы Шығыс Дешті Қыпшақты өз иелігін
алған кезеңде, 1226 жылы хан атанған. Әбілғазы Бахадұр ханның мәліметтері
бойынша Шибан, өзге де ағаларымен бірге, мәселен Бату және басқа төрт
ағасымен бірге 1231-1234 жылдары Қытайды жаулап алуға қатысқан [10, 56 б.].
Бұдан кейінгі Шибанға қатысты мәліметтер он бес жылдан кейінгі оқғаларға
байланысты айтылады. Бұлардың алғашқысы 1236 жылғы батыс жорығына
байланысты. Рашид ад-Дин оның есімін моңғол әскеріні оң жақ қанатын
басқарған, 1236 жылы күзде Бұлғар бойында кездескен әскер басшылары
қатарында атайды. Шибанның есімі тізімде Батудан кейін екінші болып
аталған. Махмұд Уалидің мәліметі бойынша Шибан осы әскердің оң қанатының
бас қолбасшысы ретінде аталады. Бартольдің көретуінше Шибанның Батудан
басқа үлкен ағалары Берке мен Беркешар батыс жорығына қатыспаған еді.
Сондықтан да блар Рашид ад-Динде Шибан есімі Бату мен Орда Еженнен кейін
айтылады. Плано Карпидиде де Жошы үлдарын осы ретпен келтіреді. Раши ад-Дин
Шыңғыс ұрпақтарының ұрысқа жеке дара қатысуын қызықты факт ретінде
келтіреді. Солардың бірі ретінде Шибанның жеке дара ұрыстарға қатысып,
ерлігімен көзге түскендігін баса көрсетеді. Бұл Бұлғар мен Башқұртты жаулап
алу кезінде болған еді. Шибен емсі жеті жылдық соғыс аяқталғаннан кейін екі
рет әулеттік мәсллер сөз болғанда аталады. Ол 1246 жылы Күйікті хан
көтергенде салтанақтқа қатысқандар қатарында айтылса, 1248 жылы Батудың
қолдауымен Мөңкені хан сайлау туралы өткен құрылтайға қатысушы ретінде
аталады.
Ж.М. Төлебаеваның еңбегінде Шайбан ұлысының тарихына қатысты деректерді
талдауға арнайы көңіл бөліп, ХІІІ- ХІХ ғғ парсы тіліндегі қазақ тарихына
қатысты жазба деректерді территориялық-уақыттық, типтік және тематикалық
белгілер бойынша сыныптау оларды жүйелеуде өте тиімді деп есептейді де,
алғашқы белгіге сүйеніп парсы тіліндегі жазба деректерді – хулагулік,
делилік, селжұқтық, жалайырлық, темірлік, шайбанилық, бабырлық, сефевилік,
аштарханилык, бұхарлық, қоқандық деректер тобы деп топтастырады [33, 10
б.]. Одан әрі ол әрбір топтағы деректерді типтік белгілеріне қарай
нарративті және құжатты шығармаларға жатқызып, жиі кездесетін нарративті
шығармалардың өзін түріне қарай – анналдар (әр жылда болған маңызды
оқиғалардың қысқаша жазбасы); тарихи оқиғалар; мемуарлар; өмірбаяндар;
тарихи-әдеби шығармалар; тәлім-тәрбиелік мазмұндағы трактаттар деп жіктейді
[33, 10-18 бб.]. Бір тілде, бірақ әр түрлі тарихи кезең мен әртүрлі әулет
билігі тұсында жазылған жазба деректерді Ж.М. Төлебаева ұсынып отырған
белгілер бойынша сыныптау өте тиімді. Ал егер Қазақ хандығының құрылу
тарихына қатысты жазба деректер әр тілде, әр аумақта, әр түрлі әулеттер
тұсында жазылса, кейбір деректердегі мәліметтер өте аз, әрі қысқа және үзік-
үзік болса, оларды қалай топтастыруға болады? Мысалы, ХІІІ-ХY ғасырлардағы
араб авторларының шығармаларындағы Алтын Орданың тарихына қатысты
мәліметтерді, ХІІІ-ғасырдың 40-шы жылдарындағы Монғолдың құпия
шежіресіндегі мәліметтерді, сондай-ақ армян деректеріндегі Алтын Ордаға
қатысты жазба дерек мәліметтерін қандай белгіге сай топтаймыз? ХІІІ
ғасырдағы европалық В. Рубруктың, Плано Карпинидің, Марко Полоның
еңбектеріндегі мәліметтерді қандай топқа жатқызамыз? Ал халық ауыз
әдебиетіндегі тарихи аңыз-әңгімелер, батырлық жырлар мен дастандар,
шежірелер қалайша топтастырылады және сыныпталады?
Жалпы, Қазақ хандығының құрылуы ХY ғасырдың орта шенінде жүзеге асқан
қазақ тарихындағы аса маңызды оқиға болса, оның саяси алғышарттарына ХІY-ХY
ғасырлардағы, ал этникалық алғышарттарына ХІІІ-ХY ғасырлардағы тарихи
дамулар мен процестер жатады. Осы аралықтағы тарихи дамулар барысы тек
жазба ескерткіштерде ғана емес, сонымен бірге ауыз әдебиетінде де көрініс
тауып, бейнеленген. Сол себепті де біз қарастырып отырған мәселемізге
қатысты дерек мәліметтерінің барлығын екі үлкен топқа бөлеміз. Бірінші топ
– барлық жазба деректеріндегі мәліметтер, ал екінші топқа ауыз
әдебиетіндегі мәліметтер жатқызылады.
Бірінші топтағы жазба дерек мәліметтеріне келсек, оларды тілдік,
аумақтық және территориялды-уақыттық немесе әулеттік принциптерге сай бөліп
қарастыруға болады. Тілдік принцип бойынша араб, армян, орыс, монғол,
түрік, тілдерінде жазылған деректер осы тілдердегі деректер тобын құрайды.
Ал аумақтық принципке сай В.П. Юдин, Ж.М. Төлебаева айтып өткен хулагулік,
темірлік, шайбанилық, шағатайлық, аштарханилық әулеттер билігі тұсында
жазылған тарихи шығармаларындағы мәліметтер осы аталған әулеттердің
деректер тобына жатқызылады.
Төменде осы принциптер бойынша топтастырылған деректер тобындағы әр
жазба ескерткішке, оның мәліметтеріне тоқтап, ол мәліметтердің Қазақ
хандығының құрылу тарихын қаншалықты көрсететініне, олардың маңызына
сипаттама берелік.
Шайбан әулеті туралы жазба деректердің бюасында авторы белгісіз деп
саналытын Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме еңбегі тұр. Бұл деректі
көптеген зерттеушілер Мұхаммед Шайбани ханның өзі жазған есептйді. Бұл
деректе мынадай сипаттағы мәліметтер кездеседі:
1) XY ғасырдың бірінші ширегінде Әбілқайырды қолдаған ру-тайпа
көсемдері туралы;
2) 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі жеңілістен соң Әбілқайыр ханның 3 жасар
немересі Махмуд бахадур-сұлтанның Өз Темір тайшыға тұтқынға түсуі туралы;
3) Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтағы Шибан
әулетінің жағдайы туралы;
4) Әбілқайыр ханның мұрагерлеріне қарсы күрескен саяси күштердің
жетекшілері туралы [30, 16-20 бб.].
Шайбанилық деректер тобындағы келесі еңбекке – Шәді молданың дастан
түрінде жазылған Фатх-нама атты еңбегі жатады. Фатх-наме ХYІ ғасырдың
басында, шамамен 1505 жылы жазылған. Ж.М.Төлебаеваның көрсетуі бойынша
дастан Шибани хан дүниеге келген 1451 жылдан оның 1501 жылы Самарқан тағын
иемденгенге дейінгі Дешті Қыпшақ, Хорезм және Мауереннахрдағы жағдайларды
баяндайды [30, 89 б.]. Фатх-наменің біздің тақырыбымызға қатысты
мәліметтері Таварих-и гузида-йи нусрат-наме мәліметтерімен ұқсас,
дегенмен де ол деректе тек өзіне ғана тән құнды мәліметтер айтылады.
1) Әбілқайыр ханның қайтыс болуынан кейін шайбанилық әулеттің өкілі
Йадгар ханның таққа отырғандығы;
2) Буреке сұлтанның Cыр бойында Жүніс ханмен шайқасы;
3) Сол кездерде Мұхаммед Шейбани ханның 16 жаста болып, Иадгар ханнан
сыйлық алғаны;
4) Иадгар ханнан кейін билікке Әбілқайыр ханның ұлы Шейх Хайдардың
келуі:
5) Қарсы күштердің Иадгар ханды өлтіруі [30, 53-57 бб.].
Шайбанилық топтағы келесі дерекке Бинаидың Шайбани-наме және
Футухат-и хани (Ханның жаулаушылықтары) атты еңбектері жатады. Бинаидың
екі шығармасының мазмұны да, оқиғалардың хронологиялары да ұқсас. Соған
байланысты Б.А. Ахмедов былай деп жазады: ... Футухат-и хани, Шайбани-
наменің алғашқы нұсқасы Көшпелі өзбектер басшысы мен оның
айналасындағыларға бірінші нұсқаның тілі мен жазылу стилі ұнамай, оны өте
қарапайым, түсінікті ету үшін екінші нұсқа Шайбани-наме деген атаумен
жазылған [23, 21 б.]. Ондағы көптеген оқиғалар бұған дейін айтылған
шайбанилық деректерде қайталанады.
Шайбанилық деректер ішіндегі біздің тақырыбымыз үшін мәліметтері өте
құнды боп есептелетін келесі туындыға Михман-наме-йи Бұхара (Бұхара
қонағының жазбалары) атты еңбек жатады [31.]. Ибн Рузбиханның еңбегі 1509
жылы Мұхаммед Шейбани ханның қазақтарға қарсы жасаған үшінші жорығы кезінде
жазылған.
Бұл дерек - ХY-XYІ ғасырлардағы қазақ халқы туралы баяндайтын ең құнды
деректердің бірі, онда Шығыс Дешті Қыпшақтың географиялық сипаттамасы, ауа-
райы, табиғаты, Қазақстан қалалары, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, наным-
сенімдері, діні, қолөнері мен үй кәсіпшілігі, сауда-саттық пен айырбасы,
мал шаруашылығы, қысқы, жазғы жайылымдары, көші-қоны, оның бағыттары туралы
көптеген маңызды мәліметтер кездеседі.
Маңызды шибанилық деректердің біріне – Тарих-и Абулхайр-хани
(Әбілқайыр ханның тарихы) атты еңбек жатады. Еңбектің авторы – Масуд ибн
Осман Кухистани, оның туған, өлген жылдары белгісіз [32, 135-140 бб.; 30,
37-39 бб.; 33, 101-104 бб.]. Еңбек жалпы тарихи баяндау сипатында дүниенің
жаратылғанынан XY ғасырдың 60-шы жылдарының аяғына дейінгі оқиғаларды
қамтиды [33, 121 б.]. Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз бойынша
Кухистани еңбегінің мәліметтері негізгі деректер қатарына жатады. Ондағы
мәліметтерді былайша топтастырып көрсетеміз:
а) Әбілқайыр ханның өмірі мен күрестері туралы;
ә)Шығыс Дешті Қыпшақтың сол тұстағы саяси және этникалық жағдайы туралы
[30, 140-171 бб.].
Мауереннахрдағы Шайбанилық әулет билігінің соңғы жылдары жазылған
Маджму ат-тауарих атты еңбектің мәліметтері де біздің тақырыбымыз үшін
маңызды болып саналады. Шығарманың негізгі бөлігі Ферғана өңірінің молдасы
Сайф ад-дин Ахсикенди жазып, ол қайтыс болғаннан кейін ұлы Нұрмұхаммед
(Наурыз Мұхаммед) 159192 жылы аяқтап бітірген [34, 200 б.]. Еңбектің
мазмұнымен алғаш рет танысқан В.В. Бартольд: Кітап негізінен Касан
(Ферғана аймағы) қаласындағы шейхтардың тарихын баяндайды, шейхтардың өмірі
фантастикалық тұрғыда көрсетілген, сол себепті кітаптың ешқандай тарихи
маңызы жоқ,- деп жазған болатын. [35, 308 б.]. В.В. Бартольдтың осындай
пікірінен кейін бірнеше ондаған жылдар бойы бұл шығарма мамандардың
назарынан тыс қалып келді. Тек А.Б. Тагирджановтың зерттеуінен кейін ғана
Маджму ат-тауарихқа зерттеушілер көңіл аудара бастады [36.]. Т.И.
Сұлтанов бұл еңбектегі этникалық материалдарды өз зерттеуінде жақсы
пайдаланады [37, 26-51 бб.].
Бұл шығармадағы біз үшін ең құнды мәліметке – 92 көшпелі өзбек
тайпалары атауының кездесуі жатады [30, 210-213 бб.].
Шығарманың жазылған уақыты XYІ ғасырдың соңы болса да, ол XІY ғасырдың
соңы – XYІ ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларды баяндаған [30, 45 б.].
Соған қарағанда, 92 тайпа атауы да осы ғасырлардағы, әсіресе Шығыс Дешті
Қыпшақтағы этникалық жағдайды көрсетеді.
Хорезмде немесе Хиуада XYІ ғасырдың басында (1512 жылы) Шибан әулетінің
басқа бір тармағы билікке келіп, XYІІ ғасырдың соңына дейін билікте болады
[30, 435-457 бб.]. Осы әулеттің өкілі, 1644-166364 жылдары билік құрған
Әбілғазы Бахадур хан (1603-1664) Шаджара-йи тюрк (Түрік шежіресі) атты
еңбек қалдырған. Қазақ тілінде бұл еңбек 1992 жылы филология ғылымдарының
докторы Б.Әбілқасымовтың аударуымен Алматы қаласында жарық көреді [10]. Біз
қарастырып отырған мәселеге қатысты Әбілғазы еңбегінде өте құнды мәліметтер
кездеседі. XY ғасырға дейінгі мәліметтердің бір бөлігі компилятивті сипатта
болса, ал кейбір мәліметтер оған дейінгі ешбір деректерде ұшыраспайды. Сол
себепті де біз компилятивті деректерге назар аудармай, деректің сирек
кездесетін мәліметтеріне шолу жасаймыз.
Жошының бесінші ұлы Шибан әулетінің Тұранда, Қырымда, Маереннахрда,
Дешті Қыпшақта билік құрғаны туралы мәліметтер жүйеленіп беріледі [10, 116-
121 бб.].
Мұса би, Қожа мырза және Ғази би арасындағы талас-тартыстар, Ғазидың
Әбілқайыр хан жағында, Мұсаның, Иадгар хан жағында болуы туралы мәліметтер
XY ғасырдың орта тұсындағы Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірін көрсетеді.
Хорезмдегі шайбанилық әулеттің билігі тұсында жазылған келесі туындыға
Өтеміс қажының Шыңғыс-наме атты шығарма жатады [11.]. Дерек XІІІ-XІY
ғасырдың соңына дейінгі Алтын Орда тарихындағы оқиғаларды қамтиды. Біз одан
қарастырып отырған мәселемізге қатысты мынадай сипаттағы мәселелерді
кездестіреміз. Олар:
- Жошы Ұлысы құрамындағы кіші ұлыстардың пайда болу тарихы (деректе Ақ
Орда, Көк Орда және Боз Ордалардың шығуы жөнінде тарихи аңыз
айтылады);
- Берке ханның мұсылмандығы туралы; Өзбек хан және оның исламды қалай
қабылдағаны туралы;
- Алтын Ордадағы XІY ғасырдың ортасында басталған дүрбелең кезеңнің
алғашқы жылдары және сол кезде болған оқиғалар туралы [11, 76 б.;
92 б.: 105-107 бб.].
Шайбан әулеті тіралы жазба деректердің бюасында авторы белгісіздеп
саналытын Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме еңбегі тұр. Бұл деректі
көптеген зертеушілер Мұхаммед Шайбани ханның өзі жазған есептйді. Бұл
деректе мынадай сипаттағы мәліметтер кездеседі:
1) XY ғасырдың бірінші ширегінде Әбілқайырды қолдаған ру-тайпа
көсемдері туралы;
2) 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі жеңілістен соң Әбілқайыр ханның 3 жасар
немересі Махмуд бахадур-сұлтанның Өз Темір тайшыға тұтқынға түсуі туралы;
3) Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтағы Шибан
әулетінің жағдайы туралы;
4) Әбілқайыр ханның мұрагерлеріне қарсы күрескен саяси күштердің
жетекшілері туралы [30, 16-20 бб.].
Шайбанилық деректер тобындағы келесі еңбекке – Шәді молданың дастан
түрінде жазылған Фатх-нама атты еңбегі жатады. Фатх-наме ХYІ ғасырдың
басында, шамамен 1505 жылы жазылған. Ж.М.Төлебаеваның көрсетуі бойынша
дастан Шибани хан дүниеге келген 1451 жылдан оның 1501 жылы Самарқан тағын
иемденгенге дейінгі Дешті Қыпшақ, Хорезм және Мауереннахрдағы жағдайларды
баяндайды [33, 89 б.]. Фатх-наменің біздің тақырыбымызға қатысты
мәліметтері Таварих-и гузида-йи нусрат-наме мәліметтерімен ұқсас,
дегенмен де ол деректе тек өзіне ғана тән құнды мәліметтер айтылады.
1) Әбілқайыр ханның қайтыс болуынан кейін шайбанилық әулеттің өкілі
Йадгар ханның таққа отырғандығы;
2) Буреке сұлтанның Cыр бойында Жүніс ханмен шайқасы;
3) Сол кездерде Мұхаммед Шейбани ханның 16 жаста болып, Иадгар ханнан
сыйлық алғаны;
4) Иадгар ханнан кейін билікке Әбілқайыр ханның ұлы Шейх Хайдардың
келуі:
5) Қарсы күштердің Иадгар ханды өлтіруі [30, 53-57 бб.].
Шайбанилық топтағы келесі дерекке Бинаидың Шайбани-наме және
Футухат-и хани (Ханның жаулаушылықтары) атты еңбектері жатады. Бинаидың
екі шығармасының мазмұны да, оқиғалардың хронологиялары да ұқсас. Соған
байланысты Б.А. Ахмедов былай деп жазады: ... Футухат-и хани, Шайбани-
наменің алғашқы нұсқасы Көшпелі өзбектер басшысы мен оның
айналасындағыларға бірінші нұсқаның тілі мен жазылу стилі ұнамай, оны өте
қарапайым, түсінікті ету үшін екінші нұсқа Шайбани-наме деген атаумен
жазылған [23, 21 б.]. Ондағы көптеген оқиғалар бұған дейін айтылған
шайбанилық деректерде қайталанады.
Шайбанилық деректер ішіндегі біздің тақырыбымыз үшін мәліметтері өте
құнды боп есептелетін келесі туындыға Михман-наме-йи Бұхара (Бұхара
қонағының жазбалары) атты еңбек жатады [31.]. Ибн Рузбиханның еңбегі 1509
жылы Мұхаммед Шейбани ханның қазақтарға қарсы жасаған үшінші жорығы кезінде
жазылған.
Бұл дерек - ХY-XYІ ғасырлардағы қазақ халқы туралы баяндайтын ең құнды
деректердің бірі, онда Шығыс Дешті Қыпшақтың географиялық сипаттамасы, ауа-
райы, табиғаты, Қазақстан қалалары, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, наным-
сенімдері, діні, қолөнері мен үй кәсіпшілігі, сауда-саттық пен айырбасы,
мал шаруашылығы, қысқы, жазғы жайылымдары, көші-қоны, оның бағыттары туралы
көптеген маңызды мәліметтер кездеседі.
Маңызды шибанилық деректердің біріне – Тарих-и Абулхайр-хани
(Әбілқайыр ханның тарихы) атты еңбек жатады. Еңбектің авторы – Масуд ибн
Осман Кухистани, оның туған, өлген жылдары белгісіз [30, 135-140 бб.; 210,
37-39 бб.; 33, 101-104 бб.]. Еңбек жалпы тарихи баяндау сипатында дүниенің
жаратылғанынан XY ғасырдың 60-шы жылдарының аяғына дейінгі оқиғаларды
қамтиды [33, 121 б.]. Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз бойынша
Кухистани еңбегінің мәліметтері негізгі деректер қатарына жатады. Ондағы
мәліметтерді былайша топтастырып көрсетеміз:
а) Әбілқайыр ханның өмірі мен күрестері туралы;
ә)Шығыс Дешті Қыпшақтың сол тұстағы саяси және этникалық жағдайы туралы
[30, 140-171 бб.].
Мауереннахрдағы Шайбанилық әулет билігінің соңғы жылдары жазылған
Маджму ат-тауарих атты еңбектің мәліметтері де біздің тақырыбымыз үшін
маңызды болып саналады. Шығарманың негізгі бөлігі Ферғана өңірінің молдасы
Сайф ад-дин Ахсикенди жазып, ол қайтыс болғаннан кейін ұлы Нұрмұхаммед
(Наурыз Мұхаммед) 159192 жылы аяқтап бітірген [34, 200 б.]. Еңбектің
мазмұнымен алғаш рет танысқан В.В. Бартольд: Кітап негізінен Касан
(Ферғана аймағы) қаласындағы шейхтардың тарихын баяндайды, шейхтардың өмірі
фантастикалық тұрғыда көрсетілген, сол себепті кітаптың ешқандай тарихи
маңызы жоқ,- деп жазған болатын. [35, 308 б.]. В.В. Бартольдтың осындай
пікірінен кейін бірнеше ондаған жылдар бойы бұл шығарма мамандардың
назарынан тыс қалып келді. Тек А.Б. Тагирджановтың зерттеуінен кейін ғана
Маджму ат-тауарихқа зерттеушілер көңіл аудара бастады [36.]. Т.И.
Сұлтанов бұл еңбектегі этникалық материалдарды өз зерттеуінде жақсы
пайдаланады [37, 26-51 бб.].
Бұл шығармадағы біз үшін ең құнды мәліметке – 92 көшпелі өзбек
тайпалары атауының кездесуі жатады [30, 210-213 бб.].
Шығарманың жазылған уақыты XYІ ғасырдың соңы болса да, ол XІY ғасырдың
соңы – XYІ ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларды баяндаған [37, 45 б.].
Соған қарағанда, 92 тайпа атауы да осы ғасырлардағы, әсіресе Шығыс Дешті
Қыпшақтағы этникалық жағдайды көрсетеді.
Хорезмде немесе Хиуада XYІ ғасырдың басында (1512) Шибан әулетінің
басқа бір тармағы билікке келіп, XYІІ ғасырдың соңына дейін билікте болады
[30, 435-457 бб.]. Осы әулеттің өкілі, 1644-166364 жылдары билік құрған
Әбілғазы Бахадур хан (1603-1664) Шаджара-йи тюрк (Түрік шежіресі) атты
еңбек қалдырған. Қазақ тілінде бұл еңбек 1992 жылы филология ғылымдарының
докторы Б.Әбілқасымовтың аударуымен Алматы қаласында жарық көреді [10.].
Біз қарастырып отырған мәселеге қатысты Әбілғазы еңбегінде өте құнды
мәліметтер кездеседі. XY ғасырға дейінгі мәліметтердің бір бөлігі
компилятивті сипатта болса, ал кейбір мәліметтер оған днйінгі ешбір
деректерде ұшыраспайды. Сол себепті де біз компилятивті деректерге назар
аудармай, деректің сирек кездесетін мәліметтеріне шолу жасаймыз.
Жошының бесінші ұлы Шибан әулетінің Тұранда, Қырымда, Маереннахрда,
Дешті Қыпшақта билік құрғаны туралы мәліметтер жүйеленіп беріледі [10, 116-
121 бб.].
Мұса би, Қожа мырза және Ғази би арасындағы талас-тартыстар, Ғазидың
Әбілқайыр хан жағында, Мұсаның, Иадгар хан жағында болуы туралы мәліметтер
XY ғасырдың орта тұсындағы Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірін көрсетеді.
Хорезмдегі шайбанилық әулеттің билігі тұсында жазылған келесі туындыға
Өтеміс қажының Шыңғыс-наме атты шығарма жатады [11.]. Дерек XІІІ-XІY
ғасырдың соңына дейінгі Алтын Орда тарихындағы оқиғаларды қамтиды. Біз одан
қарастырып отырған мәселемізге қатысты мынадай сипаттағы мәселелерді
кездестіреміз: Жошы Ұлысы құрамындағы кіші ұлыстардың пайда болу тарихы
(деректе Ақ Орда, Көк Орда және Боз Ордалардың шығуы жөнінде тарихи аңыз
айтылады);Берке ханның мұсылмандығы туралы; Өзбек хан және оның исламды
қалай қабылдағаны туралы;Алтын Ордадағы XІY ғасырдың ортасында басталған
дүрбелең кезеңнің алғашқы жылдары және сол кезде болған оқиғалар туралы
[11, 76 б.; 92 б.: 105-107 бб.].
Көріп отырғанымыздай араб, парсы деректерінде Жошының бесінші ұлы Шибан
және оның ұлысы туралы мәселелер Алтын Орданың құрылуы, батысқа жорық
мәселлерімен қатар көтерілген. Ал, кейінгі XV ғасырдан басталатын жазба
деректерде Шибан әулетінің тарихы Мұхаммед Шайбанидің Орта Азияда билікке
келуіне байланысты пайда болып, сақталған.
2. Шибан ұлысының аумағы және статусы
Шибан ұлысының құрылуы жалпы Батый тұсында Жошы ұлысының оң және сол
қанатқа бөлінуімен байланысты болды. Алтын Орда мемлекетінің оң қанаты
Батуға, сол қанаты Орда Еженге берілген. Орда Ежен інілері Удур, Тука-
Тимур, Шингкур, Сингкуммен мемлекетің шығыс және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі
жерлерді иеленген [2, 41-42 бб.]. Сондай-ақ сол қанатқа Жошының бесінші ұлы
Шибанның да ұлысы кірген [38, 62 б.]. Шибан өз ұлысын ағасы Бату қолынан,
яғни Алтын Орда құрылғаннан кейін, батысқа жорық аяқталғаннан соң алған.
Өтеміс қажының мәліметі бойынша әкелері Жошы хан қайтыс болғаннан кейін
аталары Шыңғысханның таңдауымен тақты иеленген Батый [10, 120 б.]. басқа
аға-інілеріне үлес бөліп берген. Келесі бір автор Әбілғазы Баһадүр ханның
хабарлауынша осы кезде Шайбанға Орда Ежен мен Батый иелігінің арасындағы
жер тиген. Бұл туралы Әбілғазы хан өзінің Түрік шежіресінде жан-жақты
баяндайды. Бату хан Еуропаға жасаған жеті жылдық жорығынан қайта оралған
кезінде: Отырар жері ағам Алшын мен менің арамда болсын, жазда Ырғыз,
суықта Ор, Електен Орал тауына шейін Жайықты күншығыс тарапын жайла, қыста
Арақұм, Қарақұм, Сыр суының бойы, Шу, Сарысудың аяғын қыста, - деді [10,
120 б.].
Моңғол мемлекетіндегі ұлыстық жүйенің мәнін ашып түсіндіріп кеткен
Б.Я.Владимерцов. Ол Шыңғыс хан ұрпақтарының билеуі, яғни моңғол
шапқыншылығының нәтижесінде оңтүстік-шығыс Еуропаның дерлік барлығы Жошы
ұлысна кіргенін айтады. Ұлыстық тек көшпелілер арасында тарады.
Б.Я.Владимерцовтың анықтамасы бойынша, ұлыс-рулардың, тайпалардың
бірлестігі. Ұлыс бұл-көшпелі халықтар, мағынасы жағынан кең қолданылатын
қауым сөзімен алмастырылып отыратын түрік сөзі екендігін айтып кетеді.
Жалпы ұлыс сөзіне В.В. Радлов Шығыс хан иелігі яғни, ұлы ұлыс, ұлығ
ұлыс деген атау берді. [38, 43-44 бб.] Жошы Ұлысы Алтын Орда мемлекеті
ұлы Еуразия даласындағы ұзақ уақыт бойы өмір сүрген және әлемдік өркениетті
көрсететін мемлекет. Алтын Орда мемлекетіне арабтар -Солтүстік татарлардың
хандығы, Дешті-Қыпшақ мемлекеті немесе Жошы ұлысы, еуропалықтар
–Татарлар, Коман мелекеті (қыпшақтар мемлекеті),орыстар-Орда немесе
Татар хандығы, ал татарладың өздері Ұлығ ұлыс (ұлы хандық) [39, 64 б.].
Держава халқы ежелгі түрік-моңғол салты бойынша ақсүйектер және
қарасүйек (қара халық) деп екі жікке бөлді. Ұлыстың билік жүйесінде әр
жіктің өзіндік статусы,тиісті міндеттері бар. Міндеттер Ұлы жасақ заңы
бойынша реттелді. Қыпшақ арасына келген моңғолдар бара-бара түрік-қыпшаққа
айналйп мұсылман дінін қабылдау барысында моңғолдардың бұрынғы ноян,
торгуу, хан хүү деп аталатын лауазым аттары түрік-арабтардың сұлтан,
бек, би, оғлан, мырза атауына ауысты. Тек ежелгі түріктерден қалған
хан, қаған атауы өзгеріссіз қалды [39, 547 б.]. Осы аталып өткен
атауларға тоқталып өтсек:
XIV ғасырдың екінші жартысында тарихи деректерде жүрт сөзі белгілі
аймақты,ұлыстардың қоныстану аумағын білдіреді. Ал көне түріктер тілінде
жүрт сөзі үй, тұрақ, мемлекет, жер деген мағына білдіреді. Бұл терминнің
басқа семантикасы-үй, тұрақ.
XIII-XV ғасырларда өмір сүрген Жошы ұлысының тарихнамасында екі маңызды
мәселе бойынша тарихшылар арасында ортақ пікір жоқ. Бірінші мәселеге -
Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекет атауының осы ғасырларда қалай деп
аталатындығы, яғни Ақ Орда, немесе Көк Орда деп аталатындығы жөніндегі
мәселелер жатса, екіншісіне – осы мемлекеттің мемлекеттік мәртебесі, яғни
Алтын Ордаға тәуелді немесе одан дербес болды ма деген мәселелер жатады.
Қазіргі таңда шетелдік, ресейлік және қазақстандық тарихшылар бірінші
мәселеге қатысты, яғни Жошы Ұлысының батыс және шығыс бөліктеріндегі
мемлекеттердің атауларына қатысты Ақ Орда мен Көк Орда терминдерін
араластырып қолданады. Қазақстандық тарихшылар Ақ Орда атауын шығыс
бөліктегі саяси құрылымға қатысты қолданса, ресейлік зерттеушілер,
керісінше шығыс бөлікке қатысты Көк Орда терминін пайдаланады.
Ақ Орда атауы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекетке қатысты деген
пікірді жақтаушылар XV бірінші ширегінде жазылған Муин ад-дин Натанзидың
Мунтахаб ат-тауарих-и Муини (Ескендірдің анонимі) атты дерегіндегі
мәліметтерге жүгінеді. Ол мәліметтің мазмұны мынадай: ... Жошы Ұлысы екі
бөлікке бөлінді. Сол қанатқа, яғни Ұлытау, Сегізағаш пен Қараталдан
Түйсенге, Жент пен Баршынкентке дейінгі жерлер Ноғай ұрпақтарына қарады да,
олар Ақ Орда сұлтандары деп атала бастады. Ал Ібір-Сібір, Русь, Либка,
Үкек, Мажар, Бұлғар, Башқұрт және Сарай-Берке жататын оң қанаты Көк Орда
сұлтандары деп атады. Одан әрі автор Ақ Орда сұлтандарының тармағы деген
тараушада Тоқтайдың ұлы Тоғырыл хан таққа отырған кезде Ақ Орда ұлысының
билеушісі Ноқайдың ұлы Сасы-Бұқа оның замандасы болды дей келе, Ол (Сасы-
Бұқаны айтып отыр– Б.К.)Тоғырыл хан мен Өзбек ханға қызмет ету жолынан
ауытқымады және бірде бір шақырулар мен құрылтайдан бас тартпады. Ол
13201321 жылы қайтыс болды, оның моласы Сауран қаласында - деп
хабарлайды. Сондай-ақ Натанзи шығыс бөліктегі сұлтандардың Сарайдағы
билікке отыруына байланысты оң қанаттық сұлтандар бірінің Қалайша Ақ Орда
сұлтандарының мына ұрпағы Көк Орда хандарының тағына әмірші болмақ - деп
наразылық білдіргенін айтып өтеді. Бұл келтірілген дерек мәліметтері
автордың Жошы Ұлысының сол қанатын нақты Ақ Орда деп атап отырғанын көруге
болады. Натанзидың осы мәліметтерін кейінгі ғасырларда Ахмед Казвини (XVI
ғ.), Хайдар Рази(XVII ғ.) секілді тарихшылар өз еңбектерінде пайдаланады.
Ал тарихшылардың келесі бөлігі 1426 жылы жазылған, авторы белгісіз
Муизз әл-ансаб атты шығармадағы мәліметке сүйеніп, Көк Орда - Жошы
ұлысының сол қанатында болған деп санайды. Шығармадағы Ордаежен туралы
Оның ұлдары мен ұрпақтарын Көк Орда деп атайды деген мәлімет осы пікірге
негіз ретінде алынып жүр.
Әбілғазының Түрік шежіресінде(XVII ғ.) Ақ Ордаға қатысты мәлімет
кездеседі. Онда Ақ Орда - ұлыс делініп, ұлысты Шибанның ұлы Бахадүр ханның
басқарғаны айтылады. Осы ғасырдың келесі бір тарихшысы Махмуд бен Уәли
болса, Шибан ханның ұлы Бахадүрге келер болсақ, ол әкесінің орнына ел мен
ұлысқа басшылық ете бастады. Жақын туыстарына, тайпаларына және төрт
қаушынға жиналуға әмір беріп, ол қыстауы мен жайлауына Жүз Орда ретінде
белгілі Ақ Орданы таңдап алды -деп жазады.
Ақ Орда және Көк Орда атауына қатысты мәлімет Өтеміс қажының
Шыңғыс-нама еңбегінде де кездеседі. Зерттеушілердің пікірінше мұндағы
мәліметтердің көбі біржақты, яғни шибанилық бағытта жазылған мәліметтер
деген қорытынды жасайды.
XX ғ.60-шы жж. басына дейін тарихнамада Ақ Орда атауы Жошы ұлысының сол
қанатына қолданылып келеді. М.Г.Сафаргалиев алғаш рет мұндай қолданысқа
қарсы шығып, сол қанатқа қатысты - Көк Орда, оң қанатқа қатысты –Ақ Орда
атауының қолданылуы дұрыс деп есептейді. 60-шы жж. соңына таман бұл
пікірді Г.А.Федоров-Давыдов одан әрі дамытады. Ол Натанзидың Ақ Орда
әулетінің негізін қалаған Ноғай және оның ұрпақтары деген мәліметінің
қатесін көрсете келе, екінші бөлініс жөнінде тұжырым айтады. Ол бойынша
бірінші бөлініс, ол – Жошы ұлысының Ордаежен және Батый ұлыстары болып
бөлінуі де, екінші бөлініске Батый Ұлысының Тоқта мен Ноғай арасында
бөлінуі болған деп санайды және сонда ғана Натанзидың мәліметі шындыққа
айналады. Натанзи мәліметінің қателігін В.Л.Егоров, В.П.Юдин, Т.И.Сұлтанов
және басқалар баса көрсетіп, Ордаежен ұлысын – Көк Орда, Батый ұлысын – Ақ
Орда деп жаза бастайды.
Зерттеушілердің талқылауы барысында Шибан ұлысына қатысты мәселелер
көтеріліп, оның қай қанатқа жататыны анықталды. Әсіресе, Ақ Ордаға синоним
болған Жүз Орда туралы материалдар ерекше қызығушылық туғызады. Жүз Орданың
қазақ жүздерімен байланысы бар екені ескеріліп, Ақ Орда атауы Қазақстан
аумағына қайтарыла бастайды. Т.И.Сұлтанов Ақ Орда атауы алғашында Шибан
ұлысына қатысты айтылып, кейіннен бұл атау бүкіл Қазақстанға ауысқан деген
қорытындыға келеді. К.И.Петров пен К.А.Пищулина да Шибан ұлысы мен Ордаежен
ұлысының Ақ Орданың құрамына енгенін жазады.
Моңғол мемлекетінің қос қанаттарындағы аумақтық-әкімшілік жүйесін
зерттеген В.В.Трепавлов та бұл мәселеге соқпай кетпейді. Оның дәлелдеп
көрсетуі бойынша Жошы ұлысы алғашында Ақ (Батый ұлысы) және Көк(Ордаежен
ұлысы) Ордалар болып бөлінген де, кейіннен олардың әрқайсысы өз ішінде тағы
да қос қанатқа жіктелген. Ордаежен ұлысының шығыс бөлігі – Көк орда, батыс
бөлігі Ақ Орда болған. Шибан ұлысының аумағы Ақ Орда деп аталған деген
тұжырым жасайды.
Жалпы, жоғарыда айтылып өткен Ақ Орда мен Көк Орда атауларына
байланысты талас пікірлерді түйіндей келе мынадай қорытындыға келуге
болады.
Біріншіден, Жошы Ұлысының оң қанаты – Көк Орда, сол қанаты - Ақ Орда
делінетін Муинад-дин Натанзидың мәліметтерін зерттеушілер сынға алғаннан
кейін дискуссия басталып, керісінше, зерттеушілер енді оң қанатты – Ақ
Орда, сол қанатты – Көк Орда деп атай бастайды.
Екіншіден, дискуссия барысында Қазақстан аумағында Шибан Ұлысының
болғандығы, оның Ақ Орда (синонимі- Жүз Орда) деп аталатындығы, Шибан ұлысы
мен Ордаежен ұлысының бірігуі Ақ Орда деп аталғаны дәлелденеді.
XIII-XV ғасырларда өмір сүрген Жошы ұлысының тарихнамасында екі маңызды
мәселе бойынша тарихшылар арасында ортақ пікір жоқ. Бірінші мәселеге -
Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекет атауының осы ғасырларда қалай деп
аталатындығы, яғни Ақ Орда, немесе Көк Орда деп аталатындығы жөніндегі
мәселелер жатса, екіншісіне – осы мемлекеттің мемлекеттік мәртебесі, яғни
Алтын Ордаға тәуелді немесе одан дербес болды ма деген мәселелер жатады.
Қазіргі таңда шетелдік, ресейлік және қазақстандық тарихшылар бірінші
мәселеге қатысты, яғни Жошы Ұлысының батыс және шығыс бөліктеріндегі
мемлекеттердің атауларына қатысты Ақ Орда мен Көк Орда терминдерін
араластырып қолданады. Қазақстандық тарихшылар Ақ Орда атауын шығыс
бөліктегі саяси құрылымға қатысты қолданса, ресейлік зерттеушілер,
керісінше шығыс бөлікке қатысты Көк Орда терминін пайдаланады.
Ақ Орда атауы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекетке қатысты деген
пікірді жақтаушылар XV бірінші ширегінде жазылған Муин ад-дин Натанзидың
Мунтахаб ат-тауарих-и Муини (Ескендірдің анонимі) атты дерегіндегі
мәліметтерге жүгінеді. Ол мәліметтің мазмұны мынадай: ... Жошы Ұлысы екі
бөлікке бөлінді. Сол қанатқа, яғни Ұлытау, Сегізағаш пен Қараталдан
Түйсенге, Жент пен Баршынкентке дейінгі жерлер Ноғай ұрпақтарына қарады да,
олар Ақ Орда сұлтандары деп атала бастады. Ал Ібір-Сібір, Русь, Либка,
Үкек, Мажар, Бұлғар, Башқұрт және Сарай-Берке жататын оң қанаты Көк Орда
сұлтандары деп атады. Одан әрі автор Ақ Орда сұлтандарының тармағы деген
тараушада Тоқтайдың ұлы Тоғырыл хан таққа отырған кезде Ақ Орда ұлысының
билеушісі Ноқайдың ұлы Сасы-Бұқа оның замандасы болды дей келе, Ол (Сасы-
Бұқаны айтып отыр– Б.К.)Тоғырыл хан мен Өзбек ханға қызмет ету жолынан
ауытқымады және бірде бір шақырулар мен құрылтайдан бас тартпады. Ол
13201321 жылы қайтыс болды, оның моласы Сауран қаласында - деп
хабарлайды. Сондай-ақ Натанзи шығыс бөліктегі сұлтандардың Сарайдағы
билікке отыруына байланысты оң қанаттық сұлтандар бірінің Қалайша Ақ Орда
сұлтандарының мына ұрпағы Көк Орда хандарының тағына әмірші болмақ - деп
наразылық білдіргенін айтып өтеді. Бұл келтірілген дерек мәліметтері
автордың Жошы Ұлысының сол қанатын нақты Ақ Орда деп атап отырғанын көруге
болады. Натанзидың осы мәліметтерін кейінгі ғасырларда Ахмед Казвини(XVI
ғ.), Хайдар Рази(XVII ғ.) секілді тарихшылар өз еңбектерінде пайдаланады.
Ал тарихшылардың келесі бөлігі 1426 жылы жазылған, авторы белгісіз
Муизз әл-ансаб атты шығармадағы мәліметке сүйеніп, Көк Орда - Жошы
ұлысының сол қанатында болған деп санайды. Шығармадағы Ордаежен туралы
Оның ұлдары мен ұрпақтарын Көк Орда деп атайды деген мәлімет осы пікірге
негіз ретінде алынып жүр.
Әбілғазының Түрік шежіресінде(XVII ғ.) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Отандық тарих ғылымында соңғы жылдары үлкен
серпіліс туындағанын көруге болады. Бұл әсіресе, ортағасырлық Қазақстан
тарихының этносаяси тарихына қатысты зерттеулер екендігін атап өтуге
тиіспіз. Солардың ішінде Жошы ұлысы, оның отан тарихындағы оны мен
әкімшілік-саяси, этникалық құрылымына қатысты мәселелер жиі көтерілуде.
Дегенмен, әлі де болса зерттеушілер назарынан тыс қалып келе жатқан
мәселлер де жоқ емес. Сондай тақырыптардың бірі Шибан ұлысы. Алтын Орданың
әкімшілік құрылымының бір бөлігі болып табылатын Шибан ұлысының аумағы
қазіргі Батыс Қазақстан аумағына қатысты. Шайбан ұлысының құрылуы, аумағы,
оның жалпы Алтын Орда көлеміндегі статусы, этникалық құрамын зертету бұған
дейін де жалпалама түрде Алтын Орда тарихына қатысты зертеулерде көтерілді.
Дегенмен, жеке зерттеу нысаны ретінде отандық тарихнамада қарастырылған
жоқ.
Бұл ұлыстың тарихын мемлекеттіліктің дамуы тұрғысынан қарастырсақ, онда
ол жалпылама түрде Қазақстанның ежелгі тарихындағы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы
мемлекеттіліктерінің, ерте ортағасырлардағы Түрік, Батыс Түрік, Түргеш,
Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахандар мемлекеттерінің, одан кейінгі Алтын
Орданың, ал нақты түрде Ақ Орда мемлекеттерінің тарихымен байланыстырамыз.
Мемлекеттердің атауы әртүрлі болса да, оларға ортақ нәрсе, бір территория
мен сол территорияда өмір сүрген ру-тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің
тегі мен тілі, шаруашылығы мен мәдениеті, діни-рухани өмірлерінің ортақтығы
жатты.
Отандық тарихнамада соңғы жылдары бұл бағыт бойынша үлкен сепріліс те
туындап отырғандығын айтып өту қажет. Дегенмен соңғы жылдардағы тың
зерттеулердің жетістіктерін ескере отырып, оларың әлі де болса
жетімсіздігін атап өту қажет. Осы тұрғыдан алғанда тарих ғылымының
көптеген мәселелерін өркениеттік тұрғыдан қарыстыру маңызды орынға ие болып
отыр. Ортағасырлар кезеңіндегі этникалық қауымдастықтар мен мемлекеттердің
қалыптасуының ортақ мәселелерін зерттеу отандық тарихнамадағы өркениеттік
ұстанымға негізделген тың зерттеулерге незіделіп отыр. Әсіресе,
зерттеушілердің арасында Жошы ұлысыны, соның ішінде Шайбан, Орда Ежен
ұлыстарының тарихы үлкен қызығушылық туғызып келеді.
Шайбан ұлысын ХІV ғасырда билеген Болаттың екі ұлы Ибрагим мен Арабшах
әкелерінен кейін ұлысты екіге бөліп, дербес басқарады. Олар жазда –
Жайықтың жоғарғы ағысы бойында, қыста – Сыр бойында мекен етеді. Дерек
беруші Әбілғазы Ибрагим мен Арабшахты бір-біріне көшіп-қонып араласты, -
деп баяндайды. Жазба деректер Шайбан ұлысындағы екі иеліктің қай өңірде
болғандығын нақты жазбаса да, оларды анықтауға болады. ХІV ғасырдың соңы
мен ХV ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларға қарап, оларға талдау жасай
келе, Арабшахтың иелігі шайбан Ұлысының оңтүстік бөлігін, ал Ибрагимнің
иелігі солтүстік бөлігін алып жатқан деген тұжырымға келеміз. Бұған дәлел
ретінде Арабшахтың 3-4 ұрпақтары: Ядгар ханның, Берке сұлтанның иеліктерін
ХV ғасырдың ортасында Сыр бойынан, ал Ибрагимнің немересі Әбілқайырдың
иелігін солтүстіктегі Тобыл өзені маңынан кездестіреміз.
Әбілқайырдың әкесі қайтыс болғаннан кейін солтүстік бөлікте Сопы, одан
кейін Жұмадық ханның билігі орнағанымен, олардың жарлығының солтүстік
бөліктің барлық ұлыстарына жетпейді. Б.А. Ахмедов өз еңбегінде Әбілқайырдың
билікке келуі қарсаңында Шайбан Ұлысында пайда болған жеке ұлыстарға
Жұмадық ханның, Махмұд қожа ханның, Мұстафа ханның, Даулат-Шайх-оғланның,
сондай-ақ Тура қаласы мен оған іргелес аудандардың бүркіт тайпасының
көсемдері Адаб бек пен Кепек бектің билігі жүргендігін айтады.
Кез-келген мемлекеттің дамуының негізі – бір аумақта шоғырланған
адамдардың ортақ идеялары, көзқарастары болып табылады. Бұл идеялар мен
көзқарастар әр халықта әртүрлі болып келеді. Құндылықтар мен ұстанымдар
жүйесі белгілі бір халықтың ғасырлар бойы қалыптасатын даму тарихымен тығыз
байланысты. Іргелі идеялар мен қағидалар жүйесі кез келген халықтың өзіндік
ерекшелігін көрсетеді. Бұл ерекшеліктер сол халықтың ғасырлар бойы жүріп
өткен тарихына қатысты қалыптасады. Қазақстанның мемлекеттік идеологиялық
ұстанымдарының негіздері де біздің халқымыздың өткен тарихымен тығыз
байланысты. Сондықтан, шайбан ұлысының этносаяси тарихын зерттеу өзекті
тақырыптардың қатарына жатады.
Мақсаты: XIV-XV ғасырлардағы Шайбан ұлысының этносаяси тарихының
мәселелерін қарастыру.
Осыған орай, төмендегідей міндеттер айқындалды:
- Шибан әулеті және билеушілері туралы жазба деректердің
мәліметттерін талдау;
- Шибан ұлысының аумағы және статусы туралы мәселені отандық
тарихнамадағы Ақ Орда, Көк орда концепциялары шегінде
қарастыру;
- Шибан ұлысы халқының қалыптасуы, ру тайпалық құрамы туралы
мәселлерде зерделеу;
- XV ғ. басындағы Шайбанидтердің иеліктері және Әбілхайыр ханның
билікке келуінің мәселелерін талдау;
- Әбілхайыр хандығының этносаяси тарихына талдау жасау;
- Ортаазиялық алғашқы шайбанилер немесе шибандиттердің
этникалық құрылымы туралы мәселелерді сараптау.
Деректік негізі: Өткен кезеңдер туралы тарихи білім, ең алдымен дерек
көздері негізінде анықталады. Олардың алуан түрлілігі қоғам дамуы туралы
біздің түсінігімізге өз әсерін тигізеді. Шайбан ұлысына қатысты деректер
негізінен Алтын Орда мемлекетінің тарихына қатысты әртекті тарихи
деректерде өз көрінісін тапқан. Деректерді жіктеуді лингвистикалық,
хронологиялық, әулеттік негізде немесе олардың туындауы қағидаттары арқылы
жүзеге асыруға болады. Олай болса, біздің көз алдымызға моңғол, қытай,
парсы, армян, араб, византиялық, орыс, латын, итальян, француз деректерінің
кең спектрі жайылып сала береді. Алтын Орда бойынша деректер негізінен
мемлекеттің саяси тарихы мен оның басқа мемлекеттермен қарым – қатынастарын
қамтиды. Осындай сан-салалы деректер ішінде Шайбан ұлысына қатысты
мәліметтер сақталған.
Бұл деректердің ішінде араб және парсы авторларының мәліметтері ерекше
маңызды болып табылады. Олардың басым бөлігін өткен ғасырда шығыстанушы
В.Г.Тизенгаузен [1] жинақтап басып шағарған болатын. "Алтын Орда тарихына
қатысты материалдар жинағының" бірінші бөлімі жарыққа 1884 ж. шыққан
болатын және күні бүгінге дейін жалпы Алтын Орда, соның ішінде біз
қараситырып отырған Шибан ұлысының өмірінің әртүрлі жақтарын зерттеуде өте
маңызды құрал болып табылады. Араб авторларының көпшілігі Жошы ұлысына
келмей - ақ, қажетті ақпараттарды дипломаттар мен саудагерлерден жинастыруы
араб деректерінің кемшілігіне жатады. Сондықтан тарихи деректер сипаттайтын
жалпы картина дұрыс көрсетілмеген немесе, тіпті қателіктерге бой алдырған.
Соның өзінде археологиялық, дипломатиялық хаттар және т.б. дерек көздерін
сараптай отырып тарихи болмысты ашып көрсетуге және толықтыруға болады.
"Алтын Орда тарихына қатысты материалдар жиынтығының" II томы 1941 жылы
жарық көрді [2]. Оның негізін парсы авторларының шығармаларынан үзінділер
құрады. Бұл тарихи дерек көздерінде Алтын Орданың, Шайбан ұлысының саяси
тарихында орын алған оқиғалар , оның билеушілері туралы жазылған еді.
Шайбан ұлысы мен Жошының бесінші ұлы Шайбанның өзіне қатысты мәліметтер
Рашид-ад-Диннің "Джами ат-тауарих" еңбегінде моңғол ұлыстарының тарихын
негізінде жан-жақты сипатталған. Еңбекте жаулап алынған моңғол билігіндегі
аумақтардың әкімшілік құрылысы мен оны ұйымдастыру мәселелері бойынша
көптеген салыстырмалы материалдар берілген. Алтын Орда құрамындағы Шайбан
ұлысы туралы жалпы жағрафиялық мәліметтер XIV ғ. қатысты, ал мемлекеттің
аумағын белгілеген алғашқы мәліметтер Карпини мен Рубрукке тиесілі. Плано
Карпини мен Гильом Рубруктың [3] шығармаларында маңызды және құнды
жағрафиялық, сондай-ақ әкімшілік-саяси ақпараттар жинақталған. Карпини мен
Рубрук мәліметтерінің құндылығы Бату хан әскерінің 1242 ж. шегінісі
нәтижесінде Орданың батыс шектерін анықтауға мүмкіндік берген еді.
Біздің тақырыбымыз үшін келесі бір деректер тобына – шайбанилық
деректер жатады. Тауарих-и гузида-йи нусрат наме [4-5], Фатх-наме [6],
Шайбани-наме [7], Футухат-и хани [8], Маджму ат-тауарих [9], Түрік
шежіресі [10], Шыңғыс-наме [11] атты тарихи шығармалардағы мәліметтерде
ХY ғасырдың бірінші жартысындағы Шығыс Дешті Қыпшақ, Моғолстан және
Мауреннахр аумақтарында болған саяси оқиғалар, Шығыс Дешті Қыпшақтағы
этникалық процестер, осы кезеңдегі тарихи тұлғалардың жеке өмірбаянына
қатысты оқиғалар, хандар әулетінің шежіресі және тағы басқа көптеген
мәселелер туралы баяндалады. Жалпы алғанда, шайбанилық деректер тобы Шайбан
әулеті мен мемлекетіне қатысты жазба деректер ішіндегі ең басты, ең негізгі
деректер қатарына жатқызылады.
Тақырыптың зерттелуіне келер болсақ Шайбан ұлысы мен оның тарихына
қатысты зертеулер жалпы Алтын Орда тарихы, Ақ Орда тарихына қатысты, одан
кейін ғана Орта Азиядағы XVI ғ. басындағы шайбанидтер әулетінің билікке
келуіне қатысты зертеулерге байланысты көтеріліп, зерттелді.
Бұл тақырып бойынша Х.М. Френ, В.В. Григорьев, Ф.К. Брун, В.К.
Трутовский, Н.И. Веселовский, П.Н. Милюков, Д.Ф. Кобеко, Л.Л. Голицын, С.С.
Краснодубровский, Ф.Ф. Чекалин [12] және т.б. еңбектері белгілі. Лған
тақрыпты зерттеу кеңестік кезенде де өз жалғасын тапты. Аталған кезеңге
қатысты еңбектерде Алтын Орданың Шығыс Еуропа, Капказ, Сібір, Орталық Азия
және Ресей халықтарының саяси, экономикалық, этникалық және мәдени дамуына
тікелей немесе жанама ықпалы туралы баяндалады. Дегенмен, марксистік-
лениндік әдістемесімен қаруланған бұл зерттеулерде Алтын Орда үстемдік
еткен халықтар үшін басқыншы-жазалаушы болған, олардың даму үдерісін
тоқтатып, шегіндірген деген сыңайда қорытындылар жасалады. Бұл қатардағы
тарихи зерттеулерге А.Н. Насонов [13], Б.Д. Греков, А.Ю. Якубовский [14],
И.П. Петрушевский [15], М.Г. Сафаргалиев [16],И.Б. Греков [17], К.А.
Пищулина [18] және т.б. еңбектері жатады.
Алтын Орданың тарихнамасы XXғ. 90-шы жылдары Ресей ғылымының
перспективті бағыттарының біріне айналды. Жетекші зерттеушілердің бірі
татар ғалымы Мірқасым Усманов ортағасырлық мемлекеттің тарихын зерттеуде
бірқатар мәселелерді қойып белгіледі. Алтын Орда тарихының әртүрлі
аспектілерін зерттеуде заманауи және перспективалы тәсілдерді
В.П. Костюков [19] ұсынып, пікірінше Жошы билігіндегі далалықтарды және
одан тысқары бөліктерді жаппай "қыпшақтандырумен" қатар Қытайдан Мысырға
дейінгі Алтын Ордадан тысқары аумақтардағы этникалық үдерістерге
қыпшақтардың өздері де қатысты. В.П. Костюковтың біздің тақырыбымызға
тікелей қатысы бар Улус Шибан Золотой Орды деген еңбегі ол қайтыс
болғаннан кейін әріптестері Қазақ қалысында басып шығарды [20].
Қазіргі қазақстандық тарихнамадағы келесі ұстанымдарды бөліп көрсетуге
болады. Зерттеуші Қ.Өскенбай "Шығыс Дешті-Қыпшақты жаулап алу және оны
моңғол империясының құрамына енгізудің аймақтық және одан арғы этносаяси
тарихы үшін екі маңызды салдары болды. Моңғол үстемдігі жаулап алған
халықтың этникалық формасы мен әлеуметтік-саяси құрылымын едәуір өзгертті
және мұның өзі бүкіл этносаяси жағдайға күшті әсер етті; бастапқыда Шығыс
Дешті-Қыпшақ аумағымен шектелген Жошы ұлысының шекарасы шеңберіндегі
халықтың саяси бірігуі жүзеге асты" [21, 17 б.].
Американдық ғалым Юлай Шамиоғлы [22] Алтын Орданың экологиялық және ауа
райы мәселелерін зерттеу нысанына айналдырып, шын мәнінде Л.Н. Гумилевтің
географиялық және экологиялық көптүрлілік идеясын жалғастырды. Бұдан басқа
Юлай Шамилоғлының Алтын Орда қоғамының тайпалық құрылымның проблемалары
бойынша тарихнамалық ізденістері қызықтырады. Шибан ұлысының тарихына
қатысты кейбір мәселелер Б.А. Ахмедовтың көшпелі өзбектер мемлекетінің
тарихына арналған зерттеулерінде көрініс берді [23] .
Ал, кейінгі шибандықтар туралы зерттеулер А.А. Семеновтың
зерттеулерінде қарастырылды [24-26]. Ал, қазақстандық зерттеуші
Б.Б. Кәрібаев шайбанилық деректер және Мұхаммед Шайбани ханның
қазақстарға қарыс жорықтары туралы мақалларын жарияладым [27-29].
Шайбан ұлысының тарихына араналған зертеулерге қысқаша қорытнды
жасасақ, жоғарыда тап өткеніміздей Шайбан ұлысының тарихы жалпыАлтын Орда
тарихы мен Орда Ежен ұлысының, яғни Ақ Орда тарихына қатысты қарастырлағна.
Одан кейін ғана Әбілхайыр хандығы және Орта Азиядағы алғашқы Шайбанилік
билеушілерге қатысты зертетулерге байланысты зерттелген. Тарихнамада әлі
күнге дейін шайбан ұлысының статусы, оның аумағы және алғашқы билеушілеріне
қатысты толықтай зерттеулер бар деп айтуға болмайды. Сондықтан, бұл
болашақта зерттелуге тиісті тың тақырып.
Құрылымы кіріспе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімімен
қатар, екі тараудан, әр тарау үш бөліктен тұрады.
1. ШИБАН ҰЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, АУМАҒЫ ЖӘНЕ
АЛҒАШҚЫ БИЛЕУШІЛЕРІ ЖАЗБА ДЕРЕКТЕР БОЙЫНША
1. Шибан әулеті және билеушілері туралы жазба деректер
Шайбан ұлысының негізін қалаған Шайбан туралы мәліметтер өте аз. Шибан
Жошының бесінші ұлы. Жазба деректерге сүйенсек Шибанның көптеген
әйелдерінен он екі ұл туылған, міне осы ұрпақ шайбанидтер әулетінің
негізін қалады. Кейібір мәліметтерге қарағанда Шибан әкесі Жошының көзі
тірісінде-ақ хан дәрежесін алған. Жошы Шығыс Дешті Қыпшақты өз иелігін
алған кезеңде, 1226 жылы хан атанған. Әбілғазы Бахадұр ханның мәліметтері
бойынша Шибан, өзге де ағаларымен бірге, мәселен Бату және басқа төрт
ағасымен бірге 1231-1234 жылдары Қытайды жаулап алуға қатысқан [10, 56 б.].
Бұдан кейінгі Шибанға қатысты мәліметтер он бес жылдан кейінгі оқғаларға
байланысты айтылады. Бұлардың алғашқысы 1236 жылғы батыс жорығына
байланысты. Рашид ад-Дин оның есімін моңғол әскеріні оң жақ қанатын
басқарған, 1236 жылы күзде Бұлғар бойында кездескен әскер басшылары
қатарында атайды. Шибанның есімі тізімде Батудан кейін екінші болып
аталған. Махмұд Уалидің мәліметі бойынша Шибан осы әскердің оң қанатының
бас қолбасшысы ретінде аталады. Бартольдің көретуінше Шибанның Батудан
басқа үлкен ағалары Берке мен Беркешар батыс жорығына қатыспаған еді.
Сондықтан да блар Рашид ад-Динде Шибан есімі Бату мен Орда Еженнен кейін
айтылады. Плано Карпидиде де Жошы үлдарын осы ретпен келтіреді. Раши ад-Дин
Шыңғыс ұрпақтарының ұрысқа жеке дара қатысуын қызықты факт ретінде
келтіреді. Солардың бірі ретінде Шибанның жеке дара ұрыстарға қатысып,
ерлігімен көзге түскендігін баса көрсетеді. Бұл Бұлғар мен Башқұртты жаулап
алу кезінде болған еді. Шибен емсі жеті жылдық соғыс аяқталғаннан кейін екі
рет әулеттік мәсллер сөз болғанда аталады. Ол 1246 жылы Күйікті хан
көтергенде салтанақтқа қатысқандар қатарында айтылса, 1248 жылы Батудың
қолдауымен Мөңкені хан сайлау туралы өткен құрылтайға қатысушы ретінде
аталады.
Ж.М. Төлебаеваның еңбегінде Шайбан ұлысының тарихына қатысты деректерді
талдауға арнайы көңіл бөліп, ХІІІ- ХІХ ғғ парсы тіліндегі қазақ тарихына
қатысты жазба деректерді территориялық-уақыттық, типтік және тематикалық
белгілер бойынша сыныптау оларды жүйелеуде өте тиімді деп есептейді де,
алғашқы белгіге сүйеніп парсы тіліндегі жазба деректерді – хулагулік,
делилік, селжұқтық, жалайырлық, темірлік, шайбанилық, бабырлық, сефевилік,
аштарханилык, бұхарлық, қоқандық деректер тобы деп топтастырады [33, 10
б.]. Одан әрі ол әрбір топтағы деректерді типтік белгілеріне қарай
нарративті және құжатты шығармаларға жатқызып, жиі кездесетін нарративті
шығармалардың өзін түріне қарай – анналдар (әр жылда болған маңызды
оқиғалардың қысқаша жазбасы); тарихи оқиғалар; мемуарлар; өмірбаяндар;
тарихи-әдеби шығармалар; тәлім-тәрбиелік мазмұндағы трактаттар деп жіктейді
[33, 10-18 бб.]. Бір тілде, бірақ әр түрлі тарихи кезең мен әртүрлі әулет
билігі тұсында жазылған жазба деректерді Ж.М. Төлебаева ұсынып отырған
белгілер бойынша сыныптау өте тиімді. Ал егер Қазақ хандығының құрылу
тарихына қатысты жазба деректер әр тілде, әр аумақта, әр түрлі әулеттер
тұсында жазылса, кейбір деректердегі мәліметтер өте аз, әрі қысқа және үзік-
үзік болса, оларды қалай топтастыруға болады? Мысалы, ХІІІ-ХY ғасырлардағы
араб авторларының шығармаларындағы Алтын Орданың тарихына қатысты
мәліметтерді, ХІІІ-ғасырдың 40-шы жылдарындағы Монғолдың құпия
шежіресіндегі мәліметтерді, сондай-ақ армян деректеріндегі Алтын Ордаға
қатысты жазба дерек мәліметтерін қандай белгіге сай топтаймыз? ХІІІ
ғасырдағы европалық В. Рубруктың, Плано Карпинидің, Марко Полоның
еңбектеріндегі мәліметтерді қандай топқа жатқызамыз? Ал халық ауыз
әдебиетіндегі тарихи аңыз-әңгімелер, батырлық жырлар мен дастандар,
шежірелер қалайша топтастырылады және сыныпталады?
Жалпы, Қазақ хандығының құрылуы ХY ғасырдың орта шенінде жүзеге асқан
қазақ тарихындағы аса маңызды оқиға болса, оның саяси алғышарттарына ХІY-ХY
ғасырлардағы, ал этникалық алғышарттарына ХІІІ-ХY ғасырлардағы тарихи
дамулар мен процестер жатады. Осы аралықтағы тарихи дамулар барысы тек
жазба ескерткіштерде ғана емес, сонымен бірге ауыз әдебиетінде де көрініс
тауып, бейнеленген. Сол себепті де біз қарастырып отырған мәселемізге
қатысты дерек мәліметтерінің барлығын екі үлкен топқа бөлеміз. Бірінші топ
– барлық жазба деректеріндегі мәліметтер, ал екінші топқа ауыз
әдебиетіндегі мәліметтер жатқызылады.
Бірінші топтағы жазба дерек мәліметтеріне келсек, оларды тілдік,
аумақтық және территориялды-уақыттық немесе әулеттік принциптерге сай бөліп
қарастыруға болады. Тілдік принцип бойынша араб, армян, орыс, монғол,
түрік, тілдерінде жазылған деректер осы тілдердегі деректер тобын құрайды.
Ал аумақтық принципке сай В.П. Юдин, Ж.М. Төлебаева айтып өткен хулагулік,
темірлік, шайбанилық, шағатайлық, аштарханилық әулеттер билігі тұсында
жазылған тарихи шығармаларындағы мәліметтер осы аталған әулеттердің
деректер тобына жатқызылады.
Төменде осы принциптер бойынша топтастырылған деректер тобындағы әр
жазба ескерткішке, оның мәліметтеріне тоқтап, ол мәліметтердің Қазақ
хандығының құрылу тарихын қаншалықты көрсететініне, олардың маңызына
сипаттама берелік.
Шайбан әулеті туралы жазба деректердің бюасында авторы белгісіз деп
саналытын Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме еңбегі тұр. Бұл деректі
көптеген зерттеушілер Мұхаммед Шайбани ханның өзі жазған есептйді. Бұл
деректе мынадай сипаттағы мәліметтер кездеседі:
1) XY ғасырдың бірінші ширегінде Әбілқайырды қолдаған ру-тайпа
көсемдері туралы;
2) 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі жеңілістен соң Әбілқайыр ханның 3 жасар
немересі Махмуд бахадур-сұлтанның Өз Темір тайшыға тұтқынға түсуі туралы;
3) Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтағы Шибан
әулетінің жағдайы туралы;
4) Әбілқайыр ханның мұрагерлеріне қарсы күрескен саяси күштердің
жетекшілері туралы [30, 16-20 бб.].
Шайбанилық деректер тобындағы келесі еңбекке – Шәді молданың дастан
түрінде жазылған Фатх-нама атты еңбегі жатады. Фатх-наме ХYІ ғасырдың
басында, шамамен 1505 жылы жазылған. Ж.М.Төлебаеваның көрсетуі бойынша
дастан Шибани хан дүниеге келген 1451 жылдан оның 1501 жылы Самарқан тағын
иемденгенге дейінгі Дешті Қыпшақ, Хорезм және Мауереннахрдағы жағдайларды
баяндайды [30, 89 б.]. Фатх-наменің біздің тақырыбымызға қатысты
мәліметтері Таварих-и гузида-йи нусрат-наме мәліметтерімен ұқсас,
дегенмен де ол деректе тек өзіне ғана тән құнды мәліметтер айтылады.
1) Әбілқайыр ханның қайтыс болуынан кейін шайбанилық әулеттің өкілі
Йадгар ханның таққа отырғандығы;
2) Буреке сұлтанның Cыр бойында Жүніс ханмен шайқасы;
3) Сол кездерде Мұхаммед Шейбани ханның 16 жаста болып, Иадгар ханнан
сыйлық алғаны;
4) Иадгар ханнан кейін билікке Әбілқайыр ханның ұлы Шейх Хайдардың
келуі:
5) Қарсы күштердің Иадгар ханды өлтіруі [30, 53-57 бб.].
Шайбанилық топтағы келесі дерекке Бинаидың Шайбани-наме және
Футухат-и хани (Ханның жаулаушылықтары) атты еңбектері жатады. Бинаидың
екі шығармасының мазмұны да, оқиғалардың хронологиялары да ұқсас. Соған
байланысты Б.А. Ахмедов былай деп жазады: ... Футухат-и хани, Шайбани-
наменің алғашқы нұсқасы Көшпелі өзбектер басшысы мен оның
айналасындағыларға бірінші нұсқаның тілі мен жазылу стилі ұнамай, оны өте
қарапайым, түсінікті ету үшін екінші нұсқа Шайбани-наме деген атаумен
жазылған [23, 21 б.]. Ондағы көптеген оқиғалар бұған дейін айтылған
шайбанилық деректерде қайталанады.
Шайбанилық деректер ішіндегі біздің тақырыбымыз үшін мәліметтері өте
құнды боп есептелетін келесі туындыға Михман-наме-йи Бұхара (Бұхара
қонағының жазбалары) атты еңбек жатады [31.]. Ибн Рузбиханның еңбегі 1509
жылы Мұхаммед Шейбани ханның қазақтарға қарсы жасаған үшінші жорығы кезінде
жазылған.
Бұл дерек - ХY-XYІ ғасырлардағы қазақ халқы туралы баяндайтын ең құнды
деректердің бірі, онда Шығыс Дешті Қыпшақтың географиялық сипаттамасы, ауа-
райы, табиғаты, Қазақстан қалалары, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, наным-
сенімдері, діні, қолөнері мен үй кәсіпшілігі, сауда-саттық пен айырбасы,
мал шаруашылығы, қысқы, жазғы жайылымдары, көші-қоны, оның бағыттары туралы
көптеген маңызды мәліметтер кездеседі.
Маңызды шибанилық деректердің біріне – Тарих-и Абулхайр-хани
(Әбілқайыр ханның тарихы) атты еңбек жатады. Еңбектің авторы – Масуд ибн
Осман Кухистани, оның туған, өлген жылдары белгісіз [32, 135-140 бб.; 30,
37-39 бб.; 33, 101-104 бб.]. Еңбек жалпы тарихи баяндау сипатында дүниенің
жаратылғанынан XY ғасырдың 60-шы жылдарының аяғына дейінгі оқиғаларды
қамтиды [33, 121 б.]. Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз бойынша
Кухистани еңбегінің мәліметтері негізгі деректер қатарына жатады. Ондағы
мәліметтерді былайша топтастырып көрсетеміз:
а) Әбілқайыр ханның өмірі мен күрестері туралы;
ә)Шығыс Дешті Қыпшақтың сол тұстағы саяси және этникалық жағдайы туралы
[30, 140-171 бб.].
Мауереннахрдағы Шайбанилық әулет билігінің соңғы жылдары жазылған
Маджму ат-тауарих атты еңбектің мәліметтері де біздің тақырыбымыз үшін
маңызды болып саналады. Шығарманың негізгі бөлігі Ферғана өңірінің молдасы
Сайф ад-дин Ахсикенди жазып, ол қайтыс болғаннан кейін ұлы Нұрмұхаммед
(Наурыз Мұхаммед) 159192 жылы аяқтап бітірген [34, 200 б.]. Еңбектің
мазмұнымен алғаш рет танысқан В.В. Бартольд: Кітап негізінен Касан
(Ферғана аймағы) қаласындағы шейхтардың тарихын баяндайды, шейхтардың өмірі
фантастикалық тұрғыда көрсетілген, сол себепті кітаптың ешқандай тарихи
маңызы жоқ,- деп жазған болатын. [35, 308 б.]. В.В. Бартольдтың осындай
пікірінен кейін бірнеше ондаған жылдар бойы бұл шығарма мамандардың
назарынан тыс қалып келді. Тек А.Б. Тагирджановтың зерттеуінен кейін ғана
Маджму ат-тауарихқа зерттеушілер көңіл аудара бастады [36.]. Т.И.
Сұлтанов бұл еңбектегі этникалық материалдарды өз зерттеуінде жақсы
пайдаланады [37, 26-51 бб.].
Бұл шығармадағы біз үшін ең құнды мәліметке – 92 көшпелі өзбек
тайпалары атауының кездесуі жатады [30, 210-213 бб.].
Шығарманың жазылған уақыты XYІ ғасырдың соңы болса да, ол XІY ғасырдың
соңы – XYІ ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларды баяндаған [30, 45 б.].
Соған қарағанда, 92 тайпа атауы да осы ғасырлардағы, әсіресе Шығыс Дешті
Қыпшақтағы этникалық жағдайды көрсетеді.
Хорезмде немесе Хиуада XYІ ғасырдың басында (1512 жылы) Шибан әулетінің
басқа бір тармағы билікке келіп, XYІІ ғасырдың соңына дейін билікте болады
[30, 435-457 бб.]. Осы әулеттің өкілі, 1644-166364 жылдары билік құрған
Әбілғазы Бахадур хан (1603-1664) Шаджара-йи тюрк (Түрік шежіресі) атты
еңбек қалдырған. Қазақ тілінде бұл еңбек 1992 жылы филология ғылымдарының
докторы Б.Әбілқасымовтың аударуымен Алматы қаласында жарық көреді [10]. Біз
қарастырып отырған мәселеге қатысты Әбілғазы еңбегінде өте құнды мәліметтер
кездеседі. XY ғасырға дейінгі мәліметтердің бір бөлігі компилятивті сипатта
болса, ал кейбір мәліметтер оған дейінгі ешбір деректерде ұшыраспайды. Сол
себепті де біз компилятивті деректерге назар аудармай, деректің сирек
кездесетін мәліметтеріне шолу жасаймыз.
Жошының бесінші ұлы Шибан әулетінің Тұранда, Қырымда, Маереннахрда,
Дешті Қыпшақта билік құрғаны туралы мәліметтер жүйеленіп беріледі [10, 116-
121 бб.].
Мұса би, Қожа мырза және Ғази би арасындағы талас-тартыстар, Ғазидың
Әбілқайыр хан жағында, Мұсаның, Иадгар хан жағында болуы туралы мәліметтер
XY ғасырдың орта тұсындағы Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірін көрсетеді.
Хорезмдегі шайбанилық әулеттің билігі тұсында жазылған келесі туындыға
Өтеміс қажының Шыңғыс-наме атты шығарма жатады [11.]. Дерек XІІІ-XІY
ғасырдың соңына дейінгі Алтын Орда тарихындағы оқиғаларды қамтиды. Біз одан
қарастырып отырған мәселемізге қатысты мынадай сипаттағы мәселелерді
кездестіреміз. Олар:
- Жошы Ұлысы құрамындағы кіші ұлыстардың пайда болу тарихы (деректе Ақ
Орда, Көк Орда және Боз Ордалардың шығуы жөнінде тарихи аңыз
айтылады);
- Берке ханның мұсылмандығы туралы; Өзбек хан және оның исламды қалай
қабылдағаны туралы;
- Алтын Ордадағы XІY ғасырдың ортасында басталған дүрбелең кезеңнің
алғашқы жылдары және сол кезде болған оқиғалар туралы [11, 76 б.;
92 б.: 105-107 бб.].
Шайбан әулеті тіралы жазба деректердің бюасында авторы белгісіздеп
саналытын Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме еңбегі тұр. Бұл деректі
көптеген зертеушілер Мұхаммед Шайбани ханның өзі жазған есептйді. Бұл
деректе мынадай сипаттағы мәліметтер кездеседі:
1) XY ғасырдың бірінші ширегінде Әбілқайырды қолдаған ру-тайпа
көсемдері туралы;
2) 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі жеңілістен соң Әбілқайыр ханның 3 жасар
немересі Махмуд бахадур-сұлтанның Өз Темір тайшыға тұтқынға түсуі туралы;
3) Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін Шығыс Дешті Қыпшақтағы Шибан
әулетінің жағдайы туралы;
4) Әбілқайыр ханның мұрагерлеріне қарсы күрескен саяси күштердің
жетекшілері туралы [30, 16-20 бб.].
Шайбанилық деректер тобындағы келесі еңбекке – Шәді молданың дастан
түрінде жазылған Фатх-нама атты еңбегі жатады. Фатх-наме ХYІ ғасырдың
басында, шамамен 1505 жылы жазылған. Ж.М.Төлебаеваның көрсетуі бойынша
дастан Шибани хан дүниеге келген 1451 жылдан оның 1501 жылы Самарқан тағын
иемденгенге дейінгі Дешті Қыпшақ, Хорезм және Мауереннахрдағы жағдайларды
баяндайды [33, 89 б.]. Фатх-наменің біздің тақырыбымызға қатысты
мәліметтері Таварих-и гузида-йи нусрат-наме мәліметтерімен ұқсас,
дегенмен де ол деректе тек өзіне ғана тән құнды мәліметтер айтылады.
1) Әбілқайыр ханның қайтыс болуынан кейін шайбанилық әулеттің өкілі
Йадгар ханның таққа отырғандығы;
2) Буреке сұлтанның Cыр бойында Жүніс ханмен шайқасы;
3) Сол кездерде Мұхаммед Шейбани ханның 16 жаста болып, Иадгар ханнан
сыйлық алғаны;
4) Иадгар ханнан кейін билікке Әбілқайыр ханның ұлы Шейх Хайдардың
келуі:
5) Қарсы күштердің Иадгар ханды өлтіруі [30, 53-57 бб.].
Шайбанилық топтағы келесі дерекке Бинаидың Шайбани-наме және
Футухат-и хани (Ханның жаулаушылықтары) атты еңбектері жатады. Бинаидың
екі шығармасының мазмұны да, оқиғалардың хронологиялары да ұқсас. Соған
байланысты Б.А. Ахмедов былай деп жазады: ... Футухат-и хани, Шайбани-
наменің алғашқы нұсқасы Көшпелі өзбектер басшысы мен оның
айналасындағыларға бірінші нұсқаның тілі мен жазылу стилі ұнамай, оны өте
қарапайым, түсінікті ету үшін екінші нұсқа Шайбани-наме деген атаумен
жазылған [23, 21 б.]. Ондағы көптеген оқиғалар бұған дейін айтылған
шайбанилық деректерде қайталанады.
Шайбанилық деректер ішіндегі біздің тақырыбымыз үшін мәліметтері өте
құнды боп есептелетін келесі туындыға Михман-наме-йи Бұхара (Бұхара
қонағының жазбалары) атты еңбек жатады [31.]. Ибн Рузбиханның еңбегі 1509
жылы Мұхаммед Шейбани ханның қазақтарға қарсы жасаған үшінші жорығы кезінде
жазылған.
Бұл дерек - ХY-XYІ ғасырлардағы қазақ халқы туралы баяндайтын ең құнды
деректердің бірі, онда Шығыс Дешті Қыпшақтың географиялық сипаттамасы, ауа-
райы, табиғаты, Қазақстан қалалары, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, наным-
сенімдері, діні, қолөнері мен үй кәсіпшілігі, сауда-саттық пен айырбасы,
мал шаруашылығы, қысқы, жазғы жайылымдары, көші-қоны, оның бағыттары туралы
көптеген маңызды мәліметтер кездеседі.
Маңызды шибанилық деректердің біріне – Тарих-и Абулхайр-хани
(Әбілқайыр ханның тарихы) атты еңбек жатады. Еңбектің авторы – Масуд ибн
Осман Кухистани, оның туған, өлген жылдары белгісіз [30, 135-140 бб.; 210,
37-39 бб.; 33, 101-104 бб.]. Еңбек жалпы тарихи баяндау сипатында дүниенің
жаратылғанынан XY ғасырдың 60-шы жылдарының аяғына дейінгі оқиғаларды
қамтиды [33, 121 б.]. Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз бойынша
Кухистани еңбегінің мәліметтері негізгі деректер қатарына жатады. Ондағы
мәліметтерді былайша топтастырып көрсетеміз:
а) Әбілқайыр ханның өмірі мен күрестері туралы;
ә)Шығыс Дешті Қыпшақтың сол тұстағы саяси және этникалық жағдайы туралы
[30, 140-171 бб.].
Мауереннахрдағы Шайбанилық әулет билігінің соңғы жылдары жазылған
Маджму ат-тауарих атты еңбектің мәліметтері де біздің тақырыбымыз үшін
маңызды болып саналады. Шығарманың негізгі бөлігі Ферғана өңірінің молдасы
Сайф ад-дин Ахсикенди жазып, ол қайтыс болғаннан кейін ұлы Нұрмұхаммед
(Наурыз Мұхаммед) 159192 жылы аяқтап бітірген [34, 200 б.]. Еңбектің
мазмұнымен алғаш рет танысқан В.В. Бартольд: Кітап негізінен Касан
(Ферғана аймағы) қаласындағы шейхтардың тарихын баяндайды, шейхтардың өмірі
фантастикалық тұрғыда көрсетілген, сол себепті кітаптың ешқандай тарихи
маңызы жоқ,- деп жазған болатын. [35, 308 б.]. В.В. Бартольдтың осындай
пікірінен кейін бірнеше ондаған жылдар бойы бұл шығарма мамандардың
назарынан тыс қалып келді. Тек А.Б. Тагирджановтың зерттеуінен кейін ғана
Маджму ат-тауарихқа зерттеушілер көңіл аудара бастады [36.]. Т.И.
Сұлтанов бұл еңбектегі этникалық материалдарды өз зерттеуінде жақсы
пайдаланады [37, 26-51 бб.].
Бұл шығармадағы біз үшін ең құнды мәліметке – 92 көшпелі өзбек
тайпалары атауының кездесуі жатады [30, 210-213 бб.].
Шығарманың жазылған уақыты XYІ ғасырдың соңы болса да, ол XІY ғасырдың
соңы – XYІ ғасырдың басындағы тарихи оқиғаларды баяндаған [37, 45 б.].
Соған қарағанда, 92 тайпа атауы да осы ғасырлардағы, әсіресе Шығыс Дешті
Қыпшақтағы этникалық жағдайды көрсетеді.
Хорезмде немесе Хиуада XYІ ғасырдың басында (1512) Шибан әулетінің
басқа бір тармағы билікке келіп, XYІІ ғасырдың соңына дейін билікте болады
[30, 435-457 бб.]. Осы әулеттің өкілі, 1644-166364 жылдары билік құрған
Әбілғазы Бахадур хан (1603-1664) Шаджара-йи тюрк (Түрік шежіресі) атты
еңбек қалдырған. Қазақ тілінде бұл еңбек 1992 жылы филология ғылымдарының
докторы Б.Әбілқасымовтың аударуымен Алматы қаласында жарық көреді [10.].
Біз қарастырып отырған мәселеге қатысты Әбілғазы еңбегінде өте құнды
мәліметтер кездеседі. XY ғасырға дейінгі мәліметтердің бір бөлігі
компилятивті сипатта болса, ал кейбір мәліметтер оған днйінгі ешбір
деректерде ұшыраспайды. Сол себепті де біз компилятивті деректерге назар
аудармай, деректің сирек кездесетін мәліметтеріне шолу жасаймыз.
Жошының бесінші ұлы Шибан әулетінің Тұранда, Қырымда, Маереннахрда,
Дешті Қыпшақта билік құрғаны туралы мәліметтер жүйеленіп беріледі [10, 116-
121 бб.].
Мұса би, Қожа мырза және Ғази би арасындағы талас-тартыстар, Ғазидың
Әбілқайыр хан жағында, Мұсаның, Иадгар хан жағында болуы туралы мәліметтер
XY ғасырдың орта тұсындағы Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірін көрсетеді.
Хорезмдегі шайбанилық әулеттің билігі тұсында жазылған келесі туындыға
Өтеміс қажының Шыңғыс-наме атты шығарма жатады [11.]. Дерек XІІІ-XІY
ғасырдың соңына дейінгі Алтын Орда тарихындағы оқиғаларды қамтиды. Біз одан
қарастырып отырған мәселемізге қатысты мынадай сипаттағы мәселелерді
кездестіреміз: Жошы Ұлысы құрамындағы кіші ұлыстардың пайда болу тарихы
(деректе Ақ Орда, Көк Орда және Боз Ордалардың шығуы жөнінде тарихи аңыз
айтылады);Берке ханның мұсылмандығы туралы; Өзбек хан және оның исламды
қалай қабылдағаны туралы;Алтын Ордадағы XІY ғасырдың ортасында басталған
дүрбелең кезеңнің алғашқы жылдары және сол кезде болған оқиғалар туралы
[11, 76 б.; 92 б.: 105-107 бб.].
Көріп отырғанымыздай араб, парсы деректерінде Жошының бесінші ұлы Шибан
және оның ұлысы туралы мәселелер Алтын Орданың құрылуы, батысқа жорық
мәселлерімен қатар көтерілген. Ал, кейінгі XV ғасырдан басталатын жазба
деректерде Шибан әулетінің тарихы Мұхаммед Шайбанидің Орта Азияда билікке
келуіне байланысты пайда болып, сақталған.
2. Шибан ұлысының аумағы және статусы
Шибан ұлысының құрылуы жалпы Батый тұсында Жошы ұлысының оң және сол
қанатқа бөлінуімен байланысты болды. Алтын Орда мемлекетінің оң қанаты
Батуға, сол қанаты Орда Еженге берілген. Орда Ежен інілері Удур, Тука-
Тимур, Шингкур, Сингкуммен мемлекетің шығыс және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі
жерлерді иеленген [2, 41-42 бб.]. Сондай-ақ сол қанатқа Жошының бесінші ұлы
Шибанның да ұлысы кірген [38, 62 б.]. Шибан өз ұлысын ағасы Бату қолынан,
яғни Алтын Орда құрылғаннан кейін, батысқа жорық аяқталғаннан соң алған.
Өтеміс қажының мәліметі бойынша әкелері Жошы хан қайтыс болғаннан кейін
аталары Шыңғысханның таңдауымен тақты иеленген Батый [10, 120 б.]. басқа
аға-інілеріне үлес бөліп берген. Келесі бір автор Әбілғазы Баһадүр ханның
хабарлауынша осы кезде Шайбанға Орда Ежен мен Батый иелігінің арасындағы
жер тиген. Бұл туралы Әбілғазы хан өзінің Түрік шежіресінде жан-жақты
баяндайды. Бату хан Еуропаға жасаған жеті жылдық жорығынан қайта оралған
кезінде: Отырар жері ағам Алшын мен менің арамда болсын, жазда Ырғыз,
суықта Ор, Електен Орал тауына шейін Жайықты күншығыс тарапын жайла, қыста
Арақұм, Қарақұм, Сыр суының бойы, Шу, Сарысудың аяғын қыста, - деді [10,
120 б.].
Моңғол мемлекетіндегі ұлыстық жүйенің мәнін ашып түсіндіріп кеткен
Б.Я.Владимерцов. Ол Шыңғыс хан ұрпақтарының билеуі, яғни моңғол
шапқыншылығының нәтижесінде оңтүстік-шығыс Еуропаның дерлік барлығы Жошы
ұлысна кіргенін айтады. Ұлыстық тек көшпелілер арасында тарады.
Б.Я.Владимерцовтың анықтамасы бойынша, ұлыс-рулардың, тайпалардың
бірлестігі. Ұлыс бұл-көшпелі халықтар, мағынасы жағынан кең қолданылатын
қауым сөзімен алмастырылып отыратын түрік сөзі екендігін айтып кетеді.
Жалпы ұлыс сөзіне В.В. Радлов Шығыс хан иелігі яғни, ұлы ұлыс, ұлығ
ұлыс деген атау берді. [38, 43-44 бб.] Жошы Ұлысы Алтын Орда мемлекеті
ұлы Еуразия даласындағы ұзақ уақыт бойы өмір сүрген және әлемдік өркениетті
көрсететін мемлекет. Алтын Орда мемлекетіне арабтар -Солтүстік татарлардың
хандығы, Дешті-Қыпшақ мемлекеті немесе Жошы ұлысы, еуропалықтар
–Татарлар, Коман мелекеті (қыпшақтар мемлекеті),орыстар-Орда немесе
Татар хандығы, ал татарладың өздері Ұлығ ұлыс (ұлы хандық) [39, 64 б.].
Держава халқы ежелгі түрік-моңғол салты бойынша ақсүйектер және
қарасүйек (қара халық) деп екі жікке бөлді. Ұлыстың билік жүйесінде әр
жіктің өзіндік статусы,тиісті міндеттері бар. Міндеттер Ұлы жасақ заңы
бойынша реттелді. Қыпшақ арасына келген моңғолдар бара-бара түрік-қыпшаққа
айналйп мұсылман дінін қабылдау барысында моңғолдардың бұрынғы ноян,
торгуу, хан хүү деп аталатын лауазым аттары түрік-арабтардың сұлтан,
бек, би, оғлан, мырза атауына ауысты. Тек ежелгі түріктерден қалған
хан, қаған атауы өзгеріссіз қалды [39, 547 б.]. Осы аталып өткен
атауларға тоқталып өтсек:
XIV ғасырдың екінші жартысында тарихи деректерде жүрт сөзі белгілі
аймақты,ұлыстардың қоныстану аумағын білдіреді. Ал көне түріктер тілінде
жүрт сөзі үй, тұрақ, мемлекет, жер деген мағына білдіреді. Бұл терминнің
басқа семантикасы-үй, тұрақ.
XIII-XV ғасырларда өмір сүрген Жошы ұлысының тарихнамасында екі маңызды
мәселе бойынша тарихшылар арасында ортақ пікір жоқ. Бірінші мәселеге -
Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекет атауының осы ғасырларда қалай деп
аталатындығы, яғни Ақ Орда, немесе Көк Орда деп аталатындығы жөніндегі
мәселелер жатса, екіншісіне – осы мемлекеттің мемлекеттік мәртебесі, яғни
Алтын Ордаға тәуелді немесе одан дербес болды ма деген мәселелер жатады.
Қазіргі таңда шетелдік, ресейлік және қазақстандық тарихшылар бірінші
мәселеге қатысты, яғни Жошы Ұлысының батыс және шығыс бөліктеріндегі
мемлекеттердің атауларына қатысты Ақ Орда мен Көк Орда терминдерін
араластырып қолданады. Қазақстандық тарихшылар Ақ Орда атауын шығыс
бөліктегі саяси құрылымға қатысты қолданса, ресейлік зерттеушілер,
керісінше шығыс бөлікке қатысты Көк Орда терминін пайдаланады.
Ақ Орда атауы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекетке қатысты деген
пікірді жақтаушылар XV бірінші ширегінде жазылған Муин ад-дин Натанзидың
Мунтахаб ат-тауарих-и Муини (Ескендірдің анонимі) атты дерегіндегі
мәліметтерге жүгінеді. Ол мәліметтің мазмұны мынадай: ... Жошы Ұлысы екі
бөлікке бөлінді. Сол қанатқа, яғни Ұлытау, Сегізағаш пен Қараталдан
Түйсенге, Жент пен Баршынкентке дейінгі жерлер Ноғай ұрпақтарына қарады да,
олар Ақ Орда сұлтандары деп атала бастады. Ал Ібір-Сібір, Русь, Либка,
Үкек, Мажар, Бұлғар, Башқұрт және Сарай-Берке жататын оң қанаты Көк Орда
сұлтандары деп атады. Одан әрі автор Ақ Орда сұлтандарының тармағы деген
тараушада Тоқтайдың ұлы Тоғырыл хан таққа отырған кезде Ақ Орда ұлысының
билеушісі Ноқайдың ұлы Сасы-Бұқа оның замандасы болды дей келе, Ол (Сасы-
Бұқаны айтып отыр– Б.К.)Тоғырыл хан мен Өзбек ханға қызмет ету жолынан
ауытқымады және бірде бір шақырулар мен құрылтайдан бас тартпады. Ол
13201321 жылы қайтыс болды, оның моласы Сауран қаласында - деп
хабарлайды. Сондай-ақ Натанзи шығыс бөліктегі сұлтандардың Сарайдағы
билікке отыруына байланысты оң қанаттық сұлтандар бірінің Қалайша Ақ Орда
сұлтандарының мына ұрпағы Көк Орда хандарының тағына әмірші болмақ - деп
наразылық білдіргенін айтып өтеді. Бұл келтірілген дерек мәліметтері
автордың Жошы Ұлысының сол қанатын нақты Ақ Орда деп атап отырғанын көруге
болады. Натанзидың осы мәліметтерін кейінгі ғасырларда Ахмед Казвини (XVI
ғ.), Хайдар Рази(XVII ғ.) секілді тарихшылар өз еңбектерінде пайдаланады.
Ал тарихшылардың келесі бөлігі 1426 жылы жазылған, авторы белгісіз
Муизз әл-ансаб атты шығармадағы мәліметке сүйеніп, Көк Орда - Жошы
ұлысының сол қанатында болған деп санайды. Шығармадағы Ордаежен туралы
Оның ұлдары мен ұрпақтарын Көк Орда деп атайды деген мәлімет осы пікірге
негіз ретінде алынып жүр.
Әбілғазының Түрік шежіресінде(XVII ғ.) Ақ Ордаға қатысты мәлімет
кездеседі. Онда Ақ Орда - ұлыс делініп, ұлысты Шибанның ұлы Бахадүр ханның
басқарғаны айтылады. Осы ғасырдың келесі бір тарихшысы Махмуд бен Уәли
болса, Шибан ханның ұлы Бахадүрге келер болсақ, ол әкесінің орнына ел мен
ұлысқа басшылық ете бастады. Жақын туыстарына, тайпаларына және төрт
қаушынға жиналуға әмір беріп, ол қыстауы мен жайлауына Жүз Орда ретінде
белгілі Ақ Орданы таңдап алды -деп жазады.
Ақ Орда және Көк Орда атауына қатысты мәлімет Өтеміс қажының
Шыңғыс-нама еңбегінде де кездеседі. Зерттеушілердің пікірінше мұндағы
мәліметтердің көбі біржақты, яғни шибанилық бағытта жазылған мәліметтер
деген қорытынды жасайды.
XX ғ.60-шы жж. басына дейін тарихнамада Ақ Орда атауы Жошы ұлысының сол
қанатына қолданылып келеді. М.Г.Сафаргалиев алғаш рет мұндай қолданысқа
қарсы шығып, сол қанатқа қатысты - Көк Орда, оң қанатқа қатысты –Ақ Орда
атауының қолданылуы дұрыс деп есептейді. 60-шы жж. соңына таман бұл
пікірді Г.А.Федоров-Давыдов одан әрі дамытады. Ол Натанзидың Ақ Орда
әулетінің негізін қалаған Ноғай және оның ұрпақтары деген мәліметінің
қатесін көрсете келе, екінші бөлініс жөнінде тұжырым айтады. Ол бойынша
бірінші бөлініс, ол – Жошы ұлысының Ордаежен және Батый ұлыстары болып
бөлінуі де, екінші бөлініске Батый Ұлысының Тоқта мен Ноғай арасында
бөлінуі болған деп санайды және сонда ғана Натанзидың мәліметі шындыққа
айналады. Натанзи мәліметінің қателігін В.Л.Егоров, В.П.Юдин, Т.И.Сұлтанов
және басқалар баса көрсетіп, Ордаежен ұлысын – Көк Орда, Батый ұлысын – Ақ
Орда деп жаза бастайды.
Зерттеушілердің талқылауы барысында Шибан ұлысына қатысты мәселелер
көтеріліп, оның қай қанатқа жататыны анықталды. Әсіресе, Ақ Ордаға синоним
болған Жүз Орда туралы материалдар ерекше қызығушылық туғызады. Жүз Орданың
қазақ жүздерімен байланысы бар екені ескеріліп, Ақ Орда атауы Қазақстан
аумағына қайтарыла бастайды. Т.И.Сұлтанов Ақ Орда атауы алғашында Шибан
ұлысына қатысты айтылып, кейіннен бұл атау бүкіл Қазақстанға ауысқан деген
қорытындыға келеді. К.И.Петров пен К.А.Пищулина да Шибан ұлысы мен Ордаежен
ұлысының Ақ Орданың құрамына енгенін жазады.
Моңғол мемлекетінің қос қанаттарындағы аумақтық-әкімшілік жүйесін
зерттеген В.В.Трепавлов та бұл мәселеге соқпай кетпейді. Оның дәлелдеп
көрсетуі бойынша Жошы ұлысы алғашында Ақ (Батый ұлысы) және Көк(Ордаежен
ұлысы) Ордалар болып бөлінген де, кейіннен олардың әрқайсысы өз ішінде тағы
да қос қанатқа жіктелген. Ордаежен ұлысының шығыс бөлігі – Көк орда, батыс
бөлігі Ақ Орда болған. Шибан ұлысының аумағы Ақ Орда деп аталған деген
тұжырым жасайды.
Жалпы, жоғарыда айтылып өткен Ақ Орда мен Көк Орда атауларына
байланысты талас пікірлерді түйіндей келе мынадай қорытындыға келуге
болады.
Біріншіден, Жошы Ұлысының оң қанаты – Көк Орда, сол қанаты - Ақ Орда
делінетін Муинад-дин Натанзидың мәліметтерін зерттеушілер сынға алғаннан
кейін дискуссия басталып, керісінше, зерттеушілер енді оң қанатты – Ақ
Орда, сол қанатты – Көк Орда деп атай бастайды.
Екіншіден, дискуссия барысында Қазақстан аумағында Шибан Ұлысының
болғандығы, оның Ақ Орда (синонимі- Жүз Орда) деп аталатындығы, Шибан ұлысы
мен Ордаежен ұлысының бірігуі Ақ Орда деп аталғаны дәлелденеді.
XIII-XV ғасырларда өмір сүрген Жошы ұлысының тарихнамасында екі маңызды
мәселе бойынша тарихшылар арасында ортақ пікір жоқ. Бірінші мәселеге -
Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекет атауының осы ғасырларда қалай деп
аталатындығы, яғни Ақ Орда, немесе Көк Орда деп аталатындығы жөніндегі
мәселелер жатса, екіншісіне – осы мемлекеттің мемлекеттік мәртебесі, яғни
Алтын Ордаға тәуелді немесе одан дербес болды ма деген мәселелер жатады.
Қазіргі таңда шетелдік, ресейлік және қазақстандық тарихшылар бірінші
мәселеге қатысты, яғни Жошы Ұлысының батыс және шығыс бөліктеріндегі
мемлекеттердің атауларына қатысты Ақ Орда мен Көк Орда терминдерін
араластырып қолданады. Қазақстандық тарихшылар Ақ Орда атауын шығыс
бөліктегі саяси құрылымға қатысты қолданса, ресейлік зерттеушілер,
керісінше шығыс бөлікке қатысты Көк Орда терминін пайдаланады.
Ақ Орда атауы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы мемлекетке қатысты деген
пікірді жақтаушылар XV бірінші ширегінде жазылған Муин ад-дин Натанзидың
Мунтахаб ат-тауарих-и Муини (Ескендірдің анонимі) атты дерегіндегі
мәліметтерге жүгінеді. Ол мәліметтің мазмұны мынадай: ... Жошы Ұлысы екі
бөлікке бөлінді. Сол қанатқа, яғни Ұлытау, Сегізағаш пен Қараталдан
Түйсенге, Жент пен Баршынкентке дейінгі жерлер Ноғай ұрпақтарына қарады да,
олар Ақ Орда сұлтандары деп атала бастады. Ал Ібір-Сібір, Русь, Либка,
Үкек, Мажар, Бұлғар, Башқұрт және Сарай-Берке жататын оң қанаты Көк Орда
сұлтандары деп атады. Одан әрі автор Ақ Орда сұлтандарының тармағы деген
тараушада Тоқтайдың ұлы Тоғырыл хан таққа отырған кезде Ақ Орда ұлысының
билеушісі Ноқайдың ұлы Сасы-Бұқа оның замандасы болды дей келе, Ол (Сасы-
Бұқаны айтып отыр– Б.К.)Тоғырыл хан мен Өзбек ханға қызмет ету жолынан
ауытқымады және бірде бір шақырулар мен құрылтайдан бас тартпады. Ол
13201321 жылы қайтыс болды, оның моласы Сауран қаласында - деп
хабарлайды. Сондай-ақ Натанзи шығыс бөліктегі сұлтандардың Сарайдағы
билікке отыруына байланысты оң қанаттық сұлтандар бірінің Қалайша Ақ Орда
сұлтандарының мына ұрпағы Көк Орда хандарының тағына әмірші болмақ - деп
наразылық білдіргенін айтып өтеді. Бұл келтірілген дерек мәліметтері
автордың Жошы Ұлысының сол қанатын нақты Ақ Орда деп атап отырғанын көруге
болады. Натанзидың осы мәліметтерін кейінгі ғасырларда Ахмед Казвини(XVI
ғ.), Хайдар Рази(XVII ғ.) секілді тарихшылар өз еңбектерінде пайдаланады.
Ал тарихшылардың келесі бөлігі 1426 жылы жазылған, авторы белгісіз
Муизз әл-ансаб атты шығармадағы мәліметке сүйеніп, Көк Орда - Жошы
ұлысының сол қанатында болған деп санайды. Шығармадағы Ордаежен туралы
Оның ұлдары мен ұрпақтарын Көк Орда деп атайды деген мәлімет осы пікірге
негіз ретінде алынып жүр.
Әбілғазының Түрік шежіресінде(XVII ғ.) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz