Жол концептісінің танымдық сипаты және когнитивтік негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Концепті туралы жалпы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Концепті құрылымы және сипаттау әдістемесі ... ... ... ... ... .17
1.2 Концепт . әлемнің тілдік бейнесінің негізі ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Жол концептісінің танымдық сипаты және когнитивтік
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2 Жол концептісінің фразеологиялық тіркестер семантикасында анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
1 Концепті туралы жалпы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Концепті құрылымы және сипаттау әдістемесі ... ... ... ... ... .17
1.2 Концепт . әлемнің тілдік бейнесінің негізі ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Жол концептісінің танымдық сипаты және когнитивтік
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2 Жол концептісінің фразеологиялық тіркестер семантикасында анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Диплом жұмысының өзектілігі.
Этностың болмысы, рухани, материалдық мәдениеті, ең алдымен, тілдің лексика-фразеология жүйесінде ерекше семиотикалық кодтармен (белгілермен) таңбаланады. Осы тұрғыда әрбір халықтың болмысын, дүниетанымдық ерекшелігін оның тіл құрлымынан іздеу керектігі ешбір дау туғызбайды.
Өмірдегі бір-бірімен байланысты құбылыстар қазақ тілінің сөз байлығының алуан түрлі болып келетіндігін көрсетеді. Сондай көпке байқала бермейтін өзіндік сыры бар байырғы сөздердің бірі – жол ұғымына қатысты тілдік бірліктер. Бұл жерде жол ұғымына қатысты тілдік бірліктерді ақиқат өмірдің үзігі (фрагменті) ретінде қараудың мәні ерекше. Сондықтан жол ұғымы және оған қатысты тілдік, тілдік емес мәнділіктерді ертеден келе жатқан салт-дәстүрдің, құқықтық мәдениеттің тәжірибесі негізінде қорытып, айқындау, оларды тарих, этнография, мәдениеттану т.б. ғылым салаларымен байланыста қарау зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Өз егемендігін алған Қазақстан халқы бүгінде іштей түлеу, жаңғыру кезеңін бастан кешуде. Осымен байланысты рухани мәні бар көптеген құбылыстарды аса маңызды құндылықтарды айқындап, қайта бағалау қажет.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысының нысаны: Жол ұғымының концептілік сипаты. Диплом жұмысындағы тірек сөздер: концепті, әлемнің тілдік бейнесі, когнитивтік база, таным. Жұмыстың мақсаты: Жол ұғымының концептілік сипатын анықтау. Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер алға қойылды: - концепті туралы түсініктеме беру;
- концепті құрылымын сипаттау;
- жол концептісінің когнитивтік негіздерін сипаттау;
- жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық сипаттарын - талдау; жол концептісінің базасын анықтайтын фразеологиялық тіркестерді классификациялау. Жұмыстың зерттеу әдістері: Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына байланысты бұл жұмыста диахрондық – синхрондық тұрғыдан сипаттама, салыстырмалы – тарихи, семасиологиялық, этнолингвистикалық, когнитивтік талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Когнитивтік лингвистика, концепті мәселелерініе арналған ресей және отандық ғалымдардың теориялық еңбектері:
В.А.Маслова «Введение в когнитивная лингвистика», Р.Ә.Авакова «Фразеологиялық семантика», М.Әуезов «Абай жолы» және т.б.
«Жол» ұғымының концептілік сипатын анықтауда І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» - 4 том.
Этностың болмысы, рухани, материалдық мәдениеті, ең алдымен, тілдің лексика-фразеология жүйесінде ерекше семиотикалық кодтармен (белгілермен) таңбаланады. Осы тұрғыда әрбір халықтың болмысын, дүниетанымдық ерекшелігін оның тіл құрлымынан іздеу керектігі ешбір дау туғызбайды.
Өмірдегі бір-бірімен байланысты құбылыстар қазақ тілінің сөз байлығының алуан түрлі болып келетіндігін көрсетеді. Сондай көпке байқала бермейтін өзіндік сыры бар байырғы сөздердің бірі – жол ұғымына қатысты тілдік бірліктер. Бұл жерде жол ұғымына қатысты тілдік бірліктерді ақиқат өмірдің үзігі (фрагменті) ретінде қараудың мәні ерекше. Сондықтан жол ұғымы және оған қатысты тілдік, тілдік емес мәнділіктерді ертеден келе жатқан салт-дәстүрдің, құқықтық мәдениеттің тәжірибесі негізінде қорытып, айқындау, оларды тарих, этнография, мәдениеттану т.б. ғылым салаларымен байланыста қарау зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Өз егемендігін алған Қазақстан халқы бүгінде іштей түлеу, жаңғыру кезеңін бастан кешуде. Осымен байланысты рухани мәні бар көптеген құбылыстарды аса маңызды құндылықтарды айқындап, қайта бағалау қажет.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диплом жұмысының нысаны: Жол ұғымының концептілік сипаты. Диплом жұмысындағы тірек сөздер: концепті, әлемнің тілдік бейнесі, когнитивтік база, таным. Жұмыстың мақсаты: Жол ұғымының концептілік сипатын анықтау. Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер алға қойылды: - концепті туралы түсініктеме беру;
- концепті құрылымын сипаттау;
- жол концептісінің когнитивтік негіздерін сипаттау;
- жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық сипаттарын - талдау; жол концептісінің базасын анықтайтын фразеологиялық тіркестерді классификациялау. Жұмыстың зерттеу әдістері: Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына байланысты бұл жұмыста диахрондық – синхрондық тұрғыдан сипаттама, салыстырмалы – тарихи, семасиологиялық, этнолингвистикалық, когнитивтік талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Когнитивтік лингвистика, концепті мәселелерініе арналған ресей және отандық ғалымдардың теориялық еңбектері:
В.А.Маслова «Введение в когнитивная лингвистика», Р.Ә.Авакова «Фразеологиялық семантика», М.Әуезов «Абай жолы» және т.б.
«Жол» ұғымының концептілік сипатын анықтауда І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» - 4 том.
1. А.С.Сейдикенова «Өзім-өзге» концептісінің мақал-мәтелдерге берілуі // Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы №3. 2007. – 99б.
2. Уматова Ж.М. «Концепты душа/жан как лингвокультурологический феномен». А., 2005. – 24с.
3. Ахметжанова «Өзім - өзге» концептісі жайында // Қазақ тілі мен әдебиеті №12. 2007. – 128б.
4. М.Мырзағазиева Табиғат әлеміндегі концептілердің берілуі // Қазақ тілі мен әдебиеті №2. 2007. – 128б.
5. А.Ислам «Өмір» концептісінің тілдегі көрінісіне лингвомәдени сараптама // ҚРҰҒА-ның хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы №4. 2003 – 103б.
6. А.Смайылов Тұрақты тіркестердегі әйел лексемасының концептілік өрісі // хабаршы филология сериясы А., №4. 2007. – 222б.
7. Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. А.: Қазақ университеті, 2002 – 119б.
8. Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. ф.ғ.к. автореферат. – А., 2002. – 28б.
9. Сәкен Созақбаев Тәуке хан жеті жарғы. – А.: Санат, 1994. – 48б.
10. Абай Қара сөз. Поэмалар. А., 1993. – 269б.
11. М.Әуезов Абай жолы роман эпопея. Үшінші кітап. А., 2007. – 382б.
12. М.Әуезов Жолда. «Абай» романынан А., 1973. – 20б.
13. Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2008ж.
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 4-том. Ж – К. Қазақ ССР-інің «Ғылым», Алматы – 1979.
15. Қазақ мақал-мәтелдері. – А.: Ана тілі, 1997. – 184б.
16. Ақ бата. Бата сөздер А., 1992. – 206б.
17. Әбдуәли Қайдар Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А.:Ана тілі, 1998. – 302б.
18. Арын Р.С. Төл этностың әлеуметтік-саяси мәртебесі – ұлттық қауіпсіздіктің кепілі ретінде // Безопасность: международная, региональная, национальная (системный подход). А., 2007. – 591б.
19. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Қазақ СССР-нің Ғылым, 1977. – 712б.
20. С.А.Жиренов Ақын-жыраулар поэзиясындағы «Тағдыр» концептісінің тілдік танымдық сипаты // Хабаршы филология сериясы №5. 2007 – 115б.
21. Маслова В.А. Введение в когнитивная лингвистика. – М.: Наука, 2003.
22. Жапақов С.И. Эпикалық фразеологиялық когнитивтік негіздері. ф.ғ.к. автореферат. – А., 2003. – 117б.
23. Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. Оқу құралы. – А.:Қазақ университеті, 2002. – 107б.
24. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А.:Ғылым, 1998. – 193б.
25. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. – М.: Наука, 1990. – 213с.
26. Логический анализ языка: Культурные концепты. – М.: Наука, 1991. – 199с.
27. Мороховский А.Н. «Культурные» и «некультурные» слова. // Концептуальный анализ: методы, результаты, перспективы. – М.: Наука, 1990. – 213с.
28. Кубрякова Е.С. Об одном фрагменте концептуального анализа слова Память // Логический анализ языка. Культурные концепты. – М.: Наука, 1991. – 191с.
29. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. А., 1995.
30. Шаймерденова Н.Ж., Р.А.Авакова Язык и этнос. – А.: Қазақ университеті, 2004. – 240б.
31. Арутюнова М.Д. Образ (опыт концептуального анализа) //Референция и проблемы текстообразования. М.: 1998. – 115с.
32. Н.Н.Аитова Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы. Ақтөбе – 2006.-161б.
33. Г.Е.Утебалиева Концепт как категория языковой когниции // Известия серия филологическая №3. 2007. – 99с.
34. Филатова А.А. Философия концепта: история и перспективы // Изменяющаяся Россия: новые парадигмы и новые решения в лингвистике // Серия «Филологический сборник». Кемерово: Юнити, 2006. Вып.8, часть 1.
35. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. М.: МГУ, 1996.
2. Уматова Ж.М. «Концепты душа/жан как лингвокультурологический феномен». А., 2005. – 24с.
3. Ахметжанова «Өзім - өзге» концептісі жайында // Қазақ тілі мен әдебиеті №12. 2007. – 128б.
4. М.Мырзағазиева Табиғат әлеміндегі концептілердің берілуі // Қазақ тілі мен әдебиеті №2. 2007. – 128б.
5. А.Ислам «Өмір» концептісінің тілдегі көрінісіне лингвомәдени сараптама // ҚРҰҒА-ның хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы №4. 2003 – 103б.
6. А.Смайылов Тұрақты тіркестердегі әйел лексемасының концептілік өрісі // хабаршы филология сериясы А., №4. 2007. – 222б.
7. Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. А.: Қазақ университеті, 2002 – 119б.
8. Күштаева М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. ф.ғ.к. автореферат. – А., 2002. – 28б.
9. Сәкен Созақбаев Тәуке хан жеті жарғы. – А.: Санат, 1994. – 48б.
10. Абай Қара сөз. Поэмалар. А., 1993. – 269б.
11. М.Әуезов Абай жолы роман эпопея. Үшінші кітап. А., 2007. – 382б.
12. М.Әуезов Жолда. «Абай» романынан А., 1973. – 20б.
13. Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2008ж.
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 4-том. Ж – К. Қазақ ССР-інің «Ғылым», Алматы – 1979.
15. Қазақ мақал-мәтелдері. – А.: Ана тілі, 1997. – 184б.
16. Ақ бата. Бата сөздер А., 1992. – 206б.
17. Әбдуәли Қайдар Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – А.:Ана тілі, 1998. – 302б.
18. Арын Р.С. Төл этностың әлеуметтік-саяси мәртебесі – ұлттық қауіпсіздіктің кепілі ретінде // Безопасность: международная, региональная, национальная (системный подход). А., 2007. – 591б.
19. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Қазақ СССР-нің Ғылым, 1977. – 712б.
20. С.А.Жиренов Ақын-жыраулар поэзиясындағы «Тағдыр» концептісінің тілдік танымдық сипаты // Хабаршы филология сериясы №5. 2007 – 115б.
21. Маслова В.А. Введение в когнитивная лингвистика. – М.: Наука, 2003.
22. Жапақов С.И. Эпикалық фразеологиялық когнитивтік негіздері. ф.ғ.к. автореферат. – А., 2003. – 117б.
23. Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. Оқу құралы. – А.:Қазақ университеті, 2002. – 107б.
24. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – А.:Ғылым, 1998. – 193б.
25. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. – М.: Наука, 1990. – 213с.
26. Логический анализ языка: Культурные концепты. – М.: Наука, 1991. – 199с.
27. Мороховский А.Н. «Культурные» и «некультурные» слова. // Концептуальный анализ: методы, результаты, перспективы. – М.: Наука, 1990. – 213с.
28. Кубрякова Е.С. Об одном фрагменте концептуального анализа слова Память // Логический анализ языка. Культурные концепты. – М.: Наука, 1991. – 191с.
29. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. А., 1995.
30. Шаймерденова Н.Ж., Р.А.Авакова Язык и этнос. – А.: Қазақ университеті, 2004. – 240б.
31. Арутюнова М.Д. Образ (опыт концептуального анализа) //Референция и проблемы текстообразования. М.: 1998. – 115с.
32. Н.Н.Аитова Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы. Ақтөбе – 2006.-161б.
33. Г.Е.Утебалиева Концепт как категория языковой когниции // Известия серия филологическая №3. 2007. – 99с.
34. Филатова А.А. Философия концепта: история и перспективы // Изменяющаяся Россия: новые парадигмы и новые решения в лингвистике // Серия «Филологический сборник». Кемерово: Юнити, 2006. Вып.8, часть 1.
35. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. М.: МГУ, 1996.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1 Концепті туралы жалпы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
1. Концепті құрылымы және сипаттау
әдістемесі ... ... ... ... ... .17
2. Концепт – әлемнің тілдік бейнесінің
негізі ... ... ... ... ... ... ... 2 0
2 Жол концептісінің танымдық сипаты және когнитивтік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 25
2.1 Жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 40
2.2 Жол концептісінің фразеологиялық тіркестер семантикасында
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .53
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Этностың болмысы, рухани, материалдық мәдениеті, ең алдымен, тілдің
лексика-фразеология жүйесінде ерекше семиотикалық кодтармен (белгілермен)
таңбаланады. Осы тұрғыда әрбір халықтың болмысын, дүниетанымдық ерекшелігін
оның тіл құрлымынан іздеу керектігі ешбір дау туғызбайды.
Өмірдегі бір-бірімен байланысты құбылыстар қазақ тілінің сөз байлығының
алуан түрлі болып келетіндігін көрсетеді. Сондай көпке байқала бермейтін
өзіндік сыры бар байырғы сөздердің бірі – жол ұғымына қатысты тілдік
бірліктер. Бұл жерде жол ұғымына қатысты тілдік бірліктерді ақиқат өмірдің
үзігі (фрагменті) ретінде қараудың мәні ерекше. Сондықтан жол ұғымы және
оған қатысты тілдік, тілдік емес мәнділіктерді ертеден келе жатқан салт-
дәстүрдің, құқықтық мәдениеттің тәжірибесі негізінде қорытып, айқындау,
оларды тарих, этнография, мәдениеттану т.б. ғылым салаларымен байланыста
қарау зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Өз егемендігін алған Қазақстан халқы бүгінде іштей түлеу, жаңғыру кезеңін
бастан кешуде. Осымен байланысты рухани мәні бар көптеген құбылыстарды аса
маңызды құндылықтарды айқындап, қайта бағалау қажет.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының нысаны: Жол ұғымының концептілік сипаты.
Диплом жұмысындағы тірек сөздер: концепті, әлемнің тілдік бейнесі,
когнитивтік база, таным.
Жұмыстың мақсаты: Жол ұғымының концептілік сипатын анықтау. Осы мақсатқа
сәйкес келесі міндеттер алға қойылды:
- концепті туралы түсініктеме беру;
- концепті құрылымын сипаттау;
- жол концептісінің когнитивтік негіздерін сипаттау;
- жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық сипаттарын -
талдау; жол концептісінің базасын анықтайтын фразеологиялық тіркестерді
классификациялау.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына
байланысты бұл жұмыста диахрондық – синхрондық тұрғыдан сипаттама,
салыстырмалы – тарихи, семасиологиялық, этнолингвистикалық, когнитивтік
талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Когнитивтік лингвистика, концепті
мәселелерініе арналған ресей және отандық ғалымдардың теориялық еңбектері:
В.А.Маслова Введение в когнитивная лингвистика, Р.Ә.Авакова
Фразеологиялық семантика, М.Әуезов Абай жолы және т.б.
Жол ұғымының концептілік сипатын анықтауда І.Кеңесбаев Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі - 4 том.
Диплом жұмысының нәтижелері:
- туыстас тілдер мен жазба ескерткіштер деректерін салыстыру барысында жол
сөзінің мазмұн-межесі гиперонимдік және гипонимдік мағынаға ажыратылды;
- жол және оған қатысты кейбір тілдік бірліктердің көнетүркілік және жалпы
түркілік тұлғасы мен семантикалық ерекшелігі көрсетілді;
- жол атауы когнитивтік бірлік (концепт) ретінде қарастырылды;
- жол атауына концептуалдық, семантикалық талдау жасалынды;
- жол атауына аясына әр түрлі лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық
бірліктердің топтаса келіп, концепт жасай алатыны анықталды;
- жол концептісінің мазмұндық аясына енетін сөздердің семантикалық
құрылымы, сондай-ақ фразеологизмдер мен паремиологизмдердің рендік
(конотатты) мағыналары айқындалып, олардың эксплицитті, имплицитті түрлері
ажыратылды;
- жол атауына қатысты жеке сөздердің, фразеологизмдер мен
паремиологизмдердің этномәдени мәнін ашу арқылы этносқа тән дүниенің тілдік
бейнесі көрсетілді.
Жұмыстың жаңашылдығы:
- жол және оған қатысты атаулардың мәдени концептілер жүйесінде өзіндік
орны мен рөлі ерекше деп білеміз және жол лексемасы өзге де концептілер
жүйесінің құрылымдық элементтері ретінде ерекше қызмет атқары деп
танимыз;
- жол және оған қатысты тілдік бірліктердің зат деректер денотаттар әлемі
мен ойдеректер (сигнификаттар) жүйесін концепт тұрғысынан қарау арқылы
дүниенің этносқа тән тілдік бейнесін айқындай аламыз;
- жол атауына қатысты лингвомәдени бірлік жол концептісінің құрылымдық
компоненттері болып табылады;
- жол және оған қатысты атаулардың лингвоелтанымдық мазмұны біршама кең.
1. Концепті туралы жалпы түсініктер
Концепт құрылымы мағынасын кеңейту үшін ортасында концепт ядросы, ал
мәдениетке, дәстүрге, халықтық және тұлғалық тәжірибеге не жатса, соның
бәрі сол шеңбер аймағында болады.
Концепт кез келген ұғым емес, олардың ішіндегі ең маңыздысы, ең
күрделісі, онсыз сол мәдениетті елестету мүмкін емес. 1, 95.
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын, адамның
танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада қалыптасқан
ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде XX ғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады. алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, рухани мәдениеті
танытатын тірек сөздерді (тірек – ұғым) концепт деп атау қарастырылды.
А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы
тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады.
Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінің А.Вежбицкая:
Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып, субъектінің дүние
туралы түсінігінде қалыптасады, - деген тұжырым жасаған. А.Вежбицкаяның
бұл пікірі С.А.Аскольдов-Алексеевтің: Концепт саныдағы актілердің
мазмұны, - деген пікірімен сабақтас. Демек, концептіге дейінгі санадағы ой
әрекеті арқылы пайда болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде
ұғыныла бастады. бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев,
Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис т.б.) концептіні менталды түсінік ретінде тани
бастады. 2, 7.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалы санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді. Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт – 1 (алғашқы менталды түсінік) және
концепт – 2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың
тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н.К.Рябцева
концепт қасиеттерін былай айқындайды:
- адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы
арқылы толығып, өзгеріп отырады;
- концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның
базистік элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары
көмекші элементтер болып саналады;
- концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады.
Концепт лингвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болмайды. Концепт когнитивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым, лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. сондықтан
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді.
Концепт пен ұғым терминдері ішкі формасына қарай бірдей: концепт
латынның conceptus - ұғым сөзінің калькалық аудармасы. Бірақ қазіргі
таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым танылатын
объектінің мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал концепт –
ұлттық болмысқа негізделген менталды білім жиынтығы. Оның мазмұн межесі –
объект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар шоғыры
болса, тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі (лексикалық,
фразеологиялық, паремиологиялық т.б.).
Концептіні белгілі бір мағына бере алатын, әлемді танытатын таңба
ретінде қарастыруға болады. Концептіні таныту мақсатында кез келген тілдік
бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал концепт ретінде
барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын
және автор үшін маңызы зор деп танылатын күрделі ұғымдарды, ең бастысы
жалпыадамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық құндылықты таныта алатын
ұғымдарды тани аламыз.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кем. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік
құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептіні әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді. (В.А.Маслова). яғни концепт
бойынан адамның объект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері,
эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А.П.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни ұғымды ығыстырып шығаруды ұсынады. Қазіргі
таңда тілші ғалымдар ұғым термині классикалық мәнінде қолдана бермейді,
оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданылғанды жөн
көреді. Н.Н.Болдырев, керісінше, екі терминнің де қолданылу аясы бар деп
есептеп, оларды былай ажыратады: Егер ғылыми танымда ұғымнаң көлемі
(берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы) және
мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше объекті белгілерінің біріккен жиынтығы)
болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде концепт ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді. Сонымен, концепт пен ұғым – ғылым да екі
түрлі термин. Ұғым – логика мен философия термині, ал концепт –
математикалық логика, мәдениеттану, когнитивтік тіл білімі термині.
Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес. Концепт дүние туралы тұрақты
мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен концептінің бір элементін ғана
танытады. Дегенмен концептіні анықтауда оны танытып тұрған мағыналар мен
сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз. Концепт объектінің семасы арқылы да
танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде автоматты сақталған форма.
Концепт – сөзден туындайтын идеялардың санада өңделіп, болжам ұсыну
бірлігі. Концепт – бұл жалпы мағына емес, ал жалпы түсінік. Концептіні
барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол бірде бейне ретінде,
бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен сөздің мағынасы концепт
қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да концепт
терминіне түсінік беруде санадағы менталды бейнелерден бұрын сөздің
мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт термині анықтау сөз мағынасының
қалыптасуына үңілуден туындайды.
М.В.Никитин концепт терминіне: Таңба арқылы танылған ұғым, - деп
анықтама береді.
Концептіні тілдік мағынаның мазмұны ретінде танытатын ұғымдық
компоненттер: денотат, десигнат, референт, сигнификат, коннотат шеңберінде
зерттеу концепт туралы алғашқы, тар түсінік деп танылады.
Концептіге осындай түсінік беру ұғымға семантикалық және концептілік
талдау жасау нәтижесінде анықталды. Семантикалық талдау зат немесе құбылыс
атауының денотаттық, сигнификаттық коннотаттық және түрлі семалық құрылымын
түсіндіруді көздесе, концептілік талдау – бір таңба аясына жинақталған
белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек, лексемаға – мағына тән
болса, концептіге – мазмұн тән.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық менталды
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда, концепт – санадағы
менталды бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидттің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым.
Концепт ұғымына берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі
оның қалыптасуы мен танылуының мынадай басты қағидаларын анықтауға негіз
болады.
1. Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс (С.А.Аскольдов-
Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова). Концепт – бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – менталды сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады. Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы
қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді
айқындайтын менталды репрезентация. Концепт – бұл өзінше бөлек бүтін
мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың
үстірт қарапайым көрінісі. Е.С.Кубрякова: Концепт адам санасының және ой-
өрісінің қабылдау бағыты бойынша сипатталады, - деп таниды.
2. Концепт – адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі
бейнелер (таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И.Павлиенис, А.П.Бабушкин)
Концепт ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі. Олардың
бойындағы белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ
белгісі концепт қалыптастыруға негіз болды. Концепт белгілеуге болатын
таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі. Концепт – бұл белгілі бір
сөзді айқындайтын түсінік, бөлім, ассоциация шоғыры.
3. Концепт – ақикат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың
не адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды. А.Н.Арутюнова,
М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белглі бір
мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола алады.
С.Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2 топтарына сүйену арқылы
айқындайды. Концепт-1 – алғашқы менталды түсінік, концепт-2 – рухани
мәдениетті танытатын тірек сөздер. Дегенмен қазіргі таңда тіл білімінде
концепт терминін айқындайтын үш бағыт қалыптасты:
1-бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия). Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның менталды дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет, - деп
түсінеді.
2-бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев). Концептіні тану үшін
оның мазмұнын алатын негізгі құрал – тіл таңбасының семантикасын анықтау
керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
3-бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова). Концепт тек сөз мағынасынан туындап
қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық, халықтық, тұлғалық
тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық дүниесі
арқылы қалыптасады. Яғни концепт дүниені таңбалайтын сөз аралығындағы
көмекші делдал білімдер жиынтығы.
Бұл зерттеулерден шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл ақиқат дүние
туралы санада жинақталған жан-жақты білім. Ол ғылыми, мәдени, рухани,
көркемдік танымда берілуі мүмкін. Әрине бұл адамның жеке танымы мен жүйелеу
қабілетіне байланысты.
Тіл білімінде концепт кешенді қолданыстағы ұғым болғандықтан, әр
қырынан қарастырылды.
1. Лингвомәдениеттанымдық аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің
санадағы мәдени, рухани, этикалық, әлеуметтік танымын айқындайтын бірлік
ретінде танылады. (Н.Д.Артуюнова, А.М.Мороховский, Д.С.Лихачев т.б.).
2. Психолингвистикалық аспектіде концепт – ақиқат дүние туралы
психикалық қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезу)
арқылы қабылданған алғашқы менталды түсініктер ретінде танылады.
(Р.И.Павлиенис, Дж.Келли, Дж.Каган).
3. Лингвокогнитивтік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Әрбір концепт тіл арқылы көрініс
табады, концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. (Е.Н.Кубрякова,
А.Вежбицкая). Дүниені танытатын әрбір сема санада фрейм, сценарий, ойсурет
схема секілді фонға салынған ситуациялар мен бейнелер арқылы таңбаланады.
Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні
танытатын критерийлерді ұсынуға негіз болды:
– концепт дүниенің кұндылықтарын танытады;
– концепт санадағы дүниенің мәнін бейнелейді;
– тіл арқылы объективтенеді;
– субъектіні біліми деңгейін танытады;
– белгілі бір ұлттың мәдени деңгейі мен менталитетін көрсетеді;
– әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады;
– тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды;
– концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене
бірлігі;
– концепт – білімді тарату, сақтау және оны оңдеудің негізгі
бірлігі;
– концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы.
Концепт – адам әрекетінің әрбір болмысын, мәнін айқындайтын білім
кванты. Ол сөз мағынасынан туындамайды, керісінше, адамның өзіндік жеке
және ұжымдық (халықтық) тәжірибесінен туындайды (Д.С.Лихачев бойынша).
Концепт бағалауыш, эмоционалды, экспрессивті әсермен толығып отырады
(В.А.Маслова).
Менталды құрылым ретінде анықталған, әр түрлі күрделі дәрежедегі
білімдерді, қоршаған әлем және тіл туралы ақпараттарды сақтау мен берудің
әмбебап бірлігі концепт болып табылады. Концепттер адамның санасы сүйенетін
категориялардың қалықтасу негізіне де жатады. Концепттің әмбебап қасиеті
қабылдаудың біртұтастығы, құрылымының композициялығы, сонымен қоса оның
элементтерінің бүтінге қатысты изоморфтығы болып табылады.
Концепт когнитивті лингвистиканың кілт термині болғандықтан, оған
қатысты зерттеулер, анықтамалар сан түрлі. Концепт ұлт мәдениетімен тікелей
байланысты, сондықтан ол өмірлік тәжірибе арқылы қалыптасады. Концепті
білдіретін кез келген сөз, зат пен құбылыстың адам үшін белгілі маңызы,
құндылығы бар. Бірақ зат немесе құбылыс тілде көрініс табады және оның
бірліктерінде метафорада, фразеологизмде бекиді. Концептің мазмұны тілде
көрініс табады, біз оны тілдік материалды талдау арқылы суреттей аламыз.
Құндылық үнемі әлеуметтік, сондықтан концепті білдіретін тілдік
бірліктерде әлеуметтік компонент болуы шарт. Мәдени концептің құрамына
құндылықтан басқа, ұғымдық және образдық элементтер де кіреді. Ұғымдық
элемент шындық және ойдан шығарылған нысан туралы концептің құрылуына негіз
болатын фактуалды ақпараттан құралады. Концептің басқа элементтерден
айырмашылығы оның мәдениет өкілі арқылы танылуында.
Мәдени концепті Д.С.Лихачев барлық мағыналар мен түсініктердің
жиынтығы ретінде қарастырып, ол сөздер жеке адамның санасында ойланып,
сөйленгенде пайда болатын түсініктер, образдар, ойлау жүйесін, саналы
немесе саналы емес түрдегі қабылдау мен ойлаудан тұрады деген.
Ұлттық концептілерді идеал ретінде қарасақ, ол сол тіл өкілдерінің,
бәріне ортақ, үлтты менталды түрде біріктіреді, ал шындығына келсек, бір
этнос ішінде бірнеше мәдени-тілдік социум айрықшаланады, соның негізінде
мәдени концептер жасалады.
Концепт тек қоғамда ғана қолданылмайды, ол сол қоғамнын әсерін
сезінеді. Адамның, мәдени ақпаратты сақтаудағы негізгі формасында концепт
және табиғи тілдің сөздері болады, бірақ адам саналы деңгейде мифологиялық
және символдық түсініктердің ықпалында қалуы мүмкін. Адам үнемі сыртқы
факторлардың ықпалында болғандықтан, ол онын концептілік өрісі мен тіліне
әсер етуі мүмкін. Ұлттық концептілік өріс концептің образдық, бағалылық
құрамын қалыптастыратын құндылықтардың ұлттық жүйесін нақты ақпарат
көлемін, сол мәдениет деңгейінде қарым-қатынас жасауға қажетті сол тілдің
қарапайым әлемдік бейнесін құрайды. Сонымен концепт - сананың элементі,
менталдық бірлік. Адамның санасы мәдениет пен тілдің арасында дәнекер
қызметін атқарады.Санаға мәдени ақпарат түседі, ол електен өтеді, өңделеді,
жүйеленеді. Сана тілдік құралдар таңдауына жауап береді.
Қазіргі кезеңде когнитивтік лингвистиканың негізгі термині концептіге
қатысты зерттеулерге көп көңіл бөлінуде. Әсіресе ресейлік лингвистер
концепт ұғымына басты назар аударуда. Концептінің көмегімен қатардағы адам
сол мәдениетті тануға мүмкіндік алады. Концепті тікелей мәдениетпен
байланысты.
Концепті қарастыру үшін ең алдымен ол ұғымның мағынасы туралы
түсініктер болуы шарт. Концепт менталды бірлік: 1. Адам тәжірибесінің әдемі
көрінісіндегі кішкентай бірлік; 2. Ол білімдерді өңдеу, сақтау және
берудің негізгі бірліктері; 3. Концептінің қозғалмалы шегі және нақты
қызметі бар; 4. Концепт әлеуметтік, оның ассоциативтік өрісі
прагматикасын білдіреді; 5. Мәдениеттің негізгі ұяшығы. Концептілер
концептуалды жүйе құра отырып, әлемді адамның басында көрсетеді, ал адам
тілінің таңбалары осы жүйенің мазмұнын білдіреді.
Көркем шығармалардағы концепт - көркем шығармалардағы тірек
мағыналар. Бұл тірек мағыналар жеке тұлғалардың өзіндік көзқарасын
қалыптастырады. Кең ұғымда концепт санадағы – менталды бірліктер мен
психологиялық ресурстар қызметі арқылы индивидтің тәжірибесі мен білімін
танытатын ақпараттық құрылым. 3 , 85.
Жол концептісінің құрылымдық көріністері стереотиптік таңбалар
арқылы санада бейнеленіп фреймдік құрылымға салынады.
Санадағы стереотиптік түсінік түрінде көрініс табады. Түсінік
стереотиптер бейне – стереотип, стереотиптік ситуация формасында
таңбаланады. Адам санасында қалыптасқан стереотип ойсурет және таным –
бейнеге салынып жадыда сақталады.
Концептілік жүйе қалыптастыруда санадағы ішкі құрылымдар белгілі бір
когнитивтік модельге салынып жинақталады. Модель элементтері санадағы
менталды оқиғалар (экспозиция) олардың әрекеті арасындағы байланысты
қалыптастырады.
Жол концептісі концептілік жүйе мен концептілік өріске қатынаса
алатын танымдық бірлік. Жол ұғымына қатысты ассоциативті, стереотиптік
түсінігінің эмоционалдық, атрибутивтік көрінісін көрсету арқылы белгілі –
бір этнос өмірінен танымдық ақпараттар алуға болады. 4, 88.
А.Ислам: Лингвомәдени ізденістерден дүниетанымдық концептілердің
өзіндік орны бар. Орыс тіл білімінде понятие мен концепт терминдерінің
ара жігін айқындаған ғылыми мақалалар аз емес. Ал қазақ тіл білімінде
әзірге бұл термин төңірегінде пікір талас болғанмен, ұғым деп те,
концепт термині түрінде де қалдыруға болады деген ойдамыз. Ал енді
концепт дегеніміз ол біздің пайымдауымызша, адам санасында тұрған орта,
дін, мәдениет, жалпы айтқанда, дүниетаным негізінде белгілі бір ұрпақтан-
ұрпаққа өзгеріссіз беріліп отыратын құндылық.
Сөйтіп, олар концептілер аймағын (орыс: концептосфера -
Д.С.Лихачевтың термині) құрайды – дейді. 5, 2.
Концепт мәселесінің теориялық негіздері Д.С.Лихачев, Н.Д.Арутюнова,
Е.С.Кубрякова, А.Н.Мороковский, В.В. Колесов, В.А.Колесов, В.А.Маслова,
Я.А.Гуревич, А.Вежбицкаяның еңбектерінде әр қырынан қарастырылады. Қазақ
тіл білімінде тілдік таңбалардың семантикалық кұрылымы, концептілік өрісі,
концептінің кұрылымдық түрлері М.Күштаева, С.Жапақовтың, К.Күркебаевтың,
Г.Зайсанбаеваның, А.Әмірбекованың т.б. диссертациялық зерттеулерінде
қарастырылады. Осы зерттеушілер еңбектерінде концептінің түрлі
анықтамалары, оның маңызы көрсетілген.
Концепт табиғатын түсінуді қиындататын жағдай - оған ұқсас бірқатар
ұғымдар мен терминдердің болуында. Олар: концепт, ұғым және мағына. Бұл үш
терминнің дефинициялары қазіргі таңда теориялық тіл біліміндегі аса күрделі
де даулы проблема. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. В.А.Маслова өз еңбегінде: Ұғым құрылымында тек мазмұндык
элементтер болады, оған концептілік кұрылымдағы барлық компонент ене
бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш
сәулелері көрінеді - дей отырып, концепт пен мағына біржақты ұғымдар
еместігін, себебі, концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинаса, сөз өз
мағынасымен концептінің бір элементін танытатынын, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйену керектігін
айтады. 6, 191.
Концепті түрлері – сананың когнитивті қызметімен байланысты ойлау
үрдісінің нәтижесі. Концептілердің, жалпы алғанда инварианттық сипаты
болады.
Концепт – көп аспектілі менталды құрылым болғандықтан, әр концептіде
өз ерекшеліктері мен айырмашылықтары болады. Концептілік жүйе – ақиқат
дүние туралы субъектінің білімі ретінде қарастырылады. Демек концептілік
жүйе субъектінің аялық білімін, этномәдени әлеуметтік ортасын, ондағы
ұрпақтан-ұрпаққа мұра болған мәдени құндылықтары мен ұлттық ерекшеліктерін
танытады.
Н.Д. Арутюнова мәдени концептілер туралы былай дейді:
Мәдени концептілер – бұл ең алдымен философиялық мәдени терминдердің
қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білідретін тіл бірліктері
ғылыми, философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ
күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады, - деп
түсіндіреді.
Концепт – қазіргі лингвистикалық ғылымда дискуссиялы терминдердің бірі
болып табылады және ғылыми бағыттарға сәйкес трактіленеді: логикалық санат
(Р. Павиленис, Ю.С. Степанов), практикалық философия ұғымы (С.П.Аскальдов,
Д.С.Лихачев), этномәдениетті деңгей бірлігі (Ф.Фархутдинова), ұлттық
менталитеттің негізгі бірлігі (В.В.Колесов), көпөлшемді білім (В.И.Карасик,
С.Х.Ляпин).
Концептілер қай ұлттың мәдениетте болмасын, саны жағынан ғалым
Ю.С.Степановтың айтуынша, елу шақты.
Концептілер – ұлттық танымның бір көрінісі, сондықтан да ғаламның
лингвокогнитивтік моделі болып табылады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым
түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрылымы тіл мен
бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептіні адам санасындағы мәдениет қаймағы деп қарастыра отырып
(Ю.С.Степанов), зерттеушілер кез келген тілде және әр адамға актуалды
болатын базалық концептілерді белгілейді. Алайда олар тек жалпыадамзаттық
қана емес, сонымен қатар ұлттық спецификалы. Базалық концептілер болып
шындық пен шынайылық, тәуелсізідік – бостандық, адам мен тұлға,
мейірімділік пен жақсылық, тағдыр, интеллигенция және т.б. табылады. Бұлар
контекстерде сананың түрлі типтерінде қолданылады – тарихшылардың,
антропологтардың, философтардың зерттейтін нәрсесі болатын әдеби және
ғылыми, практикалық.
Р.И. Павиленис пікірі бойынша, концептуалды жүйеге төмендегідей
ерекшеліктер тән:
1) концептіні енгізудегі жүйелілік, жүйедегі концептілер жаңа
концептелерді еңгізуге негіз болады;
2) концептуалды жүйені қарастырудағы толассыздық;
3) концептуалды жүйенің тіркесу қабілеті түрлі дәрежеде болса да,
енгізілген концептіні жүйедегі басқа концептілер түсіндіріп отырады, бұл
жаңа концептілердің басқа концептілермен толассыз байланысын қамтамасыз
етеді.
Г.И. Павиленис пікірі бойынша, тілдің көмегі арқылы құрылған
концептуалды құрылымдар жеке тұлғаның мүмкін немесе өзекті тәжірибесіне
жатады.
Г.И. Павиленис ойынша, концептуалды жүйенің мәні жеке тұлғаның пікірі
мен білімінің жүйелігінде жатыр.
Концепт сөздерінің терминдік мағынасы әр ғылым саласында әр түрлі.
Адам күнделікті өмірде тағдыр, шындық, парыз, абырой, бостандық, еркіндік
т.б. сөздерді қолданса да, олардың мағынасын анық түсіндіре алмауы мүмкін.
Ол сөздердің беретін ұғым – түсінігін түсіндіру адамның тілде беру
тәжірибесіне қарай әр түрлі болады.
Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап,
қоғамдық – топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой - өрісінің,
дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттің
басты – басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып, олардың
мән – мағынасын да қамтиды. Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа
қырынан бағалауға әкеледі.
В.В. Колесов концепт ұғымын қазіргі зерттеулерде кездесетін мәдени
концепт ұғымымен байланыстыра келіп былай дейді: Концепт – сөздің
мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі.
Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына
соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола
алады. Бұл теориялық жақтан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген
ойларды дәлелдей түседі және сөздің мәдени – тілдік табиғатын зерттеуде
концепт терминін қолданудың қажеттілігін нақтылайды.
Мәдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың
есебінен кеңейе алады. Мысалы, жол, жолың болсын, ақ жол т.б. көптеген
өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен құбылыстардың атаулары
жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептілік мән
алуы ықтимал. Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды таңбалауша тілдік бірліктер
мәдени компоненттерімен ерекшеленеді.
Сөздің пайда болу кезеңінде, концепт оның ішкі формасы ретінде,
яғни тілді қолданушының санасында оған дейін бар мағыналарды жаңа сөзбен
бірге пайда болған жаңа мағыналармен байланысты қаралады. Содан кейін,
сөзді игеру кезеңінде, концепт бірде концепт – бейнеге (егер ол айтылымның
тек сыртқы тұлғасына ғана ұмтылса), бірде ұғымға (егер оның мазмұндық жағы
дамыса) түрленіп отырады.
Концептті жеке сөздердің семантикалық көрінісін түсінудің кілті
ретінде, ал екінші жағынан, мәдени құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті
ретінде қарастырамыз. Ғалам бейнесінің вербальді сипатын ашуда концепт
ұғымының ерекше маңызы бар. Концепт тілдің болмысын анықтайтын табиғат пен
қоғамдағы құбылыстардың нақты көрінісі.
Ю.С. Степанов Концепт существует в ментальном мире человека не виде
четких понятий, а как пучок представлений, понятии, знаний, ассоциаций,
переживаний, который сопровождает слова: концепты не только мыслятся, они
переживаются. Они – предмет эмоций, симпатий и антипатий, а иногда и
столкновений, - дейді.
Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің термині, ал
ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар жүйесінде
анықталады, - деп көрсетеді С.Аскольдов – Алексеев концепт лексикалық
мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние, – деп таниды
Концепт сөздің қолданылуы мен мәнін байланыстыруға мүмкіндік беретін
кейбір негізгі когнитивтік негіз (мән) ретінде сипатталады.
Концепт сөздікте – ұғым мазмұны; ой, түсінік; 1) байланыс, жиынтық,
жүйе; 2) қойма; 3) заң актілерін тұжырымдау; 4) ұрық қабылдау; 5) сөйлем,
ал энциклопедиялық сөздікте бұл концепт сөзі – есімнің (белгінің) ұғымдық
мағынасы, яғни ойдағы ұғым, идея деп анықталады.
Д.С. Лихачев, В.В. Колесовтардың анықтауынша концепт жалпыланудың
(абстракциялану) жоғарғы деңгейіне ұмтылатын әрбір элементі иерархиялық
біріккен құрылым. Концепт сөз бен олардың мағынасын дәнекерлеуші ретінде
беріледі.
Концептілік құрылым тілдік бірліктер арқылы объективтенеді, - дейді
С. Жапақов.
Ә. Абақан: Концепт (ұғымын) сөздің мағынасы ретінде түсініледі.
Бірақ ол жалпылаудың (абстракцияның) ең жоғары деңгейін білдіретін ұғым –
концепт емес – оқиға, процесс, дерек туралы ұғым. Сондықтан концептуалды
талдауда сөздің немесе сөйлемнің контекстке, яғни нақтылы мағынаға қатысы
анықталуы тиіс, - дегенді айтады.
М. Күштаева өзінің ғылыми – зерттеу жұмысында концепт ұғымына
тоқталып, талдау жасайды. Рухани мәдениеттің ғана тірек сөзі ретінде
мәдени концепт термині қолданылады. Ал логикада концепт ұғым, түсінік
мәнінде түсініледі.
Концепт пен ішкі форма кейде бір нәрсе деп ұғынылады. Концепт пен
ішкі форма терминдерін ажыратудың күрделілігін айтып, М.Т. Күштаева былай
дейді: Бұл терминдер сөздің алғашқы мағынасын, ұлттық мәдени – тілдік
құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті болып табылады. Осылайша, бұл екі
ұғым айнала қоршаған орта мен адамның тілдік санасына дәнекер бола алады.
Олардың айырмашылықтары сақталуы мен түрлі қызмет атқаруында. Сөздің ішкі
формасы жоғалып кете алады, ал концепт әрқашан сөзбен бірге өмір сүреді
... Ішкі форма мен концепт арасындағы аталған айырмашылықтар мына
ұғымдардың қолданылу аясында болады: мағынаның уәжділігі жайында сөз болса,
ішкі форма айтылады; ал сөзді тудырған және оны мәдени – тілдік контексте
ендірген алғашқы менталды ұғым түсіндірілсе, яғни мәдениеттің тірек
элементі ретінде қарастырылса, онда концепт термині қолданылады.
1.1 Концепті құрылымы және оны сипаттау әдістемесі
Концептінің құрылымы күрделі. Оның құрылымына этимология – сөздің түп
– төркіні, мазмұн тарихи; қазіргі ассоциация; баға; коннотация енеді.
Концептінің құрылымдық көрінісінің бірі фрейм формасы арқылы танылады.
Фрейм теориясына қатысты американдық ғалым Н.Минскийдің пікірінше: Адам
миындағы белгілі бір стереотипті жағдайдың көріністеріне арналған ақпарат
құрылымы, оны бір-бірімен жалғастырып жатқан тор ретінде елестетуге
болады.
З.Д. Попова, И.А. Стернин адам санасындағы когнитивтік концепт:
1) оның тікелей сезімдік тәжірибесінен - әлемнің сезім мүшелері арқылы
қабылдау;
2) адамның қызмет, әрекеті пәні;
3) адам санасында концепті түрінде өмір сүретін ой операцияларынан;
4) тілдік қарым – қатынастан (концепті адамға тілдік формада
түсіндіріліп, жеткізілуі мүмкін);
5) тілдік бірліктерді саналы түрде түйсініп, тану арқылы қалыптасады.
Концепт объективті және субъективті әлемнің жекелеген белгілерінен
тұрады. Концептілер жеке бастық (бүжай, бөки); жас ерекшелігімен байланысты
(бақыт, қуаныш) және жалпы ұлттық (жан, мұң, отан). Концепт: қатпарлы
қабаттардан тұрады, және әр қабат түрлі дәуірлердегі мәдени өмірдің
тұнбасы яғни нәтижесі болуы мүмкін. Олар (қабаттар) сондай-ақ, тарихи
тұрғыда әр түрлі қабаттардан және пайда болу уақыты, шығу тегі –
семантикасы жағынан әр түрлі болып табылады. Соған байланысты оның ерекше
құрылымы бар. Ол келесі белгілерді қамтиды:
1) Негізгі (актуалды) белгісі;
2) Қосымша (пассив; тарихи) белгі;
3) Ішкі (әдетте санамен түйсінілмейтін) формасы.
Ішкі форма, яғни этимологиялық белгіні зерттеушілер ашуы мүмкін.
Басқаларға ол делдардар (ұрпақтан – ұрпаққа) арқылы жеткен, осы ішкі
форманың негізінде қалған мағыналық қабаттар пайда болған.
Негізгі пәрменді қабат – сол мәдениетті тұтынушы ұжымның әрбіріне
мәлім, сондықтан ол жалпыұлттық концепт болып табылады; пассив қабат – бұл
қосымша қабат, мәдениетті тұтынушы ұлттың белгілі бір жеке тобы үшін
маңызды болып табылады (яғни жекелеген субкультураның концептосферасына
жатады);
Концептінің ішкі формасы (күнделікті өмірде түйсінілмейтін, тек
мамандарға мәлім) мәдениетті тұтынушы көпшілік үшін концепті бөлігі болып
табылмайды, мәдени элементтерді түсіндіруші ретінде қабылдайды.
Лингвомәдени концепті көпөлшемділігімен ерекшеленеді. Әр концепті
ментальды кешен ретінде мағыналық мазмұннан бөлек, адамның сол санада
бейнеленген объектіге қатынасын, бағасын және басқа компоненттерді қамтиды;
1. Жалпыадамзаттық немесе әмбебап.
2. Ұлттық мәдени (адамның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруіне
негізделген).
3. Әлеуметтік (адамның белгілі бір әлеуметтік топқа жатуына
байланысты);
4. Топтық (тілдік тұлғаның жасы және жынысы бойынша белгілі бір топқа
жатуына байланысты).
Индивидуалды – жеке тұлғалық – адамның жеке басына тән қасиеттеріне
байланысты білім, тәрбие, психофизиологиялық ерекшеліктер, жеке тәжірибесі.
Егер бұдан да кең тұрғыда алсақ, концептінің құрылымын келесі түрде
танытуға болады: ең орталығында негізгі ұғым, яғни концепт ядросы, ал
периферияда халықтың және жеке тәжірибенің, мәдениеттің, дәстүрдің
негізінде пайда болған ұғымдардың барлығы табылады.
Ю.С.Степанов Әдіс туралы мәселе – бұл концептінің мазмұны мен шындығы
туралы мәселе. Когнитивті ғылымның әдісінің міндеті әр түрлі ғылым
мәліметін өзара сәйкестендіріп, үйлестіріп және семантикалық жалғастықтың
мәнін табу. Ю.Н. Караулов: Сөздіктің семантикалық жалғастық табуының
мәнісін тілдегі сөздердің семантикалық тұрғыда бір – бірімен байланысып
жатуы арқылы түсіндіреді. Когнитивтік лингвистикадағы бұл тұрғыдағы жаңа
әдіс – Д.Ж.Лакофф пен М.Джонсонның метафоралық талдауы. Олар метафораның
когнитивті операциялардағы рөлін көрсетеді, яғни метафорлар бір
концептуалды сферадағы образды схемасының басқасына ауысуын қамтамасыз
етеді.
Концептіні сипаттауда ассоциативті өрісті анықтау – басты міндет.
Р.М. Фрумкина, Р.А. Маслова концептегі ядро мен периферияны ажыратады.
Ядро – лексеманың сөздіктегі мағынасы.
Периферия – субъективтік тәжірибе, лексеманың түрлі прагматикалық
құрамдас бөліктері, коннотация мен ассоциация. Концептінің мән – мағыналық
көлемін анықтау үшін келесі міндеттер алға қойылды:
1. Концепті қатысты болып тұрған референттік ситуацияны анықтау керек,
егер ол көркем мәтінде болса, ол соның негізінде жүргізіледі.
2. Концептінің сол ұлттың тілдік санасы мен әлемнің тілдік бейнесінде
алатын орнын энциклопедиялық, лингвистикалық сөздіктерге сүйене отырып
анықтау. Мұнда оның сөздіктегі дефинициясы оның ядросы болып табылады.
3. Оның (концептінің) этимологиясына үңілу, ерекшелігіне көңіл аудару.
4. Сөздікте сөздің ең жалпыланған мағынасына, ал энциклопедиялық
сөздікте ұғым туралы ғана түсініктеме берілетіндіктен концептіні талдауда
түрлі контекстерге сүйену керек: поэтикалық, ғылыми, философиялық,
публицистикалық, мақал – мәтел т.б.
5. Алынған нәтижелерді тірек лексеманың (концепті ядросының)
ассоциативті байланыстары туралы талдаумен салғастыру керек.
6. Егер талдауға мәдени маңызды концепті алынса, ол бірнеше мәрте
қайталанып кездесуі керек және бейнелеу өнерінде, әуендерде, мүсін өнерінде
т.б. түсінілуі, талқылануы керек.
Сөйтіп, концепті – көпөлшемді құрылым, ол ұғымдық – дефинициялық
мәндермен бірге, коннотативтік, образдық, бағалауыштық, ассоциативтік
сипаттарға ие. Осы ерекшеліктердің барлығы концептіні сипаттауда орын алуы
керек.
Концепті типінің ерекшелігіне қарай оны сипаттау әдістемесі де әр
түрлі болуы мүмкін. Білімді танытудың әр түрлі формалары бар: схема, фрейм
немесе сценарий.
Зерттеу әдістері. Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына байланысты
бұл жұмыста диахрондық – синхрондық тұрғыдан сипаттама, салыстырмалы –
тарихи, семасиологиялық, этнолингвистикалық, когнитивтік талдау әдістері
қолданылды.
1.2 Концепт - әлемнің тілдік бейнесінің негізі
Адамның өзін қоршаған әлеммен қарым – қатынасы нәтижесінде. Оның әлем
туралы танымы құрылады, әлем моделі жасалады.
Әлем бейнесі – бұл адам болмысын сипаттайтын іргелі ұғымның бірі.
Соңғы 10 жылдықта когнитивтік лингвистикада әлемнің тілде тіркелген
біртұтас бейнесінің адам санасында бейнелену мәселесі көтерілуде.
Әлем бейнесі термині шетелде XIX – XX ғ. физика аясында пайда
болды. XX ғ. 60 жылдарынан әлем бейнесі семиотика аясында алғашқы
модельдеуші жүйені (тілді) және екінші жүйені (миф, дін, фольклор, поэзия,
кино, бейнелеу өнері, сәулет) зерттеуде қарастырыла бастады. 7, 62.
Әлем бейнесі – адам санасының шындығы оны жасауда адам өз өмірінің
мақсаты етеді. Адам әлемнің өзіне түсінікті, қарапайым бейнесін қандай-да
бір тәсілдер арқылы жасауға тырысады. Ол осы әлемді оның өзі жасаған
бейнесімен ауыстырғысы келеді. Осы тұрғыда суретші, ақын, философ,
жаратылыстанушы өзінше әрекет етеді. Энштейн.
Э.Д.Сүлеменова пікірінше, әлемнің тілдік бейнесі терминологиялық
тіркес ретінде тілдің шындықпен қарым-қатынасынан пайда болды. Шын
негізінде, тіл мен шындықтың арасында тығыз қарым-қатынас жоқ. Бұл көзқарас
Б.А.Серебренников пікіріне сәйкес келеді. Б.А.Серебренников: Тіл шындықты
бейнелемейді, оны таңбалық негізде бейнелейді - дейді. Бейнелеудің
нәтижесі концепт болып табылады. Әлем бейнесі өте күрделі құбылыс: ол
түрленеді, өзгереді. Сонымен қатар, әрбір индивидке тән, адамдардың өзара
түсінігін қамтамасыз ететін константтар да бар.
Әлем – бұл адам және оның қоршаған орта мен қарым – қатынасы болса,
әлем бейнесі – қоршаған орта мен адам туралы ақпараттың өңделу нәтижесі.
Әлем бейнесі кеңістіктік (жоғары – төмен, оң – сол, шығыс – батыс,
алыс – жақын, уақыт – мезгілдік, сандық, этникалық т.б.) өлшемдер көмегімен
танылады. Оның қалыптасуына тіл, дәстүр, табиғат пен ландшафт, тәрбие, оқу
және т.б. әлеуметтік факторлар ықпал етеді. Әлем бейнесі тек объектінің
ғана емес, оны бейнелеуші субъекті бейнесін де қамтиды. Әлем бейнесі
мифологиялық, діни, философиялық, физикалық тұрғыда біртұтас көрінуі
мүмкін. Ол, сондай-ақ әлемнің қандай да бір фрагментінің ғана бейнелеуі де
мүмкін.
Тілдік ұғымның санасында тарихтан бері қалыптасқан әлемнің
тілдік бейнесі және әлем туралы елестің тілде бейнеленген жиынтығы –
шындықты концептуализациялаудың тәсілі. Әрбір табиғи тіл қабылдау мен
ұйымдастыру тәсілін, яғни әлемді концептуализациялауды бейнелейді.
Ондағы көрініс тапқан мағыналар көзқарастың біртұтас жүйесіне
жинақталады, яғни ұжымдық философия қалыптасады. Бұл барлық тіл
тасымалдаушыларға міндетті түрде жүктеледі. Белгілі бір тілге тән шындықты
концептуализациялау тәсілінің әрі әмбебап, әрі ұлттық өзгешелігі
бар. Сондықтан әр түрлі тілдерді тасымалдаушылар өздерінің
тілдік призмалары арқылы әлемді әрқалай көруі мүмкін. Басқа жағынан
қарасақ, әлемнің тілдік бейнесі аңғал (наивный), себебі көптеген қарым-
қатынастарда ол ғылыми тілден өзгеше. Солай болғанның өзінде, тілде
көрініс табатын қарапайым түсініктер айтарлықтай қарапайым емес, көп
жағдайда олар ғылым секілді күрделі және қызықты. Оған мысалы, адамның ішкі
әлемі туралы түсінік жатады. Онда көптеген мыңжылдықтар аралығында ондаған
ұрпақтардың тәжірибесі жатыр. Олар осы әлемде сенімді бастаушы қызметін
атқаруға қабілетті.
Жоғарыда айтылған секілді, әр түрлі тілдерді бейнелейтін әлем
бейнесінің өз арасында ұқсастық та, айырмашылық та болып тұрады. Тілдік
бейнелер арасындағы айырмашылық алдыңғы кезекте лингвистикалық
ерекшеліктері бар, басқа тілдерге аударылмайтын сөздерден және сол тілге
тән ерекше концептіден байқалады.
Тіл – адамның әлем туралы білімінің өмір сүруі мен қалыптасуының
тәсілі. Білімнің тілдік формада басылып қалған жиынтығы түрлі ғылыми
концепцияларда біресе тіларалық әлем, біресе әлемнің тілдік
репрезентациясы, әлемнің тілдік моделі, не реалды әлемнің көрінісі
ретіндегі әлем бейнесі мен осы көріністің белгілеушісі ретіндегі әлемнің
тілдік бейнесі арасындағы қатынас өте күрделі болып табылады. Адамның әлем
туралы танымы қателіктер мен адасушылықтан алыс болмағандықтан, оның
концептуалды әлем бейнесі үнемі өзгеріп отырады. Бұл тұрғыда әлемнің тілдік
бейнесі бұл қателіктер мен адасушылықтарды ұзақ уақыт өз бойында сақтайды.
Е.С. Яковлеваның пікірінше бұл 1-ден, типологиялық зерттеу; әлемнің
славяндық тілдік әлемі және т.б. 2-ден, халықтың рухани мәдениетін жаңғырту
тұрғысында әлемнің тілдік бейнесін зерттеу; 3-ден, тілдің жекелеген
жақтарын зерттеу, әлемнің тілдік бейнесінің лексикадағы, сөзжасамдағы,
метафоралардағы көрінісі. Әлемнің концептуалдануы тілден танылады, осы
тұрғыда тіл әрі - әмбебап, әрі ұлттық ерекшелікке ие. Сондықтан әлемнің
тілдік бейнесін келесі тұрғыда зерттеуді В.А. Маслова ұсынады: 1. сол бір
тілге тән концептілерді зерттеу (жан, қайғы, тағдыр, еркіндік, ұят т.б.
орыстарға тән концептілер); 2. әмбебап концептілердегі арнаулы ерекше
коннотацияларды зерттеу; 3. бір тұтас әлемге аңғал көзқарас немесе әр тіл
әлемді қабылдаудағы коцептуализациялаудағы анықталған әдіс – тәсілдерді
бейнелейді.
Әлемнің тілдік бейнесі этнос тілінің мазмұндық жағында көрініс табады.
Адам қоғамда тіршілік ете отырып, өзінің концептуалды жүйесін тек жеке
тәжірибе негізінде ғана емес, тіл арқылы да байытады.
Э.Сепир, Б.Уорф: Адамдар әлемді өзінің ана тілі арқылы таниды деген
болжам айтады. Сондай-ақ, олар Тілдер бір – бірінен өзіндік әлемнің тілдік
бейнелері арқылы ажыратылады - дейді. Яғни түрлі тілдерде сөйлейтін
адамдарда ойлау жүйесі де әр түрлі.
Әлемнің концептуалды және тілдік бейнесінің ара қатынасына байланысты
мәселелерді шеше келе лингвистер базистік когнитивтік концептілерді бөледі:
ол базистік концептілер, және әмбебап болып табылады. Әмбебап концептілерге
кеңістік, уақыт, сан, достық т.б. жатады.
Әлемнің бейнесі өз кемеліне жетпеген нұсқаларында әрқашан біртұтас.
Оны бейнелеудің бірлігі, бөлімдердің үндестігі сипаттайды. Тілдегі
метафоралардың құрылымына сәйкес келетін мәдени концептілер күрделірек.
Ежелгі түріктер үшін әлемнің бейнесіндегі негізгі символдардың бірі - әлем
ағашы. Бұл бейне қазіргі ұрпақтарда түрлі пішінде көрініс тапқан, мұндай
өзгеріске этно-әлеуметтік-мәдени орта ықпал еткен. Біз әлем туралы толық
бейнені қайта қалпына келтіру үшін, түріктік-лексикалық қордың көмегімен
қазақтың классикалық шығармаларына иек артамыз. Бәйтеректің қылқан жапырағы
С витамині мен каротинге бай шикі зат (С. Сұбханбердин, Өсімдік-дәрі).
Ертеректе айтып өткеніміздей, әлемнің тілдік бейнесін қарастыру
мәселесінің қазіргі жағдайын академик Ю.Д. Апресян өз жұмыстарында
қарастырған. Ол туралы түсінік төменде берілген.
Табиғи тіл әлемді қабылдау және ұйымдастыру тәсілін бейнелейді. Ондағы
көрініс тапқан мағыналар көзқарастың біртұтас жүйесіне жинақталады, барлық
тіл тасымалдаушыларға міндетті түрде жүктеледі. Бұл әлемнің тілдік бейнесі
деп аталады. Ол қарапайым, кей жерлері әлемнің ғылыми бейнесінен
ерекшеленеді. Солай болғанның өзінде, тілде көрініс табатын түсініктер
айтарлықтай қарапайым емес: көп жағдайда олар ғылым секілді күрделі және
қызықты. Әлемнің қарапайым бейнесін зерттеу негізгі екі бағытта жүреді:
Біріншіден, берілген тілге тән жеке концептілер, өз кезегінде лингвомәдени
изоглостар зерттелінеді. Бұл тілдік және әлеуметтік сана-сезімнің
стереотиптері. Мәселен, жол концептісін бөліп көрсетуге болады. Басқаша
қарағанда, бұл спецификалық емес концептілердің спецификалық
коннотациялары. Екіншіден, тілдің өзіне ғана тән қасиеттерін
реконструкциялау мен әлемнен ғылымға дейінгі көзқарасты іздеу.
Лингвистикалық географияның метафорасын дамыта отырып, изоглосстар жеке
өздері емес, бүтіндей диалектілер зерттелінеді. Алайда, мұнда ұлттық
ерекшелік толығымен есепке алынады, екпін дәл әлемнің тілдік бейнесіне
түседі. Бүгінгі таңда ғалымдарды осы тәсіл қызықтырады. Ю.Д. Апресян оның
негізгі ерекшеліктерін бөліп көрсетеді:
1. Әрбір табиғи тіл қабылдау мен ұйымдастыру тәсілін бейнелейді.
Ондағы: көрініс тапқан мағыналар көзқарастың біртұтас жүйесіне жинақталады,
яғни ұжымдық философия қалыптасады. Бұл барлық тіл тасымалдаушыларға
міндетті түрде жүктеледі. Ертекте грамматикалық мағына лексикалық мағынаға
қарама-қарсы қойылатын. Соңғы онжылдықта лексикалық мағынаның көптеген
элементтері де міндетті түрде тәртіппен орналасатыны мәлімделді.
2. Белгілі бір тілге тән шындықты концептуализациялау тәсілі әрі
әмбебап, әрі ұлттық өзгешелігі бар. Сондықтан әр түрлі тілді
тасымалдаушылар өздерінің тілдік призмалары арқылы әлемді әрқалай көруі
мүмкін.
3. Әлемнің қарапайым бейнесінде қарапайым геометрияны, кеңістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1 Концепті туралы жалпы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...7
1. Концепті құрылымы және сипаттау
әдістемесі ... ... ... ... ... .17
2. Концепт – әлемнің тілдік бейнесінің
негізі ... ... ... ... ... ... ... 2 0
2 Жол концептісінің танымдық сипаты және когнитивтік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 25
2.1 Жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 40
2.2 Жол концептісінің фразеологиялық тіркестер семантикасында
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .53
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Этностың болмысы, рухани, материалдық мәдениеті, ең алдымен, тілдің
лексика-фразеология жүйесінде ерекше семиотикалық кодтармен (белгілермен)
таңбаланады. Осы тұрғыда әрбір халықтың болмысын, дүниетанымдық ерекшелігін
оның тіл құрлымынан іздеу керектігі ешбір дау туғызбайды.
Өмірдегі бір-бірімен байланысты құбылыстар қазақ тілінің сөз байлығының
алуан түрлі болып келетіндігін көрсетеді. Сондай көпке байқала бермейтін
өзіндік сыры бар байырғы сөздердің бірі – жол ұғымына қатысты тілдік
бірліктер. Бұл жерде жол ұғымына қатысты тілдік бірліктерді ақиқат өмірдің
үзігі (фрагменті) ретінде қараудың мәні ерекше. Сондықтан жол ұғымы және
оған қатысты тілдік, тілдік емес мәнділіктерді ертеден келе жатқан салт-
дәстүрдің, құқықтық мәдениеттің тәжірибесі негізінде қорытып, айқындау,
оларды тарих, этнография, мәдениеттану т.б. ғылым салаларымен байланыста
қарау зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
Өз егемендігін алған Қазақстан халқы бүгінде іштей түлеу, жаңғыру кезеңін
бастан кешуде. Осымен байланысты рухани мәні бар көптеген құбылыстарды аса
маңызды құндылықтарды айқындап, қайта бағалау қажет.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының нысаны: Жол ұғымының концептілік сипаты.
Диплом жұмысындағы тірек сөздер: концепті, әлемнің тілдік бейнесі,
когнитивтік база, таным.
Жұмыстың мақсаты: Жол ұғымының концептілік сипатын анықтау. Осы мақсатқа
сәйкес келесі міндеттер алға қойылды:
- концепті туралы түсініктеме беру;
- концепті құрылымын сипаттау;
- жол концептісінің когнитивтік негіздерін сипаттау;
- жол концептісінің этнолингвистикалық және әмбебаптық сипаттарын -
талдау; жол концептісінің базасын анықтайтын фразеологиялық тіркестерді
классификациялау.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына
байланысты бұл жұмыста диахрондық – синхрондық тұрғыдан сипаттама,
салыстырмалы – тарихи, семасиологиялық, этнолингвистикалық, когнитивтік
талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Когнитивтік лингвистика, концепті
мәселелерініе арналған ресей және отандық ғалымдардың теориялық еңбектері:
В.А.Маслова Введение в когнитивная лингвистика, Р.Ә.Авакова
Фразеологиялық семантика, М.Әуезов Абай жолы және т.б.
Жол ұғымының концептілік сипатын анықтауда І.Кеңесбаев Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі - 4 том.
Диплом жұмысының нәтижелері:
- туыстас тілдер мен жазба ескерткіштер деректерін салыстыру барысында жол
сөзінің мазмұн-межесі гиперонимдік және гипонимдік мағынаға ажыратылды;
- жол және оған қатысты кейбір тілдік бірліктердің көнетүркілік және жалпы
түркілік тұлғасы мен семантикалық ерекшелігі көрсетілді;
- жол атауы когнитивтік бірлік (концепт) ретінде қарастырылды;
- жол атауына концептуалдық, семантикалық талдау жасалынды;
- жол атауына аясына әр түрлі лексикалық, фразеологиялық, паремиологиялық
бірліктердің топтаса келіп, концепт жасай алатыны анықталды;
- жол концептісінің мазмұндық аясына енетін сөздердің семантикалық
құрылымы, сондай-ақ фразеологизмдер мен паремиологизмдердің рендік
(конотатты) мағыналары айқындалып, олардың эксплицитті, имплицитті түрлері
ажыратылды;
- жол атауына қатысты жеке сөздердің, фразеологизмдер мен
паремиологизмдердің этномәдени мәнін ашу арқылы этносқа тән дүниенің тілдік
бейнесі көрсетілді.
Жұмыстың жаңашылдығы:
- жол және оған қатысты атаулардың мәдени концептілер жүйесінде өзіндік
орны мен рөлі ерекше деп білеміз және жол лексемасы өзге де концептілер
жүйесінің құрылымдық элементтері ретінде ерекше қызмет атқары деп
танимыз;
- жол және оған қатысты тілдік бірліктердің зат деректер денотаттар әлемі
мен ойдеректер (сигнификаттар) жүйесін концепт тұрғысынан қарау арқылы
дүниенің этносқа тән тілдік бейнесін айқындай аламыз;
- жол атауына қатысты лингвомәдени бірлік жол концептісінің құрылымдық
компоненттері болып табылады;
- жол және оған қатысты атаулардың лингвоелтанымдық мазмұны біршама кең.
1. Концепті туралы жалпы түсініктер
Концепт құрылымы мағынасын кеңейту үшін ортасында концепт ядросы, ал
мәдениетке, дәстүрге, халықтық және тұлғалық тәжірибеге не жатса, соның
бәрі сол шеңбер аймағында болады.
Концепт кез келген ұғым емес, олардың ішіндегі ең маңыздысы, ең
күрделісі, онсыз сол мәдениетті елестету мүмкін емес. 1, 95.
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын, адамның
танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада қалыптасқан
ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Концепт ұғымы қазіргі тіл білімінде XX ғасырдан бастап белсенді қызмет
атқара бастады. алғашқыда концепт тілді логикалық талдау тұрғысынан тану
бірлігі ретінде анықталып, ұжымның, тұлғаның мәдени, рухани ой-санасын,
менталитетін тануда қарқынды қызмет атқарады. Сөйтіп, рухани мәдениеті
танытатын тірек сөздерді (тірек – ұғым) концепт деп атау қарастырылды.
А.К.Мороховский зерттеулерінде концепт ұғымы мен оның қалыптасуы
тілдің семантикалық мазмұны арқылы анықталады.
Концепт табиғаты жөніндегі ғылыми зерттеулерінің А.Вежбицкая:
Концепт идеалды дүниенің объектісі ретінде танылып, субъектінің дүние
туралы түсінігінде қалыптасады, - деген тұжырым жасаған. А.Вежбицкаяның
бұл пікірі С.А.Аскольдов-Алексеевтің: Концепт саныдағы актілердің
мазмұны, - деген пікірімен сабақтас. Демек, концептіге дейінгі санадағы ой
әрекеті арқылы пайда болып, ондағы мазмұнды танытатын бірлік ретінде
ұғыныла бастады. бұдан кейін зерттеушілер (В.В.Колесов, Д.С.Лихачев,
Е.С.Кубрякова, Р.И.Павиленис т.б.) концептіні менталды түсінік ретінде тани
бастады. 2, 7.
Д.С.Лихачев зерттеулерінде концепт ұғымының тұлғалы санасында
шоғырланып, өзара байланыс жасай отырып, концептілік отау (орта) құрайтынын
дәлелдейді. Бұл отауды концептосфера деп атап көрсетеді. Кейінгі
зерттеулерде концептосфераның қызметі концептілік жүйеге айналады. Ғалым
зерттеулерінде концептосфера концепт – 1 (алғашқы менталды түсінік) және
концепт – 2 (рухани мәдениеттің тірек сөздері) арқылы құралған. Олардың
тілдік көрінісі көп жағдайда фразеологизм болып табылады. Н.К.Рябцева
концепт қасиеттерін былай айқындайды:
- адам санасындағы ақпарат тұлғаның тәжірибесі, танымы, қабылдауы
арқылы толығып, өзгеріп отырады;
- концепт логикалы ұйымдасқан динамикалық құрылымнан тұрады. Оның
базистік элементі – негізгі құрылым болып танылса, прототиптік мазмұндары
көмекші элементтер болып саналады;
- концепт (санадағы ескі және жаңа ақпараттар) уәжделген және өңделіп
ұсынылған өнім ретінде танылады.
Концепт лингвистикалық категория. Бірақ басқа лингвистикалық
терминдермен балама қолдануға болмайды. Концепт когнитивтік тіл білімінің
басты термині ретінде қарала бастағаннан-ақ мағына мен ұғым, лингвомәдени
бірлік терминдерімен ауыстыра қолдану жағдайы кездесе бастады. сондықтан
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн
көрді.
Концепт пен ұғым терминдері ішкі формасына қарай бірдей: концепт
латынның conceptus - ұғым сөзінің калькалық аудармасы. Бірақ қазіргі
таңда екі ұғымның да өзіндік ерекшелігі байқалуда. Егер ұғым танылатын
объектінің мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал концепт –
ұлттық болмысқа негізделген менталды білім жиынтығы. Оның мазмұн межесі –
объект туралы ұжымдық, тұлғалық санадағы барлық біліми ақпараттар шоғыры
болса, тұрпат межесі – тіл бірліктерінің жүйеленген көрінісі (лексикалық,
фразеологиялық, паремиологиялық т.б.).
Концептіні белгілі бір мағына бере алатын, әлемді танытатын таңба
ретінде қарастыруға болады. Концептіні таныту мақсатында кез келген тілдік
бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал концепт ретінде
барлық ұғымды ала алмаймыз, тек белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын
және автор үшін маңызы зор деп танылатын күрделі ұғымдарды, ең бастысы
жалпыадамзаттық, жалпыхалықтық, жалпыұлттық құндылықты таныта алатын
ұғымдарды тани аламыз.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына мәнді,
маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды. Ұғым құрылымына қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кем. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. Ұғым құрылымында тек мазмұндық элементтер болады, оған концептілік
құрылымдағы барлық компонент ене бермейді. Концептіні әрқашан эмоционалды,
экспрессивті, бағалауыш сәулелері көрінеді. (В.А.Маслова). яғни концепт
бойынан адамның объект (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері,
эмоциясы, ойы, танымы көрінеді.
А.П.Бабушкин концепт пен ұғым терминдерін ұқсас деп танып, ғылыми
саладан оның бірін, яғни ұғымды ығыстырып шығаруды ұсынады. Қазіргі
таңда тілші ғалымдар ұғым термині классикалық мәнінде қолдана бермейді,
оның орнына концепт деп аталатын ойлау конструктісін қолданылғанды жөн
көреді. Н.Н.Болдырев, керісінше, екі терминнің де қолданылу аясы бар деп
есептеп, оларды былай ажыратады: Егер ғылыми танымда ұғымнаң көлемі
(берілген дүниені толықтыратын белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы) және
мазмұны (ондағы бір немесе бірнеше объекті белгілерінің біріккен жиынтығы)
болса, ал концептіде ұғымның мазмұндық бөлігі ғана көрінеді.
Қазіргі тіл білімінде концепт ұғымы кең мағынада қолданылады және
тілдің семантикасын бейнелеуде немесе тілдің мағынасын айқындауда
концептілік құрылымға сүйенеді. Сонымен, концепт пен ұғым – ғылым да екі
түрлі термин. Ұғым – логика мен философия термині, ал концепт –
математикалық логика, мәдениеттану, когнитивтік тіл білімі термині.
Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес. Концепт дүние туралы тұрақты
мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен концептінің бір элементін ғана
танытады. Дегенмен концептіні анықтауда оны танытып тұрған мағыналар мен
сөйлемдерге, дискурсқа сүйенеміз. Концепт объектінің семасы арқылы да
танылады. Бірақ ол мазмұн – жадыда саналы түрде автоматты сақталған форма.
Концепт – сөзден туындайтын идеялардың санада өңделіп, болжам ұсыну
бірлігі. Концепт – бұл жалпы мағына емес, ал жалпы түсінік. Концептіні
барлық жағдайда бейне деп тани алмаймыз, себебі, ол бірде бейне ретінде,
бірде жалпы идея ретінде танылады. Дегенмен сөздің мағынасы концепт
қалыптастырушы материал ретінде қызмет атқарады. Сондықтан да концепт
терминіне түсінік беруде санадағы менталды бейнелерден бұрын сөздің
мағынасы бірден тілге тиек болады. Концепт термині анықтау сөз мағынасының
қалыптасуына үңілуден туындайды.
М.В.Никитин концепт терминіне: Таңба арқылы танылған ұғым, - деп
анықтама береді.
Концептіні тілдік мағынаның мазмұны ретінде танытатын ұғымдық
компоненттер: денотат, десигнат, референт, сигнификат, коннотат шеңберінде
зерттеу концепт туралы алғашқы, тар түсінік деп танылады.
Концептіге осындай түсінік беру ұғымға семантикалық және концептілік
талдау жасау нәтижесінде анықталды. Семантикалық талдау зат немесе құбылыс
атауының денотаттық, сигнификаттық коннотаттық және түрлі семалық құрылымын
түсіндіруді көздесе, концептілік талдау – бір таңба аясына жинақталған
белгілердің мазмұнын анықтауға бағытталады. Демек, лексемаға – мағына тән
болса, концептіге – мазмұн тән.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық менталды
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда, концепт – санадағы
менталды бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидттің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым.
Концепт ұғымына берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі
оның қалыптасуы мен танылуының мынадай басты қағидаларын анықтауға негіз
болады.
1. Концепт – санада қалыптасатын логикалық болмыс (С.А.Аскольдов-
Алексеев; Чесноков; Е.С.Кубрякова). Концепт – бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – менталды сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады. Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-қатынасы
қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген мәселелерді
айқындайтын менталды репрезентация. Концепт – бұл өзінше бөлек бүтін
мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни ішкі қабаттың
үстірт қарапайым көрінісі. Е.С.Кубрякова: Концепт адам санасының және ой-
өрісінің қабылдау бағыты бойынша сипатталады, - деп таниды.
2. Концепт – адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі
бейнелер (таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И.Павлиенис, А.П.Бабушкин)
Концепт ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі. Олардың
бойындағы белгілері мен қасиетіне байланысты екі объектінің де ортақ
белгісі концепт қалыптастыруға негіз болды. Концепт белгілеуге болатын
таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі. Концепт – бұл белгілі бір
сөзді айқындайтын түсінік, бөлім, ассоциация шоғыры.
3. Концепт – ақикат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың
не адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін анықтайды. А.Н.Арутюнова,
М.М.Копыленко, А.Н.Мороховский пікірінше, мағыналық аясы белглі бір
мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт бола алады.
С.Лихачев концептосфера ұғымын концепт-1, концепт-2 топтарына сүйену арқылы
айқындайды. Концепт-1 – алғашқы менталды түсінік, концепт-2 – рухани
мәдениетті танытатын тірек сөздер. Дегенмен қазіргі таңда тіл білімінде
концепт терминін айқындайтын үш бағыт қалыптасты:
1-бағыт. (Ю.С.Степанов, Н.Телия). Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның менталды дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет, - деп
түсінеді.
2-бағыт. (Н.Д.Арутюнова, Т.Булыгина, Н.Д.Шмелев). Концептіні тану үшін
оның мазмұнын алатын негізгі құрал – тіл таңбасының семантикасын анықтау
керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
3-бағыт. (Д.Лихачев, Е.Кубрякова). Концепт тек сөз мағынасынан туындап
қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық, халықтық, тұлғалық
тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген ақпараттары, танымдық дүниесі
арқылы қалыптасады. Яғни концепт дүниені таңбалайтын сөз аралығындағы
көмекші делдал білімдер жиынтығы.
Бұл зерттеулерден шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл ақиқат дүние
туралы санада жинақталған жан-жақты білім. Ол ғылыми, мәдени, рухани,
көркемдік танымда берілуі мүмкін. Әрине бұл адамның жеке танымы мен жүйелеу
қабілетіне байланысты.
Тіл білімінде концепт кешенді қолданыстағы ұғым болғандықтан, әр
қырынан қарастырылды.
1. Лингвомәдениеттанымдық аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің
санадағы мәдени, рухани, этикалық, әлеуметтік танымын айқындайтын бірлік
ретінде танылады. (Н.Д.Артуюнова, А.М.Мороховский, Д.С.Лихачев т.б.).
2. Психолингвистикалық аспектіде концепт – ақиқат дүние туралы
психикалық қабілеттер (қабылдау, жадыда сақтау, көру, есту, ұғыну, сезу)
арқылы қабылданған алғашқы менталды түсініктер ретінде танылады.
(Р.И.Павлиенис, Дж.Келли, Дж.Каган).
3. Лингвокогнитивтік аспектіде, концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы танылған көрінісі (бейнесі). Әрбір концепт тіл арқылы көрініс
табады, концептіні танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. (Е.Н.Кубрякова,
А.Вежбицкая). Дүниені танытатын әрбір сема санада фрейм, сценарий, ойсурет
схема секілді фонға салынған ситуациялар мен бейнелер арқылы таңбаланады.
Концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесі концептіні
танытатын критерийлерді ұсынуға негіз болды:
– концепт дүниенің кұндылықтарын танытады;
– концепт санадағы дүниенің мәнін бейнелейді;
– тіл арқылы объективтенеді;
– субъектіні біліми деңгейін танытады;
– белгілі бір ұлттың мәдени деңгейі мен менталитетін көрсетеді;
– әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады;
– тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды;
– концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене
бірлігі;
– концепт – білімді тарату, сақтау және оны оңдеудің негізгі
бірлігі;
– концепт – белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы.
Концепт – адам әрекетінің әрбір болмысын, мәнін айқындайтын білім
кванты. Ол сөз мағынасынан туындамайды, керісінше, адамның өзіндік жеке
және ұжымдық (халықтық) тәжірибесінен туындайды (Д.С.Лихачев бойынша).
Концепт бағалауыш, эмоционалды, экспрессивті әсермен толығып отырады
(В.А.Маслова).
Менталды құрылым ретінде анықталған, әр түрлі күрделі дәрежедегі
білімдерді, қоршаған әлем және тіл туралы ақпараттарды сақтау мен берудің
әмбебап бірлігі концепт болып табылады. Концепттер адамның санасы сүйенетін
категориялардың қалықтасу негізіне де жатады. Концепттің әмбебап қасиеті
қабылдаудың біртұтастығы, құрылымының композициялығы, сонымен қоса оның
элементтерінің бүтінге қатысты изоморфтығы болып табылады.
Концепт когнитивті лингвистиканың кілт термині болғандықтан, оған
қатысты зерттеулер, анықтамалар сан түрлі. Концепт ұлт мәдениетімен тікелей
байланысты, сондықтан ол өмірлік тәжірибе арқылы қалыптасады. Концепті
білдіретін кез келген сөз, зат пен құбылыстың адам үшін белгілі маңызы,
құндылығы бар. Бірақ зат немесе құбылыс тілде көрініс табады және оның
бірліктерінде метафорада, фразеологизмде бекиді. Концептің мазмұны тілде
көрініс табады, біз оны тілдік материалды талдау арқылы суреттей аламыз.
Құндылық үнемі әлеуметтік, сондықтан концепті білдіретін тілдік
бірліктерде әлеуметтік компонент болуы шарт. Мәдени концептің құрамына
құндылықтан басқа, ұғымдық және образдық элементтер де кіреді. Ұғымдық
элемент шындық және ойдан шығарылған нысан туралы концептің құрылуына негіз
болатын фактуалды ақпараттан құралады. Концептің басқа элементтерден
айырмашылығы оның мәдениет өкілі арқылы танылуында.
Мәдени концепті Д.С.Лихачев барлық мағыналар мен түсініктердің
жиынтығы ретінде қарастырып, ол сөздер жеке адамның санасында ойланып,
сөйленгенде пайда болатын түсініктер, образдар, ойлау жүйесін, саналы
немесе саналы емес түрдегі қабылдау мен ойлаудан тұрады деген.
Ұлттық концептілерді идеал ретінде қарасақ, ол сол тіл өкілдерінің,
бәріне ортақ, үлтты менталды түрде біріктіреді, ал шындығына келсек, бір
этнос ішінде бірнеше мәдени-тілдік социум айрықшаланады, соның негізінде
мәдени концептер жасалады.
Концепт тек қоғамда ғана қолданылмайды, ол сол қоғамнын әсерін
сезінеді. Адамның, мәдени ақпаратты сақтаудағы негізгі формасында концепт
және табиғи тілдің сөздері болады, бірақ адам саналы деңгейде мифологиялық
және символдық түсініктердің ықпалында қалуы мүмкін. Адам үнемі сыртқы
факторлардың ықпалында болғандықтан, ол онын концептілік өрісі мен тіліне
әсер етуі мүмкін. Ұлттық концептілік өріс концептің образдық, бағалылық
құрамын қалыптастыратын құндылықтардың ұлттық жүйесін нақты ақпарат
көлемін, сол мәдениет деңгейінде қарым-қатынас жасауға қажетті сол тілдің
қарапайым әлемдік бейнесін құрайды. Сонымен концепт - сананың элементі,
менталдық бірлік. Адамның санасы мәдениет пен тілдің арасында дәнекер
қызметін атқарады.Санаға мәдени ақпарат түседі, ол електен өтеді, өңделеді,
жүйеленеді. Сана тілдік құралдар таңдауына жауап береді.
Қазіргі кезеңде когнитивтік лингвистиканың негізгі термині концептіге
қатысты зерттеулерге көп көңіл бөлінуде. Әсіресе ресейлік лингвистер
концепт ұғымына басты назар аударуда. Концептінің көмегімен қатардағы адам
сол мәдениетті тануға мүмкіндік алады. Концепті тікелей мәдениетпен
байланысты.
Концепті қарастыру үшін ең алдымен ол ұғымның мағынасы туралы
түсініктер болуы шарт. Концепт менталды бірлік: 1. Адам тәжірибесінің әдемі
көрінісіндегі кішкентай бірлік; 2. Ол білімдерді өңдеу, сақтау және
берудің негізгі бірліктері; 3. Концептінің қозғалмалы шегі және нақты
қызметі бар; 4. Концепт әлеуметтік, оның ассоциативтік өрісі
прагматикасын білдіреді; 5. Мәдениеттің негізгі ұяшығы. Концептілер
концептуалды жүйе құра отырып, әлемді адамның басында көрсетеді, ал адам
тілінің таңбалары осы жүйенің мазмұнын білдіреді.
Көркем шығармалардағы концепт - көркем шығармалардағы тірек
мағыналар. Бұл тірек мағыналар жеке тұлғалардың өзіндік көзқарасын
қалыптастырады. Кең ұғымда концепт санадағы – менталды бірліктер мен
психологиялық ресурстар қызметі арқылы индивидтің тәжірибесі мен білімін
танытатын ақпараттық құрылым. 3 , 85.
Жол концептісінің құрылымдық көріністері стереотиптік таңбалар
арқылы санада бейнеленіп фреймдік құрылымға салынады.
Санадағы стереотиптік түсінік түрінде көрініс табады. Түсінік
стереотиптер бейне – стереотип, стереотиптік ситуация формасында
таңбаланады. Адам санасында қалыптасқан стереотип ойсурет және таным –
бейнеге салынып жадыда сақталады.
Концептілік жүйе қалыптастыруда санадағы ішкі құрылымдар белгілі бір
когнитивтік модельге салынып жинақталады. Модель элементтері санадағы
менталды оқиғалар (экспозиция) олардың әрекеті арасындағы байланысты
қалыптастырады.
Жол концептісі концептілік жүйе мен концептілік өріске қатынаса
алатын танымдық бірлік. Жол ұғымына қатысты ассоциативті, стереотиптік
түсінігінің эмоционалдық, атрибутивтік көрінісін көрсету арқылы белгілі –
бір этнос өмірінен танымдық ақпараттар алуға болады. 4, 88.
А.Ислам: Лингвомәдени ізденістерден дүниетанымдық концептілердің
өзіндік орны бар. Орыс тіл білімінде понятие мен концепт терминдерінің
ара жігін айқындаған ғылыми мақалалар аз емес. Ал қазақ тіл білімінде
әзірге бұл термин төңірегінде пікір талас болғанмен, ұғым деп те,
концепт термині түрінде де қалдыруға болады деген ойдамыз. Ал енді
концепт дегеніміз ол біздің пайымдауымызша, адам санасында тұрған орта,
дін, мәдениет, жалпы айтқанда, дүниетаным негізінде белгілі бір ұрпақтан-
ұрпаққа өзгеріссіз беріліп отыратын құндылық.
Сөйтіп, олар концептілер аймағын (орыс: концептосфера -
Д.С.Лихачевтың термині) құрайды – дейді. 5, 2.
Концепт мәселесінің теориялық негіздері Д.С.Лихачев, Н.Д.Арутюнова,
Е.С.Кубрякова, А.Н.Мороковский, В.В. Колесов, В.А.Колесов, В.А.Маслова,
Я.А.Гуревич, А.Вежбицкаяның еңбектерінде әр қырынан қарастырылады. Қазақ
тіл білімінде тілдік таңбалардың семантикалық кұрылымы, концептілік өрісі,
концептінің кұрылымдық түрлері М.Күштаева, С.Жапақовтың, К.Күркебаевтың,
Г.Зайсанбаеваның, А.Әмірбекованың т.б. диссертациялық зерттеулерінде
қарастырылады. Осы зерттеушілер еңбектерінде концептінің түрлі
анықтамалары, оның маңызы көрсетілген.
Концепт табиғатын түсінуді қиындататын жағдай - оған ұқсас бірқатар
ұғымдар мен терминдердің болуында. Олар: концепт, ұғым және мағына. Бұл үш
терминнің дефинициялары қазіргі таңда теориялық тіл біліміндегі аса күрделі
де даулы проблема. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. В.А.Маслова өз еңбегінде: Ұғым құрылымында тек мазмұндык
элементтер болады, оған концептілік кұрылымдағы барлық компонент ене
бермейді. Концептінің әрқашан эмоционалды, экспрессивті, бағалауыш
сәулелері көрінеді - дей отырып, концепт пен мағына біржақты ұғымдар
еместігін, себебі, концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинаса, сөз өз
мағынасымен концептінің бір элементін танытатынын, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдерге, дискурсқа сүйену керектігін
айтады. 6, 191.
Концепті түрлері – сананың когнитивті қызметімен байланысты ойлау
үрдісінің нәтижесі. Концептілердің, жалпы алғанда инварианттық сипаты
болады.
Концепт – көп аспектілі менталды құрылым болғандықтан, әр концептіде
өз ерекшеліктері мен айырмашылықтары болады. Концептілік жүйе – ақиқат
дүние туралы субъектінің білімі ретінде қарастырылады. Демек концептілік
жүйе субъектінің аялық білімін, этномәдени әлеуметтік ортасын, ондағы
ұрпақтан-ұрпаққа мұра болған мәдени құндылықтары мен ұлттық ерекшеліктерін
танытады.
Н.Д. Арутюнова мәдени концептілер туралы былай дейді:
Мәдени концептілер – бұл ең алдымен философиялық мәдени терминдердің
қарапайым сәйкестігі (үйлесімі). Осы ұғымды білідретін тіл бірліктері
ғылыми, философиялық, мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ
күнделікті қолданыстағы мағыналардың таңбасы бола алады, - деп
түсіндіреді.
Концепт – қазіргі лингвистикалық ғылымда дискуссиялы терминдердің бірі
болып табылады және ғылыми бағыттарға сәйкес трактіленеді: логикалық санат
(Р. Павиленис, Ю.С. Степанов), практикалық философия ұғымы (С.П.Аскальдов,
Д.С.Лихачев), этномәдениетті деңгей бірлігі (Ф.Фархутдинова), ұлттық
менталитеттің негізгі бірлігі (В.В.Колесов), көпөлшемді білім (В.И.Карасик,
С.Х.Ляпин).
Концептілер қай ұлттың мәдениетте болмасын, саны жағынан ғалым
Ю.С.Степановтың айтуынша, елу шақты.
Концептілер – ұлттық танымның бір көрінісі, сондықтан да ғаламның
лингвокогнитивтік моделі болып табылады.
Концепт қандайда бір ауқымды идеяның сан алуан күрделі ұғым
түсініктердің суретті сипаттамалары. Оның мазмұндық құрылымы тіл мен
бейнелі ойлау заңдылықтарының сабақтастығынан туындайды.
Концептіні адам санасындағы мәдениет қаймағы деп қарастыра отырып
(Ю.С.Степанов), зерттеушілер кез келген тілде және әр адамға актуалды
болатын базалық концептілерді белгілейді. Алайда олар тек жалпыадамзаттық
қана емес, сонымен қатар ұлттық спецификалы. Базалық концептілер болып
шындық пен шынайылық, тәуелсізідік – бостандық, адам мен тұлға,
мейірімділік пен жақсылық, тағдыр, интеллигенция және т.б. табылады. Бұлар
контекстерде сананың түрлі типтерінде қолданылады – тарихшылардың,
антропологтардың, философтардың зерттейтін нәрсесі болатын әдеби және
ғылыми, практикалық.
Р.И. Павиленис пікірі бойынша, концептуалды жүйеге төмендегідей
ерекшеліктер тән:
1) концептіні енгізудегі жүйелілік, жүйедегі концептілер жаңа
концептелерді еңгізуге негіз болады;
2) концептуалды жүйені қарастырудағы толассыздық;
3) концептуалды жүйенің тіркесу қабілеті түрлі дәрежеде болса да,
енгізілген концептіні жүйедегі басқа концептілер түсіндіріп отырады, бұл
жаңа концептілердің басқа концептілермен толассыз байланысын қамтамасыз
етеді.
Г.И. Павиленис пікірі бойынша, тілдің көмегі арқылы құрылған
концептуалды құрылымдар жеке тұлғаның мүмкін немесе өзекті тәжірибесіне
жатады.
Г.И. Павиленис ойынша, концептуалды жүйенің мәні жеке тұлғаның пікірі
мен білімінің жүйелігінде жатыр.
Концепт сөздерінің терминдік мағынасы әр ғылым саласында әр түрлі.
Адам күнделікті өмірде тағдыр, шындық, парыз, абырой, бостандық, еркіндік
т.б. сөздерді қолданса да, олардың мағынасын анық түсіндіре алмауы мүмкін.
Ол сөздердің беретін ұғым – түсінігін түсіндіру адамның тілде беру
тәжірибесіне қарай әр түрлі болады.
Концепт сөздердің беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап,
қоғамдық – топтардың, бүкіл бір ұлттың, халықтың ой - өрісінің,
дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады. Бұл сөздер рухани мәдениеттің
басты – басты ұғымдарын оның элементтері ретінде таңбалай отырып, олардың
мән – мағынасын да қамтиды. Бұл өз кезінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа
қырынан бағалауға әкеледі.
В.В. Колесов концепт ұғымын қазіргі зерттеулерде кездесетін мәдени
концепт ұғымымен байланыстыра келіп былай дейді: Концепт – сөздің
мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі.
Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нәтижесіндегі алғашқы мағына
соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола
алады. Бұл теориялық жақтан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген
ойларды дәлелдей түседі және сөздің мәдени – тілдік табиғатын зерттеуде
концепт терминін қолданудың қажеттілігін нақтылайды.
Мәдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың
есебінен кеңейе алады. Мысалы, жол, жолың болсын, ақ жол т.б. көптеген
өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен құбылыстардың атаулары
жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептілік мән
алуы ықтимал. Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды таңбалауша тілдік бірліктер
мәдени компоненттерімен ерекшеленеді.
Сөздің пайда болу кезеңінде, концепт оның ішкі формасы ретінде,
яғни тілді қолданушының санасында оған дейін бар мағыналарды жаңа сөзбен
бірге пайда болған жаңа мағыналармен байланысты қаралады. Содан кейін,
сөзді игеру кезеңінде, концепт бірде концепт – бейнеге (егер ол айтылымның
тек сыртқы тұлғасына ғана ұмтылса), бірде ұғымға (егер оның мазмұндық жағы
дамыса) түрленіп отырады.
Концептті жеке сөздердің семантикалық көрінісін түсінудің кілті
ретінде, ал екінші жағынан, мәдени құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті
ретінде қарастырамыз. Ғалам бейнесінің вербальді сипатын ашуда концепт
ұғымының ерекше маңызы бар. Концепт тілдің болмысын анықтайтын табиғат пен
қоғамдағы құбылыстардың нақты көрінісі.
Ю.С. Степанов Концепт существует в ментальном мире человека не виде
четких понятий, а как пучок представлений, понятии, знаний, ассоциаций,
переживаний, который сопровождает слова: концепты не только мыслятся, они
переживаются. Они – предмет эмоций, симпатий и антипатий, а иногда и
столкновений, - дейді.
Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің термині, ал
ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар жүйесінде
анықталады, - деп көрсетеді С.Аскольдов – Алексеев концепт лексикалық
мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние, – деп таниды
Концепт сөздің қолданылуы мен мәнін байланыстыруға мүмкіндік беретін
кейбір негізгі когнитивтік негіз (мән) ретінде сипатталады.
Концепт сөздікте – ұғым мазмұны; ой, түсінік; 1) байланыс, жиынтық,
жүйе; 2) қойма; 3) заң актілерін тұжырымдау; 4) ұрық қабылдау; 5) сөйлем,
ал энциклопедиялық сөздікте бұл концепт сөзі – есімнің (белгінің) ұғымдық
мағынасы, яғни ойдағы ұғым, идея деп анықталады.
Д.С. Лихачев, В.В. Колесовтардың анықтауынша концепт жалпыланудың
(абстракциялану) жоғарғы деңгейіне ұмтылатын әрбір элементі иерархиялық
біріккен құрылым. Концепт сөз бен олардың мағынасын дәнекерлеуші ретінде
беріледі.
Концептілік құрылым тілдік бірліктер арқылы объективтенеді, - дейді
С. Жапақов.
Ә. Абақан: Концепт (ұғымын) сөздің мағынасы ретінде түсініледі.
Бірақ ол жалпылаудың (абстракцияның) ең жоғары деңгейін білдіретін ұғым –
концепт емес – оқиға, процесс, дерек туралы ұғым. Сондықтан концептуалды
талдауда сөздің немесе сөйлемнің контекстке, яғни нақтылы мағынаға қатысы
анықталуы тиіс, - дегенді айтады.
М. Күштаева өзінің ғылыми – зерттеу жұмысында концепт ұғымына
тоқталып, талдау жасайды. Рухани мәдениеттің ғана тірек сөзі ретінде
мәдени концепт термині қолданылады. Ал логикада концепт ұғым, түсінік
мәнінде түсініледі.
Концепт пен ішкі форма кейде бір нәрсе деп ұғынылады. Концепт пен
ішкі форма терминдерін ажыратудың күрделілігін айтып, М.Т. Күштаева былай
дейді: Бұл терминдер сөздің алғашқы мағынасын, ұлттық мәдени – тілдік
құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті болып табылады. Осылайша, бұл екі
ұғым айнала қоршаған орта мен адамның тілдік санасына дәнекер бола алады.
Олардың айырмашылықтары сақталуы мен түрлі қызмет атқаруында. Сөздің ішкі
формасы жоғалып кете алады, ал концепт әрқашан сөзбен бірге өмір сүреді
... Ішкі форма мен концепт арасындағы аталған айырмашылықтар мына
ұғымдардың қолданылу аясында болады: мағынаның уәжділігі жайында сөз болса,
ішкі форма айтылады; ал сөзді тудырған және оны мәдени – тілдік контексте
ендірген алғашқы менталды ұғым түсіндірілсе, яғни мәдениеттің тірек
элементі ретінде қарастырылса, онда концепт термині қолданылады.
1.1 Концепті құрылымы және оны сипаттау әдістемесі
Концептінің құрылымы күрделі. Оның құрылымына этимология – сөздің түп
– төркіні, мазмұн тарихи; қазіргі ассоциация; баға; коннотация енеді.
Концептінің құрылымдық көрінісінің бірі фрейм формасы арқылы танылады.
Фрейм теориясына қатысты американдық ғалым Н.Минскийдің пікірінше: Адам
миындағы белгілі бір стереотипті жағдайдың көріністеріне арналған ақпарат
құрылымы, оны бір-бірімен жалғастырып жатқан тор ретінде елестетуге
болады.
З.Д. Попова, И.А. Стернин адам санасындағы когнитивтік концепт:
1) оның тікелей сезімдік тәжірибесінен - әлемнің сезім мүшелері арқылы
қабылдау;
2) адамның қызмет, әрекеті пәні;
3) адам санасында концепті түрінде өмір сүретін ой операцияларынан;
4) тілдік қарым – қатынастан (концепті адамға тілдік формада
түсіндіріліп, жеткізілуі мүмкін);
5) тілдік бірліктерді саналы түрде түйсініп, тану арқылы қалыптасады.
Концепт объективті және субъективті әлемнің жекелеген белгілерінен
тұрады. Концептілер жеке бастық (бүжай, бөки); жас ерекшелігімен байланысты
(бақыт, қуаныш) және жалпы ұлттық (жан, мұң, отан). Концепт: қатпарлы
қабаттардан тұрады, және әр қабат түрлі дәуірлердегі мәдени өмірдің
тұнбасы яғни нәтижесі болуы мүмкін. Олар (қабаттар) сондай-ақ, тарихи
тұрғыда әр түрлі қабаттардан және пайда болу уақыты, шығу тегі –
семантикасы жағынан әр түрлі болып табылады. Соған байланысты оның ерекше
құрылымы бар. Ол келесі белгілерді қамтиды:
1) Негізгі (актуалды) белгісі;
2) Қосымша (пассив; тарихи) белгі;
3) Ішкі (әдетте санамен түйсінілмейтін) формасы.
Ішкі форма, яғни этимологиялық белгіні зерттеушілер ашуы мүмкін.
Басқаларға ол делдардар (ұрпақтан – ұрпаққа) арқылы жеткен, осы ішкі
форманың негізінде қалған мағыналық қабаттар пайда болған.
Негізгі пәрменді қабат – сол мәдениетті тұтынушы ұжымның әрбіріне
мәлім, сондықтан ол жалпыұлттық концепт болып табылады; пассив қабат – бұл
қосымша қабат, мәдениетті тұтынушы ұлттың белгілі бір жеке тобы үшін
маңызды болып табылады (яғни жекелеген субкультураның концептосферасына
жатады);
Концептінің ішкі формасы (күнделікті өмірде түйсінілмейтін, тек
мамандарға мәлім) мәдениетті тұтынушы көпшілік үшін концепті бөлігі болып
табылмайды, мәдени элементтерді түсіндіруші ретінде қабылдайды.
Лингвомәдени концепті көпөлшемділігімен ерекшеленеді. Әр концепті
ментальды кешен ретінде мағыналық мазмұннан бөлек, адамның сол санада
бейнеленген объектіге қатынасын, бағасын және басқа компоненттерді қамтиды;
1. Жалпыадамзаттық немесе әмбебап.
2. Ұлттық мәдени (адамның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруіне
негізделген).
3. Әлеуметтік (адамның белгілі бір әлеуметтік топқа жатуына
байланысты);
4. Топтық (тілдік тұлғаның жасы және жынысы бойынша белгілі бір топқа
жатуына байланысты).
Индивидуалды – жеке тұлғалық – адамның жеке басына тән қасиеттеріне
байланысты білім, тәрбие, психофизиологиялық ерекшеліктер, жеке тәжірибесі.
Егер бұдан да кең тұрғыда алсақ, концептінің құрылымын келесі түрде
танытуға болады: ең орталығында негізгі ұғым, яғни концепт ядросы, ал
периферияда халықтың және жеке тәжірибенің, мәдениеттің, дәстүрдің
негізінде пайда болған ұғымдардың барлығы табылады.
Ю.С.Степанов Әдіс туралы мәселе – бұл концептінің мазмұны мен шындығы
туралы мәселе. Когнитивті ғылымның әдісінің міндеті әр түрлі ғылым
мәліметін өзара сәйкестендіріп, үйлестіріп және семантикалық жалғастықтың
мәнін табу. Ю.Н. Караулов: Сөздіктің семантикалық жалғастық табуының
мәнісін тілдегі сөздердің семантикалық тұрғыда бір – бірімен байланысып
жатуы арқылы түсіндіреді. Когнитивтік лингвистикадағы бұл тұрғыдағы жаңа
әдіс – Д.Ж.Лакофф пен М.Джонсонның метафоралық талдауы. Олар метафораның
когнитивті операциялардағы рөлін көрсетеді, яғни метафорлар бір
концептуалды сферадағы образды схемасының басқасына ауысуын қамтамасыз
етеді.
Концептіні сипаттауда ассоциативті өрісті анықтау – басты міндет.
Р.М. Фрумкина, Р.А. Маслова концептегі ядро мен периферияны ажыратады.
Ядро – лексеманың сөздіктегі мағынасы.
Периферия – субъективтік тәжірибе, лексеманың түрлі прагматикалық
құрамдас бөліктері, коннотация мен ассоциация. Концептінің мән – мағыналық
көлемін анықтау үшін келесі міндеттер алға қойылды:
1. Концепті қатысты болып тұрған референттік ситуацияны анықтау керек,
егер ол көркем мәтінде болса, ол соның негізінде жүргізіледі.
2. Концептінің сол ұлттың тілдік санасы мен әлемнің тілдік бейнесінде
алатын орнын энциклопедиялық, лингвистикалық сөздіктерге сүйене отырып
анықтау. Мұнда оның сөздіктегі дефинициясы оның ядросы болып табылады.
3. Оның (концептінің) этимологиясына үңілу, ерекшелігіне көңіл аудару.
4. Сөздікте сөздің ең жалпыланған мағынасына, ал энциклопедиялық
сөздікте ұғым туралы ғана түсініктеме берілетіндіктен концептіні талдауда
түрлі контекстерге сүйену керек: поэтикалық, ғылыми, философиялық,
публицистикалық, мақал – мәтел т.б.
5. Алынған нәтижелерді тірек лексеманың (концепті ядросының)
ассоциативті байланыстары туралы талдаумен салғастыру керек.
6. Егер талдауға мәдени маңызды концепті алынса, ол бірнеше мәрте
қайталанып кездесуі керек және бейнелеу өнерінде, әуендерде, мүсін өнерінде
т.б. түсінілуі, талқылануы керек.
Сөйтіп, концепті – көпөлшемді құрылым, ол ұғымдық – дефинициялық
мәндермен бірге, коннотативтік, образдық, бағалауыштық, ассоциативтік
сипаттарға ие. Осы ерекшеліктердің барлығы концептіні сипаттауда орын алуы
керек.
Концепті типінің ерекшелігіне қарай оны сипаттау әдістемесі де әр
түрлі болуы мүмкін. Білімді танытудың әр түрлі формалары бар: схема, фрейм
немесе сценарий.
Зерттеу әдістері. Тақырыптың ерекшелігіне және мақсатына байланысты
бұл жұмыста диахрондық – синхрондық тұрғыдан сипаттама, салыстырмалы –
тарихи, семасиологиялық, этнолингвистикалық, когнитивтік талдау әдістері
қолданылды.
1.2 Концепт - әлемнің тілдік бейнесінің негізі
Адамның өзін қоршаған әлеммен қарым – қатынасы нәтижесінде. Оның әлем
туралы танымы құрылады, әлем моделі жасалады.
Әлем бейнесі – бұл адам болмысын сипаттайтын іргелі ұғымның бірі.
Соңғы 10 жылдықта когнитивтік лингвистикада әлемнің тілде тіркелген
біртұтас бейнесінің адам санасында бейнелену мәселесі көтерілуде.
Әлем бейнесі термині шетелде XIX – XX ғ. физика аясында пайда
болды. XX ғ. 60 жылдарынан әлем бейнесі семиотика аясында алғашқы
модельдеуші жүйені (тілді) және екінші жүйені (миф, дін, фольклор, поэзия,
кино, бейнелеу өнері, сәулет) зерттеуде қарастырыла бастады. 7, 62.
Әлем бейнесі – адам санасының шындығы оны жасауда адам өз өмірінің
мақсаты етеді. Адам әлемнің өзіне түсінікті, қарапайым бейнесін қандай-да
бір тәсілдер арқылы жасауға тырысады. Ол осы әлемді оның өзі жасаған
бейнесімен ауыстырғысы келеді. Осы тұрғыда суретші, ақын, философ,
жаратылыстанушы өзінше әрекет етеді. Энштейн.
Э.Д.Сүлеменова пікірінше, әлемнің тілдік бейнесі терминологиялық
тіркес ретінде тілдің шындықпен қарым-қатынасынан пайда болды. Шын
негізінде, тіл мен шындықтың арасында тығыз қарым-қатынас жоқ. Бұл көзқарас
Б.А.Серебренников пікіріне сәйкес келеді. Б.А.Серебренников: Тіл шындықты
бейнелемейді, оны таңбалық негізде бейнелейді - дейді. Бейнелеудің
нәтижесі концепт болып табылады. Әлем бейнесі өте күрделі құбылыс: ол
түрленеді, өзгереді. Сонымен қатар, әрбір индивидке тән, адамдардың өзара
түсінігін қамтамасыз ететін константтар да бар.
Әлем – бұл адам және оның қоршаған орта мен қарым – қатынасы болса,
әлем бейнесі – қоршаған орта мен адам туралы ақпараттың өңделу нәтижесі.
Әлем бейнесі кеңістіктік (жоғары – төмен, оң – сол, шығыс – батыс,
алыс – жақын, уақыт – мезгілдік, сандық, этникалық т.б.) өлшемдер көмегімен
танылады. Оның қалыптасуына тіл, дәстүр, табиғат пен ландшафт, тәрбие, оқу
және т.б. әлеуметтік факторлар ықпал етеді. Әлем бейнесі тек объектінің
ғана емес, оны бейнелеуші субъекті бейнесін де қамтиды. Әлем бейнесі
мифологиялық, діни, философиялық, физикалық тұрғыда біртұтас көрінуі
мүмкін. Ол, сондай-ақ әлемнің қандай да бір фрагментінің ғана бейнелеуі де
мүмкін.
Тілдік ұғымның санасында тарихтан бері қалыптасқан әлемнің
тілдік бейнесі және әлем туралы елестің тілде бейнеленген жиынтығы –
шындықты концептуализациялаудың тәсілі. Әрбір табиғи тіл қабылдау мен
ұйымдастыру тәсілін, яғни әлемді концептуализациялауды бейнелейді.
Ондағы көрініс тапқан мағыналар көзқарастың біртұтас жүйесіне
жинақталады, яғни ұжымдық философия қалыптасады. Бұл барлық тіл
тасымалдаушыларға міндетті түрде жүктеледі. Белгілі бір тілге тән шындықты
концептуализациялау тәсілінің әрі әмбебап, әрі ұлттық өзгешелігі
бар. Сондықтан әр түрлі тілдерді тасымалдаушылар өздерінің
тілдік призмалары арқылы әлемді әрқалай көруі мүмкін. Басқа жағынан
қарасақ, әлемнің тілдік бейнесі аңғал (наивный), себебі көптеген қарым-
қатынастарда ол ғылыми тілден өзгеше. Солай болғанның өзінде, тілде
көрініс табатын қарапайым түсініктер айтарлықтай қарапайым емес, көп
жағдайда олар ғылым секілді күрделі және қызықты. Оған мысалы, адамның ішкі
әлемі туралы түсінік жатады. Онда көптеген мыңжылдықтар аралығында ондаған
ұрпақтардың тәжірибесі жатыр. Олар осы әлемде сенімді бастаушы қызметін
атқаруға қабілетті.
Жоғарыда айтылған секілді, әр түрлі тілдерді бейнелейтін әлем
бейнесінің өз арасында ұқсастық та, айырмашылық та болып тұрады. Тілдік
бейнелер арасындағы айырмашылық алдыңғы кезекте лингвистикалық
ерекшеліктері бар, басқа тілдерге аударылмайтын сөздерден және сол тілге
тән ерекше концептіден байқалады.
Тіл – адамның әлем туралы білімінің өмір сүруі мен қалыптасуының
тәсілі. Білімнің тілдік формада басылып қалған жиынтығы түрлі ғылыми
концепцияларда біресе тіларалық әлем, біресе әлемнің тілдік
репрезентациясы, әлемнің тілдік моделі, не реалды әлемнің көрінісі
ретіндегі әлем бейнесі мен осы көріністің белгілеушісі ретіндегі әлемнің
тілдік бейнесі арасындағы қатынас өте күрделі болып табылады. Адамның әлем
туралы танымы қателіктер мен адасушылықтан алыс болмағандықтан, оның
концептуалды әлем бейнесі үнемі өзгеріп отырады. Бұл тұрғыда әлемнің тілдік
бейнесі бұл қателіктер мен адасушылықтарды ұзақ уақыт өз бойында сақтайды.
Е.С. Яковлеваның пікірінше бұл 1-ден, типологиялық зерттеу; әлемнің
славяндық тілдік әлемі және т.б. 2-ден, халықтың рухани мәдениетін жаңғырту
тұрғысында әлемнің тілдік бейнесін зерттеу; 3-ден, тілдің жекелеген
жақтарын зерттеу, әлемнің тілдік бейнесінің лексикадағы, сөзжасамдағы,
метафоралардағы көрінісі. Әлемнің концептуалдануы тілден танылады, осы
тұрғыда тіл әрі - әмбебап, әрі ұлттық ерекшелікке ие. Сондықтан әлемнің
тілдік бейнесін келесі тұрғыда зерттеуді В.А. Маслова ұсынады: 1. сол бір
тілге тән концептілерді зерттеу (жан, қайғы, тағдыр, еркіндік, ұят т.б.
орыстарға тән концептілер); 2. әмбебап концептілердегі арнаулы ерекше
коннотацияларды зерттеу; 3. бір тұтас әлемге аңғал көзқарас немесе әр тіл
әлемді қабылдаудағы коцептуализациялаудағы анықталған әдіс – тәсілдерді
бейнелейді.
Әлемнің тілдік бейнесі этнос тілінің мазмұндық жағында көрініс табады.
Адам қоғамда тіршілік ете отырып, өзінің концептуалды жүйесін тек жеке
тәжірибе негізінде ғана емес, тіл арқылы да байытады.
Э.Сепир, Б.Уорф: Адамдар әлемді өзінің ана тілі арқылы таниды деген
болжам айтады. Сондай-ақ, олар Тілдер бір – бірінен өзіндік әлемнің тілдік
бейнелері арқылы ажыратылады - дейді. Яғни түрлі тілдерде сөйлейтін
адамдарда ойлау жүйесі де әр түрлі.
Әлемнің концептуалды және тілдік бейнесінің ара қатынасына байланысты
мәселелерді шеше келе лингвистер базистік когнитивтік концептілерді бөледі:
ол базистік концептілер, және әмбебап болып табылады. Әмбебап концептілерге
кеңістік, уақыт, сан, достық т.б. жатады.
Әлемнің бейнесі өз кемеліне жетпеген нұсқаларында әрқашан біртұтас.
Оны бейнелеудің бірлігі, бөлімдердің үндестігі сипаттайды. Тілдегі
метафоралардың құрылымына сәйкес келетін мәдени концептілер күрделірек.
Ежелгі түріктер үшін әлемнің бейнесіндегі негізгі символдардың бірі - әлем
ағашы. Бұл бейне қазіргі ұрпақтарда түрлі пішінде көрініс тапқан, мұндай
өзгеріске этно-әлеуметтік-мәдени орта ықпал еткен. Біз әлем туралы толық
бейнені қайта қалпына келтіру үшін, түріктік-лексикалық қордың көмегімен
қазақтың классикалық шығармаларына иек артамыз. Бәйтеректің қылқан жапырағы
С витамині мен каротинге бай шикі зат (С. Сұбханбердин, Өсімдік-дәрі).
Ертеректе айтып өткеніміздей, әлемнің тілдік бейнесін қарастыру
мәселесінің қазіргі жағдайын академик Ю.Д. Апресян өз жұмыстарында
қарастырған. Ол туралы түсінік төменде берілген.
Табиғи тіл әлемді қабылдау және ұйымдастыру тәсілін бейнелейді. Ондағы
көрініс тапқан мағыналар көзқарастың біртұтас жүйесіне жинақталады, барлық
тіл тасымалдаушыларға міндетті түрде жүктеледі. Бұл әлемнің тілдік бейнесі
деп аталады. Ол қарапайым, кей жерлері әлемнің ғылыми бейнесінен
ерекшеленеді. Солай болғанның өзінде, тілде көрініс табатын түсініктер
айтарлықтай қарапайым емес: көп жағдайда олар ғылым секілді күрделі және
қызықты. Әлемнің қарапайым бейнесін зерттеу негізгі екі бағытта жүреді:
Біріншіден, берілген тілге тән жеке концептілер, өз кезегінде лингвомәдени
изоглостар зерттелінеді. Бұл тілдік және әлеуметтік сана-сезімнің
стереотиптері. Мәселен, жол концептісін бөліп көрсетуге болады. Басқаша
қарағанда, бұл спецификалық емес концептілердің спецификалық
коннотациялары. Екіншіден, тілдің өзіне ғана тән қасиеттерін
реконструкциялау мен әлемнен ғылымға дейінгі көзқарасты іздеу.
Лингвистикалық географияның метафорасын дамыта отырып, изоглосстар жеке
өздері емес, бүтіндей диалектілер зерттелінеді. Алайда, мұнда ұлттық
ерекшелік толығымен есепке алынады, екпін дәл әлемнің тілдік бейнесіне
түседі. Бүгінгі таңда ғалымдарды осы тәсіл қызықтырады. Ю.Д. Апресян оның
негізгі ерекшеліктерін бөліп көрсетеді:
1. Әрбір табиғи тіл қабылдау мен ұйымдастыру тәсілін бейнелейді.
Ондағы: көрініс тапқан мағыналар көзқарастың біртұтас жүйесіне жинақталады,
яғни ұжымдық философия қалыптасады. Бұл барлық тіл тасымалдаушыларға
міндетті түрде жүктеледі. Ертекте грамматикалық мағына лексикалық мағынаға
қарама-қарсы қойылатын. Соңғы онжылдықта лексикалық мағынаның көптеген
элементтері де міндетті түрде тәртіппен орналасатыны мәлімделді.
2. Белгілі бір тілге тән шындықты концептуализациялау тәсілі әрі
әмбебап, әрі ұлттық өзгешелігі бар. Сондықтан әр түрлі тілді
тасымалдаушылар өздерінің тілдік призмалары арқылы әлемді әрқалай көруі
мүмкін.
3. Әлемнің қарапайым бейнесінде қарапайым геометрияны, кеңістік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz