Қазіргі жастардың құндылықтары
КІРІСПЕ 3
1 ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы ретінде 10
1.2 Жастардың рухани.адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи теориялық концепциялары контексінде
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра бағалау процестері
2.2 Қазақстандық жастардың құндылықтық қалауларының қалыптасу ерекшеліктері
2.3 Қазақстан Республикасы жастарының әлеуметтік маңызды құндылықтарын салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 37
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 39
1 ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы ретінде 10
1.2 Жастардың рухани.адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи теориялық концепциялары контексінде
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра бағалау процестері
2.2 Қазақстандық жастардың құндылықтық қалауларының қалыптасу ерекшеліктері
2.3 Қазақстан Республикасы жастарының әлеуметтік маңызды құндылықтарын салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 37
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 39
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми жұмыс қазіргі уақыттағы Қазақстан жастарының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси, адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріне талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман жастарының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас жастар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан жастары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында жастардың жоғарыда аталған ресурсқа айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың генерациясы болып табылады. Жастардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр. Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде жастардың белсенділігіне, олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне байланысты болады.
Трансформациялық процестер жастар арасында, социомәдени өндірісте жастар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік, интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін жастармен байланыстырады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман жастарының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас жастар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан жастары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында жастардың жоғарыда аталған ресурсқа айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың генерациясы болып табылады. Жастардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр. Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде жастардың белсенділігіне, олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне байланысты болады.
Трансформациялық процестер жастар арасында, социомәдени өндірісте жастар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік, интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін жастармен байланыстырады.
1 Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. – М.: Медиум, 1995. – С.41-46.
2 Абельс Х. Интеракция, идентичность, презентация. Введение в интерпретативную социологию. – СПб, 2000. – С.10-11.
3 Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации. – М.: Академический проект, 2003. – С.32-33.
4 Мангейм В. Труд в системе жизненных ценностей // Человек и труд. –2000. – № 3. – С.15-17.
5 Социология в СССР. Учебное пособие / Под ред. Осипова Г.В. – М.: Мысль, 1966. – Т.1. – 470 с.
6 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М., 1980. – С.42-51.
7 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 246 с.
8 Сурина И.А. Ценностные ориентации как предмет социологического исследования. – М., 1996. – С. 52-57.
9 Выжлецов Г.П. Духовные ценности и судьба России // Социально-политический. – 1994. – № 3-6. – С. 8-12.
10 Когда наступает время выбора: устремления молодежи и первые шаги после окончания учебных заведений / Под ред. Г.А. Чередниченко. – СПб., 2001. – С.30-32.
11 Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: Просвещение, 1989. – 274 с.
12 Иконникова С.Н. Молодежь: социологический и социально-психологический анализ. – Л., 1974. – 122 с.
13 Лисовский В.Т. Духовный мир и ориентации молодежи России. – СПб., 2000. – 124 с.
14 Лисовский А.В., Лисовский В.Т. В поисках идеала: диалог поколений. – Мурманск, 1994. – 298 с.
15 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 164 с.
16 Несмелова М.Ю. Политическое поведение студенческой молодежи в современной России: автореф. ... канд. полит. наук. – Казань: Казанский гос.
ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 1995. – 30 с.
17 Земрах Т.В. Базовые ценности современной молодежной культуры: автореф. ... канд. философских наук. – Ростов-на-Дону, 2005. – 198 с.
18 Борисова Ю.В. Традиционалистские и модернистские ценности в структуре молодежного ценностного сознания: социологический анализ: дис. канд. социол. наук. – Д., 2001. – 183 с.
19 Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. –Алматы, 1997. – 112 с.
20 Биекенов К.У., Джаманабалаева Ш.Е. Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. – Алматы, 2002. – № 1 (8). – С. 58-65.
21 Габдуллина К. Общество: прогресс и регресс. – Алматы, 2002. – 167 с.
22 Нүсқабаев О. Оскелен урпактын адамгершiлiк тәрбиесiнiң теориялык-методологиялық негiздерi // К.А. Яссауи ат. ХКТУ Хабаршысы. – 2001. – № 4-5. – С. 55-63.
23 Пузиков М.Ф. «Проблемы занятости молодежи в условиях перехода к рынку: социологический анализ // Вестник КазНУ. Серия философская. – 1998. – № 6. – С. 72-76.
24 Касымова Л.Н. Проблемы социализации казахской студенческой молодежи – выходцев из аулов в условиях переходного периода: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1997. – 26 с.
25 Нысамбаева Н.М. Ценностная ориентация казахской молодежи на индустриальный труд: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 27с.
26 Калашникова Н. Молодежной политике в Республике Казахстан – новое законодательное наполнение // Саясат. – 2002. – № 11. – С.33-35.
27 Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемі тәжірбие тұрғысында. М.: Дайк-Пресс, 2009. – 284 б.
28 Зайниева Л., Омаров Ш., Сыдыкова У. Политические процессы в молодежной среде. – Астана, Елорда, 1998. – 241 с.
29 Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения на примере Респулики Казахстан: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1996. –
30 с.
30 Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. – Алматы: Казак университетi, 2002. – 278 с.
31 Кошербаева А.Б. Социальные причины преступности: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
32 Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 27 с.
33 Ляднева Ж.М. Социологический анализ делинквентного поведения молодежи Казахстана: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 28 с.
34 Жаназарова З.Ж. Социальное значение изменений современной семьи в Казахстане // Саясат. – 2008. – №5. – С.129-132.
35 Абдирайымова Г.С. Ценностные орентации современной молодежи (социологический анализ): Монография. – Алматы: Баур, 2005. – 302 с.
36 Сарсенбаев А.С., Телебаев Г.Т. и др. Казахстанская молодежь на рубеже веков. – Астана: Елорда, 2000. – 220 с.
37 Зайниева.Л.Ю., Калетаев Д.А., Шойкин Г. Молодежь Казахстана в условиях демократизации общества и экономических отношений. – Астана: Елорда, 2004. – 272 с.
38 Золотухин С.А. Молодежь в социальной структуре общества: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 1993. – 25 с.
2 Абельс Х. Интеракция, идентичность, презентация. Введение в интерпретативную социологию. – СПб, 2000. – С.10-11.
3 Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации. – М.: Академический проект, 2003. – С.32-33.
4 Мангейм В. Труд в системе жизненных ценностей // Человек и труд. –2000. – № 3. – С.15-17.
5 Социология в СССР. Учебное пособие / Под ред. Осипова Г.В. – М.: Мысль, 1966. – Т.1. – 470 с.
6 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М., 1980. – С.42-51.
7 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 246 с.
8 Сурина И.А. Ценностные ориентации как предмет социологического исследования. – М., 1996. – С. 52-57.
9 Выжлецов Г.П. Духовные ценности и судьба России // Социально-политический. – 1994. – № 3-6. – С. 8-12.
10 Когда наступает время выбора: устремления молодежи и первые шаги после окончания учебных заведений / Под ред. Г.А. Чередниченко. – СПб., 2001. – С.30-32.
11 Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: Просвещение, 1989. – 274 с.
12 Иконникова С.Н. Молодежь: социологический и социально-психологический анализ. – Л., 1974. – 122 с.
13 Лисовский В.Т. Духовный мир и ориентации молодежи России. – СПб., 2000. – 124 с.
14 Лисовский А.В., Лисовский В.Т. В поисках идеала: диалог поколений. – Мурманск, 1994. – 298 с.
15 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 164 с.
16 Несмелова М.Ю. Политическое поведение студенческой молодежи в современной России: автореф. ... канд. полит. наук. – Казань: Казанский гос.
ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 1995. – 30 с.
17 Земрах Т.В. Базовые ценности современной молодежной культуры: автореф. ... канд. философских наук. – Ростов-на-Дону, 2005. – 198 с.
18 Борисова Ю.В. Традиционалистские и модернистские ценности в структуре молодежного ценностного сознания: социологический анализ: дис. канд. социол. наук. – Д., 2001. – 183 с.
19 Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. –Алматы, 1997. – 112 с.
20 Биекенов К.У., Джаманабалаева Ш.Е. Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. – Алматы, 2002. – № 1 (8). – С. 58-65.
21 Габдуллина К. Общество: прогресс и регресс. – Алматы, 2002. – 167 с.
22 Нүсқабаев О. Оскелен урпактын адамгершiлiк тәрбиесiнiң теориялык-методологиялық негiздерi // К.А. Яссауи ат. ХКТУ Хабаршысы. – 2001. – № 4-5. – С. 55-63.
23 Пузиков М.Ф. «Проблемы занятости молодежи в условиях перехода к рынку: социологический анализ // Вестник КазНУ. Серия философская. – 1998. – № 6. – С. 72-76.
24 Касымова Л.Н. Проблемы социализации казахской студенческой молодежи – выходцев из аулов в условиях переходного периода: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1997. – 26 с.
25 Нысамбаева Н.М. Ценностная ориентация казахской молодежи на индустриальный труд: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 27с.
26 Калашникова Н. Молодежной политике в Республике Казахстан – новое законодательное наполнение // Саясат. – 2002. – № 11. – С.33-35.
27 Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемі тәжірбие тұрғысында. М.: Дайк-Пресс, 2009. – 284 б.
28 Зайниева Л., Омаров Ш., Сыдыкова У. Политические процессы в молодежной среде. – Астана, Елорда, 1998. – 241 с.
29 Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения на примере Респулики Казахстан: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1996. –
30 с.
30 Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. – Алматы: Казак университетi, 2002. – 278 с.
31 Кошербаева А.Б. Социальные причины преступности: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
32 Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 27 с.
33 Ляднева Ж.М. Социологический анализ делинквентного поведения молодежи Казахстана: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 28 с.
34 Жаназарова З.Ж. Социальное значение изменений современной семьи в Казахстане // Саясат. – 2008. – №5. – С.129-132.
35 Абдирайымова Г.С. Ценностные орентации современной молодежи (социологический анализ): Монография. – Алматы: Баур, 2005. – 302 с.
36 Сарсенбаев А.С., Телебаев Г.Т. и др. Казахстанская молодежь на рубеже веков. – Астана: Елорда, 2000. – 220 с.
37 Зайниева.Л.Ю., Калетаев Д.А., Шойкин Г. Молодежь Казахстана в условиях демократизации общества и экономических отношений. – Астана: Елорда, 2004. – 272 с.
38 Золотухин С.А. Молодежь в социальной структуре общества: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 1993. – 25 с.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы
Білім және Ғылым Министрлігі
әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факултеті
Жұмыстың тақырыбы:
Қазіргі жастардың құндылықтары
Ғылыми жетекші: Абдигалиева Г.К.
Орындаған: Алтайбаева А. Н.
Алматы 2012 жыл
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХ АНИ-АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғ амның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде 10
1.2 Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және
заманауи теориялық концепциялары контексінде
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ
СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫ Ң БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндыл ықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестері
2.2 Қазақстандық жастардың құнды лықтық қалауларының қалыптасу
ерекшеліктері
2.3 Қазақстан Республикасы жаст арының әлеуметтік маңызды
құндылықтарын салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 39
Аннотация
Алтайбаева Аяулым Нұрболдықызы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің 3-ші курс студенті. Ғылыми жұмыс тақырыбы: Қазіргі
жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары (2011-2012жж.). Жұмыстың көлемі
42 беттен тұрады.
Бұл ғылыми жұмыста, жалпы қазіргі таңдағы Қазақстан жастарының
құндылықтықты қай бағыт жүйесінде яғни дүниетанымдық па, саяси ма,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктері ме, осының барлығына
талдау жасауға арналған. Бүл тақырып қазіргі уақытта ең актуальды
сұрақттардың бірі болып қарастырылып келеді. Сондықтан мен автор ретінде
қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан
өзгерістерге қарай отырып, ең алдымен қазіргі заман жастарының әлеуметтік
бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік
басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделгенін айтқым келіп
отыр. Қазақстан жастарының рухани-адамгершілік құндылықтарының
трансформациясын анықтаушы жағдай тұтастай қоғамның өмір сүру әрекеті болып
табылады. Ол өмірлік тәртіптің барлық саласына, қоғамдық пікірге
дүниетанымдық бағдарға әсер етеді. Қоғамның өмір сүру шарты көп жағдайда
саяси, әлеуметтік, экономикалық салаларда болып жатқан процестермен
анықталады. Бұл процестер жастардың әлеуметтенуінің, рухани-адамгершілік
құндылығының қалыптасуы мен трансформациясының маңызды факторына айналады.
Қарастырылып отырған мәселеге келудегі менің көзқарасым жастар едәуір
сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып келеді және әр ұрпақ есейе
отырып, дегенімен, Қазақстан жастары демократиялық құндылықтар жүйесін
саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурсы бола
алатынын айқын айтқым келеді.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми жұмыс қазіргі уақыттағы
Қазақстан жастарының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріне талдау жасауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және
рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман
жастарының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық,
әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген.
Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас жастар едәуір
сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер
дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне
айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан жастары
демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның
әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда
ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында жастардың жоғарыда аталған ресурсқа
айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан
қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына
белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың
реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда
болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған
процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың
генерациясы болып табылады. Жастардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және
модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ
өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын
таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр.
Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде жастардың белсенділігіне,
олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне
байланысты болады.
Трансформациялық процестер жастар арасында, социомәдени өндірісте
жастар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар
ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты
тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік,
интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық
саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман
мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының
пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы
жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін жастармен байланыстырады.
1. ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде
Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетте жастардың дамуын зерттеуге келудің
көптеген жолдары бар, өз кезегінде жастар ұғымының маңыздылығының
анықтамасы да сан алуан. В.Т. Лисовский 1968 жылы алғашқылардың бірі болып
жастар ұғымына анықтама берді: Жастар-әлеуметтену сатысынан өтетін,
меңгеретін, ал біршама ересек жаста білім беру, кәсіби, мәдени және басқа
да әлеуметтік функцияларды меңгеріп қойған адамдардың ұрпағы; нақты тарихи
жағдайларға байланысты жастардың жастық критериі 16 жастан
30 жасқа дейін өзгеруі мүмкін [39]. Осы орайда автор жастарды ұрпақ
ретінде қарастыра отырып, осы ұрпақтың белгісі жасы ғана емес, сондай-ақ,
сенімі мен мақсаттарының бір болуы, уайымының және өмірге деген қарым-
қатынасының ортақтығы болып табылады деп санайды. Жасы келе ұрпақ дәуірде
тәрбиеленген әлеуметтік сипатын сарқылтпайды.
Жастарды әлеуметтік талдау бір жағынан, алдыңғы ұрпақтың сіңіретін
әлеуметтік тетігі арқылы, екінші жағынан дербес және өзінің құндылықтары
мен әрекет стандарттарын әкелетін жеке тәжірибесі негізінде қоғамның
әлеуметтік құрылымының табалдырығында тұрып, қоғамдық қатынастардың
қалыптасып қалаған әлеуметтік-стратификациялық тәртібіне әсер етуші
әлеуметтік топты зерттеуді білдіреді. Жастар өзінің жастық тобының
ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік ұстаным мен әрекеттердің инновациялық
типіне біршама икемді, дәстүрлі қалыптасып қалған тәртіптердің әсеріне аз
дәрежеде ұшыраған және бір мезгілде девиацияның әртүрлі түрін қабылдауға
икемді. Жас ұрпақтың органикалық маргиналдық топтың бірінен тұратындығы
маңызды болып табылады. Оның статусы уақытша және оның аға ұрпақтың берік
әлеуметтік күйін бойына сіңірудің алдына дейін уақытша болып табылады.
Осының барлығы жастардың құндылықтық ұстанымы мен әлеуметтік әрекетінің
ерекшелігі мен сипатын анықтайды. Өз кезегінде бұлар қоршаған социумның
әлеуметтік шындығына қалыптасады. Бұл жағдайда өмір ағысымен жүріп жатқан
провинциалды қаланың әлеуметтік өміріне. Осы әлемге қаншалықты дәрежеде
және қаншалықты шектеулі кіруіне оның болашағы ғана емес, қалалық қоғамның
даму болашағы да байланысты. Бұл әлеуметтік тетіктерді өңдеуді қажет етеді
және соның ішінде оның сол қоғамға ынтымақтасуының жетістігін және оның
ары қарай өмірінің жетістігін, жастар өмір сүріп жатқан қаланың болашағын
қамтамасыз ететін әлеуметтік саясат арқылы да. Әлеуметтік-стратификациялық
жүйенің бір бөлігі бола тұрып, ол әлеуметтік дифференциацияға ұшыраған,
яғни әлеуметтік біртекті массаны береді. Сондықтан жастарды әлеуметтік топ
ретінде зерттей отырып, олардың ішкі әлеуметтік біртектіліксіздігіне назар
аудару керек.
Қазіргі кезде әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттерде жастардың жасының төменгі және жоғарғы
жастық шекарасын анықтауда әртүрлі ағымдар бар. БДҰ Халықаралық жастар
жылын өткізгенге дейін жеткіншектік кезең деп 10 нан 19 жасқа дейінгі жасты
санап келген. Өйткені дәл осы жастық интервал статистикалық және
демографиялық есептерде қолданылады. 1985 жылы БҰҰ Халықаралық жастар
жылын өткізілуіне байланысты жастық шақ деп 15 жастан 24 жасқа дейінгі
кезеңді белгіледі [40]. Жастық шақ кезеңінің басы жеткіншектік кезеңнің
орта кезімен сәйкес келгендіктен, осы екі кезеңді біреуге біріктіріп, 10
жастан
24 жасқа дейінгі үлкен жастық кезең ретінде қарастыру шешілді.
Біршама толық анықтаманы И.С. Кон берді: Жастар – жастық сипаттардың
жиынтығы, әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі негізінде бөлініп шығатын және
басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттермен негізделген әлеуметтік-
демографиялық топ. Дәл осы анықтама жастар әлеуметтануындағы негізгі
анықтамаға айналып отыр. Жастық шақ белгілі-бір фаза, өмірлік кезеңнің
сатысы ретінде биологиялық тұрғысынан әмбебап, алайда, оның нақты жастық
шеңберлері, онымен байланысты әлеуметтік статус және әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктер әлеуметтік-тарихи табиғатқа ие және қоғамдық
құрылымға, мәдениетке және сол қоғамға тән әлеуметтенудің заңдылықтарына
тәуелді [41].
Батыс әлеуметтануында жастар белсенділігінің субмәдени, делинкветті
тұстарын зарттеудегі алғашқы қарлығаштары ретінде чикаго мектебінің
өкілдерін санауды ұсынған. Олар ХХ ғасырдың 20 жылдары қалалық жастардың
ерекше топтарын зерттеуде қалалық этнография әдісін пайдалануды ұсынған
болатын (В.Ф. Уайт, А. Коен, Г. Беккер т.б.). Жастар әлеуметтенуындағы
субдисциплинаның қалыптасуындағы маңызды рөлді Т.Парсонс иемденеді: ол
жастар мәдениеті терминін ендірді. Ересек қоғамның рөлдерін игеру үшін Т.
Парсонс әзірлеген жастар мәдениеті кеңістігінің функционалдық маңыздылығы
туралы идеясы балалық шақтан есеюге өтуді түсіндірудегі негізгі орынды әлі
де алып келе жатыр.
Батыс әлеуметтануында Т. Парсонс пен Ш. Айзенштадтың концепцияларымен
берілген құрылымдық-функционалдық тәсіл жастардың мәдениетін оның қоғамда
атқаратын қызметі – жастар мен қоғам арасындағы ауыртпалықты жою қызметі
тұрғысынан қарастырады. Менің айтуыма қарағанда, құрылымдық-функционалдық
тәсіл жастар мәдениетін зерттеуге айтарлықтай ықпал етті, қоғамдағы жастық
дифференциацияның маңыздылығына назар аударды, және жастар мәселесін
жүйелік зерттеу мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда, мұндай тәсілдің өз
кемшіліктері бар. Құрылымдық функционализмнің сыналатын жері сол, жастарды
тұтыну агенті ретінде пайдалана отырып, біз жастардың тұтынушылық
тәжірибесінің стильдік ерекшелігін ескерместен тұтастай топ ретінде
сипаттай алмаймыз. Функционализмнің шектеулі тұсы, бұл тәсіл әлеуметтік
құбылысты оның генезисі тұрғысынан түсіндіруге мүмкіндік бермейді, тек
құбылыстардың әлеуметтік жүйе ішіндегі белгілі бір өзара байланысын
көрсетеді. Сөйтіп, жастардың тұтыну стильдерінің құрастыру процесіне талдау
жасауды зерттеуді шет қалдырады.
Бар ғылыми анықтамаларды жіктей келе келесі негізгі жолдарды бөліп
қарастыруға болады:
Стратификациялық жолда жастар жастың шеңберімен, өздерінің ерекше
әлеуметтік рөлдерімен, статусымен және әлеуметтік көзқарастарымен шектелген
ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде анықталады.
Психофизиологиялық жол адам тұлғасының жыныстық жетілуі мен толық
ересектігі арасындағы даму кезеңі ретіндегі жастық шақ ұғымына
негізделген.
Әлеуметтік философияда жастарды өздерінің биологиялық және
психологиялық қарым-қатынастағы белгілі-бір жастың (жастық интервал
14 жастан 29 жасқа дейінгі) адамдары ретінде анықтайтын әлеуметтік-
психологиялық жол бөлінген.
Рөлдік жол жастық шақты адамның сәби рөлінде ойнамайтын, сонымен қоса
ересек адамдардың рөлін толыққанды алып жүрмейтін әрбір адамның өміріндегі
ерекше іс-әрекеттік фаза ретінде талдайды.
Жанжалдық жол жастық шақты өміріндегі әрбір адам үшін маңызды
күйзелістерге, мәселелерге өз-өзімен және қоғаммен болатын жанжалдарға толы
кезеңі ретіндегі ұғымына сүйенеді.
Субмәдениеттік жол жастарды ерекше өмір сүру үлгісі, іс-әрекет стилі,
мәдени нормасы мен құндылықтары бар ерекше топ ретінде қарастырады.
Интеракционистік жол жастарды әрбір адамға тән көңіл күйдің бірі
ретінде қарастырады. Ол көңіл-күй күтпеген іс-әрекеттерде, реакциялардың
тікелей, стандартты емес кезінде көрініс береді [42].
Жоғарыда аталған жолдардың әрқайсысы жастарды зерттеудің ерекшеліктері
мен нақты ғылыми пәндердегі жастық шақ феноменін белгілейді.
Социологиялық талдау жастарға тән ұрпақтық жағдай, ұрпақтық өзара
байланыс және ұрпақтар бірлігі қасиеттері бар жастардың ұрпақтық талдауды
жүргізуді қарастыратын интегративті жолмен құрылады. Жоғарыда айтылған
идеяларға сүйене отырып, атап айтар болсақ, К. Мангеймнің,
Г. Шельскийдің, қазіргі кезде әлеуметтану жас ұрпақты олардың өзара
байланысы мүшелерінің сезінуіне негізделген объективті бірлік, тарихи уақыт
(өмір мен әрекеттің шежірелік кезеңі, оларда шешілетін міндеттің ортақтығы,
сол кезеңде өмір сүрудің әлеуметтік және экономикалық шарттарының
ортақтығы, өмірлік тәжірибенің ортақтығы) қатарында сол ұрпаққа жатуды
қарастырады. Г. Шельскийдің көзқарасы бойынша жастар біздің қоғам үшін
қажетті, қоғаммен арандатылатын және марапатталатын әлеуметтік типті
репрезенттейді [43].
2. Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи
теориялық концепциялары контексінде
Субъектінің құндылықтық бағдарының қалыптасу алғышарты әлеуметтік
құндылықтар жүйесі болып табылады. Индивидтің құндылықтық санасы оған
қоғамдағы құндылықтар беріліп жатқан кезде әлеуметтену процесінде
анықталады және дамиды. Субъективті өмір сүретін белгілі-бір құндылықтарды
игеру процесінде индивидтің санасында сыртқы әлеуметтік шындық ретінде де
және де өзін субъект ретінде де белгілі-бір бағалау жүреді. Нәтижесінде
белгілі-бір құндылықтарды индивид бөлуі немесе бөлмеуі мүмкін, немесе
пайдалы немесе пайдасыз және қалаулы және қалаусыз деп тұжырымдауы мүмкін.
Индивид үшін маңызды, қажетті құндылықтар оның бағдарын негіздейтін
қажеттілік сипатына енеді және адамның өмірлік шешім қабылдауы кезінде
оның әрекетінің ниеттемесін анықтайтын фактор болады. Құндылықтық
бағдарлар – индивидтің құндылықтық санасының, сенімдерінің, ойлауының,
қажеттіліктерінің, уайымдарының, құндылықтарының ықпалымен қалыптасатын,
сондай ақ, ең бірінші кезекте қоғамдағы жалпы қабылданған, объективті өмір
сүретін құндылықтар жүйесінің ықпалымен қалыптасатын, индивид үшін
(әлеуметтік топ) маңызды құндылықтық ұстанымдар.
Жастардың әлеуметтік белсенділігінің әртүрлі үлгісін зерттеушілер
белгілеген үлкен эмпирикалық материалды жүйелей келе, студент бейімделудің
негізгі екі стратегиясын бөледі – әлеуметтік интеграция және әлеуметтік
дифференциация. Олар жастардың арасындағы топтық етенелестікті
қалыптастырып, әртүрлі жастар тобының әлеуметтік субъективтілігінің пайда
болуында негізгі орынды алады. Жастардың қоғамға бейімделуі бөлінген модел
бойынша бір-біріне орта сипаттарға ие:
1) жаттануды туындататын ынтымақтастыққа мәжбүрлік: индивидтің қоғамдық
құрылымдарға қосылуы көп жағдайда олармен өзінше етенелесумен бірге
жүрмейді; мысалы бұл ЖОО-ға түсуге ынтасыздығынан және кәсіби қалыптасу
немесе жеке секторда жұмыс жасап жүріп мемлекеттік мекемеге формальды түрде
жұмысқа кіру ұстанымының жоқтығынан байқалады,
2) ынтымақтасудың альтернативтік сипаты: немесе жастар субмәдениетінде
әлеуметтік мақұлданатын үлгілерде өзін-өзі бекіту немесе делинквентті
инновациялар;
3) етенелесу негіздерінің әлсіреуі: жеке немесе топтық мүдделер
әлеуметтік маңызды компоненттерді ығыстырады;
4) мәдениетті зерттеудегі сан алуан жолдарды бір-бірін өзара толықтырып
отыратын типологиялық топқа біріктіруге болады: ынтымақтысудың сипаты:
тұтастай қоғамға емес, жастардың жекелеген топтарына деңгейіне тұйықталу.
Жастардың әлеуметтік субъективтілігі қоғамға бейімделудің екі моделінде
де байқалады, алайда интеграциялық модельде жастар қалыптасқан социомәдени
құндылықтарды қолдайтын және өндіретін фактор қызметін атқарады, ал
дифференциялық модельде жастар өздерінің әлемін қоғаммен қатар өмір
сүретін ересек әлеммен құрастыруға немесе олармен жанжалдық қарым-қатынасқа
түсуге талпынады. Жастар бейімделуінің жоғарыда қарастырылған моделін
талдай келе, қарастырып отырған топтың аз ғана бөлігі белсенді, көпшілігі
маңызды өмірлік көзқарасты міндестіріу сыртқы күшті қажет ететін аралық
орында деп болжауға болады.
Мәдениетті зерттеудің сан алуан тәсілдерін бір-бірін өзара толықтырып
тұратын типтік топтарға топтастыруға болады:
1. Заттық тәсіл. Осы тәсілдің шеңберінде табиғиға қарсы келетін
жасандылық деп қарастырылады. Адамзат белсенділігінің кез-келген өнімі
адамның өмір сүру күшінің заттанған өлшемі, яғни мәдениет тұрғысынан
сипатталуы мүмкін. Бұл заттану екі жақты жүзеге асады, заттарда, олардың
көмегімен адамның іс-әрекеті жүзеге асады (материалдық мәдениет) және
құндылықтарда, мәтіндерде. Олардың көмегімен субъектілер коммуникациясының
өрісі (рухани мәдениет) жүзеге асады. Мәдениетте әлеуметтенген адам одан
алған дүниені өз мақсатына пайдалануға қабілетті. Қысқасы, мәдениет бұл –
әлеуметтену барысында меңгерілетін үлгілердің белгілі-бір түрде ұйымдасқан
лигитимделген жүйесі, және олардың негізінде жаңа нәтижелер әкеле отырып,
кез келген әлеуметтік белсенділік құрылады.
2. Іс-әрекеттік тәсіл. Мәдениет адамзат белсенділігінің кез келген түрі
мен нәтижелерінің сапалық сипаттамасы ретінде анықталады. Мәдениеттің
тетіктері әлеуметтік агенттерге қосылған әрекеттердің, коммуникациялардың,
және әлеуметтік байланыстардың бөтен мазмұнын іріктейді, сақтайды және
тасымалдайды. Оқу, білімдерді меңгеру – жастар іс-әрекетінің негізгі
түрінің бірі. Іс-әрекеттік тәсіл шеңберінде жастардың рухани мәдениетіне
талдау жасаудың соңғы мақсат оның әлеуметтік мүмкіндігін бағалау болып
табылады. Рухани мәдениетті зерттеуде іс-әрекеттік тәсіл әдістемелік негіз
ретінде әлеуметтік тұрғыда қарастырылатын диспозициялық білімдердің
иерархиясын алады. Бірінші деңгей субъектінің маңызды ахуалға білдірген
тікелей әсерін реттеуді білдіреді, екінші деңгей тұлғаның үйреншікті
жағдайларда жүзеге асыратын іс-әрекетін реттейді, үшінші деңгей іс-
әрекеттердің кейбір жүйесін немесе әрекет деп атауға болатынды реттейді,
төртінші деңгей іс-әрекеттің тұтастығын немесе әрекеттің өзін реттейді.
Мақсат қою бұл жоғарғы деңгейде қайсыбір өмірлік жоспарды білдіреді. Оның
маңызды элементі адам өмірінің маңызды әлеуметтік саласы – таным, еңбек,
қоғамдық өмір салаларымен байланысты өмірлік мақсаттар болады.
Іс-әрекеттік тәсіл жастардың саяси идеологияны ұстанушылар болса, онда
көп жағдайда саналы түрде емес. Жаңа ұрпақтың саяси мәдениетінің
қалыптасу процестерін аздаған жастар қозғалыстарының электоралды әрекеті
мен нақты саяси акцияларын талдай отырып анықтауға болады. Негізінен,
жастардың бір бөлігі студенттердің идеологиялық қағидалары қойылған, іс-
әрекеттерінің стереотиптері топтық сана мен социомәдени қауымдастықтың
жасырын құрылымын анық білдіреді.
3. Құндылықтық (аксиологиялық) тәсіл. Мәдениет социум қабылдайтын
белгілі-бір құрылымданған құндылықтар жүйесімен түсіндіріледі. Мәдениеттің
“заттылығында” бұл құндылықтардың белгілі-бір толығысуы ғана болады. Яғни
тұлға неге ұмтылса, неге бағыт алса, өзінің белсенділігін соған сәйкес
ұйымдастырады. Құндылықтардың ортақтылығы мен айырмашылығы адамдарды
бірлескен күрделі мақсаттары үшін біріктірудің және мақсаттары сәйкес
келмеген жағдайда, жанжал кезінде ажыратудың негізі болады. Осылайша,
әлеуметтену процесінде құндылықтарды меңгеру және нақты әрекет пен
коммуникацияда іске асыру – социум өмір сүруының негізі. Социум
құндылықтарының сипаты оның агенттерінің еркіндігінің және іс-әрекетінің
өлшемін береді.
Аксиологиялық тәсіл шеңберінде жастардың рухани мәдениетін зерттеудің
қиындығы сол, жастарды зерттеушілер, әсіресе жастар өздерін адамзат
табиғаты туралы өзінің түсінігін дұрыс деп санайтын әртүрлі жастық және
әлеуметтік топтарға жете отырып зерттеді. Соңғы жылдары орын алған жылдам
әлеуметтік өзгерістер нәтижесінде бір және сол индивидтер өз өмірінің
әртүрлі кезеңдерінде әлеуметтік жүйелердің әртүрлі типтерінде өмір сүріп
отыр.
Жоғары оқу орындарында оқитындар үшін әлеуметтік-экономикалық тәртіптің
тамырымен ауысуының тәжірибесі тек ата-аналарының, аға ұрпақтың тәжірибесі
арқылы болуы мүмкін еді. Қазіргі студенттердің әртүрлі топтырының
құндылығы мен құндылықтар жүйесін ата-анасы мен аға ұрпақтың құндылық
жүйесіне қарағанда едәуір мақсатты болуы мүмкін, алайда зерттеушінің зейіні
өз ізін ұрпақтардың мәдени құндылықтарының динамикалық өзгерістерін
бағалауға қалдырады. Кейде, жастардың белгілі-бір құндылықты жақын көруі
басқа ұрпаққа жататын зерттеушілерге үстірт көрінеді.
Жастар мәдениетіндегі зерттеушілер атап көрсеткен таңдаулылық және
ұрпақ алмасу кезіндегі мәдениеттің бөлінуі әрбір келесі ұрпақ өзінің
алдыңғы ұрпақтың мәдениетінен өзі өмір сүріп отырған уақытқа сәйкес
келетінін таңдағандығынан көреміз. Рухани мәдениетті зерттеуде құндылықтық
бағытпен іс-әрекеттік бағытты үйлестірудің қажеттілігі дәл осыған
негізделген, өйткені соңғы аталғанның көмегімен мәдени құндылықтардың пайда
болу шарты мен жүзеге асуын анықтауға болады.
4. Технологиялық тәсіл. Мәдениет өзінің табиғатында технологиялық
немесе іс-әрекеттің белгілі-бір ретін қарастырады. Іс-әрекеттік тәсілге
тән дами отырып, мәдениет теориясының мәліметтері соңғысының
функционалдылығын көрсетеді. Мәдениет тұрғысынан алғанда, шартты түрде
айтқанда, жасалынып жатқан емес, оның қалай және қай мақсатта жасалынып
жатқандығы маңызды.
Аталған тәсіл әлеуметтануда функционализмнің әртүрлі нұсқаларында
қалыптасады, әрекеттік-коммуникациялық және институтциялық-ұйымдық
жүйелердің анализі деңгейлерін біріктіруге мүмкіндік береді. Э. Дюркгейм
және Р. Мертонның ізімен әлеуметтанушылар студенттік шақ индивидтер
толтыратын орындар мен рөлдердің жүйесі дегенді басшылыққа алды.
Құрылымдық орындарды толтыру әлеуметтік статусты иемдену және әлеуметтік
рөлді орындауды білдіреді. Әрбір рөл адам іс-әрекетінің белгілі-бір
аспектісін реттейтін құрылымдық әрекеттің өзара негізгі бірлігі болып
табылады. Т. Парсонс, құрылымдық-функционалдық парадигма тұрғысыныан
алғанда студенттік кезеңнің негізгі мақсаты жасты құрдастарының
гипноздаушы ықпалынан арылту, оның санасында үстемдік ететін диффузиялық,
аффективті, дифференцияланбаған ынтымақтастықты жою деп атап көрсеткен
болатын.
Жастардың рухани мәдениетін зерттеу үшін сондай-ақ осы тәсілдің
институтционалдық аспекті маңызды. Өйткені, білім беру мекемелері ұйымдық
институт ретінде көпшілігінде нормаларды, іс-әрекетті, коммуникативті
байланыстарды анықтайды, оның үстіне жоғары оқу орындары айтарлықтай
дербестікке ие. Студенттердің рухани мәдениетін зерттеуде, алайда,
технологиялық тәсіл әмбебап орынға үміттене алмайды. Студенттердің
әлеуметтік белсенділігін ұйымдастырудың әртүрлі бағдарламаларының қарама-
қайшы келу мәселе жеткілікті дамытылмаған болып қалуда. Білім алу
әрекетінің жаңа механизмдерін құру тәсілдері мен оларды мәдениетке бекіту
тәсілдері қарастыру шеңберінен тыс қалып қоюда.
5. Символдық тәсіл. Мәдениет социумның өзін өзі өзектлеуінің белгілі-
бір символдық формаларының ұйымдасушылығының мәні. Мәдени өзара
әрекеттесудің негізінде – символдарды түсіну, олармен жұмыс жасай білу
жатыр. Бұл субъектілердің тікелей әлеуметтік белсенділігінен дербестеуді
және олардың санасы мен ойлауының шығармашылық жұмысын максималды
белсенделеуді қажет етеді. Мәдениетті белгілік-мәтіндік рәсімдеу бізге
мәдениеттің құндылықтық негіздерін талдауға, оларды символдық жүйелер
арқылы коммуникация мен іс-әрекет құрылымдарына тасымалдауға мүмкіндік
береді.
Жастардың рухани мәдениетін зерттеуде осы тәсілді іске асыру үшін
субмәдени компонентті бөліп алу керек. Жастардың өмірге деген көзқарасы
көбінде тек сезімдік әлеммен ғана емес, олардың символдың қоршаған
ортасымен де байланысты. Әлемнің бейнесі тікелей тәжірибеден гөрі
коммуникацияның өнімі болып табылады. Жалпы символдық ортаны жасай отырып,
субмәдениет немесе жекелеген топтың мәдениеті әлемнің бейнесін
ұйымдастырады. Осы символды меңгергендер әлемге деген ортақ көзқарасқа
келіп, ол көзқарасы келісілген әркеттердің негізі болады.
Әртүрлі жастардың субмәдениетіндегі дүниетанымдық негізіне символдар
мен олардың стандартты түсініктері, әрекеттегі және сыртқы бейнедегі
дәстүрлер, тіпті халық ауыз әдебиеті ерекше орын алады. Яғни, әртүрлі
жастар субмәдениеті – бұл өзіндік атауы, өзіндік санасы бар қауымдастық.
6. Ойындық тәсіл. Мәдениет – бұл ұйымдасатын өз мазмұны бар, жаңа
мәндерді коммуникация мен іс-әрекеттің мүмкін болатын схемаларын тудыратын,
өзін өзі бағалайтын ойын. Мәдениеттің өрісінде болу – демек, олардың
ішінде қабылданған ойынменен ойнау. Ережені өзгертуге болады, бірақ ол
қабылданған болса, оларды бұзу сол социомәдени кеңістіктің шеңберінен
шығып кетуге әкеліп соғады.
Жастар субмәдениетін зерттеудегі ойындық тәсілдің маңыздылығы ойы бұл
ең алдымен іс-әрекеттің жаңа түрлерін сынақтан өткізу ғана емес, сондай ақ
ересектер қатысатын кез келген ойынға қуыс пен екіжүздік тән екендігіне
негізделген
7. Мәтіндік тәсіл. Мәдениет мәтін ретінде зерттеудің негізгі әдісі
ретінде құрылымдық талдауды қарастырады. Тәжірибеде, әлеуметтанудағы
құрылымдық талдау – бұл мәдениет пен социумның барлық салаларында тілдің
құрылымымен ұқсастық іздеу. Әлеуметтанудағы құрылымдық талдау әдісі
құрылымдық лингвистиканың семиотиканың әдістерімен мазмұнды түрде
байланысты.
Жастар арасындағы тілдік феномендерге талдау жасау, барлық әлеуметтік
құбылыстардың тереңдігін мәдениеттің белгілік-символдық механизмдерімен
түсіну сол құбылысты тудырған әлеуметтік мәдени контексті сипаттауды талап
етуді қарастырады.
8. Коммуникативтік тәсіл. Жастар субмәдениетінің дамуы мен оның қоғамда
үстемдік ететін мәдениетпен өзара әрекетінің коммуникативті аспекті жастар
топтарының кең әлеуметтік кеңістікте пайда болған құрылымдық кеңістіктегі
қарама-қайшылықтарды шешуге талпынуын білдіреді. Алайда, назар ұйымдық-
институционалдық аспектіге салынады. Ол әртүрлі субмәдениеттердің өмір
циклын сипаттауға және талдауға мүмкіндік береді.
Жастардың рухани мәдениетін зерттеудегі коммуникативтік тәсіл
жастардың мамандық таңдауды жүзеге асыру тақырыбын әзірлегенде маңызды.
Кәсіптік таңдауға қандай коммуникативті арналар ықпал етеді, қоғамда
индивидке қандай мамандықтың ұтымды екенін қалай хабарлайды, осы
коммуникация тиімді ме. Бұл бағыттар ұтымды және әлеуметтік топ ретінде
жастар туралы маңызды ақпарат береді.
Рухани құндылықтар өнімдері адамдардың рухани азыққа қажеттілігін
қанағаттандыруға арналған рухани өндірістің объектісі болатын, әлеуметтік
шындықтың құбылыстарын білдіреді. Бұл адамзаттың бойына жинаған, соның
ішінде дүниетанымның ғылыми критерийлері, философиялық концепциялар, діни
идеялар, адамгершілік нормалар, эстетикалақ қағидалар және құқықтық
ұстанымдар; саяси оқулар, яғни әлемді рухани ұғынумен байланыстының бәрі.
Рухани құндылықтар – бұл түсініктерде қалыптасқан және тілде белгіленген
білімдер; адамдардың құндылықтарын қанағаттандырушы және олардың мүддесін
анықтайтын құндылықтар. Онымен қоса, рухани құндылықтар ұғымы оларға адам
және қоғам ұмтылатын өмірдің, іс-әрекеттің, нормалардың және идеалдардың
кейбір жоғары принциптерін білдіру үшін қолданылады.
Б.В. Орлов пен Н.К. Эйнгорн өздерінің Духовные ценности: проблема
отчуждения деп аталатын еңбектерінде жоғары деген құндылықтарға өмірді,
шығармашылықты, бостандықты жатқызады [57]. Е.В.Золотухина-Аболина да осы
тезисті қолдады және дамытты. Ол құндылықтық иерархияның жоғары сатыларына
мынадай бағдарларды қояды: қоғамдық құрылымның құндылықтары: (әлеуметтік
әділдік, еркіндік туралы түсініктер), тұлғааралық қатынастардың
құндылықтары (махаббат және достық) және өзін-өзі жүзеге асыру
құндылықтары (шығармашылық, өзін-өзі бекіту). 1кестеден көріп
отырғанымыздай, философиялық және психологиялық контексте құндылықтық
бағдарлар мәнтүзуші ұғымдар болса, әлеуметтану мен педагогикада олар ең
алдымен индивидтің әлеуметтік әрекеттеріне бағдарланған.
1-кесте – Социогуманитарлық пәндердің компоративті құндылықтық бағдарлары
Құндылықтық бағдарлар
Әлеумет Философияда Психологияда Педагогикада
тануда
Тұлғаның Индивидтің өмірлікАдамның әлемге, Адам үшін өмірлік
әлеуметтік тәжірибесімен, өзіне жалпы келуінәрекеттердің
құндылықтардыңоның уайымының сипаттайтын, маңызды тұлғалық
сол және басқабарлық жиынтығыментұлғалық құндылықтар мен
түрлеріне бекітілген, көзқарастар ға, мақсаттар болып
бағыттылығы тұлғаның ішкі іс-әрекеттерге мән саналатын
құрылымының мен бағыт беретін детерминделген
маңызды деген күрделі талпыныстар,
элементтері әлеуметтік-психологқалаулар,
иялық феномен қажеттіліктер
Дәстүрлі түрде руханилыққа жататын рухани-адамгершілік, эстетикалық,
діни, құқықтық және жалпы мәдени (білім беру) құндылықтар қоғамдық санада
рухани мәдениет деп аталатын ортақ тұтастықты құрайды. Рухани мәдениет үшін
адам және қоғам мәселелерін мәндестіріп, жарықтандыру кезіндегі бастапқы
және базалық алғышарт адам мен қоғамның үздіксіз байланысы, бірлігі туралы
идея болып табылады. Тек адамда ғана оның тектік табиғаты мен тұрмысының
имманентті сапасында, оның өмірінде адаммен қоғамның үздіксіз байланысының
тамыры қойылған. Құндылықтық бағдарлар тұлғаның әлемге қарым-қатынасының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін және оның идеалдарында, мүдделерінде,
тұлғааралық қарым-қатынасының ерекшеліктерінде көрінетін ішкі құрылымының
элементтері болып табылады.
Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуында әлеуметтену
процесі маңызды рөлді білдіреді. Мен дерек еткен жағдайға сәйкес, қазіргі
қоғамда жастардың әлеуметтенуі процесі ХХ ғасыр жастарының әлеуметтенуінен
сапалық жағынан ерекшеліктері бар. Соңғы бірнеше онжылдықта әлеуметтік
өзгерістер бір жағынан, әлеуметтенудің күрделеленуі мен қарқындылығын талап
етіп, екінші жағынан әлеуметтендіруші әсердің күшеюін талап етіп,
әлеуметтендіруші кеңістікті айтарлықтай трансформациялады. Бірмезгілде осы
әлеуметтік өзгерістер алдыңғы дәстүрлі әлеуметтендіруші тетіктерді
әлсіретті. Трансформациялық процестердің үрделілігінде қазіргі
әлеуметтендіруші практикалар жастардың кейбір бөліктері үшін айтарлықтай
жемісті, өйткені нарықтық жағдайларға, жастардың өмірлік мүмкіндіктерінің
теңдей емес бөлінуіне бейімделу формаларының сан алуандығын қарастырады.
Осылайша, студент қазіргі қоғамдағы құрылымдық өзгерістер қазіргі
қазақстан жастарының әлеуметтену процесінің өзгерісін алып келгендігі
туралы тұжырым жасайды. Қазіргі заманғы әлеуметтендіруші практикалардың
нәтижесі ретінде жастар дамуының әлеуметтенушілік векторлары құндылықтық
бағыттардың сан алуандығын қарастырады.
М.М. Бахтин руханилықты қоғамның мәдени кеңістігінің тік векторы
ретінде қарастырады. Руханилықты түсінудің бұл аспектісін осы заманғы
зерттеуші О.А. Митрошенков дамытуда. Оның пікірі бойынша, руханилық-жоғары
идеалдарды, құндылықтарды, мәндерді ұстану процесімен байланысты қоғамның
ынтымақтастық сипаттамасы [58].
Н.А. Волкованың, В.Д. Ермоленконың, Н.М. Трофимованың концепцияларына
сәйкес, маңызды құндылықтардың қалыптасу процесі үш деңгеймен анықталады:
бағдарлық, процессуалдық және рефлексивті. Сондай-ақ, олардың
қалыптасушылық тиісті деңгейлерімен: төменгі, орташа және жоғары.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының бағдарлық (төменгі) деңгейі
рухани мәселелерге қызығушылықтың жоқтығымен, материалдық және ойындық
сипаттағы қажеттіліктердің шектеулілігімен, алдындағы жеке қалаулардың
парыздан үстем тұратындығымен сипатталады. Жастардың мәдени үлгілік
құндылықтар туралы түсінігі бұл деңгейде шектеулі, жүйесіз. Олардың әлемді
қабылдауы басқа адамдардың мүддесін ескерусіз өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейіне тәуелді болады. Олардың рефлексивті қабілеттері
дамымаған. Әрекет ахуалды түрде ұйымдастырылады, ол құндылықтық
түсініктерде ескерусіз құрылады, оларға бағдарланбаған.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының процессуалдық (орташа) деңгейі
әлеуметтік мақұлданған нормаларды меңгерудің ахуалдық сипатымен анықталады
(қажеттілік мақұлданатын әрекетті жасаған кезде қандай-да бір сый ақыны,
жеке пайданы алу кезінде көрініс табады). Құндылықтық бағдарлар практикада
тек жүйелік сыртқы бақылаудың және мектеп және ЖОО тарапынан ынталандырудың
бар кезінде ғана қолданылады.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының рефлексивті (жоғары) деңгейі
әлеуметтік мақұлданатын құндылықтарды игеруге деген тұрақты қажеттіліктің
пайда болуымен, адамгершілік жетілу қажеттілігін сезінумен, жеке қалаулар
мен басқалардың қажеттілігі арасындағы қатаң қарама-қайшылықтың жоқтығымен
негізделген. Әлеуметтік-мәдени процестер саласындағы білімдер көлемі
адамдардың мәдени нормалары және әрекеттері, қимыл әрекеттері, сезімдері
арасына байланыстар орнату үшін жеткілікті. Дүниетанымның тұрақтылығы және
қажет болған жағдайда өзінің әрекетін реттеу қабілеттілігі байқалады.
Жастардың практикалық іс-әрекеттері сыртқы бақылауға тәуелсіз қалыптасқан
құндылықтық бағыттарды ескерумен құралуда.
Құндылықтарды игерудің бірінші кезеңінің құндылықтық түсініктері
эмпирикалық сипатқа ие, яғни, индивид санасының тіршіліктік деңгейінде бар
болады. Осы түсініктерге арқа сүйей отырып, ол, ереже бойынша, олар
қабылдаған құндылықтардың мазмұнын рационалды түрде түсіндіру қабілетінде
емес және оларды жүзеге асырудың оның материалдық қажеттіліктеріне сәйкес
келетіндері белгіленетіндерін оңай меңгереді. Сондықтан да балалар мен
қыздардың рухани әлемінің сипаттамаларының бірі өз өмірінің көптеген
аспектілерін, атап айтар болсақ, тұрмысын, тынығуын, сондай-ақ, өзінің және
достарының әрекеттерін бағалаудағы олардың белгілі-бір ретсіздігі болып
табылады. Оның үстіне, бұлыңғыр құндылықтық түсініктерге ие жас адам
күрделі жағдайға ұшырасып, ереже бойынша, оны түсіне алмайды, іс-әрекеттің
дұрыс формасын таңдай алмайды, ал ересектердің кейбір талаптары оған ресми
болып көрінеді. Мен жастардың құндылықтық бағытының қалыптасуымен
байланысты әлеуметтенудің негізгі үш кезеңін бөлдім:
Бірінші кезекте белгілі-бір құндылықтарды сезіну және осының негізінде
бастапқы құрылыс материалы тұлғаның жеке дербес тәжірибесі болып
табылатын белгілі-бір құндылықтық түсініктердің түзілуі болады. Бұл кезеңде
отбасы, ата-ана, баланың және жасөспірімнің социомәдени ортасының,
әлеуметтенуінің екінші деңгейлік факторлары (мектепке дейінгі мектептік
мекемелер, құрдастар тобы және әлеуметтік жақын қоршаған орта) маңызды рөл
ойнайды. Құндылықтарды игерудің бірінші кезеңінің құндылықтық түсініктері
эмпирикалық сипатқа ие, яғни, индивид санасының тіршіліктік деңгейінде бар
болады.
Жастықтың екінші деңгейі – бұл жас адамның әлеуметтік өмірдің ол үшін
жаңа саласына қосылуы (Қарулы күштер қатарында қызмет ету, жоғары оқу
орнында оқу, өндірістік қызмет), бұл жерде жеке тәжірибе құндылықтық
сипаттарды сезінуде шешуші рөл атқарады. Субъективті тәжірибе адамның
сондай өмір сүру әрекетін сипаттайды, онда құндылықтық түсініктер өмірлік
қажетті материалдық және рухани құндылықтарды қанағаттандырумен тығыз
байланысты. Жастың тұлғалық дамуының бұл деңгейінде оның құндылықтық
түсінігінде кездейсоқтықтың, шектеуліліктің, өзімшілдіктің үлкен элементі
байқалады. Сонымен қоса, құндылықты меңгерудің екінші кезеңінде кітаптық
білімдер жүйесі, БАҚ, және субъективті тәжірибе арқылы құндылықтық
бағыттардың қалыптасуы реттегіштік процесінің сипаттары көрініс береді.
Үшінші кезеңде жастың санасындағы қарама-қайшылық жойылады, адамдардың
өмір әрекетінің мәнтүзуші, базалық мақсаттары мен құралдары ретіндегі
моральдық құндылықтарға терең тұлғалық, бастамашылық-шығармашылық қатынас
негізінде құндылықтық бағдарлар дамиды және жетіледі. Кәсіби маңызды әрекет
процесінде жастардың құндылықтық бағдарлары жеңілденеді және тұрақтылық
алады, бастапқы құндылықтық бағдарлар тұлғаның біршама тұрақты сипатын
білдіре отырып, белгілі бір нақтылық пен анықтылыққа айналады.
Құндылықтарды игерудің үшінші кезеңінің айтарлықтай тұсы оның қоғам
тарапынан реттелудің басқарылатын әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-
мәдени факторларының тұтастай жүйесінің және оның әлеуметтік
институттарының бір бөлігі болып табылатындығына негізделген.
Қазіргі жастардың құндылықтық бағдарының жалпы үрдісі арасынан
келесілерді бөліп қарастыруға болады:
Жастардың (студенттік) ортада жеке жетістікке жетуге бағдар ұстауы күн
санап анық байқалуда. Бұл өзгерістердің қайнар көзі – қазіргі индустриалдық
қоғамдағы дербес бағдарлар рөлінің күшеюінде.
Жастардың көпшілігі үшін жетістік- бұл мансаптың көмегімен ең алдымен
материалдық игілікке қол жеткізу, жоғары әлеуметтік статусқа ие болу.
Жастардың жетістікке жету тәсілдері туралы да пікірлері өзгерген.
1990-шы жылдардың басында ғана жолы болу, жағдайлардың ағымы маңызды болып
саналып, білім деңгейі айтарлықтай рөл ойнамайтын еді, ал соңғы жылдары
білім деңгейі өмірде жетістікке жетудің басты факторы болып саналуда.
Жастардың санасында мансаптың, атақтың, биліктің бөлінуі артып келе
жатыр. Бұл көзқарастар олардың құндылықтық шкаласында ең төменгі рангілік
орын алып отыр. Бірінші орында – отбасылық бақытты қалау.
Дәстүрлі мамандықтардың мәртебесі төмендеуде (инженерлер, педагогтар),
прагматикалық көңіл-күй артуда. Дей тұрғанмен, соңғы жылдары өндірістің
жандануының әсерінен инженер-техникалық мамандықтарға деген қызығушылық
қайтадан оянуда.
Болашақты кәсіби және өмірлік өзіндік анықталудағы бағдарлар дамуда-
мемлекеттік емес секторда, кіші және орта бизнеске жұмысқа орналасуға, осы
бағдарлардың ЖОО-да даярлаудың сипаттарымен, бағыттылығымен айырмашылығы
арту үстінде.
Рухани құндылықтарды пайдалану саласындағы белсенділік төмендеуде;
тұтасымен алғанда, жастардың руханилық деңгейі төмендеуде. Патриотизм
сезімін, өз мәдениетін сыйлауды қалпына келтіру, ұлттық және жеке өзін-өзі
сыйлаудың жеткіліксіздігін жоюдың өткір қажеттілігі туындауда.
Жастардың ұрпақаралық өзара қарым-қатынастарды құндылықтық қабылдауы
қарама-қарсы өзгеруде – бір жағынан, жастардың дербестікке, тәуелсіздікке
ұмтылысы артуда; ал екінші жағынан – ата-аналық отбасының рөлі, олардың
отбасыға тәуелділігінің күшеюі артуда. Жастар арасындағы ресми емес,
тұлғааралық қатынастардың рөлі артуда, осымен байланысты дәстүрлі
институттарға деген (әсіресе – отбасына, некеге) қарама-қайшылықты жол
бекітілуде.
Өсіп келе жатқан терістікпен, әлеуметтік протестпен үйлесуші саясилық
күшеюде. Осыған байланысты жастардың арасына оңшыл және солшыл
радикализмнің, экстремизмнің ықпалы күшеюде.
2-кесте – Жастардың рухани әлемінің феномендерін жіктеу
Жастардың рухани мәдениеті феномендерінің құрылымы
Білім Ақпараттық Құндылықты-нормативтіІс-әрекеттік
беру к (қызметтік)
Білім беру Кәсіби таңдау және Тұрақтылықты жоғалту,
процесін де нормаларды қосқандағыбілімнің жоқтығына
алынған білімдер, білім беру байланысты сегреция,
оларды түсіну жәнеқұндылықтары жоғары білім арқылы
меңгеру дәрежесі мүмкіндіктерді бөлу
мүмкіндігінің
төмендеуі
ЕңбекЕңбек нарығы Нарықтық қатынастар Еңбектік өмірдің
және туралы ақпарат, жағдайындағы жастар субъективті-биография
жұмысбеңбек ынтасының дың еңбектік лық аспектілері
астылыақпараттық күтулері,
қ негіздері соның ішінде, жаппай
және құрылымдық
жұмыссыздық
жағдайлары
ТынығуАқпаратты Бизнес саласы мәнініңТынығуды тандарттау,
тынығудың негізгі артуы, қабылдау ойын формаларының
түрі ретінде формасының тынығу дамуы
пайдала ну саласынан сананың
басқа саласына өтуі
СаясатСаяси сипаттағы Саяси сананың, саяси Жастардың субмәдениеті
ақпарат алудың белсенділіктің және альтернативті
қалаулы жолдары, қалыптасуы мәдениетінің
тәсілдері және компонент тері
формалары негізіндегі жаңа
ынтымақтастыққа келер
жол
Көптеген сан алуан социологиялық зерттеулердің назарында қазіргі
қоғамдағы құндылықтық бағыттың жалпы өсудің өзгеруі мәселесі тұрды.
Құндылықтық бағыт жүйесі белгілі-бір тепе-теңдікте бола тұра, динамикалық,
жылжымалы сипатқа ие. Ал дәстүрлі ұстанымдардың революциялық өзгерісі
кезінде құндылықтық бағыттар радикалды бола түседі, ал осында уақыттарда
олардың өзгеруі процесі аракідік бақылаусыз, стихиялық сипатқа ие болады.
Осы орайда, заманауи қоғамның өзі құндылық және қөп құндылықтық бағыт
жүйесінің дәстүрлі қоғаммен салыстырғанда тұрақсыз болуымен сипатталады.
Дәстүрлі қоғамда бұл жүйе көптеген ғасырлар бойы өзгеріссіз болып келген
еді. Дәстүрлі қоғамның құндылықтар жүйесі тұйық сипатта болып, циклдық
қайталану заңдарына бағынды.
Заманауи қоғамның өмір сүруі барысында оның құндылықтық бағытының
торы екі оппозиция тарапынан өзгеріске ұшырады. Біріншісі - әлеуметтену
ретінде интеграцияның және дербестену ретінде етенелеудің оппозициясына,
ұшырады, екіншісі – объективизм мен субъективизмнің оппозициясына ұшырады.
Әлеуметтік әлем жүйелік тепе-теңдіктің қағидаларына бағынатын социеталды
жүйені береді. Мұнда бір элементтің араласуы жүйелік тепе-теңдік
сақталатындай етіп, басқаларының да араласуына әкеледі. Әлеуметтік
функцияның құндылықтық бағыты қаншалықты қарқынды болса, ол әлеуметтік жүйе
өрісінің тепе-теңдігіне тұрғысына соншалықты жақын. Керісінше, ол
қаншалықты жұтаң болса, функция периферияға алыс жылжиды, оған араласады.
Құндылықтық бағдар жүйесі үш үлкен топқа бөлінеді:
1) материалдық-экономикалық ретінде аналық;
2) рухани-гуманитарлық ретінде әкелік;
3) рационалды ретінде символдық-интерсубъективтік.
1) Материалдық-экономикалық құндылықтық бағдарлар. Құндылықтардың бұл
түрі жоспарлы экономика-нарықтық экономика осі бойынша бөлінеді.
Белгілі-бір топты таңдау адамның экономикалық мәртебесімен, оның
белгілі-бір әлеуметтік топқа жатуымен экономикалық белсенділігімен немесе
экономикалық енжарлығымен детерминделеді. Егер белгілі-бір әлеуметтік топ
қоғамның экономикалық тәуелді тобы болып, мемлекеттің жан-жақты қолдауын
қажет ететін болса, онда ол топ экономиканы мемлекеттік басқаруға және
экономиканың мемлекеттік секторының дамуына мүдделі болады. Бұл топ
мемлекет қамқорлығының объектісі бола отырып, әлеуметтік бой түзеген
экономиканы жөн көреді.
Бір жағынан қарағанда, экономикалық белсенді субъектілер мен
қауымдастықтар қоғамның революциялық-реформалық бөліге бола отырып,
нарықтық қатынастарды дамыту қажет екендігіне сенімді. Олардың қағидалары
экономикалық дербестік қағидаларынан ажырамастай. Экономикалық тәуелсіздік
– саяси тәуелсіздіктің негізі.
2) Рухани-гуманитарлық құндылықтық бағдарлар дәстүрлі түрде дербес
бағытталған немесе этикалық және ұжымдық бағытталған немесе саяси
құндылықтық бағдарлар болып бөлінеді.
3) Рационалды-құндылықтық бағдарлар құндылықтық бағдарлар объектілерін
мәндер ретінде рационалды түрде анықтауға және шектеуге негізделген. Егер
материалды-экономикалық және гуманитарлық-рухани бағдарларды субъектіге
әлеуметтік-қоғамдық тәжірибе негізінде берілсе, рационалды-құндылықтық
бағдарлар субъектіге іштен беріледі.
Құндылықтық бағдарлар жүйесі ұйымдасудың көпдеңгейлік иерархиясымен
сипатталады және тұлға іс-әрекетінің ынтасының негізін түзеді, сондай-ақ
тұлғаның шындықпен қарым-қатынасының ішкі негізін көрсетеді. А. Маслоудың
теориясына сәйкес, қажеттіліктер пирамидасы адамның ынталық саласының
көпдеңгейлік, иерархиялық құрылу идеясынан тұрады, осы орайда А. Маслоудың
пікірінше, тұлғаның өзін маңызды ұстауға ұмтылуымен байланысты рухани
құндылықтар ынталық жүйенің метадеңгейінде тұрады. Осы ретте жастар
ұмтылған өзін маңызды ұстау қажеттілігінің жүзеге асуы жаңа идеялар мен
тәжірибеге ашықтықты талап етеді [59].
Жалпы қабылданған аксиологиялық жүйелер негізіндегі тұлғаның
құндылықтық бағдарының қалыптасуы және дамуы негізі болып табылатын
педагогикаға құндылықтық-бағдарлық жол В.Т. Лисонскийдің [60],
И.Г. Коперанованың [61] еңбектерінде ғылыми негізге ие болды.
Осылайша, құндылықтық категорияларды қарастырудағы әртүрлі теориялық
жолдарына біз жасаған салыстырмалық-қатар қоюшылық анализден шыға отырып,
біз бірқатар тұжырым жасай аламыз:
1. Құндылықтық феномен көптеген ғылымдардың назарының объектісі болып
табылады, және оның табиғаты әртекті түсініледі. Алайда, аксиологияның даму
тарихындағы қалыптасқан концепциялардың сан алуандығына байланысты, басты
қорытынды сол, ғылымның бұл саласы философиямен, психологиямен,
әлеуметтанумен, педагогикамен және басқа да ғылымдармен дамып жатқан ғылыми
теориядан өзінің орнын алды.
2. Құндылықтық бағыттар күрделі философиялық-этикалық және әлеуметтік
феномен болып табылады. Бұл педагогика үшін біршама маңызды ұғымдар, өйкені
олар, құндылықтар тұлға санасының негізін құрайды, оның дүниетанымы мен
идеологиясына ықпал етеді, өзгермелі әлеуметтік және саяси жағдайлардағы
тұлғаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді, адамның
іс-әрекетінің ниетін реттейді.
3. Әр тұлға қоғамдық қатынастардың, мәдениеттің, білімнің, әлеуметтік
қоршаған ортаның ықпалымен болатын әлеуметтену процесінде қалыптасатын және
дамитын құндылықтық бағдарлардың күрделі дербес иерархиялық құрылымына ие.
4. Құндылықтық бағдарлар тұлғаның психологиялық құрылымындағы
салыстырмалы тұрақты жаңа үлгісі бола отырып, өзгеру процесіне ұшыраған,
ондағы олардың дамуының қозғаушы күші адамның қажеттіліктері болып
табылады.
5. Қоғамдық сана мен тұлғалық сана арасындағы байланыстырушы буын бола
отырып, құндылықтық бағдарлар болашақ іс-қимылдың эталоны қызметін
атқарады, тұлғаның бағдарын анықтайды, олар өз кезегінде мамандар
даярлаудың білім беру процесінде назардың негізгі объектісіне айналуы
керек. М. Рокич орынды айтып кеткендей, құндылық сенімнің кейбір түр
ретінде, адамның өзін өзі қалай ұстау керектігі немесе қалай ұстамау
керектігі туралы немесе қол жеткізуге тұратын немесе тұрмайтын тіршіліктің
соңғы ахуалы туралы сенімдерінің тұтастай жүйесінің ядросы [62].
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ
ТРАСНФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестері
Құндылықтарды асыра бағалау мәселесін алғаш рет концептуалды тұрғыда
Ф. Ницше белгіледі. Ф. Ницше үшін құндылықтарды асыра бағалау бүкіл
теориялық құрылымдардың ішкі стержені болады. Асыра бағалаушылықтан ол, ең
алдымен алдыңғы мәдениеттердің жеке өзінің сынын көреді, соның ішінде
өмірдің моральдық негіздерін де. Ф.Ницше көпшіліктің бақыты, қайырымдылық,
әділеттілік, ақиқат және басқа да ізгіліктің көрсеткіштері сияқты
қағидаларға негізделген, заманауи адамның бар құндылықтарға нигилистік
қатынасын тудыратын моральды қалыптастырмайды.
М. Вебер идеялар мен құндылықтардың өзгерісіне әлеуметтік динамиканың
негізі ретінде үлкен мән берген. Әлеуметтік іс-әрекетті рационалдау – бұл
тарихи процестің үрдісі дей келе, Протестанттық этика және каптиализм
рухы еңбегінде ол рационалдауды шаруашылықты жүргізу тәсілі ғана емес,
адамдардың ойлау үлгісі, олардың сезіну тәсілдері, құндылықтар жүйесі деп
көрсеткен, капитализмнің пайда болуын дәуірлік-мәдени құбылыс деп атаған.
Ол адамды мәдени жаратылыс деп түсіндіруге сүйене отырып, әлеуметтік талдау
және мәдени талдау қағидаларының сәйкестігін анықтады.
Құндылықты асыра бағалаушылықты қоғамның құндылықтық санасының нақты
ахуалы ретінде түсіндіру бір құндылықтар жүйесінің екінші құндылықтар
жүйесіне өтуі сатысында тұр. Осы орайда құндылықтардың жаңа жүйесі
ескісінен қарағанда прогрессивтілеу, ізгіліктілеу, жетілгендеу болуы
міндетті емес. Қоғамдық-тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, құндылықтарды
асыра бағалаудың барлығы қоғам өмірінің прогрессі және регрессі
элементтерінен тұратын күрделі процесс. Құндылықтық санадағы өзгерістер,
біріншіден, өмірдің экономикалық, саяси және әлеуметтік салаларында болып
жатқан өзгерістердің көрінісі болып табылады, екіншіден, осы өзгерістердің
өзі соңғы аталғанның нақты жағдайына айтарлықтай ықпал етеді, және өз
кезегінде құндылықты асыра бағалауды зерттеу рухани саланың процестерінде
тұйықталып қалмай, тұтасымен алғанда қоғамның өміріне, ал жекелей алғанда
заманауи тұлғаның қалыптасуына таралуы керек. Құндылықтарды асыра бағалау
қоғамдық дамудағы өтпелі ахуалдардың барлық негізгі белгелеріне ие, және
бұл асыра бағалаушылықпен байланысты тарихи кезеңдердің салыстырмалы түрде
тұрақтылық және қатысты түрдегі ұзақтық сипатын көрсететін ең маңызды
тұжырым болып табылады. Рухани-адамгершілік құндылықтарды асыра бағалау
посткеңестік коммунистік идеологиядан арылу ұранымен басталды. Ең басынан-
ақ құндылықтарды асыра бағалау мұнда саяси сипатқа ие болды, өйткені
қоғамның радикалды қабаттарының жүйе ретіндегі тоталитаризмнің ресми
бейнесіне қарсы күрестің қажеттілігін негіздеді. Әңгіме негізінен ресми
коммунистік идеологияның нақты әлеуметтік шындықтан, теорияның практикадан
қол үзуінен көрінген рухани күйзелісті жою туралы болды. Бар шындықты
объективті сынға алудан және оның құндылықтарынан әлеуметтік теңдік және
әділеттік, тең еңбекке тең жалақы және басқа да сияқты жалпы адамзаттық
құндылықтар тарады.
Айта кету керек, әртүрлі факторлардың, жағдайлардың, құралдардың,
құрылымдар, қарым-қатынастар мен байланыстар жүйесі жастардың бойында
әлеуметтену процесінде бұқаралық ақпарат және бұқаралық коммуникацияның
әсерінен ұстанымдардың, қағидалардың және құндылықтық бағдарлардың
қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Жастардың құндылық бағытына ақпараттық әсер ету белгілі-бір тетіктердің
әсерінен орын алады. Оларға біз мыналарды жатқызамыз: мәндік байланыстар;
осы байланыстарды қамтамасыз ететін құбылыс, құбылыстардың даму қағидасы;
белгілі-бір құбылыстардағы өзгерісті тудыратын факторлар; белгілі-бір
әлеуметтік, саяси, әлеуметтік-психологиялық күштердің әсері мен өзара
әсерінің белгілі-бір үрдістерін, сипаттамасын білдіретін тәуелділіктер.
Зерттеу контекстінде ақпараттық-коммуникативтік тетіктен ақпараттық-
коммуникативтік жүйелер ішіндегі қарым-қатынастардың ішкі құрылымы сондай-
ақ, элементтер мен байланыстардың жиынтығы түсіндіріледі. Жүйедегі кез-
келген элементтің қозғалуы қалған элементтің қызметіне әсер етеді,
қозғалтпай қоймайды және ақпараттық-коммуникативтік жүйедегі әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік-саяси өзара қарым-қатынас актінің басқа да
буындарының түрін өзгертеді.
Бейімділік механизмі адамның ақпараттық кеңістіктегі өзінің белсенді
және ұтымды қабілетіне тікелей әсер ететін іс-әрекеті нәтижесінің негізгі
компоненті болып табылады. Осы процесс нәтижесінде индивидтің басты
құндылықтық бағыты қоғамда үстемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім және Ғылым Министрлігі
әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
Философия және саясаттану факултеті
Жұмыстың тақырыбы:
Қазіргі жастардың құндылықтары
Ғылыми жетекші: Абдигалиева Г.К.
Орындаған: Алтайбаева А. Н.
Алматы 2012 жыл
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХ АНИ-АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғ амның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде 10
1.2 Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және
заманауи теориялық концепциялары контексінде
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ
СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫ Ң БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндыл ықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестері
2.2 Қазақстандық жастардың құнды лықтық қалауларының қалыптасу
ерекшеліктері
2.3 Қазақстан Республикасы жаст арының әлеуметтік маңызды
құндылықтарын салыстырмалы талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 39
Аннотация
Алтайбаева Аяулым Нұрболдықызы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің 3-ші курс студенті. Ғылыми жұмыс тақырыбы: Қазіргі
жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары (2011-2012жж.). Жұмыстың көлемі
42 беттен тұрады.
Бұл ғылыми жұмыста, жалпы қазіргі таңдағы Қазақстан жастарының
құндылықтықты қай бағыт жүйесінде яғни дүниетанымдық па, саяси ма,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктері ме, осының барлығына
талдау жасауға арналған. Бүл тақырып қазіргі уақытта ең актуальды
сұрақттардың бірі болып қарастырылып келеді. Сондықтан мен автор ретінде
қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан
өзгерістерге қарай отырып, ең алдымен қазіргі заман жастарының әлеуметтік
бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік
басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделгенін айтқым келіп
отыр. Қазақстан жастарының рухани-адамгершілік құндылықтарының
трансформациясын анықтаушы жағдай тұтастай қоғамның өмір сүру әрекеті болып
табылады. Ол өмірлік тәртіптің барлық саласына, қоғамдық пікірге
дүниетанымдық бағдарға әсер етеді. Қоғамның өмір сүру шарты көп жағдайда
саяси, әлеуметтік, экономикалық салаларда болып жатқан процестермен
анықталады. Бұл процестер жастардың әлеуметтенуінің, рухани-адамгершілік
құндылығының қалыптасуы мен трансформациясының маңызды факторына айналады.
Қарастырылып отырған мәселеге келудегі менің көзқарасым жастар едәуір
сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып келеді және әр ұрпақ есейе
отырып, дегенімен, Қазақстан жастары демократиялық құндылықтар жүйесін
саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси
түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурсы бола
алатынын айқын айтқым келеді.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми жұмыс қазіргі уақыттағы
Қазақстан жастарының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріне талдау жасауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және
рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман
жастарының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық,
әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген.
Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас жастар едәуір
сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер
дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне
айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан жастары
демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның
әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда
ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында жастардың жоғарыда аталған ресурсқа
айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан
қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына
белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың
реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда
болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған
процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың
генерациясы болып табылады. Жастардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және
модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ
өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын
таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр.
Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде жастардың белсенділігіне,
олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне
байланысты болады.
Трансформациялық процестер жастар арасында, социомәдени өндірісте
жастар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар
ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты
тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік,
интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық
саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман
мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының
пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы
жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін жастармен байланыстырады.
1. ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде
Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетте жастардың дамуын зерттеуге келудің
көптеген жолдары бар, өз кезегінде жастар ұғымының маңыздылығының
анықтамасы да сан алуан. В.Т. Лисовский 1968 жылы алғашқылардың бірі болып
жастар ұғымына анықтама берді: Жастар-әлеуметтену сатысынан өтетін,
меңгеретін, ал біршама ересек жаста білім беру, кәсіби, мәдени және басқа
да әлеуметтік функцияларды меңгеріп қойған адамдардың ұрпағы; нақты тарихи
жағдайларға байланысты жастардың жастық критериі 16 жастан
30 жасқа дейін өзгеруі мүмкін [39]. Осы орайда автор жастарды ұрпақ
ретінде қарастыра отырып, осы ұрпақтың белгісі жасы ғана емес, сондай-ақ,
сенімі мен мақсаттарының бір болуы, уайымының және өмірге деген қарым-
қатынасының ортақтығы болып табылады деп санайды. Жасы келе ұрпақ дәуірде
тәрбиеленген әлеуметтік сипатын сарқылтпайды.
Жастарды әлеуметтік талдау бір жағынан, алдыңғы ұрпақтың сіңіретін
әлеуметтік тетігі арқылы, екінші жағынан дербес және өзінің құндылықтары
мен әрекет стандарттарын әкелетін жеке тәжірибесі негізінде қоғамның
әлеуметтік құрылымының табалдырығында тұрып, қоғамдық қатынастардың
қалыптасып қалаған әлеуметтік-стратификациялық тәртібіне әсер етуші
әлеуметтік топты зерттеуді білдіреді. Жастар өзінің жастық тобының
ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік ұстаным мен әрекеттердің инновациялық
типіне біршама икемді, дәстүрлі қалыптасып қалған тәртіптердің әсеріне аз
дәрежеде ұшыраған және бір мезгілде девиацияның әртүрлі түрін қабылдауға
икемді. Жас ұрпақтың органикалық маргиналдық топтың бірінен тұратындығы
маңызды болып табылады. Оның статусы уақытша және оның аға ұрпақтың берік
әлеуметтік күйін бойына сіңірудің алдына дейін уақытша болып табылады.
Осының барлығы жастардың құндылықтық ұстанымы мен әлеуметтік әрекетінің
ерекшелігі мен сипатын анықтайды. Өз кезегінде бұлар қоршаған социумның
әлеуметтік шындығына қалыптасады. Бұл жағдайда өмір ағысымен жүріп жатқан
провинциалды қаланың әлеуметтік өміріне. Осы әлемге қаншалықты дәрежеде
және қаншалықты шектеулі кіруіне оның болашағы ғана емес, қалалық қоғамның
даму болашағы да байланысты. Бұл әлеуметтік тетіктерді өңдеуді қажет етеді
және соның ішінде оның сол қоғамға ынтымақтасуының жетістігін және оның
ары қарай өмірінің жетістігін, жастар өмір сүріп жатқан қаланың болашағын
қамтамасыз ететін әлеуметтік саясат арқылы да. Әлеуметтік-стратификациялық
жүйенің бір бөлігі бола тұрып, ол әлеуметтік дифференциацияға ұшыраған,
яғни әлеуметтік біртекті массаны береді. Сондықтан жастарды әлеуметтік топ
ретінде зерттей отырып, олардың ішкі әлеуметтік біртектіліксіздігіне назар
аудару керек.
Қазіргі кезде әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттерде жастардың жасының төменгі және жоғарғы
жастық шекарасын анықтауда әртүрлі ағымдар бар. БДҰ Халықаралық жастар
жылын өткізгенге дейін жеткіншектік кезең деп 10 нан 19 жасқа дейінгі жасты
санап келген. Өйткені дәл осы жастық интервал статистикалық және
демографиялық есептерде қолданылады. 1985 жылы БҰҰ Халықаралық жастар
жылын өткізілуіне байланысты жастық шақ деп 15 жастан 24 жасқа дейінгі
кезеңді белгіледі [40]. Жастық шақ кезеңінің басы жеткіншектік кезеңнің
орта кезімен сәйкес келгендіктен, осы екі кезеңді біреуге біріктіріп, 10
жастан
24 жасқа дейінгі үлкен жастық кезең ретінде қарастыру шешілді.
Біршама толық анықтаманы И.С. Кон берді: Жастар – жастық сипаттардың
жиынтығы, әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі негізінде бөлініп шығатын және
басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттермен негізделген әлеуметтік-
демографиялық топ. Дәл осы анықтама жастар әлеуметтануындағы негізгі
анықтамаға айналып отыр. Жастық шақ белгілі-бір фаза, өмірлік кезеңнің
сатысы ретінде биологиялық тұрғысынан әмбебап, алайда, оның нақты жастық
шеңберлері, онымен байланысты әлеуметтік статус және әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктер әлеуметтік-тарихи табиғатқа ие және қоғамдық
құрылымға, мәдениетке және сол қоғамға тән әлеуметтенудің заңдылықтарына
тәуелді [41].
Батыс әлеуметтануында жастар белсенділігінің субмәдени, делинкветті
тұстарын зарттеудегі алғашқы қарлығаштары ретінде чикаго мектебінің
өкілдерін санауды ұсынған. Олар ХХ ғасырдың 20 жылдары қалалық жастардың
ерекше топтарын зерттеуде қалалық этнография әдісін пайдалануды ұсынған
болатын (В.Ф. Уайт, А. Коен, Г. Беккер т.б.). Жастар әлеуметтенуындағы
субдисциплинаның қалыптасуындағы маңызды рөлді Т.Парсонс иемденеді: ол
жастар мәдениеті терминін ендірді. Ересек қоғамның рөлдерін игеру үшін Т.
Парсонс әзірлеген жастар мәдениеті кеңістігінің функционалдық маңыздылығы
туралы идеясы балалық шақтан есеюге өтуді түсіндірудегі негізгі орынды әлі
де алып келе жатыр.
Батыс әлеуметтануында Т. Парсонс пен Ш. Айзенштадтың концепцияларымен
берілген құрылымдық-функционалдық тәсіл жастардың мәдениетін оның қоғамда
атқаратын қызметі – жастар мен қоғам арасындағы ауыртпалықты жою қызметі
тұрғысынан қарастырады. Менің айтуыма қарағанда, құрылымдық-функционалдық
тәсіл жастар мәдениетін зерттеуге айтарлықтай ықпал етті, қоғамдағы жастық
дифференциацияның маңыздылығына назар аударды, және жастар мәселесін
жүйелік зерттеу мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда, мұндай тәсілдің өз
кемшіліктері бар. Құрылымдық функционализмнің сыналатын жері сол, жастарды
тұтыну агенті ретінде пайдалана отырып, біз жастардың тұтынушылық
тәжірибесінің стильдік ерекшелігін ескерместен тұтастай топ ретінде
сипаттай алмаймыз. Функционализмнің шектеулі тұсы, бұл тәсіл әлеуметтік
құбылысты оның генезисі тұрғысынан түсіндіруге мүмкіндік бермейді, тек
құбылыстардың әлеуметтік жүйе ішіндегі белгілі бір өзара байланысын
көрсетеді. Сөйтіп, жастардың тұтыну стильдерінің құрастыру процесіне талдау
жасауды зерттеуді шет қалдырады.
Бар ғылыми анықтамаларды жіктей келе келесі негізгі жолдарды бөліп
қарастыруға болады:
Стратификациялық жолда жастар жастың шеңберімен, өздерінің ерекше
әлеуметтік рөлдерімен, статусымен және әлеуметтік көзқарастарымен шектелген
ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде анықталады.
Психофизиологиялық жол адам тұлғасының жыныстық жетілуі мен толық
ересектігі арасындағы даму кезеңі ретіндегі жастық шақ ұғымына
негізделген.
Әлеуметтік философияда жастарды өздерінің биологиялық және
психологиялық қарым-қатынастағы белгілі-бір жастың (жастық интервал
14 жастан 29 жасқа дейінгі) адамдары ретінде анықтайтын әлеуметтік-
психологиялық жол бөлінген.
Рөлдік жол жастық шақты адамның сәби рөлінде ойнамайтын, сонымен қоса
ересек адамдардың рөлін толыққанды алып жүрмейтін әрбір адамның өміріндегі
ерекше іс-әрекеттік фаза ретінде талдайды.
Жанжалдық жол жастық шақты өміріндегі әрбір адам үшін маңызды
күйзелістерге, мәселелерге өз-өзімен және қоғаммен болатын жанжалдарға толы
кезеңі ретіндегі ұғымына сүйенеді.
Субмәдениеттік жол жастарды ерекше өмір сүру үлгісі, іс-әрекет стилі,
мәдени нормасы мен құндылықтары бар ерекше топ ретінде қарастырады.
Интеракционистік жол жастарды әрбір адамға тән көңіл күйдің бірі
ретінде қарастырады. Ол көңіл-күй күтпеген іс-әрекеттерде, реакциялардың
тікелей, стандартты емес кезінде көрініс береді [42].
Жоғарыда аталған жолдардың әрқайсысы жастарды зерттеудің ерекшеліктері
мен нақты ғылыми пәндердегі жастық шақ феноменін белгілейді.
Социологиялық талдау жастарға тән ұрпақтық жағдай, ұрпақтық өзара
байланыс және ұрпақтар бірлігі қасиеттері бар жастардың ұрпақтық талдауды
жүргізуді қарастыратын интегративті жолмен құрылады. Жоғарыда айтылған
идеяларға сүйене отырып, атап айтар болсақ, К. Мангеймнің,
Г. Шельскийдің, қазіргі кезде әлеуметтану жас ұрпақты олардың өзара
байланысы мүшелерінің сезінуіне негізделген объективті бірлік, тарихи уақыт
(өмір мен әрекеттің шежірелік кезеңі, оларда шешілетін міндеттің ортақтығы,
сол кезеңде өмір сүрудің әлеуметтік және экономикалық шарттарының
ортақтығы, өмірлік тәжірибенің ортақтығы) қатарында сол ұрпаққа жатуды
қарастырады. Г. Шельскийдің көзқарасы бойынша жастар біздің қоғам үшін
қажетті, қоғаммен арандатылатын және марапатталатын әлеуметтік типті
репрезенттейді [43].
2. Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи
теориялық концепциялары контексінде
Субъектінің құндылықтық бағдарының қалыптасу алғышарты әлеуметтік
құндылықтар жүйесі болып табылады. Индивидтің құндылықтық санасы оған
қоғамдағы құндылықтар беріліп жатқан кезде әлеуметтену процесінде
анықталады және дамиды. Субъективті өмір сүретін белгілі-бір құндылықтарды
игеру процесінде индивидтің санасында сыртқы әлеуметтік шындық ретінде де
және де өзін субъект ретінде де белгілі-бір бағалау жүреді. Нәтижесінде
белгілі-бір құндылықтарды индивид бөлуі немесе бөлмеуі мүмкін, немесе
пайдалы немесе пайдасыз және қалаулы және қалаусыз деп тұжырымдауы мүмкін.
Индивид үшін маңызды, қажетті құндылықтар оның бағдарын негіздейтін
қажеттілік сипатына енеді және адамның өмірлік шешім қабылдауы кезінде
оның әрекетінің ниеттемесін анықтайтын фактор болады. Құндылықтық
бағдарлар – индивидтің құндылықтық санасының, сенімдерінің, ойлауының,
қажеттіліктерінің, уайымдарының, құндылықтарының ықпалымен қалыптасатын,
сондай ақ, ең бірінші кезекте қоғамдағы жалпы қабылданған, объективті өмір
сүретін құндылықтар жүйесінің ықпалымен қалыптасатын, индивид үшін
(әлеуметтік топ) маңызды құндылықтық ұстанымдар.
Жастардың әлеуметтік белсенділігінің әртүрлі үлгісін зерттеушілер
белгілеген үлкен эмпирикалық материалды жүйелей келе, студент бейімделудің
негізгі екі стратегиясын бөледі – әлеуметтік интеграция және әлеуметтік
дифференциация. Олар жастардың арасындағы топтық етенелестікті
қалыптастырып, әртүрлі жастар тобының әлеуметтік субъективтілігінің пайда
болуында негізгі орынды алады. Жастардың қоғамға бейімделуі бөлінген модел
бойынша бір-біріне орта сипаттарға ие:
1) жаттануды туындататын ынтымақтастыққа мәжбүрлік: индивидтің қоғамдық
құрылымдарға қосылуы көп жағдайда олармен өзінше етенелесумен бірге
жүрмейді; мысалы бұл ЖОО-ға түсуге ынтасыздығынан және кәсіби қалыптасу
немесе жеке секторда жұмыс жасап жүріп мемлекеттік мекемеге формальды түрде
жұмысқа кіру ұстанымының жоқтығынан байқалады,
2) ынтымақтасудың альтернативтік сипаты: немесе жастар субмәдениетінде
әлеуметтік мақұлданатын үлгілерде өзін-өзі бекіту немесе делинквентті
инновациялар;
3) етенелесу негіздерінің әлсіреуі: жеке немесе топтық мүдделер
әлеуметтік маңызды компоненттерді ығыстырады;
4) мәдениетті зерттеудегі сан алуан жолдарды бір-бірін өзара толықтырып
отыратын типологиялық топқа біріктіруге болады: ынтымақтысудың сипаты:
тұтастай қоғамға емес, жастардың жекелеген топтарына деңгейіне тұйықталу.
Жастардың әлеуметтік субъективтілігі қоғамға бейімделудің екі моделінде
де байқалады, алайда интеграциялық модельде жастар қалыптасқан социомәдени
құндылықтарды қолдайтын және өндіретін фактор қызметін атқарады, ал
дифференциялық модельде жастар өздерінің әлемін қоғаммен қатар өмір
сүретін ересек әлеммен құрастыруға немесе олармен жанжалдық қарым-қатынасқа
түсуге талпынады. Жастар бейімделуінің жоғарыда қарастырылған моделін
талдай келе, қарастырып отырған топтың аз ғана бөлігі белсенді, көпшілігі
маңызды өмірлік көзқарасты міндестіріу сыртқы күшті қажет ететін аралық
орында деп болжауға болады.
Мәдениетті зерттеудің сан алуан тәсілдерін бір-бірін өзара толықтырып
тұратын типтік топтарға топтастыруға болады:
1. Заттық тәсіл. Осы тәсілдің шеңберінде табиғиға қарсы келетін
жасандылық деп қарастырылады. Адамзат белсенділігінің кез-келген өнімі
адамның өмір сүру күшінің заттанған өлшемі, яғни мәдениет тұрғысынан
сипатталуы мүмкін. Бұл заттану екі жақты жүзеге асады, заттарда, олардың
көмегімен адамның іс-әрекеті жүзеге асады (материалдық мәдениет) және
құндылықтарда, мәтіндерде. Олардың көмегімен субъектілер коммуникациясының
өрісі (рухани мәдениет) жүзеге асады. Мәдениетте әлеуметтенген адам одан
алған дүниені өз мақсатына пайдалануға қабілетті. Қысқасы, мәдениет бұл –
әлеуметтену барысында меңгерілетін үлгілердің белгілі-бір түрде ұйымдасқан
лигитимделген жүйесі, және олардың негізінде жаңа нәтижелер әкеле отырып,
кез келген әлеуметтік белсенділік құрылады.
2. Іс-әрекеттік тәсіл. Мәдениет адамзат белсенділігінің кез келген түрі
мен нәтижелерінің сапалық сипаттамасы ретінде анықталады. Мәдениеттің
тетіктері әлеуметтік агенттерге қосылған әрекеттердің, коммуникациялардың,
және әлеуметтік байланыстардың бөтен мазмұнын іріктейді, сақтайды және
тасымалдайды. Оқу, білімдерді меңгеру – жастар іс-әрекетінің негізгі
түрінің бірі. Іс-әрекеттік тәсіл шеңберінде жастардың рухани мәдениетіне
талдау жасаудың соңғы мақсат оның әлеуметтік мүмкіндігін бағалау болып
табылады. Рухани мәдениетті зерттеуде іс-әрекеттік тәсіл әдістемелік негіз
ретінде әлеуметтік тұрғыда қарастырылатын диспозициялық білімдердің
иерархиясын алады. Бірінші деңгей субъектінің маңызды ахуалға білдірген
тікелей әсерін реттеуді білдіреді, екінші деңгей тұлғаның үйреншікті
жағдайларда жүзеге асыратын іс-әрекетін реттейді, үшінші деңгей іс-
әрекеттердің кейбір жүйесін немесе әрекет деп атауға болатынды реттейді,
төртінші деңгей іс-әрекеттің тұтастығын немесе әрекеттің өзін реттейді.
Мақсат қою бұл жоғарғы деңгейде қайсыбір өмірлік жоспарды білдіреді. Оның
маңызды элементі адам өмірінің маңызды әлеуметтік саласы – таным, еңбек,
қоғамдық өмір салаларымен байланысты өмірлік мақсаттар болады.
Іс-әрекеттік тәсіл жастардың саяси идеологияны ұстанушылар болса, онда
көп жағдайда саналы түрде емес. Жаңа ұрпақтың саяси мәдениетінің
қалыптасу процестерін аздаған жастар қозғалыстарының электоралды әрекеті
мен нақты саяси акцияларын талдай отырып анықтауға болады. Негізінен,
жастардың бір бөлігі студенттердің идеологиялық қағидалары қойылған, іс-
әрекеттерінің стереотиптері топтық сана мен социомәдени қауымдастықтың
жасырын құрылымын анық білдіреді.
3. Құндылықтық (аксиологиялық) тәсіл. Мәдениет социум қабылдайтын
белгілі-бір құрылымданған құндылықтар жүйесімен түсіндіріледі. Мәдениеттің
“заттылығында” бұл құндылықтардың белгілі-бір толығысуы ғана болады. Яғни
тұлға неге ұмтылса, неге бағыт алса, өзінің белсенділігін соған сәйкес
ұйымдастырады. Құндылықтардың ортақтылығы мен айырмашылығы адамдарды
бірлескен күрделі мақсаттары үшін біріктірудің және мақсаттары сәйкес
келмеген жағдайда, жанжал кезінде ажыратудың негізі болады. Осылайша,
әлеуметтену процесінде құндылықтарды меңгеру және нақты әрекет пен
коммуникацияда іске асыру – социум өмір сүруының негізі. Социум
құндылықтарының сипаты оның агенттерінің еркіндігінің және іс-әрекетінің
өлшемін береді.
Аксиологиялық тәсіл шеңберінде жастардың рухани мәдениетін зерттеудің
қиындығы сол, жастарды зерттеушілер, әсіресе жастар өздерін адамзат
табиғаты туралы өзінің түсінігін дұрыс деп санайтын әртүрлі жастық және
әлеуметтік топтарға жете отырып зерттеді. Соңғы жылдары орын алған жылдам
әлеуметтік өзгерістер нәтижесінде бір және сол индивидтер өз өмірінің
әртүрлі кезеңдерінде әлеуметтік жүйелердің әртүрлі типтерінде өмір сүріп
отыр.
Жоғары оқу орындарында оқитындар үшін әлеуметтік-экономикалық тәртіптің
тамырымен ауысуының тәжірибесі тек ата-аналарының, аға ұрпақтың тәжірибесі
арқылы болуы мүмкін еді. Қазіргі студенттердің әртүрлі топтырының
құндылығы мен құндылықтар жүйесін ата-анасы мен аға ұрпақтың құндылық
жүйесіне қарағанда едәуір мақсатты болуы мүмкін, алайда зерттеушінің зейіні
өз ізін ұрпақтардың мәдени құндылықтарының динамикалық өзгерістерін
бағалауға қалдырады. Кейде, жастардың белгілі-бір құндылықты жақын көруі
басқа ұрпаққа жататын зерттеушілерге үстірт көрінеді.
Жастар мәдениетіндегі зерттеушілер атап көрсеткен таңдаулылық және
ұрпақ алмасу кезіндегі мәдениеттің бөлінуі әрбір келесі ұрпақ өзінің
алдыңғы ұрпақтың мәдениетінен өзі өмір сүріп отырған уақытқа сәйкес
келетінін таңдағандығынан көреміз. Рухани мәдениетті зерттеуде құндылықтық
бағытпен іс-әрекеттік бағытты үйлестірудің қажеттілігі дәл осыған
негізделген, өйткені соңғы аталғанның көмегімен мәдени құндылықтардың пайда
болу шарты мен жүзеге асуын анықтауға болады.
4. Технологиялық тәсіл. Мәдениет өзінің табиғатында технологиялық
немесе іс-әрекеттің белгілі-бір ретін қарастырады. Іс-әрекеттік тәсілге
тән дами отырып, мәдениет теориясының мәліметтері соңғысының
функционалдылығын көрсетеді. Мәдениет тұрғысынан алғанда, шартты түрде
айтқанда, жасалынып жатқан емес, оның қалай және қай мақсатта жасалынып
жатқандығы маңызды.
Аталған тәсіл әлеуметтануда функционализмнің әртүрлі нұсқаларында
қалыптасады, әрекеттік-коммуникациялық және институтциялық-ұйымдық
жүйелердің анализі деңгейлерін біріктіруге мүмкіндік береді. Э. Дюркгейм
және Р. Мертонның ізімен әлеуметтанушылар студенттік шақ индивидтер
толтыратын орындар мен рөлдердің жүйесі дегенді басшылыққа алды.
Құрылымдық орындарды толтыру әлеуметтік статусты иемдену және әлеуметтік
рөлді орындауды білдіреді. Әрбір рөл адам іс-әрекетінің белгілі-бір
аспектісін реттейтін құрылымдық әрекеттің өзара негізгі бірлігі болып
табылады. Т. Парсонс, құрылымдық-функционалдық парадигма тұрғысыныан
алғанда студенттік кезеңнің негізгі мақсаты жасты құрдастарының
гипноздаушы ықпалынан арылту, оның санасында үстемдік ететін диффузиялық,
аффективті, дифференцияланбаған ынтымақтастықты жою деп атап көрсеткен
болатын.
Жастардың рухани мәдениетін зерттеу үшін сондай-ақ осы тәсілдің
институтционалдық аспекті маңызды. Өйткені, білім беру мекемелері ұйымдық
институт ретінде көпшілігінде нормаларды, іс-әрекетті, коммуникативті
байланыстарды анықтайды, оның үстіне жоғары оқу орындары айтарлықтай
дербестікке ие. Студенттердің рухани мәдениетін зерттеуде, алайда,
технологиялық тәсіл әмбебап орынға үміттене алмайды. Студенттердің
әлеуметтік белсенділігін ұйымдастырудың әртүрлі бағдарламаларының қарама-
қайшы келу мәселе жеткілікті дамытылмаған болып қалуда. Білім алу
әрекетінің жаңа механизмдерін құру тәсілдері мен оларды мәдениетке бекіту
тәсілдері қарастыру шеңберінен тыс қалып қоюда.
5. Символдық тәсіл. Мәдениет социумның өзін өзі өзектлеуінің белгілі-
бір символдық формаларының ұйымдасушылығының мәні. Мәдени өзара
әрекеттесудің негізінде – символдарды түсіну, олармен жұмыс жасай білу
жатыр. Бұл субъектілердің тікелей әлеуметтік белсенділігінен дербестеуді
және олардың санасы мен ойлауының шығармашылық жұмысын максималды
белсенделеуді қажет етеді. Мәдениетті белгілік-мәтіндік рәсімдеу бізге
мәдениеттің құндылықтық негіздерін талдауға, оларды символдық жүйелер
арқылы коммуникация мен іс-әрекет құрылымдарына тасымалдауға мүмкіндік
береді.
Жастардың рухани мәдениетін зерттеуде осы тәсілді іске асыру үшін
субмәдени компонентті бөліп алу керек. Жастардың өмірге деген көзқарасы
көбінде тек сезімдік әлеммен ғана емес, олардың символдың қоршаған
ортасымен де байланысты. Әлемнің бейнесі тікелей тәжірибеден гөрі
коммуникацияның өнімі болып табылады. Жалпы символдық ортаны жасай отырып,
субмәдениет немесе жекелеген топтың мәдениеті әлемнің бейнесін
ұйымдастырады. Осы символды меңгергендер әлемге деген ортақ көзқарасқа
келіп, ол көзқарасы келісілген әркеттердің негізі болады.
Әртүрлі жастардың субмәдениетіндегі дүниетанымдық негізіне символдар
мен олардың стандартты түсініктері, әрекеттегі және сыртқы бейнедегі
дәстүрлер, тіпті халық ауыз әдебиеті ерекше орын алады. Яғни, әртүрлі
жастар субмәдениеті – бұл өзіндік атауы, өзіндік санасы бар қауымдастық.
6. Ойындық тәсіл. Мәдениет – бұл ұйымдасатын өз мазмұны бар, жаңа
мәндерді коммуникация мен іс-әрекеттің мүмкін болатын схемаларын тудыратын,
өзін өзі бағалайтын ойын. Мәдениеттің өрісінде болу – демек, олардың
ішінде қабылданған ойынменен ойнау. Ережені өзгертуге болады, бірақ ол
қабылданған болса, оларды бұзу сол социомәдени кеңістіктің шеңберінен
шығып кетуге әкеліп соғады.
Жастар субмәдениетін зерттеудегі ойындық тәсілдің маңыздылығы ойы бұл
ең алдымен іс-әрекеттің жаңа түрлерін сынақтан өткізу ғана емес, сондай ақ
ересектер қатысатын кез келген ойынға қуыс пен екіжүздік тән екендігіне
негізделген
7. Мәтіндік тәсіл. Мәдениет мәтін ретінде зерттеудің негізгі әдісі
ретінде құрылымдық талдауды қарастырады. Тәжірибеде, әлеуметтанудағы
құрылымдық талдау – бұл мәдениет пен социумның барлық салаларында тілдің
құрылымымен ұқсастық іздеу. Әлеуметтанудағы құрылымдық талдау әдісі
құрылымдық лингвистиканың семиотиканың әдістерімен мазмұнды түрде
байланысты.
Жастар арасындағы тілдік феномендерге талдау жасау, барлық әлеуметтік
құбылыстардың тереңдігін мәдениеттің белгілік-символдық механизмдерімен
түсіну сол құбылысты тудырған әлеуметтік мәдени контексті сипаттауды талап
етуді қарастырады.
8. Коммуникативтік тәсіл. Жастар субмәдениетінің дамуы мен оның қоғамда
үстемдік ететін мәдениетпен өзара әрекетінің коммуникативті аспекті жастар
топтарының кең әлеуметтік кеңістікте пайда болған құрылымдық кеңістіктегі
қарама-қайшылықтарды шешуге талпынуын білдіреді. Алайда, назар ұйымдық-
институционалдық аспектіге салынады. Ол әртүрлі субмәдениеттердің өмір
циклын сипаттауға және талдауға мүмкіндік береді.
Жастардың рухани мәдениетін зерттеудегі коммуникативтік тәсіл
жастардың мамандық таңдауды жүзеге асыру тақырыбын әзірлегенде маңызды.
Кәсіптік таңдауға қандай коммуникативті арналар ықпал етеді, қоғамда
индивидке қандай мамандықтың ұтымды екенін қалай хабарлайды, осы
коммуникация тиімді ме. Бұл бағыттар ұтымды және әлеуметтік топ ретінде
жастар туралы маңызды ақпарат береді.
Рухани құндылықтар өнімдері адамдардың рухани азыққа қажеттілігін
қанағаттандыруға арналған рухани өндірістің объектісі болатын, әлеуметтік
шындықтың құбылыстарын білдіреді. Бұл адамзаттың бойына жинаған, соның
ішінде дүниетанымның ғылыми критерийлері, философиялық концепциялар, діни
идеялар, адамгершілік нормалар, эстетикалақ қағидалар және құқықтық
ұстанымдар; саяси оқулар, яғни әлемді рухани ұғынумен байланыстының бәрі.
Рухани құндылықтар – бұл түсініктерде қалыптасқан және тілде белгіленген
білімдер; адамдардың құндылықтарын қанағаттандырушы және олардың мүддесін
анықтайтын құндылықтар. Онымен қоса, рухани құндылықтар ұғымы оларға адам
және қоғам ұмтылатын өмірдің, іс-әрекеттің, нормалардың және идеалдардың
кейбір жоғары принциптерін білдіру үшін қолданылады.
Б.В. Орлов пен Н.К. Эйнгорн өздерінің Духовные ценности: проблема
отчуждения деп аталатын еңбектерінде жоғары деген құндылықтарға өмірді,
шығармашылықты, бостандықты жатқызады [57]. Е.В.Золотухина-Аболина да осы
тезисті қолдады және дамытты. Ол құндылықтық иерархияның жоғары сатыларына
мынадай бағдарларды қояды: қоғамдық құрылымның құндылықтары: (әлеуметтік
әділдік, еркіндік туралы түсініктер), тұлғааралық қатынастардың
құндылықтары (махаббат және достық) және өзін-өзі жүзеге асыру
құндылықтары (шығармашылық, өзін-өзі бекіту). 1кестеден көріп
отырғанымыздай, философиялық және психологиялық контексте құндылықтық
бағдарлар мәнтүзуші ұғымдар болса, әлеуметтану мен педагогикада олар ең
алдымен индивидтің әлеуметтік әрекеттеріне бағдарланған.
1-кесте – Социогуманитарлық пәндердің компоративті құндылықтық бағдарлары
Құндылықтық бағдарлар
Әлеумет Философияда Психологияда Педагогикада
тануда
Тұлғаның Индивидтің өмірлікАдамның әлемге, Адам үшін өмірлік
әлеуметтік тәжірибесімен, өзіне жалпы келуінәрекеттердің
құндылықтардыңоның уайымының сипаттайтын, маңызды тұлғалық
сол және басқабарлық жиынтығыментұлғалық құндылықтар мен
түрлеріне бекітілген, көзқарастар ға, мақсаттар болып
бағыттылығы тұлғаның ішкі іс-әрекеттерге мән саналатын
құрылымының мен бағыт беретін детерминделген
маңызды деген күрделі талпыныстар,
элементтері әлеуметтік-психологқалаулар,
иялық феномен қажеттіліктер
Дәстүрлі түрде руханилыққа жататын рухани-адамгершілік, эстетикалық,
діни, құқықтық және жалпы мәдени (білім беру) құндылықтар қоғамдық санада
рухани мәдениет деп аталатын ортақ тұтастықты құрайды. Рухани мәдениет үшін
адам және қоғам мәселелерін мәндестіріп, жарықтандыру кезіндегі бастапқы
және базалық алғышарт адам мен қоғамның үздіксіз байланысы, бірлігі туралы
идея болып табылады. Тек адамда ғана оның тектік табиғаты мен тұрмысының
имманентті сапасында, оның өмірінде адаммен қоғамның үздіксіз байланысының
тамыры қойылған. Құндылықтық бағдарлар тұлғаның әлемге қарым-қатынасының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін және оның идеалдарында, мүдделерінде,
тұлғааралық қарым-қатынасының ерекшеліктерінде көрінетін ішкі құрылымының
элементтері болып табылады.
Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтарының қалыптасуында әлеуметтену
процесі маңызды рөлді білдіреді. Мен дерек еткен жағдайға сәйкес, қазіргі
қоғамда жастардың әлеуметтенуі процесі ХХ ғасыр жастарының әлеуметтенуінен
сапалық жағынан ерекшеліктері бар. Соңғы бірнеше онжылдықта әлеуметтік
өзгерістер бір жағынан, әлеуметтенудің күрделеленуі мен қарқындылығын талап
етіп, екінші жағынан әлеуметтендіруші әсердің күшеюін талап етіп,
әлеуметтендіруші кеңістікті айтарлықтай трансформациялады. Бірмезгілде осы
әлеуметтік өзгерістер алдыңғы дәстүрлі әлеуметтендіруші тетіктерді
әлсіретті. Трансформациялық процестердің үрделілігінде қазіргі
әлеуметтендіруші практикалар жастардың кейбір бөліктері үшін айтарлықтай
жемісті, өйткені нарықтық жағдайларға, жастардың өмірлік мүмкіндіктерінің
теңдей емес бөлінуіне бейімделу формаларының сан алуандығын қарастырады.
Осылайша, студент қазіргі қоғамдағы құрылымдық өзгерістер қазіргі
қазақстан жастарының әлеуметтену процесінің өзгерісін алып келгендігі
туралы тұжырым жасайды. Қазіргі заманғы әлеуметтендіруші практикалардың
нәтижесі ретінде жастар дамуының әлеуметтенушілік векторлары құндылықтық
бағыттардың сан алуандығын қарастырады.
М.М. Бахтин руханилықты қоғамның мәдени кеңістігінің тік векторы
ретінде қарастырады. Руханилықты түсінудің бұл аспектісін осы заманғы
зерттеуші О.А. Митрошенков дамытуда. Оның пікірі бойынша, руханилық-жоғары
идеалдарды, құндылықтарды, мәндерді ұстану процесімен байланысты қоғамның
ынтымақтастық сипаттамасы [58].
Н.А. Волкованың, В.Д. Ермоленконың, Н.М. Трофимованың концепцияларына
сәйкес, маңызды құндылықтардың қалыптасу процесі үш деңгеймен анықталады:
бағдарлық, процессуалдық және рефлексивті. Сондай-ақ, олардың
қалыптасушылық тиісті деңгейлерімен: төменгі, орташа және жоғары.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының бағдарлық (төменгі) деңгейі
рухани мәселелерге қызығушылықтың жоқтығымен, материалдық және ойындық
сипаттағы қажеттіліктердің шектеулілігімен, алдындағы жеке қалаулардың
парыздан үстем тұратындығымен сипатталады. Жастардың мәдени үлгілік
құндылықтар туралы түсінігі бұл деңгейде шектеулі, жүйесіз. Олардың әлемді
қабылдауы басқа адамдардың мүддесін ескерусіз өзінің қажеттіліктерін
қанағаттандыру деңгейіне тәуелді болады. Олардың рефлексивті қабілеттері
дамымаған. Әрекет ахуалды түрде ұйымдастырылады, ол құндылықтық
түсініктерде ескерусіз құрылады, оларға бағдарланбаған.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының процессуалдық (орташа) деңгейі
әлеуметтік мақұлданған нормаларды меңгерудің ахуалдық сипатымен анықталады
(қажеттілік мақұлданатын әрекетті жасаған кезде қандай-да бір сый ақыны,
жеке пайданы алу кезінде көрініс табады). Құндылықтық бағдарлар практикада
тек жүйелік сыртқы бақылаудың және мектеп және ЖОО тарапынан ынталандырудың
бар кезінде ғана қолданылады.
Құндылықтық бағдарлардың қалыптасуының рефлексивті (жоғары) деңгейі
әлеуметтік мақұлданатын құндылықтарды игеруге деген тұрақты қажеттіліктің
пайда болуымен, адамгершілік жетілу қажеттілігін сезінумен, жеке қалаулар
мен басқалардың қажеттілігі арасындағы қатаң қарама-қайшылықтың жоқтығымен
негізделген. Әлеуметтік-мәдени процестер саласындағы білімдер көлемі
адамдардың мәдени нормалары және әрекеттері, қимыл әрекеттері, сезімдері
арасына байланыстар орнату үшін жеткілікті. Дүниетанымның тұрақтылығы және
қажет болған жағдайда өзінің әрекетін реттеу қабілеттілігі байқалады.
Жастардың практикалық іс-әрекеттері сыртқы бақылауға тәуелсіз қалыптасқан
құндылықтық бағыттарды ескерумен құралуда.
Құндылықтарды игерудің бірінші кезеңінің құндылықтық түсініктері
эмпирикалық сипатқа ие, яғни, индивид санасының тіршіліктік деңгейінде бар
болады. Осы түсініктерге арқа сүйей отырып, ол, ереже бойынша, олар
қабылдаған құндылықтардың мазмұнын рационалды түрде түсіндіру қабілетінде
емес және оларды жүзеге асырудың оның материалдық қажеттіліктеріне сәйкес
келетіндері белгіленетіндерін оңай меңгереді. Сондықтан да балалар мен
қыздардың рухани әлемінің сипаттамаларының бірі өз өмірінің көптеген
аспектілерін, атап айтар болсақ, тұрмысын, тынығуын, сондай-ақ, өзінің және
достарының әрекеттерін бағалаудағы олардың белгілі-бір ретсіздігі болып
табылады. Оның үстіне, бұлыңғыр құндылықтық түсініктерге ие жас адам
күрделі жағдайға ұшырасып, ереже бойынша, оны түсіне алмайды, іс-әрекеттің
дұрыс формасын таңдай алмайды, ал ересектердің кейбір талаптары оған ресми
болып көрінеді. Мен жастардың құндылықтық бағытының қалыптасуымен
байланысты әлеуметтенудің негізгі үш кезеңін бөлдім:
Бірінші кезекте белгілі-бір құндылықтарды сезіну және осының негізінде
бастапқы құрылыс материалы тұлғаның жеке дербес тәжірибесі болып
табылатын белгілі-бір құндылықтық түсініктердің түзілуі болады. Бұл кезеңде
отбасы, ата-ана, баланың және жасөспірімнің социомәдени ортасының,
әлеуметтенуінің екінші деңгейлік факторлары (мектепке дейінгі мектептік
мекемелер, құрдастар тобы және әлеуметтік жақын қоршаған орта) маңызды рөл
ойнайды. Құндылықтарды игерудің бірінші кезеңінің құндылықтық түсініктері
эмпирикалық сипатқа ие, яғни, индивид санасының тіршіліктік деңгейінде бар
болады.
Жастықтың екінші деңгейі – бұл жас адамның әлеуметтік өмірдің ол үшін
жаңа саласына қосылуы (Қарулы күштер қатарында қызмет ету, жоғары оқу
орнында оқу, өндірістік қызмет), бұл жерде жеке тәжірибе құндылықтық
сипаттарды сезінуде шешуші рөл атқарады. Субъективті тәжірибе адамның
сондай өмір сүру әрекетін сипаттайды, онда құндылықтық түсініктер өмірлік
қажетті материалдық және рухани құндылықтарды қанағаттандырумен тығыз
байланысты. Жастың тұлғалық дамуының бұл деңгейінде оның құндылықтық
түсінігінде кездейсоқтықтың, шектеуліліктің, өзімшілдіктің үлкен элементі
байқалады. Сонымен қоса, құндылықты меңгерудің екінші кезеңінде кітаптық
білімдер жүйесі, БАҚ, және субъективті тәжірибе арқылы құндылықтық
бағыттардың қалыптасуы реттегіштік процесінің сипаттары көрініс береді.
Үшінші кезеңде жастың санасындағы қарама-қайшылық жойылады, адамдардың
өмір әрекетінің мәнтүзуші, базалық мақсаттары мен құралдары ретіндегі
моральдық құндылықтарға терең тұлғалық, бастамашылық-шығармашылық қатынас
негізінде құндылықтық бағдарлар дамиды және жетіледі. Кәсіби маңызды әрекет
процесінде жастардың құндылықтық бағдарлары жеңілденеді және тұрақтылық
алады, бастапқы құндылықтық бағдарлар тұлғаның біршама тұрақты сипатын
білдіре отырып, белгілі бір нақтылық пен анықтылыққа айналады.
Құндылықтарды игерудің үшінші кезеңінің айтарлықтай тұсы оның қоғам
тарапынан реттелудің басқарылатын әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-
мәдени факторларының тұтастай жүйесінің және оның әлеуметтік
институттарының бір бөлігі болып табылатындығына негізделген.
Қазіргі жастардың құндылықтық бағдарының жалпы үрдісі арасынан
келесілерді бөліп қарастыруға болады:
Жастардың (студенттік) ортада жеке жетістікке жетуге бағдар ұстауы күн
санап анық байқалуда. Бұл өзгерістердің қайнар көзі – қазіргі индустриалдық
қоғамдағы дербес бағдарлар рөлінің күшеюінде.
Жастардың көпшілігі үшін жетістік- бұл мансаптың көмегімен ең алдымен
материалдық игілікке қол жеткізу, жоғары әлеуметтік статусқа ие болу.
Жастардың жетістікке жету тәсілдері туралы да пікірлері өзгерген.
1990-шы жылдардың басында ғана жолы болу, жағдайлардың ағымы маңызды болып
саналып, білім деңгейі айтарлықтай рөл ойнамайтын еді, ал соңғы жылдары
білім деңгейі өмірде жетістікке жетудің басты факторы болып саналуда.
Жастардың санасында мансаптың, атақтың, биліктің бөлінуі артып келе
жатыр. Бұл көзқарастар олардың құндылықтық шкаласында ең төменгі рангілік
орын алып отыр. Бірінші орында – отбасылық бақытты қалау.
Дәстүрлі мамандықтардың мәртебесі төмендеуде (инженерлер, педагогтар),
прагматикалық көңіл-күй артуда. Дей тұрғанмен, соңғы жылдары өндірістің
жандануының әсерінен инженер-техникалық мамандықтарға деген қызығушылық
қайтадан оянуда.
Болашақты кәсіби және өмірлік өзіндік анықталудағы бағдарлар дамуда-
мемлекеттік емес секторда, кіші және орта бизнеске жұмысқа орналасуға, осы
бағдарлардың ЖОО-да даярлаудың сипаттарымен, бағыттылығымен айырмашылығы
арту үстінде.
Рухани құндылықтарды пайдалану саласындағы белсенділік төмендеуде;
тұтасымен алғанда, жастардың руханилық деңгейі төмендеуде. Патриотизм
сезімін, өз мәдениетін сыйлауды қалпына келтіру, ұлттық және жеке өзін-өзі
сыйлаудың жеткіліксіздігін жоюдың өткір қажеттілігі туындауда.
Жастардың ұрпақаралық өзара қарым-қатынастарды құндылықтық қабылдауы
қарама-қарсы өзгеруде – бір жағынан, жастардың дербестікке, тәуелсіздікке
ұмтылысы артуда; ал екінші жағынан – ата-аналық отбасының рөлі, олардың
отбасыға тәуелділігінің күшеюі артуда. Жастар арасындағы ресми емес,
тұлғааралық қатынастардың рөлі артуда, осымен байланысты дәстүрлі
институттарға деген (әсіресе – отбасына, некеге) қарама-қайшылықты жол
бекітілуде.
Өсіп келе жатқан терістікпен, әлеуметтік протестпен үйлесуші саясилық
күшеюде. Осыған байланысты жастардың арасына оңшыл және солшыл
радикализмнің, экстремизмнің ықпалы күшеюде.
2-кесте – Жастардың рухани әлемінің феномендерін жіктеу
Жастардың рухани мәдениеті феномендерінің құрылымы
Білім Ақпараттық Құндылықты-нормативтіІс-әрекеттік
беру к (қызметтік)
Білім беру Кәсіби таңдау және Тұрақтылықты жоғалту,
процесін де нормаларды қосқандағыбілімнің жоқтығына
алынған білімдер, білім беру байланысты сегреция,
оларды түсіну жәнеқұндылықтары жоғары білім арқылы
меңгеру дәрежесі мүмкіндіктерді бөлу
мүмкіндігінің
төмендеуі
ЕңбекЕңбек нарығы Нарықтық қатынастар Еңбектік өмірдің
және туралы ақпарат, жағдайындағы жастар субъективті-биография
жұмысбеңбек ынтасының дың еңбектік лық аспектілері
астылыақпараттық күтулері,
қ негіздері соның ішінде, жаппай
және құрылымдық
жұмыссыздық
жағдайлары
ТынығуАқпаратты Бизнес саласы мәнініңТынығуды тандарттау,
тынығудың негізгі артуы, қабылдау ойын формаларының
түрі ретінде формасының тынығу дамуы
пайдала ну саласынан сананың
басқа саласына өтуі
СаясатСаяси сипаттағы Саяси сананың, саяси Жастардың субмәдениеті
ақпарат алудың белсенділіктің және альтернативті
қалаулы жолдары, қалыптасуы мәдениетінің
тәсілдері және компонент тері
формалары негізіндегі жаңа
ынтымақтастыққа келер
жол
Көптеген сан алуан социологиялық зерттеулердің назарында қазіргі
қоғамдағы құндылықтық бағыттың жалпы өсудің өзгеруі мәселесі тұрды.
Құндылықтық бағыт жүйесі белгілі-бір тепе-теңдікте бола тұра, динамикалық,
жылжымалы сипатқа ие. Ал дәстүрлі ұстанымдардың революциялық өзгерісі
кезінде құндылықтық бағыттар радикалды бола түседі, ал осында уақыттарда
олардың өзгеруі процесі аракідік бақылаусыз, стихиялық сипатқа ие болады.
Осы орайда, заманауи қоғамның өзі құндылық және қөп құндылықтық бағыт
жүйесінің дәстүрлі қоғаммен салыстырғанда тұрақсыз болуымен сипатталады.
Дәстүрлі қоғамда бұл жүйе көптеген ғасырлар бойы өзгеріссіз болып келген
еді. Дәстүрлі қоғамның құндылықтар жүйесі тұйық сипатта болып, циклдық
қайталану заңдарына бағынды.
Заманауи қоғамның өмір сүруі барысында оның құндылықтық бағытының
торы екі оппозиция тарапынан өзгеріске ұшырады. Біріншісі - әлеуметтену
ретінде интеграцияның және дербестену ретінде етенелеудің оппозициясына,
ұшырады, екіншісі – объективизм мен субъективизмнің оппозициясына ұшырады.
Әлеуметтік әлем жүйелік тепе-теңдіктің қағидаларына бағынатын социеталды
жүйені береді. Мұнда бір элементтің араласуы жүйелік тепе-теңдік
сақталатындай етіп, басқаларының да араласуына әкеледі. Әлеуметтік
функцияның құндылықтық бағыты қаншалықты қарқынды болса, ол әлеуметтік жүйе
өрісінің тепе-теңдігіне тұрғысына соншалықты жақын. Керісінше, ол
қаншалықты жұтаң болса, функция периферияға алыс жылжиды, оған араласады.
Құндылықтық бағдар жүйесі үш үлкен топқа бөлінеді:
1) материалдық-экономикалық ретінде аналық;
2) рухани-гуманитарлық ретінде әкелік;
3) рационалды ретінде символдық-интерсубъективтік.
1) Материалдық-экономикалық құндылықтық бағдарлар. Құндылықтардың бұл
түрі жоспарлы экономика-нарықтық экономика осі бойынша бөлінеді.
Белгілі-бір топты таңдау адамның экономикалық мәртебесімен, оның
белгілі-бір әлеуметтік топқа жатуымен экономикалық белсенділігімен немесе
экономикалық енжарлығымен детерминделеді. Егер белгілі-бір әлеуметтік топ
қоғамның экономикалық тәуелді тобы болып, мемлекеттің жан-жақты қолдауын
қажет ететін болса, онда ол топ экономиканы мемлекеттік басқаруға және
экономиканың мемлекеттік секторының дамуына мүдделі болады. Бұл топ
мемлекет қамқорлығының объектісі бола отырып, әлеуметтік бой түзеген
экономиканы жөн көреді.
Бір жағынан қарағанда, экономикалық белсенді субъектілер мен
қауымдастықтар қоғамның революциялық-реформалық бөліге бола отырып,
нарықтық қатынастарды дамыту қажет екендігіне сенімді. Олардың қағидалары
экономикалық дербестік қағидаларынан ажырамастай. Экономикалық тәуелсіздік
– саяси тәуелсіздіктің негізі.
2) Рухани-гуманитарлық құндылықтық бағдарлар дәстүрлі түрде дербес
бағытталған немесе этикалық және ұжымдық бағытталған немесе саяси
құндылықтық бағдарлар болып бөлінеді.
3) Рационалды-құндылықтық бағдарлар құндылықтық бағдарлар объектілерін
мәндер ретінде рационалды түрде анықтауға және шектеуге негізделген. Егер
материалды-экономикалық және гуманитарлық-рухани бағдарларды субъектіге
әлеуметтік-қоғамдық тәжірибе негізінде берілсе, рационалды-құндылықтық
бағдарлар субъектіге іштен беріледі.
Құндылықтық бағдарлар жүйесі ұйымдасудың көпдеңгейлік иерархиясымен
сипатталады және тұлға іс-әрекетінің ынтасының негізін түзеді, сондай-ақ
тұлғаның шындықпен қарым-қатынасының ішкі негізін көрсетеді. А. Маслоудың
теориясына сәйкес, қажеттіліктер пирамидасы адамның ынталық саласының
көпдеңгейлік, иерархиялық құрылу идеясынан тұрады, осы орайда А. Маслоудың
пікірінше, тұлғаның өзін маңызды ұстауға ұмтылуымен байланысты рухани
құндылықтар ынталық жүйенің метадеңгейінде тұрады. Осы ретте жастар
ұмтылған өзін маңызды ұстау қажеттілігінің жүзеге асуы жаңа идеялар мен
тәжірибеге ашықтықты талап етеді [59].
Жалпы қабылданған аксиологиялық жүйелер негізіндегі тұлғаның
құндылықтық бағдарының қалыптасуы және дамуы негізі болып табылатын
педагогикаға құндылықтық-бағдарлық жол В.Т. Лисонскийдің [60],
И.Г. Коперанованың [61] еңбектерінде ғылыми негізге ие болды.
Осылайша, құндылықтық категорияларды қарастырудағы әртүрлі теориялық
жолдарына біз жасаған салыстырмалық-қатар қоюшылық анализден шыға отырып,
біз бірқатар тұжырым жасай аламыз:
1. Құндылықтық феномен көптеген ғылымдардың назарының объектісі болып
табылады, және оның табиғаты әртекті түсініледі. Алайда, аксиологияның даму
тарихындағы қалыптасқан концепциялардың сан алуандығына байланысты, басты
қорытынды сол, ғылымның бұл саласы философиямен, психологиямен,
әлеуметтанумен, педагогикамен және басқа да ғылымдармен дамып жатқан ғылыми
теориядан өзінің орнын алды.
2. Құндылықтық бағыттар күрделі философиялық-этикалық және әлеуметтік
феномен болып табылады. Бұл педагогика үшін біршама маңызды ұғымдар, өйкені
олар, құндылықтар тұлға санасының негізін құрайды, оның дүниетанымы мен
идеологиясына ықпал етеді, өзгермелі әлеуметтік және саяси жағдайлардағы
тұлғаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді, адамның
іс-әрекетінің ниетін реттейді.
3. Әр тұлға қоғамдық қатынастардың, мәдениеттің, білімнің, әлеуметтік
қоршаған ортаның ықпалымен болатын әлеуметтену процесінде қалыптасатын және
дамитын құндылықтық бағдарлардың күрделі дербес иерархиялық құрылымына ие.
4. Құндылықтық бағдарлар тұлғаның психологиялық құрылымындағы
салыстырмалы тұрақты жаңа үлгісі бола отырып, өзгеру процесіне ұшыраған,
ондағы олардың дамуының қозғаушы күші адамның қажеттіліктері болып
табылады.
5. Қоғамдық сана мен тұлғалық сана арасындағы байланыстырушы буын бола
отырып, құндылықтық бағдарлар болашақ іс-қимылдың эталоны қызметін
атқарады, тұлғаның бағдарын анықтайды, олар өз кезегінде мамандар
даярлаудың білім беру процесінде назардың негізгі объектісіне айналуы
керек. М. Рокич орынды айтып кеткендей, құндылық сенімнің кейбір түр
ретінде, адамның өзін өзі қалай ұстау керектігі немесе қалай ұстамау
керектігі туралы немесе қол жеткізуге тұратын немесе тұрмайтын тіршіліктің
соңғы ахуалы туралы сенімдерінің тұтастай жүйесінің ядросы [62].
2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ
ТРАСНФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестері
Құндылықтарды асыра бағалау мәселесін алғаш рет концептуалды тұрғыда
Ф. Ницше белгіледі. Ф. Ницше үшін құндылықтарды асыра бағалау бүкіл
теориялық құрылымдардың ішкі стержені болады. Асыра бағалаушылықтан ол, ең
алдымен алдыңғы мәдениеттердің жеке өзінің сынын көреді, соның ішінде
өмірдің моральдық негіздерін де. Ф.Ницше көпшіліктің бақыты, қайырымдылық,
әділеттілік, ақиқат және басқа да ізгіліктің көрсеткіштері сияқты
қағидаларға негізделген, заманауи адамның бар құндылықтарға нигилистік
қатынасын тудыратын моральды қалыптастырмайды.
М. Вебер идеялар мен құндылықтардың өзгерісіне әлеуметтік динамиканың
негізі ретінде үлкен мән берген. Әлеуметтік іс-әрекетті рационалдау – бұл
тарихи процестің үрдісі дей келе, Протестанттық этика және каптиализм
рухы еңбегінде ол рационалдауды шаруашылықты жүргізу тәсілі ғана емес,
адамдардың ойлау үлгісі, олардың сезіну тәсілдері, құндылықтар жүйесі деп
көрсеткен, капитализмнің пайда болуын дәуірлік-мәдени құбылыс деп атаған.
Ол адамды мәдени жаратылыс деп түсіндіруге сүйене отырып, әлеуметтік талдау
және мәдени талдау қағидаларының сәйкестігін анықтады.
Құндылықты асыра бағалаушылықты қоғамның құндылықтық санасының нақты
ахуалы ретінде түсіндіру бір құндылықтар жүйесінің екінші құндылықтар
жүйесіне өтуі сатысында тұр. Осы орайда құндылықтардың жаңа жүйесі
ескісінен қарағанда прогрессивтілеу, ізгіліктілеу, жетілгендеу болуы
міндетті емес. Қоғамдық-тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, құндылықтарды
асыра бағалаудың барлығы қоғам өмірінің прогрессі және регрессі
элементтерінен тұратын күрделі процесс. Құндылықтық санадағы өзгерістер,
біріншіден, өмірдің экономикалық, саяси және әлеуметтік салаларында болып
жатқан өзгерістердің көрінісі болып табылады, екіншіден, осы өзгерістердің
өзі соңғы аталғанның нақты жағдайына айтарлықтай ықпал етеді, және өз
кезегінде құндылықты асыра бағалауды зерттеу рухани саланың процестерінде
тұйықталып қалмай, тұтасымен алғанда қоғамның өміріне, ал жекелей алғанда
заманауи тұлғаның қалыптасуына таралуы керек. Құндылықтарды асыра бағалау
қоғамдық дамудағы өтпелі ахуалдардың барлық негізгі белгелеріне ие, және
бұл асыра бағалаушылықпен байланысты тарихи кезеңдердің салыстырмалы түрде
тұрақтылық және қатысты түрдегі ұзақтық сипатын көрсететін ең маңызды
тұжырым болып табылады. Рухани-адамгершілік құндылықтарды асыра бағалау
посткеңестік коммунистік идеологиядан арылу ұранымен басталды. Ең басынан-
ақ құндылықтарды асыра бағалау мұнда саяси сипатқа ие болды, өйткені
қоғамның радикалды қабаттарының жүйе ретіндегі тоталитаризмнің ресми
бейнесіне қарсы күрестің қажеттілігін негіздеді. Әңгіме негізінен ресми
коммунистік идеологияның нақты әлеуметтік шындықтан, теорияның практикадан
қол үзуінен көрінген рухани күйзелісті жою туралы болды. Бар шындықты
объективті сынға алудан және оның құндылықтарынан әлеуметтік теңдік және
әділеттік, тең еңбекке тең жалақы және басқа да сияқты жалпы адамзаттық
құндылықтар тарады.
Айта кету керек, әртүрлі факторлардың, жағдайлардың, құралдардың,
құрылымдар, қарым-қатынастар мен байланыстар жүйесі жастардың бойында
әлеуметтену процесінде бұқаралық ақпарат және бұқаралық коммуникацияның
әсерінен ұстанымдардың, қағидалардың және құндылықтық бағдарлардың
қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Жастардың құндылық бағытына ақпараттық әсер ету белгілі-бір тетіктердің
әсерінен орын алады. Оларға біз мыналарды жатқызамыз: мәндік байланыстар;
осы байланыстарды қамтамасыз ететін құбылыс, құбылыстардың даму қағидасы;
белгілі-бір құбылыстардағы өзгерісті тудыратын факторлар; белгілі-бір
әлеуметтік, саяси, әлеуметтік-психологиялық күштердің әсері мен өзара
әсерінің белгілі-бір үрдістерін, сипаттамасын білдіретін тәуелділіктер.
Зерттеу контекстінде ақпараттық-коммуникативтік тетіктен ақпараттық-
коммуникативтік жүйелер ішіндегі қарым-қатынастардың ішкі құрылымы сондай-
ақ, элементтер мен байланыстардың жиынтығы түсіндіріледі. Жүйедегі кез-
келген элементтің қозғалуы қалған элементтің қызметіне әсер етеді,
қозғалтпай қоймайды және ақпараттық-коммуникативтік жүйедегі әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік-саяси өзара қарым-қатынас актінің басқа да
буындарының түрін өзгертеді.
Бейімділік механизмі адамның ақпараттық кеңістіктегі өзінің белсенді
және ұтымды қабілетіне тікелей әсер ететін іс-әрекеті нәтижесінің негізгі
компоненті болып табылады. Осы процесс нәтижесінде индивидтің басты
құндылықтық бағыты қоғамда үстемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz