Бәсеке, оның экономикалық табиғаты мен елдiң шаруашылық өмiрiндегi атқаратын рөлi

КIРIСПЕ
I БӘСЕКЕ . РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГIЗГI ЭЛЕМЕНТI
РЕТIНДЕ
1.1 Бәсекенiң экономикалық мәнi мен қызметтерi
1.2 Бәсекенiң экономикалық табиғаты қағидалары
II ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТIЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТIЛМЕГЕН
БӘСЕКЕЛIК ЖАҒДАЙЛАР
2.1 Жетiлген бәсеке рыногы, қызмет ету механизмi
2.2 Жетiлмеген бәсеке рыногы және оның формалары
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БӘСЕКЕЛIК ОРТАНЫҢ ДАМУЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ҮШIН МАҢЫЗЫ
3.1 Қазақстан экономикасында бәсекенiң қалыптасуы мен дамуы
3.2 Елiмiзде бәсекенi қолдау мен монополияға қарсы саясат
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Әлемдiк тэжiрибе дэлелдегендей экономиканың шикiзат бағыттылығы елдiң тиiмдi жэне түрақты дамуын қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бүгiнгi жаһандану кезiнде үлттық экономика бәсекеге қабiлеттi болмаса, онда оның болашағы бүлынғыр болып табылады. Сондықтан да бiзге мемлекет ретiнде қалыпты жүмыс iстеу үшiн түтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болу керектiгi сөзсiз. Ал осыдан барып эр сектордың өз мiндетi туындайтыны белгiлi. Жалпысында бәсекеге қабiлеттiлiк - экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке жалпы экономикалық қүндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың негiзгi қүралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен кэсiпорындар қоғамның эр түрлi сүранысына бейiмделiп, тиiмдi инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске үмтылады, өндiрiстiк жэне қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбiр кэсiпкердiң бәсекеқабiлетi жоғары болуының нәтижесiнде әлемдiк экономикалық рынокта үлттық экономиканың бәсекеқабiлеттiлiгi артады.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың түрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi үсынады. Немiс экономикасының белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: "... рыноктың шаруашылық жэне оның қызмет ету механизм! еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн емес...". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тығыз байланыста болады.
Сондықтан мен экономикалық теория пэнiнен курстық жүмысымның тақырыбын "Бәсеке, оның экономикалық табиғаты мен елдiң шаруашылық өмiрiндегi атқаратын рөлi" деп алдым. Бүл тақырыптың өзектiлiгi Елбасымыз өткен жылы "Бәсеке қабiлеттi Қазақстан", "Бәсеке қабiлеттi экономика" жэне "Бәсеке қабiлеттi халық" деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мэселелердiң бiрi Қазақстан Республикасын үлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгi жоғары деңгейде дамып, элемдегi дамыған елдер қатарына қосылу керектiгiн атап көрсеткен болатын.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сүраныс пен үсыныс деп тете айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында жэне белгiлi рынок құрылымының негiзiнде эрекет жасайды.
Рынок қүрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне немесе ақпараттың қолда болуына байланысты.
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы көп кездестiремiз. Бәсеке өз кезегiнде рыноктық экономиканың сүраныс

4
пен ұсыныс сияқты негiзгi элементi болып табылады. Бiрақ қазiргi жағдайда қайбiр елдiң болмасын, оларда таза бәсекелестiк экономикалық рынок жоқ.

1. Джумагельдиева Т.А. Конкуренция: теория и механизм развития. -Алматы, 2003.-130с.
2. Григорий Марченко "Бәсекеге қабiлеттiлiк - экономикалық категория" // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
3. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. - СПб:. "Питер", 1999.-464с.
4. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2000 ж. - 420 бет.
5. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2003. - 219 б.
6. Мэнкью Н.Г. Принципы экономике. - Спб: Питер Ком, 1999. - 784 с.
7. Н. Ә. Назарбаев. "Бәсеке қабiлеттi Қазақстан", "Бәсекеқабiлеттi экономика" жэне "Бәсекеқабiлеттi халық" деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
8. Кожахмедов Д.Б. "Машиностроение как основа формирования конкурентспособной экономики Қазахстана" // Аль-Пари , №1.2004 г.
9. Қуат Бораш "Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай" // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
Ю.Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х
т. Т. П. - М: Финансы и статистика, 1992. - 384 с. 11 .Кенжеғали Сағадиев "Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек" //
Егемен Қазақстан, 2004 ж. 12. Экономическая теория. / А.И. Добрынина, Л.С.
Тарасевича. Санк-Петербург - 2001г. 13.Ю. К. Шокоманов "Состояние и перспективы экономического развития
Казахстана в переходной период" // Вестник КазНУ, Серия
экономическая, №4, 2001 г. 14.Стратегия / "Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы" -
Алматы, 2003 ж.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КIРIСПЕ

I БӘСЕКЕ - РЫНОКТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГIЗГI ЭЛЕМЕНТI
РЕТIНДЕ

1. Бәсекенiң экономикалық мәнi мен қызметтерi

2. Бәсекенiң экономикалық табиғаты қағидалары

II ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТIЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТIЛМЕГЕН
БӘСЕКЕЛIК ЖАҒДАЙЛАР

1. Жетiлген бәсеке рыногы, қызмет ету механизмi

2. Жетiлмеген бәсеке рыногы және оның формалары

III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БӘСЕКЕЛIК ОРТАНЫҢ ДАМУЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА ҮШIН МАҢЫЗЫ

1. Қазақстан экономикасында бәсекенiң қалыптасуы мен дамуы

2. Елiмiзде бәсекенi қолдау мен монополияға қарсы саясат

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

3

КIРIСПЕ

Әлемдiк тэжiрибе дэлелдегендей экономиканың шикiзат бағыттылығы елдiң
тиiмдi жэне түрақты дамуын қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бүгiнгi жаһандану
кезiнде үлттық экономика бәсекеге қабiлеттi болмаса, онда оның болашағы
бүлынғыр болып табылады. Сондықтан да бiзге мемлекет ретiнде қалыпты жүмыс
iстеу үшiн түтастай алғанда экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болу керектiгi
сөзсiз. Ал осыдан барып эр сектордың өз мiндетi туындайтыны белгiлi.
Жалпысында бәсекеге қабiлеттiлiк - экономикалық категория болып табылады.
Бәсеке жалпы экономикалық қүндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi қүралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кэсiпорындар қоғамның эр түрлi сүранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
үмтылады, өндiрiстiк жэне қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Осылайша әрбiр кэсiпкердiң бәсекеқабiлетi жоғары болуының нәтижесiнде
әлемдiк экономикалық рынокта үлттық экономиканың бәсекеқабiлеттiлiгi
артады.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың
түрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi үсынады. Немiс экономикасының
белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн
қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: "... рыноктың шаруашылық жэне оның
қызмет ету механизм! еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн
емес...". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен
тығыз байланыста болады.
Сондықтан мен экономикалық теория пэнiнен курстық жүмысымның тақырыбын
"Бәсеке, оның экономикалық табиғаты мен елдiң шаруашылық өмiрiндегi
атқаратын рөлi" деп алдым. Бүл тақырыптың өзектiлiгi Елбасымыз өткен жылы
"Бәсеке қабiлеттi Қазақстан", "Бәсеке қабiлеттi экономика" жэне "Бәсеке
қабiлеттi халық" деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi
мэселелердiң бiрi Қазақстан Республикасын үлттық экономиканың бәсекеге
қабiлеттiлiгi жоғары деңгейде дамып, элемдегi дамыған елдер қатарына қосылу
керектiгiн атап көрсеткен болатын.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сүраныс пен үсыныс деп тете айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында жэне белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
эрекет жасайды.
Рынок қүрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар
сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне немесе ақпараттың қолда болуына
байланысты.
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы
көп кездестiремiз. Бәсеке өз кезегiнде рыноктық экономиканың сүраныс
4

пен ұсыныс сияқты негiзгi элементi болып табылады. Бiрақ қазiргi жағдайда
қайбiр елдiң болмасын, оларда таза бәсекелестiк экономикалық рынок жоқ.
Менiң бұл курстық жұмысты орындаудағы мақсатым ұлттық экономиканың
бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудың ҚР-сы экономикасының тұрақты дамуының
бiрден-бiр даңғыл жолы екендiгiн айтып өту болып табылады. Сонымен қатар,
осы мақсатқа жету үшiн мен курстық жұмысты орындау үстiнде келесiдей
мiндеттердi айқындап алуым керек. Оларға:
* Бәсекенiң мэнi мен түрлерi, оның экономикадағы орны;
* Рынок құрылымына байланысты бәсекенiң ерекшелiктерi;
* Жетiлмеген бәсекенiң негiзгi формалары монополия мен олигополияның
рынокта қызмет етуiн;
* Қазақстан Республикасындағы бәсекелiк ортаның қалыптасуы мен даму
мэселелерiн жэне оны шешу жолдарын қарастыру.
* Өнеркэсiптiк саланың бәсеке қабiлетiн арттыру жэне
индустриялы-инновациялы экономика жүйесiн құрудың негiзгi бағыттарын
қарастыру.
* 5
I БӘСЕКЕ - ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУIНIҢ НЕГIЗГI
ЭЛЕМЕНТI

1.1 Бәсекенiң экономикалық мәнi мен қызметтерi

Бәсеке жалпы экономикалық қүндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi қүралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кәсiпорындар қоғамның эр түрлi сүранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
ұмтылады, өндiрiстiк жэне қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудың көлемiн арттыруға ынталы болады.
Осылайша эрбiр кэсiпкердiң бәсекеқабiлетi жоғары болуының нэтижесiнде
элемдiк экономикалық рынокта ұлттық экономиканың бәсекеқабiлеттiлiгi
артады.
Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикалық өсуге қол жеткiзуiнiң өзi
бәсекеқабiлеттiлiктiң қалыптасуы мен дамуы есебiнен болып отыр. "Қазақстан
- 2030" даму стратегиясында жеке меншiк қүқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ
рынокта еркiн бәсекелестiк ортаны қалыптастырып және антимонополиялық
реттеудi сенiмдi түрде жүргiзу керектiгiн атап өткен.
Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың
түрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының
белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн
қажеттiлiгiн келесi жолдармен көрсетедi: "... рыноктың шаруашылық және оның
қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн
емес...". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен
тығыз байланыста болады.
Бәсеке дегенiмiз, бiр жағынан, iс-қимыл жасайтын салада ұнамды
нәтижеге жету үшiн жүрiп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргiзудiң
қолайлы жағдайына ие болу үшiн, пайданы көп табу үшiн тауар өндiрушiлердiң
бiр-бiрiмен күресi. Екiншi жақтан, о л рынок субъектiлерiнiң өнiмдi өндiру
мен оны өткiзудегi жэне капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастары.
Бәсекенi экономикалық процесс ретiнде шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң белгiлi эрекеттерiнiң жиынтығының түрi деп тануға болады.
Осы эрекеттер экономикалық цикл түрiнде жинақталады. Осыған бiрте-бiрте
жүрiп отыратын төменде аталған ұдайы өндiрiстiк процестер жатады:
* өндiрiс жэне еңбек үжымдарының материалдық-заттық элементтерiн
қалыптастыру;
* өндiрiстi үйымдастыру, оны шикiзатпен, материалдармен, жартылай
фабрикаттармен жабдықтау және өндiрiстiк, несие-қаржылық және жобалау
мекемелерiнiң бiр-бiрiне эсер етуi;
* бәсекеқабiлеттiлiгi жоғары өнiм өндiру;
* 6

* өнiмдi сату. Бүл үшiн оның саны анықталады, өткiзiлетiн орны мен
уақыты белгiленедi;
* пайда есебiнен инвестициялық қор жасау және оны өндiрiстi кеңейту
үшiн пайдалану.
Өнiмнiң өмiр сүру циклi бәсекелiк күрес дэрежесiне елеулi эсер етедi.
Өнiмнiң өмiр сүру циклiне оның шығарыла бастауынан тоқтағанша жүрiп
отыратын мерзiмi жатады. Бүл цикл төрт фазадан түрады:
1. жаңа өнiмдi игерiп, өндiрiске енгiзiп орналастыру. Бүл арада
сату көлемi көп емес, шығарылған өнiмнiң бағасы жоғары болады;
2. өндiрiстiң өсуi - өндiрiстiң масштабы өседi, сұраныс өседi,
жоғары баға сақталады;
3. кемелдену. Өндiрiс көлемi ең жоғары дэрежеге жетедi, сүраныс
толық қанағаттанады, өндiрiс қарқыны бәсеңдейдi, бәсеке
шиеленiседi жэне бағалар төмендей бастайды;
4. ескiру. Бүл фазада сүраныс төменгi шегiне жетедi, өндiру азаяды.
Бәсеке сайысы сөне бастайды. Өнiмнiң басым көбiнiң өндiрiлуi
тоқталады, жаңа өнiм өндiру басталады.
Рыноктық экономикада рыноктағы көптеген фирмалар мен кэсiпорындар
бәсекелiк сайыста шаруашылық жүргiзушi субъектiлер өз бәсекелесiне
мардымсыз эрекеттер қолданады. Мүндай әрекеттердi "тиiмсiз бәсеке" деп
атауға болады:
* тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы. Жасау эдiсi мен жасалған
орны туралы жалған ақпарат тарату;
* бәсекелес туралы өтiрiк немесе қате мәлiметтер тарату;
* бәсекелестiң тауарлық белгiсiн, оның фирмасының атын, маркировкасын
заңсыз пайдалану;
* тауардың сапасы туралы дүрыс түсiнiк бермейтiн жарнама жасау;
* бәсекелестiң тауарын жамандап көрсететiн салыстырмалар қолдану;
* келiсiм бойынша өздерi ған бiлуге тиiстi салаға жататын
конфиденцияллық ғылыми-техникалық өндiрiстiк жэне басқадай
информацияны таратып жiберу. Аталған шарт бзушылықпен күресу
Қазақстанда мемлекеттiк антимонополиялық агенттiкке жүктелген.
Қазiргi заманда "жетiлген бәсеке" концепциясы болып, өндiрiстiң
экономикалық теориясы жарыққа келдi. Мүның үлгiсiндегi рыноктың екi типi
аталады:
* жеке түлынуға пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер рыногы;
* өндiрiс факторларының рыногы.
Осы рыноктардың өзара байланысы техникалық заң түрiнде түжырымдалған,
экономистер оны "өндiрiс функциясы" деп атайды.
7

1.2 Бәсекенiң экономикалық табиғаты мен қағидалары

Бәсеке қоғамға экономикалық еркiндiктi, тиiмдiлiктi, дамудың
тұрақтылығын, экономикалық қауiпсiздiктi ұсынады. Немiс экономикасының
белгiлi экономист ғалымы Людвиг Эрхард бәсекелестiктiң экономика үшiн
қажеттiлiгiн келесi жолдармен корсетедi: "... рыноктың шаруашылық жэне оның
қызмет ету механизмi еркiн бәсекелестiктен ажырап қызмет етуi мүмкiн
емес...". Бәсекенiң экономикалық табиғаты жеке меншiктiк қатынастармен тғыз
байланыста болады.
Бәсеке шаруашылық өмiрде басты рольде ойнайды. Ол экономикалық
еркiндiктi қамтамасыз етiп, рыноктағы субъектiлердiң қарым-қатынасын
тереңдету арқылы рыноктағы жағдайлар мен сұранысқа бейiмдi болып келедi.
Адам Смиттiң "көрiнбейтiн қол" мысалының негiзiнде бәсекелестiк теориясы
жатыр, яғни , эрбiр жеке адам немесе кэсiпкер ең бiрiншi өз пайдасын
ойлайды, сол пайдаға қол жеткiзу үшiн олар өз қызметтерiнiң бәсекелiк
қабiлетiн арттыруға ынталы болады. Бүл өз кезегiнде жаңа iзденiстердi,
инновациялық жаңалықтарды ашуға жол ашады.
Бәсеке экономикалық категория ретiнде объективтi жэне субъективтi
маңызда болады. Объективтi мағынада бәсеке рыноктағы ерекше жағдайларды
белгiлейдi, яғни жекелеген субъектiлер кэсiпкерлер жалпы рыноктағы
тауарлардың айналысына жэне оның бағасына жеке өзi эсер ете алмау сипатымен
көрiнедi. Бәсеке субъективтi түрғыда бәсекелес шаруашылық субъектiлерi
арасындағы экономмкалық қатынастарды көрсетедi, яғни өндiрiс пен материалды
игiлiктердi айырбастау негiзiнде туындайды.
Бәсеке жалпы экономикалық құндылықтар мен жетiстiктердi дамытудың
негiзгi күралы болып табылады. Бәсекелiк рынокта қызмет етушi фирмалар мен
кэсiпорындар қоғамның эр түрлi сұранысына бейiмделiп, тиiмдi
инвестицияларды орынды пайдалану арқылы ғылыми-техникалық прогреске
үмтылады, өндiрiстiк жэне қосымша шығындарды азайта отырып, сапалы өнiмдер
шығарудыңкөлемiн арттыруға ынталы болады.
Осылайша эрбiр кэсiпкердiң бәсекеқабiлетi жоғары болуының нэтижесiнде
әлемдiк экономикалық рынокта үлттық экономиканың бәсекеқабiлеттiлiгi
артады.
Қазақстанның соңғы жылдардағы экономикалық өсуге қол жеткiзуiнiң өзi
бәсекеқабiлеттiлiктiң қалыптасуы мен дамуы есебiнен болып отыр. "Қазақстан
- 2030" даму стратегиясында жеке меншiк қүқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ
рынокта еркiн бәсекелестiк ортаны қалыптастырып жэне антимонополиялық
реттеудi сенiмдi түрде жүргiзу керектiгiн атап өткен.
Бәсекенiң экономикадағы орнын оның негiзгi қағидалары арқылы да
анықтауға болады.
Бәсекенiң негiзгi қағидалары: • рынокқа қатысушылар санының
шектелмеушiлiгi, рынокқа кiрудiң жэне
одан шығудың абсалюттi еркiн болуы. Бүл қағида кэсiпкерлiк қызметтiң
еркiндiгiн, олардың өндiрiстiң бiр түрiнен екiншi түрiне
өтуiн,
8

түтынушылардң еркiн талғамын, эрбiр тұтынушы өзiнiң қажеттiлiгiн ең
жоғары деңгейде қамтамасыз етуiн талап етедi;
* материалды еңбек, қаржылық жэне басқа да ресурстардың мобильдiлiгi.
Капитадың еркiн айналысы өнеркэсiптiң тиiмдi салаларының дамуына,
қосымша ресурс көздерiн ашуға, олардың комбинациясын неғұрлым
тиiмдiрек қолдануға мүмкiндiк беру;
* сүраныс пен ұсыныс туралы бәсекеге қатысушылардың толық ақпаратта
болуы, сондай-ақ рыноктағы баға өзгерiсiн, пайда деңгейiн дер кезiнде
қадағалап отыруы керек;
* өнiмдердiң бiртектiлiгi, сапасының, қасиеттерiнiң ұқсас болып келуi.
Ерекше маркалардың болмауы, ондай ерекше маркалар өзiнiң
бәсекелестерiн жену үшiн монополиялық рынокта қолданылады;
* рыноктағы жекелеген қатысушылардың эсер теу мүмкiншiлiгiнiң болмауы,
бағаның рынок арқылы берiлген деңгейi қатысушының белгiленген
бағасымен сэйкес келiп отыруы мiндеттi шарт емес.
Бәсеке өз кезегiнде салаiшiлiк, салааралық жэне халықаралық бәсеке
болып бөлiнедi. Iшкi жэне салааралық бәсеке қоғамдық еңбектiң бөлiнiсiнiң
заңдылықтарын дамытып, өнеркэсiптi мамандандыруға. Салалардың салаiшiлiк,
өнеркэсiп орындарының санының артуына жэне олардың бiр-бiрiне тэуелдiлiгiн
қамтамасыз етедi.
Салаiшiлiк бәсеке тауарлардың рыноктық бағасын қалыптастырады. Олардың
iшiдегi техникалық жағдайы жоғары жэне еңбек өнiмдiлiгi артық кәсiпорындар
қосымша пайда тауып отырады. Әрбiр саланың компанияларының техникалық
жағдайы, еңбек өнiмдiлiгi қарқынының деңгейi, тауарлардың жеке қүны эр
түрлi болып отырады. Салаiшiлiк бәсеке негiзiнде кәсiпорындар шығынды
азайтуға, ресурстарды тиiмдi пайдалануға, инновациялық өнiмдер шығаруға
ынталы болады.
Салааралық бәсеке эр түрлi рынокта қызмет етушi шаруашылық салалардың
арасында туындайды. Яғни сырттан келетiн инвестицияларды өз саласына
тартуға, осы саланы жетекшi сала ретiнде алып шығуы үшiн бақталас болып
табылады.
Халықаралық бәсеке эр түрлi елдер арасында орын алады. Бүгiнгi
жаһандану және ғылыми-техниканың жоғары дамыған, экономикалық қатынастардың
күрделене түскен жағдайда эрбiр ел өзiнiң егемендiгiн және экономикалық
потенциялын сақтап қалу үшiн бәсекеге түседi.
Халықаралық бәсеке келесiдей сипатталады:
* бiрнеше басты салаларды элем бойынша өзiне қарату, ноу-хауды дамыту,
қаржылық жағдайын жақсарту;
* көп аспектiлiк, эр түрлi рынок қүрылымы мен механизмдерiне бейiмдi
болу;
* рыноктың осы заманға сай жылдам дамуын қамтамасыз ету;
* рыноктық бақталаста айқын басымдылық қасиеттерiнiң болуы; Бәсекенiң
толық қанды жэне тиiмдi дамуы экономика дамуына белгiлi
тиiмдiлiктердi жэне қолайлы ортаны ұсынады. Оларға:
9
1. Қоғамның өндiрiстiк тиiмдiлiгiнiң өсуi;
2. Рыноктық механизмнiң толық қанды қызмет етуi;
3. Өндiрiс факторларының қолданысын жақсарту;
4. Оптималды баға құру;
5. Тауарлардың жэне қызметтердiң элемдiк стандарттарға өтуi;
6. Бизнестiң тиiмдiлiгi, басқашайтқанда ел iшiндегi кэсiпорындар iс-
қимылының жаңашылдығы;
7. Инфрақұрылым немесе елдегi қолданып отырған технологиялардың, қатынас
жэне байланыс жүйелерiнiң, ғылыми орындардың, ел тұрғындарының бiлiмi
мен бiлiктiлiгi, жасампаздық қасиеттердiң бизнестiң жоғары талабына
сәйкестiгi;
8. Инновацияларды енгiзу.
Бәсеке жаратылысының негiзi шектеулi ресурстарды неғұрлым тиiмдi
қолданатын салаларға бөлу болып табылады. Бәсеке экономикада сонымен қатар
тауар өндiру жэне қызмет көрсетулердiң өз өнiмдерiне инновациялар енгiзуiне
ынтасын арттырады. Әлемдiк тэжiрибеге жүгiнсек бәсекелестiк инновациялық
тауар пайданың жоғары деңгейiн 5-10 жыл шамасында ұстап тұрады.
Рыноктық экономикада рыноктағы көптеген фирмалар мен кэсiпорындар
бәсекелiк сайыста шаруашылық жүргiзушi субъектiлер өз бәсекелесiне
мардымсыз эрекеттер қолданады. Мұндай эрекеттердi "тиiмсiз бәсеке" деп
атап, оны бәсекелестiктiң кемшiлiктерi ретiнде түсiнуге болады. Оларға:
* тауардың сапасы туралы жэне оның сипаттамасы. Жасау әдiсi мен жасалған
орны туралы жалған ақпарат тарату;
* бәсекелес туралы өтiрiк немесе қате мэлiметтер тарату;
* бәсекелестiң тауарлық белгiсiн, оның фирмасының атын, маркировкасын
заңсыз пайдалану;
* тауардың сапасы туралы дүрыс түсiнiк бермейтiн жарнама жасау;
* бәсекелестiң тауарын жамандап көрсететiн салыстырмалар қолдану;
* келiсiм бойынша өздерi ған бiлуге тиiстi
салаға жататын конфиденцияллық ғылыми-техникалық өндiрiстiк
жэне басқадай информацияны таратып жiберу. Аталған шарт
бзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттiк антимонополиялық
агенттiкке жүктелген. Экономикада рынокты, ондағы бәсекелестiк
жағдайды анықтайтын, оны
зерттейтiн, бағаны белгiлейтiн сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ
рынок құрылымы болып табылады. Өйткенi эр рынок құрылымында бәсеке түрлерi
де эр түрлi, соған сэйкес баға құру тэсiлi жэне фирманың қызмет етуi де
өзгеше болып келедi.
10
II ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЖЕТIЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТIЛМЕГЕН

БӘСЕКЕЛIК ЖАҒДАЙЛАР

2.1 Жетiлген бәсеке рыногы, қызмет ету механизмi

Рынок цүрылымы фирмалардың саладағы санына, эрбiр фирманың көлемiне,
тауардың сипатына, ол рынокқа ену жеңiлдiгiне ақпараттың қолда болуына
тэуелдi. Рынок құрылымын сыныптағанда оның негiзгi белгiсi болып сатушы мен
аларманның ықпалдылық деңгейiне, әсiресе ол ықпалдылық баға деңгейiне
байланысты.
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келiсiм жасауға мүмкiндiгi болмауы тиiс. Сонымен зерттеу нысаны
бәсекелес фирма болып табылады, ал оның мақсаты тауар өндiру мен қызмет
корсету және оларды нарықта сату барысында пайданы мейлiнше арттыру.
Жетiлген бәсекеде жеке меншiкке және шаруашылықтың оңашалануына
негiзделедi. Өндiрушiлер бiр-бiрiмен тек рынок арқылы байланысады. Жеке
фирма өз өнiмiн өткiзуде iс жүзiнде рыноктағы айырбас жағдайына ешқандай
эсер ете алмаса, онда осындай болмыс - бәсекелiк қабiлеттiң ең жоғары
дәрежесi болып табылатын жетiлген бәсеке деп аталады.
Жетiлген бәсекелес рыногы дегенiмiз - төмендегi шарттар орындалатын
нарық:
1. Iрi фирманың жалпы нарықтық үхыныстағы сату үлесi елеусiз.
Сондықтан, оның өнiм көлемi туралы өндiрiстiк шешiмдерi жалпы
ұсынысқа ықпал етпейдi, соған орай фирмалар нарықтар бағасына да
эсер ете алмайды;
2. Нарықта өнiм үсынатын тэуелсiз сатушылар саны көп және өнiмдерi
бiртектi болып келетiн;
3. Баға, технология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi
болады;
4. Сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады. Егер
бiреу өз өнiмiнiң бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан
айырылады;
5. Сатып алушылар өзара баға туралы келiсiм жасаспайды және
әрекеттерiн бiр-бiрiмен келiспей жеке жүргiзедi;
6. Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына тосқауылдар
жоқ.
Осындай сатып алу-сату шарттарының орындалуы өндiрушiлер мен
тұтынушылардың өзара қатынастарына еркiндiк сипат бередi. Жетiлген бәсеке
баға белгiлеу механизмiнiң жэне тепе-теңдiк болмысы арқылы экономикалық
жүйенiң өзiн-өзi реттеуiнiң қалыптасу шарты болып табылады. Осының
нэтижесiнде жеке индивидтердiң экономикалық жетiстiкке жетудi көздейтiн
өзiндiк жеке дара қимылдары бүкiл қоғамдық жетiстiктерге жол ашады.
11

Жетiлген бесекенiң экономикада артықшылықтары мен кемшiлiктерi болады:
Артықшылықтары:
* Қоғамға қажет тауарларды өндiруде ресурстарды тиiмдi пайдалануға
мүмкiндiктiң болуы;
* Тез өзгерiп отыратын өндiрiс жағдайларына икемдi болып, оларға тез
үйлесуге көмектесе алатындығы;
* Тауарлардың жаңа түрлерiн жасау саласына жаңа техника мен технология
енгiзуге, өндiрiстi ұйымдастырып басқарудың жетiлген эдiстерiн
қолдануға, ғылыми-техникалық жетiстiктердi үламды пайдалануға
жағдайлар тудыратындығы;
* өндiрушiлердi көптүрлi қажеттiлiктердi қанағаттандыруға, тауарлар мен
қызметтердiң сапасын жоғарлату мақсаттандыруы.
Кемшiлiктерi:
* ұдайы өндiрiлмейтiн ресурстарды (ормандар, табиғи жануарлар, жер,
теңiз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейдi;
* қоршаған ортаны қорғауда негативтiк бағытта болады;
* үжымдық пайдалануға бағытталған таулар мен қызметтер ( дамбалар,
жолдар, қоғамдық көлiк) өндiрiсiнiң дамуын қамтамасыз етпейдi;
* фундаменталдық ғылымның, жалпы бiлiм беру жүйесiнiң, қалалық
шаруашылықтың коп элементтерiнiң дамуына жағдай жасамайды;
* еңбек, табыс, демалу құқықтарына кепiлдiк бермейдi;
* әлеуметтiк эдiлетсiздiк пен қоғамның байлар мен кедейлерге бөлуiне
бөгет жасайтын механизмдерi жоқ.
Бәсекелес фирма нарықтық бағаға эсер ете алмайды, сондықтан ол бағаны
сырттан белгiленген баға ретiнде қабылдайды. Яғни, өндiрушi өндiрiлген
өнiмнiң кез-келген мөлшерiн рыноктық бағамен сатады. Олардың сұраныс қисығы
горизонталь болып қалады.

Р !

Ро

о = мк

О
Сурет- 2- Жетiлген бәсекелес фирманың сүраныс қисығы
12

Суреттен көрiп отырғанымыздай өндiрiлген өнiм тұрақты (С) тұрақты
бағамен (Р0) сатылатындықтан, жалпы түсiм өсiмi немесе шектi түсiм МК
нарықтық бағаға тең болады, яғни МК = Р0. Сондықтан жетiлген бәсеке
жағдайында шектi түсiм (МК) қисығы жеке фирманың сұраныс қисығымен (Б)
сэйкес келедi.
Бәсекелес фирманың жалпы не ортақ табысы өндiрiс көлемiнен өндiрушi
баға көбейтiндiсiне тең , яғни ТК = р * 3
Мүндағы: ТК - жалпы түсiм; р - баға; 3 - өнiм көлемi.
"Бәсекелесу" деген сөздiң өзi экономикалық пайданы бөлу жэне
түтынушының таңдауының бар екендiгiн көрсетедi. Дэл осы себептен де
өндiрушiлер тұтынушының сүранысын арттыру үшiн эрекеттер жасайды.
Жетiлген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар жэне сатып алушылар
саны өте көп болады, сондықтан олардың эрқайсысы жеке түрде тауардың
нарықтық бағасына эсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сүраныс пен
үсыныс арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан түтынушылар
мен сатушылар жетiлген бәсеке нарығында тауардың бағасын түрақты деп жэне
өздерiнiң бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнiм өндiрушiлердiң басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткiзу, сондықтан олар эрдайым ұтымды өнiм
көлемiн анықтауға ынталанады.
Жетiлген бәсекелi жағдайда фирманың көлемi шамалы болғандықтан ол
бағаға эсерiн тигiзе алмайды, ал монополиялық рынок бағаға өз үстемдiлiгiн
жүргiзедi.
Сондықтан қысқа жэне үзақ мерзiмде кэсiпкер оңтайлы жағдай
қалыптастыру үшiн өнiм көлемiн немесе шығындарды өзгерту арқылы қол
жеткiзедi. Ал монополиялық рынок жетiлген бәсекелi рынокқа қарағанда
күрделi. Монополист фирма шығындарын есептеп қана қоймай, бағаның ұтымды
деңгейiн қалыптастыру керек, нарықта өзi жалғыз болғандықтан басқа
бәсекелестер кiргiзбеу үшiн немесе өнiм көлемiн арттыру үшiн көптеген iс-
шаралар жүргiзедi.
Жалпы ТК табыстан барлық экономикалық жұмсаған шығынды алғанда
экономикалық пайда болады:
п= тк-тс
Мұндағы, П - пайда;
ТК. - жалпы табыс; ТС - жалпы шығындар. Қысқа мерзiмдi кезеңде бәсекелес
фирманың құрал- жабдығы тұрақты болады да, ал қнiм шығару көлемi өзгерген
кезде тек айнымалы ресурстар ғана өзгередi, осыған сэйкес айнымалы шығындар
өседi.
Орташа табыс - бұл шығаратын өнiм бiрлiгiне келетiн табыс.
АН = ТК О Шектiк табыс - ол шығаратын өнiмдi бiр
бiрлiкке көбейткенде түсетiн қосымша табыс, яғни:
МК= АТКАО
13
Бүл екi формуладағы: АК - орташа табыс;
ТК - жалпы табыс; О - өнiм көлемi; МК - шектiк табыс. 5,131 бет.
Бәсекелес фирма үшiн р бағасы (^ өндiрiс көлемiне байланысты емес.
Сондықтан шектi табыс МК= р, сондай -ақ орташа табыс АК = р.
Бәсекелес фирманың бiрiншi эрекетi - пайданы мейлiнше арттыру. Баға
орташа жалпы шығындардың ең төменгi деңгейiнен жоғары делiк, яғни:

Пайданы мейлiнше арттыру үшiн келесi жағдай орындалғанша: МК МС
немесе жетiлген бәсеке жағдайында Р МС, өйткенi МК=р. 5,132 бет.
Мейлiнше коп пайда мынадай теңдiк орындалған жағдайда шығарылатын өнiм
көлемiне С) * сэйкес келедi.
Р = МС
Бүл шарт жетiлген бәсекелес фирма үшiн пайдасын ең жоғары деңгейге
жеткiзетiн шарт болып табылады. Оны келесi 3- суреттен көре аламыз.
Суреттен көрiп отырғанымыздай жетiлген бәсекелес фирманың жалпы пайдасы
АВСД тiк төртбүрышының ауданына тең болады.

Баға4 Р,АС
Ь.н'1'кс.iсс фирма пайдасы

А

В

О
(Г 3
Сурет-3 - Жетiлген бәсекелес фирманың пайдасын мейлiнше арттыру

Яғни, бүл сурет бойынша талдау жасайтын болсақ, бәсекелестiк рынокта
фирма жоғары пайда табады, егер шектi жэне орташа шығындардан рыноктық баға
деңгейi жоғары болса. Графикте фирманың пайдасының мөлшерiн боялған аумаққа
тен екенiн көруге болады.

14
2.2 Жетiлмеген бәсеке рыногы және оның формалары

Елiмiздiң рыноктық қатынасқа өтуi, ұлттық экономикада жаңа ұғымдар
пайда болып, рынок құрылымдарының эр түрi қалыптасып жэне олардың қызмет
ету механизм! күрделене түстi. Рынок құрылымы негiзiнен келесi түрлерден тү-
рады:
1) Жетiлген бәсеке нарығы;
2) Монополия;
3) Монополиялық бәсеке;
4) Олигополия.
Кейiнгi аталған 2, 3 жэне 4 рынок құрылымдары жетiлмеген бәсекелi
рынокқа жатады. Бұлай рынок құрылымдарының жiктелуi фирмалардың нарықтағы
санына, олардың рынокқа кiрiп-шығу жеңiлдiгiне немесе рыноктың қазiргi
жағдайы туралы ақпараттың толықтығына байланысты.
Рынок құрылымының негiзгi түрлерiн келесi суреттен көруге болады:

Өнiм түрлерi
К&птеген фирмалар

Монополия

- Су қүбыры арқылы су тарату; -Кабелдiк
те леди дар.
Олигополия

- Шикi мұнай; - Теннис добтары
Монополиялық бәсеке

-Шығармашылық
Әдебиет; -Кино
Жеңiл өнеркэсiп.
Жетiлген бәсеке

- Астық; -Сүт өнiмдерi.

Сурет-1
- Рынок қүрылымының терт түрi
15

Жетiлген бәсекеге қарама-қарсы бәсеке түрi монополия болып табылады.
Ал монополия жағдайында түлынушының алдында бiр ғана iрi өндiрушi тұрады.
Тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополистiң өнiмiн пайдаланып, оның
тағайындалған бағасын қабылдауға мэжбүр болады. Монополистiң үлкен билiкке
ие болуына оның тауарының ерекшеленуiмен қатар, осы тауардың алмастырушысы
аз болуы да әсерiн тигiзедi. Бүл 1-суретте бейнеленген.
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде шын өмiрде сирек
кездеседi. Олар көбiнесе рынокта араласып, бiрақ бiр жағы басымырақ болып
келедi. Өйткенi жетiлген бәсекеде бiрдей тауар олар мен үшiн эр түрлi болып
көрiнуi мүмкiн. Ондай жалған көрiнiс дүкендердiң орналасқан жерiне, қызмет
корсету деңгейiне, жарнамаға және тауар орамының ерекшелiгiне байланысты.

Iрi жалғыз фирма
Өнiмнiң ерекше болуы
Тосқауылдың көп болуы
Толық деректер

Сурет-4 - Монополиялық бәсекелелi рыноктың басқа рыноктардан
ерекшелiктерi

Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық, қүнды қағаздар жэне
жемiс-жидек рыногында көп кездеседi.
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол өнiмнiң алмастырушысы жоқ,
сол өнiмдi қайта түтынуға келмейтiн немесе белгiлi фирмаға ерекше қүқықтар
беру арқылы көрiнуi мүмкiн. Сондықтан монополия көбiнесе қызмет көрсету
саласында орын алады.
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiс халыққа қызмет көрсету
саласында, яғни телекомуникация, электроэнергиясы, жылумен жэне ауыз суымен
қамту салаларында көрiнiс табуда. Өйткенi мүндай салаларда монополияның
көрiнiс табуы орынды, себебi электр торабын алатын болсақ, егер нарықта
екiншi бәсекелес фирма келу үшiн ол бүкiл сол аумаққа өз алдына электр
тораптарын таратуға алып келедi, ол дегенiмiз артық шығындарды туғызады.
Берiлген тауарды өндiретiн тек бiр ғана жеке фирма бар жэне осы
тауарды ауыстыратын басқа тауралар жоқ деп ұйғарсақ, онда мүлдай нарық
-монополия, ал сол фирма - монополист деп аталады. Монополист берiлген
16
тауарды өндiретiн жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бiр
мезгiлде нарықтың сұраныс қисығы болып табылады жэне ұсынылған тауардың
шамасының бағасын анықтайды. Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып,
тауардың бағасын бәсекелес бағасынан жоғары деңгейде белгiлейдi жэне де
бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз
тауарының шығару көлемiн өзгерту арқылы нарықтық бағаға эсерiн тигiзе алса,
онда ол монополиялық билiкке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық билiгi орнықса, онда қоғам
жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi. Сондықтан да көптеген
елдерде нарықты монополиялауды шектейтiн монополияға қарсы заңдар
қабылданып, iске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан элемнiң барлық
елдерiнде өндiрушi-монополистер бар.
Бұл шектеулер төмендегiдей:
1) Iрi өндiрiстiң басымдылығының болуы;
1) Легальды тосқауылдардың рынокта жиi кездесуi ( шикiзат қорын, жердi
ғылым мен техниканың жетiстiктерiн монополиялық түрде иелену, тауарды
жеке өндiру үшiн үкiметтен алынған ерекше құқықтар);
2) Рынокта бәсекелесудiң эдiлетсiз жүргiзiлуi.
Iрi өндiрушiлердiң ұсақ өндiрушiлермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Монополиялық өндiрсте iрi фирмалардың жұмыс iстеуi
тиiмдi, себебi iрi өндiрiстiң шығындары ұсақ өндiрiстiң шығындарынан гөрi
темен болатыны практика жүзiнде дэлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен қатар
қүқықтық шектеулер де қорғайды. Қүқықтық шектеулердiң көп тараған түрлерi -
жеке меншiк құқығы. Егер бiр фирманың меншiгiнде өте сирек кездесетiн
шикiзат болса, онда ол фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық қүқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда о л өзiне берiлген ерекше жеңiлдiлiктерге ие бола алмайды. Бүл
жағдайдың бiздiң мемлекетiмiз үшiн маңызы зор
Бәсекенi эдiлетсiз түрде жүргiзудiң негiзгi түрi демпинг бәсекелесiн
рыноктан ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiндiк қүнынан темен бағамен сату.
Рыноктағы iрi фирмалар - мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы
мүмкiндiктерi де жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен
ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады.
Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын
бәсекелес бағасынан элдеқайда жоғары деңгейде белгiлейдi де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Мұнда сатушы өз тауарының
шығару ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.