Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық стратегиясын жүзеге асыру мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Экономикалық жүйені қайта құруда индустрияландырудың рөлі, тарихи даму кезеңдері мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Индустриялық.инновациялық саясатты жүзеге асырудың объективті қажеттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3 Экономикалық дамудағы индустриялық.инновациялық саясаттың рөлі және оның шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУ БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ..54
2.1 Индустриялық.инновациялық саясаттың ҚР аймақтарында жүзеге асуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.2 Стратегияны жүзеге асырудағы Қазақстандық даму институттарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
2.3 Қазақстандағы технопарктер желісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
3. ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.1 Инновациялық факторлар . экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.2 Индустриялық.инновациялық саясатты жүзеге асырудың қазіргі проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120
3.3 Инновациялық жобаның тиіміділігі және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .133
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .142
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .145
1.ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Экономикалық жүйені қайта құруда индустрияландырудың рөлі, тарихи даму кезеңдері мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Индустриялық.инновациялық саясатты жүзеге асырудың объективті қажеттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3 Экономикалық дамудағы индустриялық.инновациялық саясаттың рөлі және оның шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУ БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ..54
2.1 Индустриялық.инновациялық саясаттың ҚР аймақтарында жүзеге асуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.2 Стратегияны жүзеге асырудағы Қазақстандық даму институттарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
2.3 Қазақстандағы технопарктер желісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
3. ИНДУСТРИЯЛЫҚ.ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.1 Инновациялық факторлар . экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.2 Индустриялық.инновациялық саясатты жүзеге асырудың қазіргі проблемалары және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120
3.3 Инновациялық жобаның тиіміділігі және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .133
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .142
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .145
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы ғылым және инновациялық сферасында мемлекеттік саясатты белсенді жүргізу арқылы экономиканың жоғары технологиялық құрылымын құруға бағытталған. Өнеркәсіптік өндірістің жеткіліксіз даму жағдайларында индустриялық-инновациялық дамуды жетілдірту проблемасы «Қазақстан – 2030»стратегиясымен, сондай-ақ Президенттің Қазақстан халқына деген жолдауымен анықталған ұзақ мерзімдік басымдылықтарға жауап беретін экономиканың саласын басқарудың тиімді экономикалық құралдарының қатарында өте өзекті болып табылады. Экономика саласының индустриялық-инновациялық даму проблемасын шешу елдің, кәсіпорынның жағдайын, болашағын және қажет етілетін қаражаттарды бағалауды білдіретін қаржы-экономикалық талдаудың талаптарына және нәтижелеріне сәйкес жүзеге асырылуы керек.
Соңғы кезде индустриялық-инновациялық даму саясаты жалпы экономикалық сипаттағы жеке ғылыми жұмыстардың, әрі арнайы зерттеулердің объектісі болып табылады. Олардың ішінен Назарбаев Н. А, Купешова С.Т, Ә. Сапарбаев, Ю. К. Шокоманов, Кенжегузин М. Б, Есентугелов А, Мамыров Н. К және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Инновациялық қызметтің теоретикалық және тәжірибелік сұрақтарын, оның пайда болу және таралу механизмін Д. Сахал, Б. Твисс, Р. Фостер, Э. Янч, Дж. Мартино, У. Ж. Алиев, А. Т. Ашимбаева, А. А. Арупов, С. А. Турсунова, Н. Кондратьев, В. Логинов, Ю. Яковец, т.б. зерттеген.
Ал инновациялық дамуды мемлекеттік қолдау, инновациялық инфрақұрылымының қалыптасуын және жаңа индустриалды елдердің тәжірибелерін оқу бойынша Р. А. Алшанов, Ф. Альжанова, С. А. Аханов, Е.Джумабаев, Ф. М. Днишев, Т. А. Есиркепов, М. Р. Куватов, З. Сальжанова, Т. С. Сатпаев, С. Сатубалдин, Р. К. Жуламанов, т.б. ғалымдар өз зерттеулерін жүргізген.
Индустриялық-инновациялық даму проблемасын зерттеу бойынша экономикалық әдебиетті талдау ИИДС жүзеге асыру жағдайында оның қалыптасу және басқарудың сұрақтарын жетілдірту, шетел және отандық тәжірибені терең зерттеу, стратегияны іске асырудың тиімділігін көтеру бойынша ұсыныстарды жасау қажеттілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму саясатын іске асырудың қазіргі проблемаларын анықтау және оларды тиімді шешу жолдары бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- әлемдік ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, инновацияны экономиканың нақты саласына енгізу механизмін реформалаудың ғылыми әдіснамасын ғылыми түрде тұжырымдау;
Соңғы кезде индустриялық-инновациялық даму саясаты жалпы экономикалық сипаттағы жеке ғылыми жұмыстардың, әрі арнайы зерттеулердің объектісі болып табылады. Олардың ішінен Назарбаев Н. А, Купешова С.Т, Ә. Сапарбаев, Ю. К. Шокоманов, Кенжегузин М. Б, Есентугелов А, Мамыров Н. К және т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Инновациялық қызметтің теоретикалық және тәжірибелік сұрақтарын, оның пайда болу және таралу механизмін Д. Сахал, Б. Твисс, Р. Фостер, Э. Янч, Дж. Мартино, У. Ж. Алиев, А. Т. Ашимбаева, А. А. Арупов, С. А. Турсунова, Н. Кондратьев, В. Логинов, Ю. Яковец, т.б. зерттеген.
Ал инновациялық дамуды мемлекеттік қолдау, инновациялық инфрақұрылымының қалыптасуын және жаңа индустриалды елдердің тәжірибелерін оқу бойынша Р. А. Алшанов, Ф. Альжанова, С. А. Аханов, Е.Джумабаев, Ф. М. Днишев, Т. А. Есиркепов, М. Р. Куватов, З. Сальжанова, Т. С. Сатпаев, С. Сатубалдин, Р. К. Жуламанов, т.б. ғалымдар өз зерттеулерін жүргізген.
Индустриялық-инновациялық даму проблемасын зерттеу бойынша экономикалық әдебиетті талдау ИИДС жүзеге асыру жағдайында оның қалыптасу және басқарудың сұрақтарын жетілдірту, шетел және отандық тәжірибені терең зерттеу, стратегияны іске асырудың тиімділігін көтеру бойынша ұсыныстарды жасау қажеттілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық даму саясатын іске асырудың қазіргі проблемаларын анықтау және оларды тиімді шешу жолдары бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- әлемдік ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, инновацияны экономиканың нақты саласына енгізу механизмін реформалаудың ғылыми әдіснамасын ғылыми түрде тұжырымдау;
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Экономикалық жүйені қайта құруда индустрияландырудың рөлі, тарихи даму
кезеңдері мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асырудың объективті
қажеттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.3 Экономикалық дамудағы индустриялық-инновациялық саясаттың рөлі және
оның шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУ
БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ..54
2.1 Индустриялық-инновациялық саясаттың ҚР аймақтарында жүзеге асуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.2 Стратегияны жүзеге асырудағы Қазақстандық даму институттарының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
2.3 Қазақстандағы технопарктер желісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
3. ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.1 Инновациялық факторлар – экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың негізгі бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.2 Индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асырудың қазіргі проблемалары
және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120
3.3 Инновациялық жобаның тиіміділігі және оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...133
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .142
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .145
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған
индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы ғылым және инновациялық
сферасында мемлекеттік саясатты белсенді жүргізу арқылы экономиканың жоғары
технологиялық құрылымын құруға бағытталған. Өнеркәсіптік өндірістің
жеткіліксіз даму жағдайларында индустриялық-инновациялық дамуды жетілдірту
проблемасы Қазақстан – 2030стратегиясымен, сондай-ақ Президенттің
Қазақстан халқына деген жолдауымен анықталған ұзақ мерзімдік
басымдылықтарға жауап беретін экономиканың саласын басқарудың тиімді
экономикалық құралдарының қатарында өте өзекті болып табылады. Экономика
саласының индустриялық-инновациялық даму проблемасын шешу елдің,
кәсіпорынның жағдайын, болашағын және қажет етілетін қаражаттарды бағалауды
білдіретін қаржы-экономикалық талдаудың талаптарына және нәтижелеріне
сәйкес жүзеге асырылуы керек.
Соңғы кезде индустриялық-инновациялық даму саясаты жалпы экономикалық
сипаттағы жеке ғылыми жұмыстардың, әрі арнайы зерттеулердің объектісі болып
табылады. Олардың ішінен Назарбаев Н. А, Купешова С.Т, Ә. Сапарбаев, Ю. К.
Шокоманов, Кенжегузин М. Б, Есентугелов А, Мамыров Н. К және т.б.
ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Инновациялық қызметтің теоретикалық және тәжірибелік сұрақтарын, оның
пайда болу және таралу механизмін Д. Сахал, Б. Твисс, Р. Фостер, Э. Янч,
Дж. Мартино, У. Ж. Алиев, А. Т. Ашимбаева, А. А. Арупов, С. А. Турсунова,
Н. Кондратьев, В. Логинов, Ю. Яковец, т.б. зерттеген.
Ал инновациялық дамуды мемлекеттік қолдау, инновациялық инфрақұрылымының
қалыптасуын және жаңа индустриалды елдердің тәжірибелерін оқу бойынша Р. А.
Алшанов, Ф. Альжанова, С. А. Аханов, Е.Джумабаев, Ф. М. Днишев, Т. А.
Есиркепов, М. Р. Куватов, З. Сальжанова, Т. С. Сатпаев, С. Сатубалдин, Р.
К. Жуламанов, т.б. ғалымдар өз зерттеулерін жүргізген.
Индустриялық-инновациялық даму проблемасын зерттеу бойынша экономикалық
әдебиетті талдау ИИДС жүзеге асыру жағдайында оның қалыптасу және
басқарудың сұрақтарын жетілдірту, шетел және отандық тәжірибені терең
зерттеу, стратегияны іске асырудың тиімділігін көтеру бойынша ұсыныстарды
жасау қажеттілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасының индустриялық-инновациялық даму саясатын іске асырудың
қазіргі проблемаларын анықтау және оларды тиімді шешу жолдары бойынша
ұсыныстар жасау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- әлемдік ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, инновацияны экономиканың
нақты саласына енгізу механизмін реформалаудың ғылыми әдіснамасын ғылыми
түрде тұжырымдау;
- инновацияны өндірістің техникалық дамуына тарту қажеттілігін
тұжырымдау, сондай-ақ әлемдік тәжірибені оқу негізінде оның тиімділігін
бағалау әдістемесін жетілдірту бойынша проблеманы зерттеу;
- индустриялық-инновациялық дамудың шетелдік тәжірибесін зерттеу және
бағалау;
индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыру механизмін жетілдіртуге
байланысты проблемаларды анықтау және зерттеу;
елдегі индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге асу барысын талдау
және оған кешенді түрде баға беру;
- индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыру бойынша проблемаларын
тиімді шешу жолдары бойынша ұсыныстарды жасау.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының индустриялық-
инновациялық саясатын тиімді іске асыру проблемалары және оларды шешу
жолдары мен басымдылықтары болып табылады.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық
саясаттың жүзеге асырылуы.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде индустриялық-
инновациялық саясатты жүзеге асыру проблемасын қарастырған отандық және
шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Жұмыста индустриялық-
инновациялық процестің дамуы, оның қаржыландырылуы мен несиеленуі бойынша
Қазақстанның заң және нормативтік актілері аумақты түрде қолданылған.
Зерттеудің ақпараттық негізіне шетелдік әдістемелік және анықтау
материалдары, шетел статистикалық органдарының ресми ақпараты, Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистикалық агенттігінің және өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен компаниялардың мәліметтері, түрлі басылымдар, мақалалар
алынған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы келесі нәтижелермен дәлелденген:
- индустриялық-инновациялық саясаттың экономикалық мәнін, соның ішінде
оны жүзеге асыру алғышарттары, мақсаты мен міндеттерін, экономикада алатын
орнын анықтау бойынша теоретикалық сұрақтар қарастырылған;
- индустриялық-инновациялық саясаттың қалыптасуы және жүзеге асырылуы,
оны ұйымдастырудағы қағидалары бойынша әдістемелік сұрақтар жан-жақты
талқыланған;
- индустриялық-инновациялық саясатты мемлекеттік қолдаудың бағыттары мен
шаралары негізге алынған;
- Қазақстанда индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге асырылуына
жүйелік талдау жүргізілген;
- Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге
асыру проблемалары және оларды тиімді шешу жолдары бойынша ұсыныстар мен
бағыттар берілген.
Қорғауға жіберілген диссертациялық жұмыстың негізгі жағдайы:
- елдің индустриялық-инновациялық саясаттының рөлін, мақсатын және
міндетін авторлық тұрғыдан анықтау;
- индустриялық-инновациялық саясаттың экономикалық даму мен
инвестицияларды мемлекеттік қолдау жүйесіндегі орны;
- Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық саясаттың қызмет
етуі және өзара әрекеттесудің әдістемелік қағидалары;
- индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге асырылуын бағалау бойынша
жүйелік ақпарат;
- индустриялық-инновациялық саясаттың тиімді жүзеге асырылуы бойынша
ұсыныстар.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы мынада:
- Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге
асыру тиімділігін көтереді;
- индустриялық-инновациялық саясаттың қызмет етуін басқаруға және оны
жүзеге асырудағы проблемаларын шешуге мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижесінің жариялымы. Диссертациялық жұмыс бойынша 2 ғылыми
мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 100 бет көлемінде
баяндалған, соның ішінде 15 кесте және 12 сурет бар. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
құрылған.
1. ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық жүйені қайта құруда индустрияландырудың рөлі, тарихи даму
кезеңдері мен қағидалары
Әлемде біртұтас индустриялық қоғам құру туралы ілімнің пайда болуы
француз ғалымы Раймон Аронның атымен тығыз байланысты болып келді. Оның
айтуынша әртүрлі елдердегі индустрияландыру үрдістері нәтижесінде бірегей
индустриялық қоғам құруға болады. Оның кеңестік және батыстағы жүйелерін
біртұтас индустриялық қоғамның түрлері деп санауға болады.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму деңгейі ғылыми-
техникалық прогрестің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз
кезінде австриялық экономист Йозеф Шумпетер индустриялық дамудың циклдық
үлгісін ұсынған, әрбір циклдың ұзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл құрайды
екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен байланыстырылады,
сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның пайда болуын
дәлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердің айтуынша, қоғамның экономикалық
даму негізін құрайтын факторларға тікелей байланысты болады. Индустриялық
циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы
айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге
әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін құрайтын
жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы
түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады.
Бірінші индустриялық циклдың басталуын Шумпетер бірінші өнеркәсіптік
революциямен байланыстырады және ол 1785 жылдарда басталды деп тұжырым
жасайды. Өндірістік үрдістерде судың энергиясын белсенді түрде пайдаланумен
сипатталады, сөйтіп ол металлургия және тоқыма сияқты іргелі салалардың
пайда болуына ықпалын тигізді.
Екінші индустриялық цикл кезінде бу двигательдерінің пайда болуына
байланысты тоқыма және металлургия салаларын (болат құю өнеркәсібі пайда
болады) әрі қарай дамыта отырып, теміржол көлігі саласының пайда болуы
арқылы сол уақыттағы экономиканың инфрақұрылымын түбірімен өзгертті.
Үшінші индустриялық цикл электр және химия энергиясын пайдалануға
байланысты жаңалықтар ашуға байланысты өнеркәсіптік революцияның
басталуымен байланысты болды. Бұған, жеке алғанда, ішкі жану двигателін
ойлап табуды жатқызуға болады. Осы кезде химия өнеркәсібі мен автокөлікті
дамыту салаларының қалыптасуы басталды. Төртінші индустриялық циклдың
факторларына атом энергиясы мен электроника жатады. Оларды пайдалану
қалыптасқан салалардың құрылымын түбірімен өзгертті. Сөйтіп авиакосмостық,
радиоэлектроника, электрондық машина жасау сияқты жаңа салалардың пайда
болуына әсер етті.
Осыдан бастап бесінші индустриялық циклдың басталуы ақпараттар мен
телекоммуникация облыстарында пайда болған жетістіктері негізінде
ақпараттар жүйесінің дамуымен байланыстырылады. Бұл циклдың аяқталуы
шамамен 2020 жылдар деп болжануда. Осы бесінші цикл индустриялық дамудың
аяқтаушы циклы болып, содан кейінгі жаңа пост индустриялық (индустриядан
кейінгі) қоғамға өтудің жаңа сатысы болып табылады. Ауыр қол еңбегін
механикалық еңбекпен ауыстыра отырып, адамзат дамуында жаңа дәуір, яғни
индустрияландыру дәуірі басталды. Машина мен механизмдерінің жаңа түрлерін
пайдалану арқасында өндірістік үрдісте адам өзінің әлеуметтік-рухани
жағдайын жақсартуға мүмкіндіктер ашты.
Француз ғалымы Эминэльдің пікірі бойынша техникалық прогресс тек
экономикалық заңдарды қолдануды жаңартып қоймай, сонымен бірге олардың
мазмұнын да өзгертіп отырады, экономикалық билік ірі корпорациялардың, яғни
алып та алпауыт кәсіпорындардың үлесіне тиеді. Ал, постиндустриялық қоғам
тұжырымдамасын тұңғыш рет американ социологы Даниель Белл әзірлеген. Онда
индустрияландыру үрдістерін толық аяқтағаннан кейін қоғамда экономикалық
ерекшеліктерге басты назар аударылады да, ол постиндустриялық қоғамның бес
белгісімен анықталады:
1) экономиканың тауар өндіруден қызмет көрсету сферасына бет бұруы;
2) жұмыскерлердің жалпы санында білікті мамандар мен техниктер үлесінің
артуы;
3) теориялық білімнің маңызының күшеюі;
4) технико-экономикалық ортаның технологияны бақылауға бейімделуі;
5) қоғамның жаңа санаткерлік технология үрдісін дамытуға бет бұруы.
Жаңа индустриялық қоғам теориясы Американың көрнекті экономист-ғалымы
Джон Гелбрейттің бірқатар еңбектерінде, соның ішінде жаңа индустриялық
қоғам (1967жыл) еңбегінде орын алған. Онда жаңаша капитализмнің
экономиккалық жүйесі екі түрлі сектордың жиынтығынан тұратындығы
қарастырылған. Біріншісіне, баға, шығындар, технологияға негізделген қоғам
және мемлекеттегі билігі үстем ірі корпорациялар жататын болса, екіншісіне
ұсақ фирмалар, азайып бара жатқан қолөнеркәсібі, қызмет көрсету аясы және
т. б. жатады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап, өңдеу өнеркәсібінің жалпы ішкі өнімдегі
үлесі белгілі бір деңгейге дейін көтерілді. Мысалы, жедел дамыған елдерде
оның деңгейі 60 жылдардың аяғында 13-15 мың АҚШ долларына деін жетіп, содан
кейін оның тұрақтану немесе төмендету үрдістері қалыптасқан. Едәуір қысқару
60-жылдардың ортасында АҚШ-та, Ұлыбританияда, Францияда байқалды.
Индустрияландыруды кеш бастаған елдерде (Жапония, Италия), өңдеу өнеркәсіп
салаларының үлесі 70 жылдардың басына дейін өсіп, содан кейін қайта
құлдырай бастаған. АҚШ-та, Жапонияда, Францияда жалпы ішкі өнім көлемінде
өнеркәсіпке қарағанда қызмет көрсету аясындағы өнім көлемі жоғары болған.
Экономикасы дамыған АҚШ-та 1960-1996 жылдар аралығында жалпы ішкі
өнімнің құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі 4%-дан 2%-ға дейін,
өнеркәсіпте 34%-дан 28%-ға дейін төмендесе, қызмет көрсету аясында,
керісінше 58%-дан 70%-ға дейін артқан, Жапонияда ауыл шаруашылығының үлесі
13%-дан 2%-ға, өнеркәсіптің 37%-дан 32%-ға дейін азайып, қызмет көрсетуде
45%-дан 60%-ға көтерілген. Ал Германияда ауыл шаруашылығында 6-дан 2-ге,
өнеркәсіпте 46-дан 34-ке түскен, қызмет көрсету аясында 40-тан 59-ға
көтерілген, Францияда сәйкес 9-дан 3-ке, 40-тан 24-ке түсіп, қызмет
көрсетуде 43-тен 68% артқан. Демек, индустриялық деңгейі жоғары
мемлекеттердің бәрінде де ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке қарағанда қызмет
көрсету аясының жалпы ішкі өнімдегі үлесі көтеріліп отырған.
Одан кейінгі онжылдықта көптеген бағыттар бойынша әлемде алға суырылып
шыққан аралас экономикаға негізделген жаңа индустриялық елдер (Тайвань,
Сингапур, Оңтүстік Корея, Гон-Конг) пайда болды. Мәселен, Оңтүстік Корея
экономикасының өрістеуіне себепкер болған – мемлекеттік экономикалық
жоспарлау Кеңесінің дайындаған шаруашылықты дамытудың бес жылдық жоспары
еді. Қазіргі кезде оларда экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің басты
бағытына экономикалық өсуді, өнеркәсіп өнімдерінің экспортын ұлғайтуды
ынталандыру жатады. Осы елдерде экономикалық ынталандыру әдістерін жүйелі
түрде қолдану өз нәтижелесін беріп отыр.
Аталған елдерде мемлекет араласатын экономика салаларында импорттық
саясат пен қаржы-несие жүйесі қамтылмаған. Көпшілік сұранымдағы тауарларға
(ұн, қант, кофе, дәрі, телевизор), сонымен қатар, көптеген өндірісі
монополияландырылған немесе өмірге қажетті экономиканың дамуында маңызды
орын алатын (электр қуаты, отын, болат, химиялық өнімдер) тауарларға баға
белгілеу орталықтан қатаң бақылауға алынған.
Аралас экономиканың артықшылығын дәлелдейтін екі шартты факторлар бар:
Біріншісі. Ресурстарды бөлудің тиімділігі. Ол өндірісте ресурстардың
жинақталған түрлерін тиімді пайдалануды талап етеді, жаңа технологияны
өндіріске барынша көптеп енгізуге күш салады.
Екіншісі. Еркіндік. Нарықтық аралас жүйенің маңызы экономикалық емес
ерекшелігінің маңызына, оның жеке еркіндікке негізделуі жатады.
Демек, ондай елдерде өнеркәсіптің салалық құрылымында кен өндіру
салаларының үлесі төмендеп, өңдеуші өнеркәсіптің үлесі жоғарыланып отырады.
Әсіресе, машина жасау және химия өнеркәсібінің үлесі артып келеді. Дамыған
елдердің өңдеу өнеркәсібінде капитал және материал сыйымдылығы жоғары
салалардан (металлургия, химия өнеркәсібі) ғылыми сыйымдылығы жоғары
салаларға (электроникаға) қарай ауысуы жүріп жатыр. Соның әсерінен әлемдік
нарықта босаған қуысты жаңа индустриялық дамыған мемлекеттер иемденуде.
Олар дәстүрлі еңбек сыйымдылығы жоғары салаларды орташа және төмен
деңгейде дамушы елдерге қарай ығыстыруда.
Әлемдік шаруашылықта құрылымдық өзгерістер негізінен салалық кешендердің
ішінде қалыптасып, салаішілік пропорцияларды жетілдіруге ықпалын тигізіп
отыр.
Зерттеушілердің басым бөлігі дамудың циклдық теориясын (Кондратьев
циклдары) қолдайды, оны әлемдік шаруашылықтың ғылыми-техникалық прогрестің
табиғатын үлкен циклдары шеңберінде экономиалық даму қарқындарының
тербелістерімен байланыстырады. Жаңаша экономикалық даму теориясындағы
басым бағытты инновация контекстінде қарастырайық: циклдық теория мен
қоғамдық даму кезеңдерін отандық және шетелдік бірқатар ғалымдар
индустрияға дейінгі, индустриялық және постиндустриялық даму деп үшке
бөледі. Индустрияға дейінгі дамуды аграрлық даму кезеңі деп те атайды.
Қазақстан бет бұрып отырған индустриялық қоғамның оған дейінгі қоғамнан
айырмашылығы қайта индустрияландырылған өнеркәсіптің күрт өсу салдарынан
табыс көлемінің қарқынды түрде артуы болмақ. Көптеген салаларда
механикалық, автоматты, ақпараттық технологиялар енгізу арқылы инновациялық
тауарлар өндіруге қол жеткізу нәтижесінде бәсекеге қабілетті өнімдерді
өндіруге мүмкіндіктер пайда болуға тиіс. Әрине, бұл ұзақ мерзімді алатыны
сөзсіз.
Соңғы кезде АҚШ-тың және дамыған елдердің постиндустриялық қоғамға өту
жөнінде қуанышы қойнына сыймай жариялауы айтулы нәтиже бермеді. Оның
себебіне әлемдік нарықта аренаға жаңа технологиялар өндіретін ортаазиялық
мемлекеттердің инновациялық өнімдер өндіру арқылы суырылып алға шығуы да
әсерін тигізді.
Енді советтік кеңістіктегі индустрияландырудың тарихи-теориялық
үрдістерін зерттеп қарайтын болсақ, ондағы ғылыми-техникалық прогрестің
дамуы салдарынан индустрияландыру шараларын кеңінен жүргізуге ұмтылыстың
болғанын байқауға болады. Жиырмасыншы ғасырда елімізде эволюциялық даму
үрдістерінің салдарынан индустриялық қоғамның негізі қаланды. Тек ғылымда
ғана емес, нақты тәжірибеде КСРО-ның халықшаруашылық жоспарларында көлем
және сапа көрсеткіштерінің өсу қарқынына ерекше мән берілді. Негізгі
салалар бойынша директивті көрсеткіш ретінде қоғамдық өнім өндірісінің
өсімшесі саналды және ол қатаң түрде қадағаланып отырды. Елімізде қысқа
мерзімде экономиканы индустрияландыру шаралары жүргізілді. Содан кейін
соғыс жылдары қираған шаруашылық қалпына келтіріліп, өндірісті техникалық
реконструкциялау қолға алынды. Бір салаларда өндірісті кеңейту жөніндегі
жоспардың орындалу дәрежесі басқалардың дамуына кедергі келтіріп отырғанын
жоққа шығаруға болмайды. Себебі сыртқы экономикалық байланыстардың нашар
дамуы жағдайында басқаша болу мүмкін емес еді.
Пайдалы қазба байлықтардың бай кеніштерінің болуы Қазақстанда ауыр
индустрияны, әсіресе ол кен өндіру, мұнай, көмір, түсті металлургия
салаларын баса дамыту үшін негіз болды. Бұл салалар республиканың
индустриялық бейнесін, оның өнеркәсібінің шикізаттық бағыттығын ұзақ
уақытқа белгілеп берді. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақпай мыс
комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты және басқа қайта құрылған кәсіпорындар
базасында жұмыс істеді. Шымкент қорғасын зауыты, Балхаш мыс қорыту және
Ащысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл және Жезқазған
мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш зауыты және басқалар
салынып, өркендеп жатты. Мұның көпшілігі тек Қазақстанда ғана емес, сонымен
қатар Кеңес еліндегі түсті металлургияның ең ірі кәсіпорындары еді.
Әсіресе, ауыр индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру,
жаңаларын салу және техникалық жағынан қайта құру, оған сай келетін қуатты
энергетикалық база жасауды талап етті. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС-і,
Ульба СЭС-і, Балхаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының,
Ақтөбе химкомбинатының, Ащысай полиметалл комбинатының және т.б. жылу
электр станциялары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен
салыстырғанда 486 есе өсті.
Сонымен бірге, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде елеулі табыстарға қол
жеткізілді. Алматыда аяқ-киім және екі тігін фабрикалары, Семейде тері
илейтін комбинат және ет комбинаты, Атырау балық-консерві және Алматы жеміс-
көкініс комбинаттары, нан және май шығаратын зауыттары қатарға қосылып,
ойдағыдай жұмыс істей бастады. Қазақстанның индустриялық дамуының мұндай
жоғары қарқында жүргізілуі Ресейдің, Украинаның және Кеңес Одағының басқа
өнеркәсібі дамыған республикаларының жан-жақты көмегінің және сан-алуан
шаруашылық байланыстардың арқасында жүзеге асырылды.
Қазақстанның индустриялық дамудағы зор табыстарына қарамастан, бұл
үрдісте бірқатар кемшіліктерге де жол берілді. Олардың ең негізгісіне
республика өнеркәсібінің шикізаттық бағытқа бет бұруы жатады. Бұл оның
орасан зор табиғи ресурстарымен айқындалған еді. Статистикалық мәліметтерге
сүйене отырып айтатын болсақ, біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының
шамамен 8 пайызына, әлемдік уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді.
Мұнайдың барланған қоры бойынша Қазақстан әлемде 12 орын алады және болжам
бойынша 2015 жылы мұнай өндірудің көлемі жағынан алғашқы ондық елдерінің
қатарына кіруге тиіс. Қазақстан көмір өндіретін ел ретінде әлдеқашан
танылған. Республикадағы көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны құрайды.
Солай бола тұра, машина жасауды айтпағанда мұнайды, газды, түсті
металдарды өңдейтін, әсіресе машина жасаудың жетекші салалары станок,
көлік, трактор және басқа ауыл шаруашылық машиналарын жасайтын кәсіпорындар
аз болды. Жеңіл өнеркәсіптің бірсыпыра жетекші салаларының нашар дамуы
немесе болмауы салдарынан тұтыну тауарларының көпшілігі (киім, аяқ киім,
металдар және т.б) республикадан тыс жерлерден тасылып әкелінсе, көмір,
мұнай, рудамен бірге Қазақстаннан Ресейге, Орта Азия және басқа
ауылшаруашылық өнімдері мен шикізаттары жөнелтіліп жатты.
Әсіресе, Қазақстанға негізінен Ресейден көп мөлшерде машиналар, металл
бұйымдары, цемент, ағаш жүктері және т.б. тасып әкелінді. Сөйте тұра,
өзінің тұтынуынан артық өнім өндіру экспортты ұлғайта отырып, импорт үшін
төлейтін қаржы табуға көмектесті. Нарықтық қатынастарға тосқауыл қойылып,
оның орнына экономикалық үрдістерді басқаруда қатаң билеп-төстеуші тетікті
қолданған тоталитарлық экономика қалыптасты.
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында бұл жүйе тарап, нарықтық экономикаға көшу
басталды. Бұл транзиттік экономиканың негізін құрайтын әлеуметтік-
экономикалық тұрақты түрде дамудың үлгісін жасауды талап етті.
Индустриалық даму стратегиясын ресейлік экономист-ғалымдар Д. Львов,
В.Дементьев 4 кезеңге бөлген.
Бірінші кезеңде капиталистік емес, соның ішінде, ұйымдастыру-
экономикалық сипат алатын шараларды жүргізу басты орын алады. Ол жаңа
салаларда мамандар мен шикізаттардың көп жинақталуын қамтамасыз ете отырып,
машина жасау өнеркәсібінің технологиялық ядросын күшейтуді, ондағы
жинақталған резервтерді жұмылдыра отырып пайдалануды қажет етеді. Ол үшін
ішкі нарықтың тұтынушылығын қанағаттандыруға қабілетті өндіріс қуаттарын
барынша пайдалану, экспортқа бағытталған салалардың құрал-жабдықтармен
жабдықтаушылар байланысын кеңейту, отандық машина жасаудың ұдайы түрде
дамитын өндірістік базасын жаңартуды қарастырады.
Екінші кезеңнің негізгі міндетіне базалық салалардағы ресурстарды
үнемдейтін технологияға көшу арқылы оның құрылымын жетілдіру және оны
экономиканың басқа салаларында пайдалану жатады.
Үшінші кезеңде жаңа технологиялар негізінде отандық өндірісті жаппай
қалпына келтіру жұмыстары қолға алынып, Ресей өнеркәсібінде кешіккен
индустриялық модернизацияны аяқтау үшін жоғары технологиялық шаралар
жүргізіліп, тұтынушылықты қамтамасыз етуді қалпына келтірудің ауқымдары
анықталады.
Төртінші кезеңде экономикада инновациялық дамудың перспективалық
үлгісіне өту перспективасы бар салалардың салыстырмалы артықшылықтарын
қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Ал бізде мұндай даму стратегиясын
жүзеге асыру үшін барлық жағдай бар деп есептеуге болады.
Енді, әлемдік экономикадағы индустриландырудың бірнеше негізгі сатыларын
атап өтейік. Алғашқы саты жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін жалғасып,
ауыр индустрияның дамуымен сипатталады. Экономикалық жағынан қуатты базалық
салалар, яғни тау-кен өндірісі, металлургия, энергетика дамыды. Келесі
сатыда индустриялық жағынан дамыған тұтынушылық сипаты бар өнім өндіруші
салалар басым болды. Оларға телевизордан бастар автомобильге дейін өнім
өндіретін салаларды жатқызуға болады.
Қазіргі кезде елдерді аграрлық және индустриялық деп бөлуден гөрі, оның
орнына индустриялы-технологиялық экономикасы бар елдерді дамыту қажеттігі
туды. Себебі әлемдегі елдерді аграрлық және индустриялық етіп жіктеу
өнеркәсіптік төңкерістен кейін капитализмнің және өндірісте ірі машиналық
дәуірдің басталуына байланысты болды. Әйтсе де аграрлық және индустриялық
етіп бөлудің қажет болмауын ауыл шаруашылығында машинаны,
автоматтандырылған жүйелерді, кешенді механикаландырылған еңбекті
пайдалану, жоғары технологиялардың жаңа үлгілерін енгізумен түсіндіруге
болады. Соңғы уақытта индустриялық дамыған елдер арасында белгілі бір
градациялар пайда болып, индустрияландыру деңгейін анықтауды қажет етіп
отыр. Біреулерінде аграрлық сектор басым болса, екіншісінде өнім өндіру,
үшіншісінде өңдеу өнеркәсібі үстем болады. Елдер экономикасының ілгері
дамуына көп жағдайда климаттық, географиялық орналасуы, шикізат базасының
көлемі, ресурстардың қорлары және т.б. көптеген факторлар ықпалын
тигізетіні белгілі. Осыған байланысты соңғы кезде ғылыми әдебиеттерде
индустриялы-шикізатты және индустриялы-технологиялық деп бөлуге көп мән
беріліп жүр.
Ұлттық экономика шикізатты өндіруде техниканың жаңа үлгілерін
пайдаланып, автоматтандырылған, механикаландырылған еңбекті қолданса,
индустрияландырудың бірінші түріне жатқызуға болады. Ал, шикізатты өңдеуден
өнім өндіруге, содан кейін тұтынушыға дайын өнімді жеткізуге дейін барлық
технологиялық тізбектілік жаңа техника, технологияға, алдыңғы қатарлы
инновациялық жетістіктерге негізделсе, онда оны индустрияландырудың екінші
түріне, яғни индустриялы-технологиялық деп атауға болады.
Қазіргі әлемде нашар дамыған, артта қалушы және даму жолына енді түскен
елдердің көпшілігіне индустриялық-шикізатты бағыт сәйкес келсе, ал дамыған
елдер индустриялық-технологиялық мақсатты ұстанып отыр. Әрине аралық
жағдайда қалған елдер де бар. Оларда өндіру мен өңдеу секторларының
үстемдігі анық емес, тұрақсыз, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға бейім келеді.
Совет дәуірі кезінде макроэкономикалық артықшылық ауыр өнеркәсіп кешенінде
болуына байланысты советтік жоспарлы экономикада индустриялы-технологиялық
деңгей басым болғаны сөзсіз. 1960 жылдардағы шаруашылықтың шығынды
жүйесінің басым болуына қарамастан жоғарыда аталған индустриялы-
технологиялық деңгей жоғары болды.
Әрине, экономикалық жүйенің түбегейлі өзгеруі, қайта құру үрдістері,
тоқырау мен дағдарыстар, жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алу
үрдістерінде болған қарама-қайшылықтар мен шиеленістер ТМД елдері
экономикасын индустриялы-технологиялық державадан индустриялық-шикізаттық
деңгейге түсірді. Себебі, бұрын шикізатты сатудан түскен валюта түсімінің
60-70%-ы индустриялық бағыттағы технологияны сатып алуға бағытталатын еді.
Яғни, ол өндіргіш күштерді дамытуға, жаңа өндірістер ашуға, жұмыс орындарын
техникамен жарақтандыруға, модернизациялау жұмыстарын жүргізуге
пайдаланылатынды.
Алайда нарықтық экономикаға өтуге байланысты меншік түрлерін өзгерту,
жекешелендіру іс-шараларын жүргізу, жалпыхалықтық меншікті кең ауқымда
қайта құру индустрияландыру үрдістерінің баяулауына әсерін тигізді. Ол
өнеркәсіп кәсіпорындарын еңбек ұжымдарына, ұжымдық немесе акционерлік
меншік иелеріне жеңілдікпен беру және сауда мен қызмет көрсету аясының
объектілерін сату немесе тұрғын үй купондарына сату арқылы іске асырылды.
Мемелекет меншігінен алу және жекешелендіру туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес концерндер, корпорациялар, бірлестіктер,
одақтар ерікті түрде құрылды. Бұл үрдістер 1991-1992 жылдарда жүргізіліп,
жекешелендірудің бірінші кезеңін анықтады.
Екінші кезеңде (1993-1995 ж) 200-500 мыңға дейін адам жұмыс істейтін
орташа кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру, ірі және бірегей кешендерді
жеке жобалар бойынша жекешелендіру жұмыстары орын алды.
Үшінші кезеңде (1996-1998 ж.а.) мемлекеттік меншіктегі ірі және алып
кәсіпорындар жекешелендірілді. Конкурстан тыс шетелдік басқаруға
қазақстандық Жезқазғанцветмет АҚ, Кармет АҚ, Соколов-Сарыбай ТӨК,
Донской ТӨК, Феррохром АҚ және т.б. кәсіпорындар берілді. Меншік
нысандары бойынша 2000 жылы жеке меншік 83%, басқа мемлекеттердің меншігі -
14%, мемлекеттік меншік - 3% құрады.
Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 пайызға жуық көлемі
жекеменшік секторда өндіріледі.
Жекешелендіру үрдістерін жүргізуде кешенді түрде әзірленген
бағдарламаның болмауынан кейбір субъективті факторлардың орын алуы
экономиканың түбірін құрайтын өнеркәсіптің технологиялық құрылысының
ыдырауына әкеп соқтырды.
Экономикалық жүйеде болған күрт өзгеріс, меншіктің жаңа нысандарының
пайда болуымен жекешелендіруге қатысты болған құрылымдық қайта құру
шаралары технологиялық құрылысты дамыту орнына ыдыратуға әкеп соқтырды.
Тұтас өндіріс блоктарын жүйелі түрде өзгертетін әртүрлі кезеңдердегі
макрожүйені қалыптастыратын технологиялық құрылыс жөнінде технологиялық
кластерлер бойынша дайындамалар бар. Экономикалық ғылымда индустриялы және
басқа да дәуірлерде кездесетін бес негізгі технологиялық құрылысқа
сипаттама берілген.
Онда әлемдегі басым технологиялық құрылыс 60-70 жылдардағы тұтас ұдайы
өндірістік жүйе ретінде қалыптасса, 70 жылдардағы құрылымдық дағдарыстан
кейінгі дамыған елдердегі экономикалық өсудің технологиялық базасын құрады.
Бұл технологиялық құрылыстың анықтаушы компоненті ретінде микроэлектроника,
бағдарламамен қамтамасыз ету, есептеуіш техника, ақпаратты өңдеу, өндіріс
пен басқарудағы үрдістерді автоматтандыру, космостық байланыстың жаңа
түрлеріне жету саналады. Болашақта жаңа технологиялық құрылыстың
компоненттеріне биотехнология, жасанды интеллект жүйесі, ауқымды ақпараттық
жүйе, жоғары жылдамдықтағы тасымалдаудың кешенді түрлері және т.б. жатады.
Технологиялық құрылыстағы өзгерістер экономиканың эволюциялық теориясында
елеулі орын алады.
1990 жылдардан бастап постиндустриялық қоғам термині қолданысқа енуіне
байланысты дамыған елдердің бәрінде өнеркәсіптің үлесі қызмет көрсету
секторының үлесінен төмендеу қалып, азая түсуін жалғастырды. Халықтың аз
ғана бөлігі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы кәсіпорындардағы нақты еңбекпен
айналысты. Мысалы, Ақш-та өндірістік сектор экономиканың 17%-ын ғана
құрайды.
Кейбір елдердегі ғылыми сыйымды жоғары технологиялық құралдарды
пайдалану көрсеткіштерін қарастыратын болсақ, онда 1997-2000 жылдар
аралығында едәуір артқанын байқауға болады.
Жоғарыда қарастырылған экономикасы дамыған АҚШ, Жапония, Ұлыбритания,
Германия, Франция, Италия секілді мемлекеттерде ғылыми сыйымдылығы жоғары
өнім өндіретін өндірістің жалпы өнеркәсіптегі үлесі 1997 жылы АҚШ-та –
14,7%, Жапонияда – 15,7%, Ұлыбританияда – 11,7%, Германияда – 8,3% құраған,
ал технологиясы жоғары өндірістің үлесі АҚШ-та - 32%, Жапонияда - 22%,
Ұлыбританияда – 4,4%, Германияда – 6%, Францияда - 3% болса, жалпы ішкі
өнімнің нақты өсімшесіндегі ақпараттық-коммуникациялық капиталдың үлесі
1985-1990 жылдар аралығында АҚШ-та 13%, Жапонияда – 5,8%, Ұлыбританияда –
7,4%, Германияда –7,5%, Францияда - 6,4%, Италияда – 10,2%, 1990-1995
жылдарда – 14,6%, 1995-2000 жылдарда – 18,7% болған.
Санаткерлік өндірістің мазмұнының артуына байланысты ХХ1 ғасырда
елдердің бәсекеге қабілетінің ең маңызды сипаттамасына компьютерлер мен
ақпараттар жүйесінде жұмыс істейтін қызметкерлер саны мен үлесінің артуы,
телекоммуникацияның пайдалануға қолайлығы, таратылуы, сапасы, ұлттық
ақпараттық супермагистральдың тез жұмыс істеу әрекеттері жатады.
Әлемде ақпараттық технологияларды пайдалануда болып жатқан өзгерістер
Қазақстанды айналып өткен жоқ. Алматы қаласында компьютерлерді құрастыру,
компьютерлік жүйелерді монтаждау, компьютерлік және сеттік қызмет түрлерін
көрсету, интернет және ақпараттық технология, телефондар мәліметтерін
тарату және пайдалану, бағдарлама құралдарын дайындау жөніндегі көптеген
кәсіпорындар шоғырланған. Бұл сектор прогрессивті ұлттық және шетел
кәсіпорындарының тарапынан сұраныс болуына байланысты пайда болды және дами
бастады.
Соған қарамастан, Қазақстан экономикасын дамытуда мынадай өткір
проблемалар шешуін таппай отыр:
- экономиканың шикізаттық бағытының ұзақ жылдарға созылу қаупі;
- әлемдік экономикаға ықпалдасудың нашарлығы;
- аймақаралық және салааралық ықпалдасудың әлсіздігі;
- өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің төмендігі;
- ішкі нарықта отандық тауарлар мен қызмет түрлеріне тұтынушылық
сұраныстың мардымсыздығы;
- ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға қаржылардың
аздығы;
- шетел инвесторларының өңдеу өнеркәсібіне экономикалық және
инвестициялық қызығушылығының төмендігі;
- табиғат рентасының артуына байланысты экономикалық өсудің баяулауы;
- халықаралық тауарлық нарық жағдайына тәуелділік;
- экономиканың дамуындағы аймақтық диспропорциялардың қалыптасуы;
- шикізатты өңдеуде ұзақ технологиялық циклдың болуы;
- көлік және энергетика инфрақұрылымында, сонымен бірге, мұнай-газ
және тау-кен металлургия кешенінде және тағы басқа өнеркәсіп
салаларының басым көпшілігінде негізгі қорлардың тозуының артуы;
- кәсіпорындарда техника мен технологияның тозу үрдістерінің зиянды
әсері, өндірістік қуаттардың ұлттық экономика талаптарына сәйкес
келмеуі, икемді технологияның болмауы;
- ғылым мен өндірістің арасындағы тиімді өзара байланыстың жоқтығы;
- жаһандандыруға және постиндустриялық экономикаға өтуде ұлттық
кәсіпкерлік класс пен менеджерлік корпус міндеттерін шешудің төмен
болуы және тағы басқалар.
Осындай өзекті проблемалар мен кідіртуші факторлардың әсеріне қарамастан
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері экономикалық өсудің көптеген
аспектілері бойынша прогрестің біршама жоғары дәрежесіне көтерілді деп
айтуға болады. Мысалы:
- Қазақстан нарықтық экономикаға өту арқылы нарықтық экономикалы ел
ретінде халықаралық деңгейде танылды;
- экономикалық өсу соңғы үш жылда 35,5%, өнеркәсіптік өндіріс 42,9%
өсу қалыптасты.
- ақшаның құнсыздануы бақылауға алынып, 2002 жылы – 7% - дан аспады.
Ұлттық валюта тұрақтанып, сыртқы қарыз төмен деңгейге жетті,
халықаралық резервтердің өсуі байқалды;
- халықаралық тауарлық нарықтарда Қазақстан үшін қолайсыз жағдайды
болдырмау үшін резерв құру қолға алынды;
- тиімді түрдегі қаржы-банк және жинақтау зейнетақы жүйесі құрылды,
сөйтіп ол жинақтала отырып, ұлттық жинақтау жүйесін қалыптастырды.
- Республикада банк жүйесіндегі резиденттерінің депозиты 530 млрд.
теңге құрады. Зейнетақы жүйесінің резервтері АҚШ-тың 1,5 млрд.
долларынан асты. Ең алғаш рет ұлттық валютадағы қазақстандық
міндеттемелер алдыңғы қатарлы халықаралық рейтинг агенттіктері
тарапынан инвестициялық жоғары рейтингке ие болды;
- Шетел инвестициясы үшін қолайлы инвестициялық ахуал қалыптасты. Бұл
көрсеткіш бойынша Қазақстан, Шығыс Еуропа, Балтық теңізі жалауы
елдері және ТМД елдері арасында көш бастаушылардың біріне айналды.
Бұндай жетістіктердің бәрі әлемдік даму тенденциялары мен халықаралық
бәсекелестіктің шиеленісуі және жаһандандыру жағдайында Қазақстан
экономикасының индустрияландыру деңгейін көтеруге барлық жағынан негіздің
бар екендігін көрсетеді. Бұл, өз кезегінде, өнеркәсіпті қайта
индустрияландыруға, салааралық және салаішілік өндірісті әртараптандыруға,
қайта өңдеудің жаңа деңгейіне жетуге, халықаралық корпорациялардың
технологиялық өндірістік тізбектілігіне кіруге (мысалы, өндірістің энерго
және материал сыйымдылығы жөнінде) жаңа мүмкіндіктерге жол ашатыны сөзсіз.
Сонымен, экономикалық жүйенің негізін құрайтын өнеркәсіпті жаңаша,
дәлірек айтсақ, қайта индустрияландырудың және тиімді құрылымын
қалыптастырудың алғы шарттарын атап өтелік. Оларға:
- бәсеке қабілеті жоғары, тұтынушылық қасиеті ерекше өнім өндіру және
оның сұранысқа ие болуын қамтамасыз етуі;
- өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарыққа бағытталуы және ондағы өзінің
орнын анықтауы;
- қосылған құны жоғары жаңа технологияларға негізделген және ғылыми
жаңалығы жоғары өнімдерді көптеп өндіруі;
- өнеркәсіп көрсеткіштерінің сапалы түрде өзгеруі ( табыс, жұмыспен
қамтамасыз етуі, еңбек ақының жоғарылауы және т.б.) жатады.
Индустриялық саясат:
- экономиканың тиімді қызметін қамтамасыз ететін міндеттерді шешуге;
- индустриялық саясат қаржымен қолдау көрсетуде жариялық сипатқа ие
болуы тиіс. Инвестициялық қолдау басым бағыттар қатарына жататын
немесе бизнес шарттарына қолайлы жағдай туғызатын және
ынталандыратын басты стратегиялық нақты міндеттерді шешетін ашық
конкурстарға қатысатын жобаларды жасауға;
- экономиканың өңдеу секторын, ғылыми сыйымды және жоғары
технологиялық өндірістерді алға шығаруды қамтамасыз ету бағыттылығын
анықтауға;
- өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеруде инновацияның рөлін
күшейтуге;
- шағын және орта бизнесті дамытуда индустриялық саясаттың бағытын
анықтауға;
- тең бәсекелестік шарттар мен бәсекелестік ортаны құру, экономиканың
нарықтық емес секторларын қысқарту, қатаң бюджеттік шектеу саясатын
жүргізу және әртүрлі жеке салықтық және несиелік жеңілдіктерден бас
тарту, соның ішінде импорт алмастыру саясатын жүйелі түрде
жүргізуге;
- Қазақстан өңдеу өнеркәсібінің экспортқа бағытталған қызметін
ұйымдастыруға;
- тиімді және бәсекеге қабілетті дайын өнім өндіретін кәсіпорындарды
ынталандыруға, соның нәтижесінде дамыған елдер тәжірибесінен
экспортқа бағытталған өндіріс тиімділігі импорт алмастыру
өндірістерінен жоғары екендігін көрсетуге;
- бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастыруға бет бұруға;
- шикізатты тереңдете өңдеу мүмкіндіктерін пайдалана отырып, химия
және мұнай-химия, металлургия, ядролық физика мен геофизика,
микробиология және гендік инженерия облыстарында жоғары технология
мен жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өнім түрлерін жасау
арқылы өңдеу өнеркәсібінде бәсеке артықшылығы бар өнімдер өндіруді
қолға алуға;
- индустриялық саясатты жүзеге асырудың барлық шаралары бір жүйеге
біріктіріліп, бір-бірімен үйлестірілуге бағытталады. Қазіргі кезде
өнеркәсіпті қайта индустрияландыруды жүзеге асыру үшін теориялық
негіздегі оның теориялық негіздегі қағидалар жүйесі әзірге
қалыптаспаған. Осы тұрғыдан алғанда, біз келесі қағидалар жүйесін
ұсынғанды жөн көрдік. Бірақ оларды толық қағидалар жүйесі деп
санамаймыз, ол уақыт өткен сайын толықтыруды талап етеді. Дегенмен,
біздің пікіріміз бойынша, өнеркәсіпті қайта индустрияландыру
жұмыстарын жүргізу үшін оның қағидалар жүйесін анықтамай оң нәтижеге
жету мүмкін емес деп санаймыз. Келесі қағидалар тобын ұсынамыз:
- мақсатты бағыттылық;
- тиімділік қағидасы;
- жүйелілік қағидасы;
- икемділік қағидасы;
- инновациялық сипатқа ие болу қағидасы;
- экономикалық, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
қағидасы;
- көп варианттылық және ұтымдылық қағидасы;
Ең басты қағидаға мақсатты бағытты анықтау қағидасы жатады. Өнеркәсіпті
қайта индустрияландырудың мақсаты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық
болып бөліне отырып, оның ішіндегі ең негізгісі анықталады. Анықталған
мақсатқа сай қайта индустрияландыру үрдістерінің бағыты белгіленеді.
Мақсаттар жүйесінің иерархиялық құрылымы қалыптасады. Нақты мақсаттың өзі
жеке немесе жалпылама болып бөлінеді.
Мақсатты бағытты анықтау қағидасы тиімділік қағидасымен тығыз
байланысты. Бұл қағиданың орындалуын қатаң түрде қадағалауға және бақылауға
алу қажет. Себебі нарық заңдары ысырапшылдық пен тиімсіздікке төзбейді.
Тиімділік қағидасы ұтымдылық қағидасымен тығыз байланыста болады, себебі
ол индустрияландыруды жүргізуде оң нәтижелерді алуға мүмкіндік береді.
Ұтымдылықты анықтау үшін көп вариантты қайта индустрияландыру үрдістерінің
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық баламалы варианттары әзірленіп,
тиімдісі және үнемдісі таңдалады.
Икемділік қағидасы қайта индустрияландыру шұараларын жүргізуде ішкі және
сыртқы орта жағдайларына тез бейімделуге тиіс.
Нарықтық экономика заңдылықтары өнеркәсіптің бәсекеге қабілетті болуын
қамтамасыз етуде оның инновациялық сипатқа ие болу қағидасын сақтап отыруды
талап етеді. Жалпы табыс көлеміндегі патенттер мен ноу-хау негізінде
өндірілген өнім көлемінің үлес салмағы және есеп жылында алынған
патенттердің саны инновациялық қағиданың орындалуын көрсетеді.
Экономикалық, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздік қағидасының орындалуы
өнеркәсіп кәсіпорындарының ішкі және сыртқы нарық тұтынушыларының талабына
сай жұмыс істеуіне, әртүрлі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық теріс
нәтижелердің болмауынан қорғануға мүмкіндік береді. Мұының өзі көптеген
терең және жан-жақты зерттеуді қажет ететін экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық ұйымдастыру шараларын ұтымды жүргізуді талап етеді.
Өнеркәсіпті қайта индустрияландырудың бастапқы кезінде алдын-ала
анықталған мақсатты бағытына сәйкес оның көптеген варианттары есептеліп,
ішінен ұтымды вариантты анықтау көптеген есеп-қисап жүргізуді, шетелдің
озық тәжірибелерін пайдалануды, өнеркәсіп кәсіпорындарының бар мүмкіншілігі
мен резервтерін ескеруді, тіпті кейде ішкі және сыртқы орталарды зерттеп,
олардың теріс ықпалын болдырмауды талап етеді.
Өнеркәсіпті модернизациялау шараларына:
- өнеркәсіптің барлық өндірістік ақпараттарын жетілдіру, яғни
пайдаланатын құралдарды жаңарту, жаңа және өнімділігі жоғары техника
мен жоғары технологияны енгізу, жаңа өнім түрлерін игеру, ішкі және
сыртқы нарықтарға бәсекеге қабілеті жоғары өнімдерді шығару;
- өнеркәсіпте құрылымдық жаңартуларды жүргізу, яғни жаңа индустриялық
экономика сипатына сәйкес келетін құрылымды қалыптастыру;
- әлемдік инновациялық үрдістерге ену арқылы әлемдік шаруашылық
жүйесіне және аймақтық экономикаға интеграциялануды күшейту арқылы
жүзеге аспақ.
Осы міндеттерді шешкен жағдайда экономика құрылымында сапалы өзгерістер
болады және ол Қазақстанды тұрақты экономикалық өсуге әкеледі.
Индустриялық саясатты ұтымды жүргізу арқылы шаралар кешенінің көмегімен
мемлекет бәсекеге қабілетті және тиімді ұлттық өнеркәсіпті қалыптастыру
үшін кәсіпкерлікке қолдау көрсетеді және қолайлы жағдай жасайды.
Индустриялық саясаттың басты мақсатына Қазақстанда өнеркәсіпті
модернизациялау және экономиканы әртараптандыру, өнімнің бәсекеге қабілетті
түрлерін өндіру және экспортты арттыру арқылы ұзақ мерзімді тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз ету жатады.
Мемлекеттің индустриялық саясаты маңызы үлкен келесі әлеуметтік-
экономикалық міндеттерді шешеді:
- экономиканы индустриялық-инновациялық даму түріне бағыттауы;
- халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру;
- бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті көтеру және халықаралық экономикалық
бәсекеге белсенді түрде қатысуы;
- әлемдік экономикалық қауымдастыққа елімізді таныстыра білу.
Мемлекеттік индустриялық саясат келесі негізгі қағидаларға сүйенеді:
1. Экономиканың тиімді қызметін қамтамасыз ету бойынша нақты
міндеттерді шешуге индустриялық саясаттың бағыттылығы;
2. Индустриялық саясат, әсіресе, қаржылық қолдау көрсетуде
жариялылық және ашық болуы тиіс. Ашық конкурстарда маңызды
стратегиялық нақты міндеттерді шешетін және басым бағыттардың
қатарына кіретін немесе қолайлы және ынталандырушы бизнес
шарттарын құрайтын жобалар инвестициялық қолдау табады;
3. Экономиканың өңдеу секторының ғылыми сыйымдылығы мен жоғары
технологиялық өндірістердің басып озуын дамытуды қамтамасыз
етуге бағыттау;
4. Өнеркәсіптегі инновациялық белсенділікті күшейтуге индустриялық
саясатты бағыттау ;
5. Шағын және орта бизнесті дамытуды, әсіресе, инновациялық
үйлестіруде индустриялық саясатты бейімдеу;
6. Тең бәсекелестік шарттар мен бәсекелестік орта құруға бағыттау,
экономиканың нарықтық емес секторларын қысқарту, монополияға
қарсы саясат, қатаң бюджеттік саясатын жүргізу, барлық жеке
салықтық және несиелік жеңілдіктерден бас тарту, соның ішінде
импорт алмастыруды жүргізу арқылы индустриялық жаңа деңгейге
көтерілу;
7. Қазақстанның өңдеу өнеркәсібін экспортқа бағытау. Тиімді және
бәсекеге қабілетті дайын өнім өндірісін ынталандыру;
8. Бәсекелестік артықшылықты қалыптастыруды мақсат тұту. Оның
міндетіне жоғары технология және ғылыми сыйымды өнім түрлерін
жасау жөнінде отандық ғылымның химия және мұнай-химия,
металлургия, ядролық физика, микробиология, биотехнология,
гендік инженерия облыстарында жетістіктерге жету, шикізатты
терең өңдеу мүмкіндігін пайдалана отырып, өңдеу өнеркәсібін
көтеру жатады.
9. Индустриялық саясатты жүзеге асыру жөнінде барлық шаралар
біріктіріле отырып, бір жүйені құру керек және өзара
үйлестірілуі қажет.
Индустриялық саясаттың негізгі басым бағыттарына:
1. өңдеу өнеркәсібін дамыту;
2. жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өндірістерді құру және
дамыту;
3. жаңа инфрақұрылымды және ақпараттық технологияны дамыту.
Өңдеу өнеркәсібі отын-энергетика және тау-кен өнеркәсібіне қарағанда
әлемдік жағдай тербелісіне аз ұшырайды. Ол ғылыми-техникалық прогрестің
әсерінен интенсивті түрде дамиды, сөйтіп онда жоғары технологияны, ғылыми
сыйымды өнімді, қосылған құны жоғары өндірісті дамытуға мүмкіндіктері
жоғары болады. Өңдеу өнеркәсібінде орта және шағын кәсіпорындардың санын
жаппай өсіру негізінде орташа тапты қалыптастыруға болады. Бұл саланың
шикізат саласына қарағанда капитал сыйымдылығы төмен, сондықтан капиталдан
қайтарым жоғары. Сөйте тұра, шикізат саласына қарағанда капитал салымының
бірлігіне жұмыс орындарын 2-3 есе көп құра отырып, еңбек сыйымдылығы жоғары
болуын қамтамасыз етуге болады. Осы саланың дамуымен көп жағдайда адам
факторының және интеллектуалдық байлықтың жинақталуы тығыз байланысты
болады.
Сөйтіп, қазақстандық өңдеу өнеркәсібінің дамуы дамыған минералды-
шикізаттық кешеннің болуымен, қазіргі ақпараттық технологияның
мүмкіндіктерімен және ғылыми-техникалық әлеуеттің дамуы негізінде
инновациялық қызметті ынталандырудың әсерімен анықталады.
Алдағы уақытта өңдеу өнеркәсібін дамытудың нақты мүмкіндіктері келесі
облыстарда болмақшы:
- мұнай-химия және химия салалары. Пластмасса және жасанды смола
өндірісі, фосфор өнімдері, азот және минерал тыңайтқыштары, жасанды
жуу құралдары, мұнай өңдеу үшін катализаторлар, каустикалық
калцинирленген тұз;
- тау-кен металлургиялық салалар. Өнімнің жоғарғы технологялық
түрлерін өндіру;
- машина жасау саласы. Машина мен құралдарды мұнай-газ және тау-кен
металлургия кешендері үшін өндіру, ауыл шаруашылық және құрылыс
техникасын, темір жол тіркемелі құрамын және т.б. өндіру. Машина
жасауды жаңа технологияны белсенді тасымалдаудың көмегімен біріккен
кәсіпорындарды қазақстандық және алдыңғы қатарлы шетел
кәсіпорындарымен бірге құру жолымен дамыту;
Ашық экономика және өспелі халықаралық бәсекелестік жағдайында негізгі
мәнді өңдеу өнеркәсібінің халықаралық бәсекелік қабілетін дамытуға бағыттау
қажет. Халықаралық бәсекеге қабілетті өнеркәсіп салаларын мемлекеттік
қолдаудың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
- халықаралық стандарттар, мысалы ISO-9000-9003, ISO-14000 талаптарына
сәйкес келетін өнім сапасының халықаралық және экологиялық
менеджменттің халықаралық жүйесін енгізу;
- нормативтік құқықтық база, қазба байлықтар жөнінде заңнамалық
актілер және өңделетін шикізатты кешенді пайдалануды жетілдіру;
- ғылыми-техникалық білімді құруды, аралас кәсіпорындар мен ғылыми-
өндірістік интеграциялық құрылымды шетел инвесторларын тарту арқылы
жетілдіру, сонымен бірге, отандық ғылыми-техникалық өнімді әлемдік
нарыққа белсенді түрде жылжыту;
- ғылыми-техникалық және инновациялық шағын кәсіпкерлікті, шағын
бизнес инфрақұрылымының барлық деңгейін бюджет арқылы қолдау,
венчурлық инвестициялауды дамытуды ынталандыру (шетел инвесторларын
қоса есептегенде), лизинг, несиелендіру және ғылыми сыйымды жобалар
тәуекелін сақтандыру, инновациялық менеджментті дайындау,
санаткерлік меншік және ғылыми-техникалық қызмет түрлері бойынша
биржаларын құру;
- халықаралық ғылыми-техникалық қауымдастықты, жаңа ғылыми-
технологиялық бағыттар және инновациялық менеджмент бойынша білікті
мамандар дайындау мүддесінде және халықаралық кооперацияларды
дамыту, шетелде жарнамалық қызмет орындарын құру және нарық жағдайын
болжауды жүргізу;
- зерттеу, жоба-конструкторлық, тәжірибе-сынақтық және жаңаша
талдаулық және сынақтық ресурстармен жабдықталған базаны дамыту;
- жаңа ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірісті құру және
дамыту.
Сонымен, жоғарыдағы айтқанымыздарды қорытындылайтын болсақ, индустриялық
дамудың негізгі бағыттарына:
1. бесінші және алтыншы технологиялық құрылысты қалыптастыру;
2. жаңа инфрақұрылымдық (технопарктер, технополистер, инжинирингтік
компаниялар, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-техникалық аймақтар)
бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан ғылыми орталықтарда, олардың
мамандылығын ескере отырып құру, сонымен бірге, ғылыми-техникалық
әлеуеті жоғары өнеркәсіптік ұйымдар және кәсіпорындар жүйесі бар
қалаларды құру;
3. қолданыстағы ғылыми-техникалық әлеуетті постиндустриялық экономика
салаларын дамыту үшін пайдалану.
Бүгінде Қазақстан ғылыми сыйымды өндірісті дамыту үшін белгілі ғылыми
базасы бар келесі облыстардағы ғылыми әзірленімдер негізінде жүргізбек:
- биотехнологиялық және биохимиялық;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АСЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Экономикалық жүйені қайта құруда индустрияландырудың рөлі, тарихи даму
кезеңдері мен қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асырудың объективті
қажеттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1.3 Экономикалық дамудағы индустриялық-инновациялық саясаттың рөлі және
оның шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУ
БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ..54
2.1 Индустриялық-инновациялық саясаттың ҚР аймақтарында жүзеге асуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.2 Стратегияны жүзеге асырудағы Қазақстандық даму институттарының қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
2.3 Қазақстандағы технопарктер желісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
3. ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН КӨТЕРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.1 Инновациялық факторлар – экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың негізгі бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..99
3.2 Индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асырудың қазіргі проблемалары
және оларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120
3.3 Инновациялық жобаның тиіміділігі және оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...133
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .142
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .145
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның 2003-2015 жылдарға арналған
индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы ғылым және инновациялық
сферасында мемлекеттік саясатты белсенді жүргізу арқылы экономиканың жоғары
технологиялық құрылымын құруға бағытталған. Өнеркәсіптік өндірістің
жеткіліксіз даму жағдайларында индустриялық-инновациялық дамуды жетілдірту
проблемасы Қазақстан – 2030стратегиясымен, сондай-ақ Президенттің
Қазақстан халқына деген жолдауымен анықталған ұзақ мерзімдік
басымдылықтарға жауап беретін экономиканың саласын басқарудың тиімді
экономикалық құралдарының қатарында өте өзекті болып табылады. Экономика
саласының индустриялық-инновациялық даму проблемасын шешу елдің,
кәсіпорынның жағдайын, болашағын және қажет етілетін қаражаттарды бағалауды
білдіретін қаржы-экономикалық талдаудың талаптарына және нәтижелеріне
сәйкес жүзеге асырылуы керек.
Соңғы кезде индустриялық-инновациялық даму саясаты жалпы экономикалық
сипаттағы жеке ғылыми жұмыстардың, әрі арнайы зерттеулердің объектісі болып
табылады. Олардың ішінен Назарбаев Н. А, Купешова С.Т, Ә. Сапарбаев, Ю. К.
Шокоманов, Кенжегузин М. Б, Есентугелов А, Мамыров Н. К және т.б.
ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Инновациялық қызметтің теоретикалық және тәжірибелік сұрақтарын, оның
пайда болу және таралу механизмін Д. Сахал, Б. Твисс, Р. Фостер, Э. Янч,
Дж. Мартино, У. Ж. Алиев, А. Т. Ашимбаева, А. А. Арупов, С. А. Турсунова,
Н. Кондратьев, В. Логинов, Ю. Яковец, т.б. зерттеген.
Ал инновациялық дамуды мемлекеттік қолдау, инновациялық инфрақұрылымының
қалыптасуын және жаңа индустриалды елдердің тәжірибелерін оқу бойынша Р. А.
Алшанов, Ф. Альжанова, С. А. Аханов, Е.Джумабаев, Ф. М. Днишев, Т. А.
Есиркепов, М. Р. Куватов, З. Сальжанова, Т. С. Сатпаев, С. Сатубалдин, Р.
К. Жуламанов, т.б. ғалымдар өз зерттеулерін жүргізген.
Индустриялық-инновациялық даму проблемасын зерттеу бойынша экономикалық
әдебиетті талдау ИИДС жүзеге асыру жағдайында оның қалыптасу және
басқарудың сұрақтарын жетілдірту, шетел және отандық тәжірибені терең
зерттеу, стратегияны іске асырудың тиімділігін көтеру бойынша ұсыныстарды
жасау қажеттілігін дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасының индустриялық-инновациялық даму саясатын іске асырудың
қазіргі проблемаларын анықтау және оларды тиімді шешу жолдары бойынша
ұсыныстар жасау болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- әлемдік ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, инновацияны экономиканың
нақты саласына енгізу механизмін реформалаудың ғылыми әдіснамасын ғылыми
түрде тұжырымдау;
- инновацияны өндірістің техникалық дамуына тарту қажеттілігін
тұжырымдау, сондай-ақ әлемдік тәжірибені оқу негізінде оның тиімділігін
бағалау әдістемесін жетілдірту бойынша проблеманы зерттеу;
- индустриялық-инновациялық дамудың шетелдік тәжірибесін зерттеу және
бағалау;
индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыру механизмін жетілдіртуге
байланысты проблемаларды анықтау және зерттеу;
елдегі индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге асу барысын талдау
және оған кешенді түрде баға беру;
- индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыру бойынша проблемаларын
тиімді шешу жолдары бойынша ұсыныстарды жасау.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының индустриялық-
инновациялық саясатын тиімді іске асыру проблемалары және оларды шешу
жолдары мен басымдылықтары болып табылады.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық
саясаттың жүзеге асырылуы.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде индустриялық-
инновациялық саясатты жүзеге асыру проблемасын қарастырған отандық және
шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Жұмыста индустриялық-
инновациялық процестің дамуы, оның қаржыландырылуы мен несиеленуі бойынша
Қазақстанның заң және нормативтік актілері аумақты түрде қолданылған.
Зерттеудің ақпараттық негізіне шетелдік әдістемелік және анықтау
материалдары, шетел статистикалық органдарының ресми ақпараты, Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистикалық агенттігінің және өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен компаниялардың мәліметтері, түрлі басылымдар, мақалалар
алынған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы келесі нәтижелермен дәлелденген:
- индустриялық-инновациялық саясаттың экономикалық мәнін, соның ішінде
оны жүзеге асыру алғышарттары, мақсаты мен міндеттерін, экономикада алатын
орнын анықтау бойынша теоретикалық сұрақтар қарастырылған;
- индустриялық-инновациялық саясаттың қалыптасуы және жүзеге асырылуы,
оны ұйымдастырудағы қағидалары бойынша әдістемелік сұрақтар жан-жақты
талқыланған;
- индустриялық-инновациялық саясатты мемлекеттік қолдаудың бағыттары мен
шаралары негізге алынған;
- Қазақстанда индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге асырылуына
жүйелік талдау жүргізілген;
- Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге
асыру проблемалары және оларды тиімді шешу жолдары бойынша ұсыныстар мен
бағыттар берілген.
Қорғауға жіберілген диссертациялық жұмыстың негізгі жағдайы:
- елдің индустриялық-инновациялық саясаттының рөлін, мақсатын және
міндетін авторлық тұрғыдан анықтау;
- индустриялық-инновациялық саясаттың экономикалық даму мен
инвестицияларды мемлекеттік қолдау жүйесіндегі орны;
- Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық саясаттың қызмет
етуі және өзара әрекеттесудің әдістемелік қағидалары;
- индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге асырылуын бағалау бойынша
жүйелік ақпарат;
- индустриялық-инновациялық саясаттың тиімді жүзеге асырылуы бойынша
ұсыныстар.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы мынада:
- Қазақстан Республикасында индустриялық-инновациялық саясаттың жүзеге
асыру тиімділігін көтереді;
- индустриялық-инновациялық саясаттың қызмет етуін басқаруға және оны
жүзеге асырудағы проблемаларын шешуге мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижесінің жариялымы. Диссертациялық жұмыс бойынша 2 ғылыми
мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 100 бет көлемінде
баяндалған, соның ішінде 15 кесте және 12 сурет бар. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
құрылған.
1. ИНДУСТРИЯЛЫҚ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ САЯСАТТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономикалық жүйені қайта құруда индустрияландырудың рөлі, тарихи даму
кезеңдері мен қағидалары
Әлемде біртұтас индустриялық қоғам құру туралы ілімнің пайда болуы
француз ғалымы Раймон Аронның атымен тығыз байланысты болып келді. Оның
айтуынша әртүрлі елдердегі индустрияландыру үрдістері нәтижесінде бірегей
индустриялық қоғам құруға болады. Оның кеңестік және батыстағы жүйелерін
біртұтас индустриялық қоғамның түрлері деп санауға болады.
Қоғамның экономикалық және әлеуметтік-саяси даму деңгейі ғылыми-
техникалық прогрестің деңгейіне байланысты екені бәрімізге белгілі. Өз
кезінде австриялық экономист Йозеф Шумпетер индустриялық дамудың циклдық
үлгісін ұсынған, әрбір циклдың ұзақтығы оның пікірінше 50-60 жыл құрайды
екен. Кезекті циклдың басталуы өнеркәсіптік революциямен байланыстырылады,
сөйтіп сол қоғамдағы жаңа өндірістік-экономикалық ортаның пайда болуын
дәлелдейді.
Әрбір индустриялық цикл, Шумпетердің айтуынша, қоғамның экономикалық
даму негізін құрайтын факторларға тікелей байланысты болады. Индустриялық
циклдың бір мерзімінен екіншісіне өтудегі факторлар арасындағы
айырмашылыққа экономика салаларының әркелкі дамуы жатады. Сонымен бірге
әрбір индустриялық цикл қоғамдағы экономикалық өркендеудің іргесін құрайтын
жаңа салалардың пайда болуы ғана емес, сонымен бірге осы салалардағы
түбегейлі өзгерістерге де байланысты болады.
Бірінші индустриялық циклдың басталуын Шумпетер бірінші өнеркәсіптік
революциямен байланыстырады және ол 1785 жылдарда басталды деп тұжырым
жасайды. Өндірістік үрдістерде судың энергиясын белсенді түрде пайдаланумен
сипатталады, сөйтіп ол металлургия және тоқыма сияқты іргелі салалардың
пайда болуына ықпалын тигізді.
Екінші индустриялық цикл кезінде бу двигательдерінің пайда болуына
байланысты тоқыма және металлургия салаларын (болат құю өнеркәсібі пайда
болады) әрі қарай дамыта отырып, теміржол көлігі саласының пайда болуы
арқылы сол уақыттағы экономиканың инфрақұрылымын түбірімен өзгертті.
Үшінші индустриялық цикл электр және химия энергиясын пайдалануға
байланысты жаңалықтар ашуға байланысты өнеркәсіптік революцияның
басталуымен байланысты болды. Бұған, жеке алғанда, ішкі жану двигателін
ойлап табуды жатқызуға болады. Осы кезде химия өнеркәсібі мен автокөлікті
дамыту салаларының қалыптасуы басталды. Төртінші индустриялық циклдың
факторларына атом энергиясы мен электроника жатады. Оларды пайдалану
қалыптасқан салалардың құрылымын түбірімен өзгертті. Сөйтіп авиакосмостық,
радиоэлектроника, электрондық машина жасау сияқты жаңа салалардың пайда
болуына әсер етті.
Осыдан бастап бесінші индустриялық циклдың басталуы ақпараттар мен
телекоммуникация облыстарында пайда болған жетістіктері негізінде
ақпараттар жүйесінің дамуымен байланыстырылады. Бұл циклдың аяқталуы
шамамен 2020 жылдар деп болжануда. Осы бесінші цикл индустриялық дамудың
аяқтаушы циклы болып, содан кейінгі жаңа пост индустриялық (индустриядан
кейінгі) қоғамға өтудің жаңа сатысы болып табылады. Ауыр қол еңбегін
механикалық еңбекпен ауыстыра отырып, адамзат дамуында жаңа дәуір, яғни
индустрияландыру дәуірі басталды. Машина мен механизмдерінің жаңа түрлерін
пайдалану арқасында өндірістік үрдісте адам өзінің әлеуметтік-рухани
жағдайын жақсартуға мүмкіндіктер ашты.
Француз ғалымы Эминэльдің пікірі бойынша техникалық прогресс тек
экономикалық заңдарды қолдануды жаңартып қоймай, сонымен бірге олардың
мазмұнын да өзгертіп отырады, экономикалық билік ірі корпорациялардың, яғни
алып та алпауыт кәсіпорындардың үлесіне тиеді. Ал, постиндустриялық қоғам
тұжырымдамасын тұңғыш рет американ социологы Даниель Белл әзірлеген. Онда
индустрияландыру үрдістерін толық аяқтағаннан кейін қоғамда экономикалық
ерекшеліктерге басты назар аударылады да, ол постиндустриялық қоғамның бес
белгісімен анықталады:
1) экономиканың тауар өндіруден қызмет көрсету сферасына бет бұруы;
2) жұмыскерлердің жалпы санында білікті мамандар мен техниктер үлесінің
артуы;
3) теориялық білімнің маңызының күшеюі;
4) технико-экономикалық ортаның технологияны бақылауға бейімделуі;
5) қоғамның жаңа санаткерлік технология үрдісін дамытуға бет бұруы.
Жаңа индустриялық қоғам теориясы Американың көрнекті экономист-ғалымы
Джон Гелбрейттің бірқатар еңбектерінде, соның ішінде жаңа индустриялық
қоғам (1967жыл) еңбегінде орын алған. Онда жаңаша капитализмнің
экономиккалық жүйесі екі түрлі сектордың жиынтығынан тұратындығы
қарастырылған. Біріншісіне, баға, шығындар, технологияға негізделген қоғам
және мемлекеттегі билігі үстем ірі корпорациялар жататын болса, екіншісіне
ұсақ фирмалар, азайып бара жатқан қолөнеркәсібі, қызмет көрсету аясы және
т. б. жатады.
ХХ ғасырдың ортасынан бастап, өңдеу өнеркәсібінің жалпы ішкі өнімдегі
үлесі белгілі бір деңгейге дейін көтерілді. Мысалы, жедел дамыған елдерде
оның деңгейі 60 жылдардың аяғында 13-15 мың АҚШ долларына деін жетіп, содан
кейін оның тұрақтану немесе төмендету үрдістері қалыптасқан. Едәуір қысқару
60-жылдардың ортасында АҚШ-та, Ұлыбританияда, Францияда байқалды.
Индустрияландыруды кеш бастаған елдерде (Жапония, Италия), өңдеу өнеркәсіп
салаларының үлесі 70 жылдардың басына дейін өсіп, содан кейін қайта
құлдырай бастаған. АҚШ-та, Жапонияда, Францияда жалпы ішкі өнім көлемінде
өнеркәсіпке қарағанда қызмет көрсету аясындағы өнім көлемі жоғары болған.
Экономикасы дамыған АҚШ-та 1960-1996 жылдар аралығында жалпы ішкі
өнімнің құрылымында ауыл шаруашылығының үлесі 4%-дан 2%-ға дейін,
өнеркәсіпте 34%-дан 28%-ға дейін төмендесе, қызмет көрсету аясында,
керісінше 58%-дан 70%-ға дейін артқан, Жапонияда ауыл шаруашылығының үлесі
13%-дан 2%-ға, өнеркәсіптің 37%-дан 32%-ға дейін азайып, қызмет көрсетуде
45%-дан 60%-ға көтерілген. Ал Германияда ауыл шаруашылығында 6-дан 2-ге,
өнеркәсіпте 46-дан 34-ке түскен, қызмет көрсету аясында 40-тан 59-ға
көтерілген, Францияда сәйкес 9-дан 3-ке, 40-тан 24-ке түсіп, қызмет
көрсетуде 43-тен 68% артқан. Демек, индустриялық деңгейі жоғары
мемлекеттердің бәрінде де ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпке қарағанда қызмет
көрсету аясының жалпы ішкі өнімдегі үлесі көтеріліп отырған.
Одан кейінгі онжылдықта көптеген бағыттар бойынша әлемде алға суырылып
шыққан аралас экономикаға негізделген жаңа индустриялық елдер (Тайвань,
Сингапур, Оңтүстік Корея, Гон-Конг) пайда болды. Мәселен, Оңтүстік Корея
экономикасының өрістеуіне себепкер болған – мемлекеттік экономикалық
жоспарлау Кеңесінің дайындаған шаруашылықты дамытудың бес жылдық жоспары
еді. Қазіргі кезде оларда экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің басты
бағытына экономикалық өсуді, өнеркәсіп өнімдерінің экспортын ұлғайтуды
ынталандыру жатады. Осы елдерде экономикалық ынталандыру әдістерін жүйелі
түрде қолдану өз нәтижелесін беріп отыр.
Аталған елдерде мемлекет араласатын экономика салаларында импорттық
саясат пен қаржы-несие жүйесі қамтылмаған. Көпшілік сұранымдағы тауарларға
(ұн, қант, кофе, дәрі, телевизор), сонымен қатар, көптеген өндірісі
монополияландырылған немесе өмірге қажетті экономиканың дамуында маңызды
орын алатын (электр қуаты, отын, болат, химиялық өнімдер) тауарларға баға
белгілеу орталықтан қатаң бақылауға алынған.
Аралас экономиканың артықшылығын дәлелдейтін екі шартты факторлар бар:
Біріншісі. Ресурстарды бөлудің тиімділігі. Ол өндірісте ресурстардың
жинақталған түрлерін тиімді пайдалануды талап етеді, жаңа технологияны
өндіріске барынша көптеп енгізуге күш салады.
Екіншісі. Еркіндік. Нарықтық аралас жүйенің маңызы экономикалық емес
ерекшелігінің маңызына, оның жеке еркіндікке негізделуі жатады.
Демек, ондай елдерде өнеркәсіптің салалық құрылымында кен өндіру
салаларының үлесі төмендеп, өңдеуші өнеркәсіптің үлесі жоғарыланып отырады.
Әсіресе, машина жасау және химия өнеркәсібінің үлесі артып келеді. Дамыған
елдердің өңдеу өнеркәсібінде капитал және материал сыйымдылығы жоғары
салалардан (металлургия, химия өнеркәсібі) ғылыми сыйымдылығы жоғары
салаларға (электроникаға) қарай ауысуы жүріп жатыр. Соның әсерінен әлемдік
нарықта босаған қуысты жаңа индустриялық дамыған мемлекеттер иемденуде.
Олар дәстүрлі еңбек сыйымдылығы жоғары салаларды орташа және төмен
деңгейде дамушы елдерге қарай ығыстыруда.
Әлемдік шаруашылықта құрылымдық өзгерістер негізінен салалық кешендердің
ішінде қалыптасып, салаішілік пропорцияларды жетілдіруге ықпалын тигізіп
отыр.
Зерттеушілердің басым бөлігі дамудың циклдық теориясын (Кондратьев
циклдары) қолдайды, оны әлемдік шаруашылықтың ғылыми-техникалық прогрестің
табиғатын үлкен циклдары шеңберінде экономиалық даму қарқындарының
тербелістерімен байланыстырады. Жаңаша экономикалық даму теориясындағы
басым бағытты инновация контекстінде қарастырайық: циклдық теория мен
қоғамдық даму кезеңдерін отандық және шетелдік бірқатар ғалымдар
индустрияға дейінгі, индустриялық және постиндустриялық даму деп үшке
бөледі. Индустрияға дейінгі дамуды аграрлық даму кезеңі деп те атайды.
Қазақстан бет бұрып отырған индустриялық қоғамның оған дейінгі қоғамнан
айырмашылығы қайта индустрияландырылған өнеркәсіптің күрт өсу салдарынан
табыс көлемінің қарқынды түрде артуы болмақ. Көптеген салаларда
механикалық, автоматты, ақпараттық технологиялар енгізу арқылы инновациялық
тауарлар өндіруге қол жеткізу нәтижесінде бәсекеге қабілетті өнімдерді
өндіруге мүмкіндіктер пайда болуға тиіс. Әрине, бұл ұзақ мерзімді алатыны
сөзсіз.
Соңғы кезде АҚШ-тың және дамыған елдердің постиндустриялық қоғамға өту
жөнінде қуанышы қойнына сыймай жариялауы айтулы нәтиже бермеді. Оның
себебіне әлемдік нарықта аренаға жаңа технологиялар өндіретін ортаазиялық
мемлекеттердің инновациялық өнімдер өндіру арқылы суырылып алға шығуы да
әсерін тигізді.
Енді советтік кеңістіктегі индустрияландырудың тарихи-теориялық
үрдістерін зерттеп қарайтын болсақ, ондағы ғылыми-техникалық прогрестің
дамуы салдарынан индустрияландыру шараларын кеңінен жүргізуге ұмтылыстың
болғанын байқауға болады. Жиырмасыншы ғасырда елімізде эволюциялық даму
үрдістерінің салдарынан индустриялық қоғамның негізі қаланды. Тек ғылымда
ғана емес, нақты тәжірибеде КСРО-ның халықшаруашылық жоспарларында көлем
және сапа көрсеткіштерінің өсу қарқынына ерекше мән берілді. Негізгі
салалар бойынша директивті көрсеткіш ретінде қоғамдық өнім өндірісінің
өсімшесі саналды және ол қатаң түрде қадағаланып отырды. Елімізде қысқа
мерзімде экономиканы индустрияландыру шаралары жүргізілді. Содан кейін
соғыс жылдары қираған шаруашылық қалпына келтіріліп, өндірісті техникалық
реконструкциялау қолға алынды. Бір салаларда өндірісті кеңейту жөніндегі
жоспардың орындалу дәрежесі басқалардың дамуына кедергі келтіріп отырғанын
жоққа шығаруға болмайды. Себебі сыртқы экономикалық байланыстардың нашар
дамуы жағдайында басқаша болу мүмкін емес еді.
Пайдалы қазба байлықтардың бай кеніштерінің болуы Қазақстанда ауыр
индустрияны, әсіресе ол кен өндіру, мұнай, көмір, түсті металлургия
салаларын баса дамыту үшін негіз болды. Бұл салалар республиканың
индустриялық бейнесін, оның өнеркәсібінің шикізаттық бағыттығын ұзақ
уақытқа белгілеп берді. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақпай мыс
комбинаты, Ертіс мыс қорыту зауыты және басқа қайта құрылған кәсіпорындар
базасында жұмыс істеді. Шымкент қорғасын зауыты, Балхаш мыс қорыту және
Ащысай полиметалл комбинаттары салынды. Текелі полиметалл және Жезқазған
мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын-мырыш зауыты және басқалар
салынып, өркендеп жатты. Мұның көпшілігі тек Қазақстанда ғана емес, сонымен
қатар Кеңес еліндегі түсті металлургияның ең ірі кәсіпорындары еді.
Әсіресе, ауыр индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру,
жаңаларын салу және техникалық жағынан қайта құру, оған сай келетін қуатты
энергетикалық база жасауды талап етті. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС-і,
Ульба СЭС-і, Балхаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының,
Ақтөбе химкомбинатының, Ащысай полиметалл комбинатының және т.б. жылу
электр станциялары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен
салыстырғанда 486 есе өсті.
Сонымен бірге, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде елеулі табыстарға қол
жеткізілді. Алматыда аяқ-киім және екі тігін фабрикалары, Семейде тері
илейтін комбинат және ет комбинаты, Атырау балық-консерві және Алматы жеміс-
көкініс комбинаттары, нан және май шығаратын зауыттары қатарға қосылып,
ойдағыдай жұмыс істей бастады. Қазақстанның индустриялық дамуының мұндай
жоғары қарқында жүргізілуі Ресейдің, Украинаның және Кеңес Одағының басқа
өнеркәсібі дамыған республикаларының жан-жақты көмегінің және сан-алуан
шаруашылық байланыстардың арқасында жүзеге асырылды.
Қазақстанның индустриялық дамудағы зор табыстарына қарамастан, бұл
үрдісте бірқатар кемшіліктерге де жол берілді. Олардың ең негізгісіне
республика өнеркәсібінің шикізаттық бағытқа бет бұруы жатады. Бұл оның
орасан зор табиғи ресурстарымен айқындалған еді. Статистикалық мәліметтерге
сүйене отырып айтатын болсақ, біздің еліміз әлемдік темір рудасы қорының
шамамен 8 пайызына, әлемдік уран қорының 25 пайызға жуығына иелік етеді.
Мұнайдың барланған қоры бойынша Қазақстан әлемде 12 орын алады және болжам
бойынша 2015 жылы мұнай өндірудің көлемі жағынан алғашқы ондық елдерінің
қатарына кіруге тиіс. Қазақстан көмір өндіретін ел ретінде әлдеқашан
танылған. Республикадағы көмір қоры 35,8 миллиард тоннаны құрайды.
Солай бола тұра, машина жасауды айтпағанда мұнайды, газды, түсті
металдарды өңдейтін, әсіресе машина жасаудың жетекші салалары станок,
көлік, трактор және басқа ауыл шаруашылық машиналарын жасайтын кәсіпорындар
аз болды. Жеңіл өнеркәсіптің бірсыпыра жетекші салаларының нашар дамуы
немесе болмауы салдарынан тұтыну тауарларының көпшілігі (киім, аяқ киім,
металдар және т.б) республикадан тыс жерлерден тасылып әкелінсе, көмір,
мұнай, рудамен бірге Қазақстаннан Ресейге, Орта Азия және басқа
ауылшаруашылық өнімдері мен шикізаттары жөнелтіліп жатты.
Әсіресе, Қазақстанға негізінен Ресейден көп мөлшерде машиналар, металл
бұйымдары, цемент, ағаш жүктері және т.б. тасып әкелінді. Сөйте тұра,
өзінің тұтынуынан артық өнім өндіру экспортты ұлғайта отырып, импорт үшін
төлейтін қаржы табуға көмектесті. Нарықтық қатынастарға тосқауыл қойылып,
оның орнына экономикалық үрдістерді басқаруда қатаң билеп-төстеуші тетікті
қолданған тоталитарлық экономика қалыптасты.
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында бұл жүйе тарап, нарықтық экономикаға көшу
басталды. Бұл транзиттік экономиканың негізін құрайтын әлеуметтік-
экономикалық тұрақты түрде дамудың үлгісін жасауды талап етті.
Индустриалық даму стратегиясын ресейлік экономист-ғалымдар Д. Львов,
В.Дементьев 4 кезеңге бөлген.
Бірінші кезеңде капиталистік емес, соның ішінде, ұйымдастыру-
экономикалық сипат алатын шараларды жүргізу басты орын алады. Ол жаңа
салаларда мамандар мен шикізаттардың көп жинақталуын қамтамасыз ете отырып,
машина жасау өнеркәсібінің технологиялық ядросын күшейтуді, ондағы
жинақталған резервтерді жұмылдыра отырып пайдалануды қажет етеді. Ол үшін
ішкі нарықтың тұтынушылығын қанағаттандыруға қабілетті өндіріс қуаттарын
барынша пайдалану, экспортқа бағытталған салалардың құрал-жабдықтармен
жабдықтаушылар байланысын кеңейту, отандық машина жасаудың ұдайы түрде
дамитын өндірістік базасын жаңартуды қарастырады.
Екінші кезеңнің негізгі міндетіне базалық салалардағы ресурстарды
үнемдейтін технологияға көшу арқылы оның құрылымын жетілдіру және оны
экономиканың басқа салаларында пайдалану жатады.
Үшінші кезеңде жаңа технологиялар негізінде отандық өндірісті жаппай
қалпына келтіру жұмыстары қолға алынып, Ресей өнеркәсібінде кешіккен
индустриялық модернизацияны аяқтау үшін жоғары технологиялық шаралар
жүргізіліп, тұтынушылықты қамтамасыз етуді қалпына келтірудің ауқымдары
анықталады.
Төртінші кезеңде экономикада инновациялық дамудың перспективалық
үлгісіне өту перспективасы бар салалардың салыстырмалы артықшылықтарын
қалыптастыру негізінде жүргізілуі тиіс. Ал бізде мұндай даму стратегиясын
жүзеге асыру үшін барлық жағдай бар деп есептеуге болады.
Енді, әлемдік экономикадағы индустриландырудың бірнеше негізгі сатыларын
атап өтейік. Алғашқы саты жиырмасыншы ғасырдың ортасына дейін жалғасып,
ауыр индустрияның дамуымен сипатталады. Экономикалық жағынан қуатты базалық
салалар, яғни тау-кен өндірісі, металлургия, энергетика дамыды. Келесі
сатыда индустриялық жағынан дамыған тұтынушылық сипаты бар өнім өндіруші
салалар басым болды. Оларға телевизордан бастар автомобильге дейін өнім
өндіретін салаларды жатқызуға болады.
Қазіргі кезде елдерді аграрлық және индустриялық деп бөлуден гөрі, оның
орнына индустриялы-технологиялық экономикасы бар елдерді дамыту қажеттігі
туды. Себебі әлемдегі елдерді аграрлық және индустриялық етіп жіктеу
өнеркәсіптік төңкерістен кейін капитализмнің және өндірісте ірі машиналық
дәуірдің басталуына байланысты болды. Әйтсе де аграрлық және индустриялық
етіп бөлудің қажет болмауын ауыл шаруашылығында машинаны,
автоматтандырылған жүйелерді, кешенді механикаландырылған еңбекті
пайдалану, жоғары технологиялардың жаңа үлгілерін енгізумен түсіндіруге
болады. Соңғы уақытта индустриялық дамыған елдер арасында белгілі бір
градациялар пайда болып, индустрияландыру деңгейін анықтауды қажет етіп
отыр. Біреулерінде аграрлық сектор басым болса, екіншісінде өнім өндіру,
үшіншісінде өңдеу өнеркәсібі үстем болады. Елдер экономикасының ілгері
дамуына көп жағдайда климаттық, географиялық орналасуы, шикізат базасының
көлемі, ресурстардың қорлары және т.б. көптеген факторлар ықпалын
тигізетіні белгілі. Осыған байланысты соңғы кезде ғылыми әдебиеттерде
индустриялы-шикізатты және индустриялы-технологиялық деп бөлуге көп мән
беріліп жүр.
Ұлттық экономика шикізатты өндіруде техниканың жаңа үлгілерін
пайдаланып, автоматтандырылған, механикаландырылған еңбекті қолданса,
индустрияландырудың бірінші түріне жатқызуға болады. Ал, шикізатты өңдеуден
өнім өндіруге, содан кейін тұтынушыға дайын өнімді жеткізуге дейін барлық
технологиялық тізбектілік жаңа техника, технологияға, алдыңғы қатарлы
инновациялық жетістіктерге негізделсе, онда оны индустрияландырудың екінші
түріне, яғни индустриялы-технологиялық деп атауға болады.
Қазіргі әлемде нашар дамыған, артта қалушы және даму жолына енді түскен
елдердің көпшілігіне индустриялық-шикізатты бағыт сәйкес келсе, ал дамыған
елдер индустриялық-технологиялық мақсатты ұстанып отыр. Әрине аралық
жағдайда қалған елдер де бар. Оларда өндіру мен өңдеу секторларының
үстемдігі анық емес, тұрақсыз, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға бейім келеді.
Совет дәуірі кезінде макроэкономикалық артықшылық ауыр өнеркәсіп кешенінде
болуына байланысты советтік жоспарлы экономикада индустриялы-технологиялық
деңгей басым болғаны сөзсіз. 1960 жылдардағы шаруашылықтың шығынды
жүйесінің басым болуына қарамастан жоғарыда аталған индустриялы-
технологиялық деңгей жоғары болды.
Әрине, экономикалық жүйенің түбегейлі өзгеруі, қайта құру үрдістері,
тоқырау мен дағдарыстар, жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алу
үрдістерінде болған қарама-қайшылықтар мен шиеленістер ТМД елдері
экономикасын индустриялы-технологиялық державадан индустриялық-шикізаттық
деңгейге түсірді. Себебі, бұрын шикізатты сатудан түскен валюта түсімінің
60-70%-ы индустриялық бағыттағы технологияны сатып алуға бағытталатын еді.
Яғни, ол өндіргіш күштерді дамытуға, жаңа өндірістер ашуға, жұмыс орындарын
техникамен жарақтандыруға, модернизациялау жұмыстарын жүргізуге
пайдаланылатынды.
Алайда нарықтық экономикаға өтуге байланысты меншік түрлерін өзгерту,
жекешелендіру іс-шараларын жүргізу, жалпыхалықтық меншікті кең ауқымда
қайта құру индустрияландыру үрдістерінің баяулауына әсерін тигізді. Ол
өнеркәсіп кәсіпорындарын еңбек ұжымдарына, ұжымдық немесе акционерлік
меншік иелеріне жеңілдікпен беру және сауда мен қызмет көрсету аясының
объектілерін сату немесе тұрғын үй купондарына сату арқылы іске асырылды.
Мемелекет меншігінен алу және жекешелендіру туралы Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес концерндер, корпорациялар, бірлестіктер,
одақтар ерікті түрде құрылды. Бұл үрдістер 1991-1992 жылдарда жүргізіліп,
жекешелендірудің бірінші кезеңін анықтады.
Екінші кезеңде (1993-1995 ж) 200-500 мыңға дейін адам жұмыс істейтін
орташа кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру, ірі және бірегей кешендерді
жеке жобалар бойынша жекешелендіру жұмыстары орын алды.
Үшінші кезеңде (1996-1998 ж.а.) мемлекеттік меншіктегі ірі және алып
кәсіпорындар жекешелендірілді. Конкурстан тыс шетелдік басқаруға
қазақстандық Жезқазғанцветмет АҚ, Кармет АҚ, Соколов-Сарыбай ТӨК,
Донской ТӨК, Феррохром АҚ және т.б. кәсіпорындар берілді. Меншік
нысандары бойынша 2000 жылы жеке меншік 83%, басқа мемлекеттердің меншігі -
14%, мемлекеттік меншік - 3% құрады.
Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 пайызға жуық көлемі
жекеменшік секторда өндіріледі.
Жекешелендіру үрдістерін жүргізуде кешенді түрде әзірленген
бағдарламаның болмауынан кейбір субъективті факторлардың орын алуы
экономиканың түбірін құрайтын өнеркәсіптің технологиялық құрылысының
ыдырауына әкеп соқтырды.
Экономикалық жүйеде болған күрт өзгеріс, меншіктің жаңа нысандарының
пайда болуымен жекешелендіруге қатысты болған құрылымдық қайта құру
шаралары технологиялық құрылысты дамыту орнына ыдыратуға әкеп соқтырды.
Тұтас өндіріс блоктарын жүйелі түрде өзгертетін әртүрлі кезеңдердегі
макрожүйені қалыптастыратын технологиялық құрылыс жөнінде технологиялық
кластерлер бойынша дайындамалар бар. Экономикалық ғылымда индустриялы және
басқа да дәуірлерде кездесетін бес негізгі технологиялық құрылысқа
сипаттама берілген.
Онда әлемдегі басым технологиялық құрылыс 60-70 жылдардағы тұтас ұдайы
өндірістік жүйе ретінде қалыптасса, 70 жылдардағы құрылымдық дағдарыстан
кейінгі дамыған елдердегі экономикалық өсудің технологиялық базасын құрады.
Бұл технологиялық құрылыстың анықтаушы компоненті ретінде микроэлектроника,
бағдарламамен қамтамасыз ету, есептеуіш техника, ақпаратты өңдеу, өндіріс
пен басқарудағы үрдістерді автоматтандыру, космостық байланыстың жаңа
түрлеріне жету саналады. Болашақта жаңа технологиялық құрылыстың
компоненттеріне биотехнология, жасанды интеллект жүйесі, ауқымды ақпараттық
жүйе, жоғары жылдамдықтағы тасымалдаудың кешенді түрлері және т.б. жатады.
Технологиялық құрылыстағы өзгерістер экономиканың эволюциялық теориясында
елеулі орын алады.
1990 жылдардан бастап постиндустриялық қоғам термині қолданысқа енуіне
байланысты дамыған елдердің бәрінде өнеркәсіптің үлесі қызмет көрсету
секторының үлесінен төмендеу қалып, азая түсуін жалғастырды. Халықтың аз
ғана бөлігі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы кәсіпорындардағы нақты еңбекпен
айналысты. Мысалы, Ақш-та өндірістік сектор экономиканың 17%-ын ғана
құрайды.
Кейбір елдердегі ғылыми сыйымды жоғары технологиялық құралдарды
пайдалану көрсеткіштерін қарастыратын болсақ, онда 1997-2000 жылдар
аралығында едәуір артқанын байқауға болады.
Жоғарыда қарастырылған экономикасы дамыған АҚШ, Жапония, Ұлыбритания,
Германия, Франция, Италия секілді мемлекеттерде ғылыми сыйымдылығы жоғары
өнім өндіретін өндірістің жалпы өнеркәсіптегі үлесі 1997 жылы АҚШ-та –
14,7%, Жапонияда – 15,7%, Ұлыбританияда – 11,7%, Германияда – 8,3% құраған,
ал технологиясы жоғары өндірістің үлесі АҚШ-та - 32%, Жапонияда - 22%,
Ұлыбританияда – 4,4%, Германияда – 6%, Францияда - 3% болса, жалпы ішкі
өнімнің нақты өсімшесіндегі ақпараттық-коммуникациялық капиталдың үлесі
1985-1990 жылдар аралығында АҚШ-та 13%, Жапонияда – 5,8%, Ұлыбританияда –
7,4%, Германияда –7,5%, Францияда - 6,4%, Италияда – 10,2%, 1990-1995
жылдарда – 14,6%, 1995-2000 жылдарда – 18,7% болған.
Санаткерлік өндірістің мазмұнының артуына байланысты ХХ1 ғасырда
елдердің бәсекеге қабілетінің ең маңызды сипаттамасына компьютерлер мен
ақпараттар жүйесінде жұмыс істейтін қызметкерлер саны мен үлесінің артуы,
телекоммуникацияның пайдалануға қолайлығы, таратылуы, сапасы, ұлттық
ақпараттық супермагистральдың тез жұмыс істеу әрекеттері жатады.
Әлемде ақпараттық технологияларды пайдалануда болып жатқан өзгерістер
Қазақстанды айналып өткен жоқ. Алматы қаласында компьютерлерді құрастыру,
компьютерлік жүйелерді монтаждау, компьютерлік және сеттік қызмет түрлерін
көрсету, интернет және ақпараттық технология, телефондар мәліметтерін
тарату және пайдалану, бағдарлама құралдарын дайындау жөніндегі көптеген
кәсіпорындар шоғырланған. Бұл сектор прогрессивті ұлттық және шетел
кәсіпорындарының тарапынан сұраныс болуына байланысты пайда болды және дами
бастады.
Соған қарамастан, Қазақстан экономикасын дамытуда мынадай өткір
проблемалар шешуін таппай отыр:
- экономиканың шикізаттық бағытының ұзақ жылдарға созылу қаупі;
- әлемдік экономикаға ықпалдасудың нашарлығы;
- аймақаралық және салааралық ықпалдасудың әлсіздігі;
- өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің төмендігі;
- ішкі нарықта отандық тауарлар мен қызмет түрлеріне тұтынушылық
сұраныстың мардымсыздығы;
- ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға қаржылардың
аздығы;
- шетел инвесторларының өңдеу өнеркәсібіне экономикалық және
инвестициялық қызығушылығының төмендігі;
- табиғат рентасының артуына байланысты экономикалық өсудің баяулауы;
- халықаралық тауарлық нарық жағдайына тәуелділік;
- экономиканың дамуындағы аймақтық диспропорциялардың қалыптасуы;
- шикізатты өңдеуде ұзақ технологиялық циклдың болуы;
- көлік және энергетика инфрақұрылымында, сонымен бірге, мұнай-газ
және тау-кен металлургия кешенінде және тағы басқа өнеркәсіп
салаларының басым көпшілігінде негізгі қорлардың тозуының артуы;
- кәсіпорындарда техника мен технологияның тозу үрдістерінің зиянды
әсері, өндірістік қуаттардың ұлттық экономика талаптарына сәйкес
келмеуі, икемді технологияның болмауы;
- ғылым мен өндірістің арасындағы тиімді өзара байланыстың жоқтығы;
- жаһандандыруға және постиндустриялық экономикаға өтуде ұлттық
кәсіпкерлік класс пен менеджерлік корпус міндеттерін шешудің төмен
болуы және тағы басқалар.
Осындай өзекті проблемалар мен кідіртуші факторлардың әсеріне қарамастан
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері экономикалық өсудің көптеген
аспектілері бойынша прогрестің біршама жоғары дәрежесіне көтерілді деп
айтуға болады. Мысалы:
- Қазақстан нарықтық экономикаға өту арқылы нарықтық экономикалы ел
ретінде халықаралық деңгейде танылды;
- экономикалық өсу соңғы үш жылда 35,5%, өнеркәсіптік өндіріс 42,9%
өсу қалыптасты.
- ақшаның құнсыздануы бақылауға алынып, 2002 жылы – 7% - дан аспады.
Ұлттық валюта тұрақтанып, сыртқы қарыз төмен деңгейге жетті,
халықаралық резервтердің өсуі байқалды;
- халықаралық тауарлық нарықтарда Қазақстан үшін қолайсыз жағдайды
болдырмау үшін резерв құру қолға алынды;
- тиімді түрдегі қаржы-банк және жинақтау зейнетақы жүйесі құрылды,
сөйтіп ол жинақтала отырып, ұлттық жинақтау жүйесін қалыптастырды.
- Республикада банк жүйесіндегі резиденттерінің депозиты 530 млрд.
теңге құрады. Зейнетақы жүйесінің резервтері АҚШ-тың 1,5 млрд.
долларынан асты. Ең алғаш рет ұлттық валютадағы қазақстандық
міндеттемелер алдыңғы қатарлы халықаралық рейтинг агенттіктері
тарапынан инвестициялық жоғары рейтингке ие болды;
- Шетел инвестициясы үшін қолайлы инвестициялық ахуал қалыптасты. Бұл
көрсеткіш бойынша Қазақстан, Шығыс Еуропа, Балтық теңізі жалауы
елдері және ТМД елдері арасында көш бастаушылардың біріне айналды.
Бұндай жетістіктердің бәрі әлемдік даму тенденциялары мен халықаралық
бәсекелестіктің шиеленісуі және жаһандандыру жағдайында Қазақстан
экономикасының индустрияландыру деңгейін көтеруге барлық жағынан негіздің
бар екендігін көрсетеді. Бұл, өз кезегінде, өнеркәсіпті қайта
индустрияландыруға, салааралық және салаішілік өндірісті әртараптандыруға,
қайта өңдеудің жаңа деңгейіне жетуге, халықаралық корпорациялардың
технологиялық өндірістік тізбектілігіне кіруге (мысалы, өндірістің энерго
және материал сыйымдылығы жөнінде) жаңа мүмкіндіктерге жол ашатыны сөзсіз.
Сонымен, экономикалық жүйенің негізін құрайтын өнеркәсіпті жаңаша,
дәлірек айтсақ, қайта индустрияландырудың және тиімді құрылымын
қалыптастырудың алғы шарттарын атап өтелік. Оларға:
- бәсеке қабілеті жоғары, тұтынушылық қасиеті ерекше өнім өндіру және
оның сұранысқа ие болуын қамтамасыз етуі;
- өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарыққа бағытталуы және ондағы өзінің
орнын анықтауы;
- қосылған құны жоғары жаңа технологияларға негізделген және ғылыми
жаңалығы жоғары өнімдерді көптеп өндіруі;
- өнеркәсіп көрсеткіштерінің сапалы түрде өзгеруі ( табыс, жұмыспен
қамтамасыз етуі, еңбек ақының жоғарылауы және т.б.) жатады.
Индустриялық саясат:
- экономиканың тиімді қызметін қамтамасыз ететін міндеттерді шешуге;
- индустриялық саясат қаржымен қолдау көрсетуде жариялық сипатқа ие
болуы тиіс. Инвестициялық қолдау басым бағыттар қатарына жататын
немесе бизнес шарттарына қолайлы жағдай туғызатын және
ынталандыратын басты стратегиялық нақты міндеттерді шешетін ашық
конкурстарға қатысатын жобаларды жасауға;
- экономиканың өңдеу секторын, ғылыми сыйымды және жоғары
технологиялық өндірістерді алға шығаруды қамтамасыз ету бағыттылығын
анықтауға;
- өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеруде инновацияның рөлін
күшейтуге;
- шағын және орта бизнесті дамытуда индустриялық саясаттың бағытын
анықтауға;
- тең бәсекелестік шарттар мен бәсекелестік ортаны құру, экономиканың
нарықтық емес секторларын қысқарту, қатаң бюджеттік шектеу саясатын
жүргізу және әртүрлі жеке салықтық және несиелік жеңілдіктерден бас
тарту, соның ішінде импорт алмастыру саясатын жүйелі түрде
жүргізуге;
- Қазақстан өңдеу өнеркәсібінің экспортқа бағытталған қызметін
ұйымдастыруға;
- тиімді және бәсекеге қабілетті дайын өнім өндіретін кәсіпорындарды
ынталандыруға, соның нәтижесінде дамыған елдер тәжірибесінен
экспортқа бағытталған өндіріс тиімділігі импорт алмастыру
өндірістерінен жоғары екендігін көрсетуге;
- бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастыруға бет бұруға;
- шикізатты тереңдете өңдеу мүмкіндіктерін пайдалана отырып, химия
және мұнай-химия, металлургия, ядролық физика мен геофизика,
микробиология және гендік инженерия облыстарында жоғары технология
мен жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өнім түрлерін жасау
арқылы өңдеу өнеркәсібінде бәсеке артықшылығы бар өнімдер өндіруді
қолға алуға;
- индустриялық саясатты жүзеге асырудың барлық шаралары бір жүйеге
біріктіріліп, бір-бірімен үйлестірілуге бағытталады. Қазіргі кезде
өнеркәсіпті қайта индустрияландыруды жүзеге асыру үшін теориялық
негіздегі оның теориялық негіздегі қағидалар жүйесі әзірге
қалыптаспаған. Осы тұрғыдан алғанда, біз келесі қағидалар жүйесін
ұсынғанды жөн көрдік. Бірақ оларды толық қағидалар жүйесі деп
санамаймыз, ол уақыт өткен сайын толықтыруды талап етеді. Дегенмен,
біздің пікіріміз бойынша, өнеркәсіпті қайта индустрияландыру
жұмыстарын жүргізу үшін оның қағидалар жүйесін анықтамай оң нәтижеге
жету мүмкін емес деп санаймыз. Келесі қағидалар тобын ұсынамыз:
- мақсатты бағыттылық;
- тиімділік қағидасы;
- жүйелілік қағидасы;
- икемділік қағидасы;
- инновациялық сипатқа ие болу қағидасы;
- экономикалық, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
қағидасы;
- көп варианттылық және ұтымдылық қағидасы;
Ең басты қағидаға мақсатты бағытты анықтау қағидасы жатады. Өнеркәсіпті
қайта индустрияландырудың мақсаты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық
болып бөліне отырып, оның ішіндегі ең негізгісі анықталады. Анықталған
мақсатқа сай қайта индустрияландыру үрдістерінің бағыты белгіленеді.
Мақсаттар жүйесінің иерархиялық құрылымы қалыптасады. Нақты мақсаттың өзі
жеке немесе жалпылама болып бөлінеді.
Мақсатты бағытты анықтау қағидасы тиімділік қағидасымен тығыз
байланысты. Бұл қағиданың орындалуын қатаң түрде қадағалауға және бақылауға
алу қажет. Себебі нарық заңдары ысырапшылдық пен тиімсіздікке төзбейді.
Тиімділік қағидасы ұтымдылық қағидасымен тығыз байланыста болады, себебі
ол индустрияландыруды жүргізуде оң нәтижелерді алуға мүмкіндік береді.
Ұтымдылықты анықтау үшін көп вариантты қайта индустрияландыру үрдістерінің
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық баламалы варианттары әзірленіп,
тиімдісі және үнемдісі таңдалады.
Икемділік қағидасы қайта индустрияландыру шұараларын жүргізуде ішкі және
сыртқы орта жағдайларына тез бейімделуге тиіс.
Нарықтық экономика заңдылықтары өнеркәсіптің бәсекеге қабілетті болуын
қамтамасыз етуде оның инновациялық сипатқа ие болу қағидасын сақтап отыруды
талап етеді. Жалпы табыс көлеміндегі патенттер мен ноу-хау негізінде
өндірілген өнім көлемінің үлес салмағы және есеп жылында алынған
патенттердің саны инновациялық қағиданың орындалуын көрсетеді.
Экономикалық, әлеуметтік, экологиялық қауіпсіздік қағидасының орындалуы
өнеркәсіп кәсіпорындарының ішкі және сыртқы нарық тұтынушыларының талабына
сай жұмыс істеуіне, әртүрлі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық теріс
нәтижелердің болмауынан қорғануға мүмкіндік береді. Мұының өзі көптеген
терең және жан-жақты зерттеуді қажет ететін экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық ұйымдастыру шараларын ұтымды жүргізуді талап етеді.
Өнеркәсіпті қайта индустрияландырудың бастапқы кезінде алдын-ала
анықталған мақсатты бағытына сәйкес оның көптеген варианттары есептеліп,
ішінен ұтымды вариантты анықтау көптеген есеп-қисап жүргізуді, шетелдің
озық тәжірибелерін пайдалануды, өнеркәсіп кәсіпорындарының бар мүмкіншілігі
мен резервтерін ескеруді, тіпті кейде ішкі және сыртқы орталарды зерттеп,
олардың теріс ықпалын болдырмауды талап етеді.
Өнеркәсіпті модернизациялау шараларына:
- өнеркәсіптің барлық өндірістік ақпараттарын жетілдіру, яғни
пайдаланатын құралдарды жаңарту, жаңа және өнімділігі жоғары техника
мен жоғары технологияны енгізу, жаңа өнім түрлерін игеру, ішкі және
сыртқы нарықтарға бәсекеге қабілеті жоғары өнімдерді шығару;
- өнеркәсіпте құрылымдық жаңартуларды жүргізу, яғни жаңа индустриялық
экономика сипатына сәйкес келетін құрылымды қалыптастыру;
- әлемдік инновациялық үрдістерге ену арқылы әлемдік шаруашылық
жүйесіне және аймақтық экономикаға интеграциялануды күшейту арқылы
жүзеге аспақ.
Осы міндеттерді шешкен жағдайда экономика құрылымында сапалы өзгерістер
болады және ол Қазақстанды тұрақты экономикалық өсуге әкеледі.
Индустриялық саясатты ұтымды жүргізу арқылы шаралар кешенінің көмегімен
мемлекет бәсекеге қабілетті және тиімді ұлттық өнеркәсіпті қалыптастыру
үшін кәсіпкерлікке қолдау көрсетеді және қолайлы жағдай жасайды.
Индустриялық саясаттың басты мақсатына Қазақстанда өнеркәсіпті
модернизациялау және экономиканы әртараптандыру, өнімнің бәсекеге қабілетті
түрлерін өндіру және экспортты арттыру арқылы ұзақ мерзімді тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз ету жатады.
Мемлекеттің индустриялық саясаты маңызы үлкен келесі әлеуметтік-
экономикалық міндеттерді шешеді:
- экономиканы индустриялық-инновациялық даму түріне бағыттауы;
- халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру;
- бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті көтеру және халықаралық экономикалық
бәсекеге белсенді түрде қатысуы;
- әлемдік экономикалық қауымдастыққа елімізді таныстыра білу.
Мемлекеттік индустриялық саясат келесі негізгі қағидаларға сүйенеді:
1. Экономиканың тиімді қызметін қамтамасыз ету бойынша нақты
міндеттерді шешуге индустриялық саясаттың бағыттылығы;
2. Индустриялық саясат, әсіресе, қаржылық қолдау көрсетуде
жариялылық және ашық болуы тиіс. Ашық конкурстарда маңызды
стратегиялық нақты міндеттерді шешетін және басым бағыттардың
қатарына кіретін немесе қолайлы және ынталандырушы бизнес
шарттарын құрайтын жобалар инвестициялық қолдау табады;
3. Экономиканың өңдеу секторының ғылыми сыйымдылығы мен жоғары
технологиялық өндірістердің басып озуын дамытуды қамтамасыз
етуге бағыттау;
4. Өнеркәсіптегі инновациялық белсенділікті күшейтуге индустриялық
саясатты бағыттау ;
5. Шағын және орта бизнесті дамытуды, әсіресе, инновациялық
үйлестіруде индустриялық саясатты бейімдеу;
6. Тең бәсекелестік шарттар мен бәсекелестік орта құруға бағыттау,
экономиканың нарықтық емес секторларын қысқарту, монополияға
қарсы саясат, қатаң бюджеттік саясатын жүргізу, барлық жеке
салықтық және несиелік жеңілдіктерден бас тарту, соның ішінде
импорт алмастыруды жүргізу арқылы индустриялық жаңа деңгейге
көтерілу;
7. Қазақстанның өңдеу өнеркәсібін экспортқа бағытау. Тиімді және
бәсекеге қабілетті дайын өнім өндірісін ынталандыру;
8. Бәсекелестік артықшылықты қалыптастыруды мақсат тұту. Оның
міндетіне жоғары технология және ғылыми сыйымды өнім түрлерін
жасау жөнінде отандық ғылымның химия және мұнай-химия,
металлургия, ядролық физика, микробиология, биотехнология,
гендік инженерия облыстарында жетістіктерге жету, шикізатты
терең өңдеу мүмкіндігін пайдалана отырып, өңдеу өнеркәсібін
көтеру жатады.
9. Индустриялық саясатты жүзеге асыру жөнінде барлық шаралар
біріктіріле отырып, бір жүйені құру керек және өзара
үйлестірілуі қажет.
Индустриялық саясаттың негізгі басым бағыттарына:
1. өңдеу өнеркәсібін дамыту;
2. жоғары технологиялық және ғылыми сыйымды өндірістерді құру және
дамыту;
3. жаңа инфрақұрылымды және ақпараттық технологияны дамыту.
Өңдеу өнеркәсібі отын-энергетика және тау-кен өнеркәсібіне қарағанда
әлемдік жағдай тербелісіне аз ұшырайды. Ол ғылыми-техникалық прогрестің
әсерінен интенсивті түрде дамиды, сөйтіп онда жоғары технологияны, ғылыми
сыйымды өнімді, қосылған құны жоғары өндірісті дамытуға мүмкіндіктері
жоғары болады. Өңдеу өнеркәсібінде орта және шағын кәсіпорындардың санын
жаппай өсіру негізінде орташа тапты қалыптастыруға болады. Бұл саланың
шикізат саласына қарағанда капитал сыйымдылығы төмен, сондықтан капиталдан
қайтарым жоғары. Сөйте тұра, шикізат саласына қарағанда капитал салымының
бірлігіне жұмыс орындарын 2-3 есе көп құра отырып, еңбек сыйымдылығы жоғары
болуын қамтамасыз етуге болады. Осы саланың дамуымен көп жағдайда адам
факторының және интеллектуалдық байлықтың жинақталуы тығыз байланысты
болады.
Сөйтіп, қазақстандық өңдеу өнеркәсібінің дамуы дамыған минералды-
шикізаттық кешеннің болуымен, қазіргі ақпараттық технологияның
мүмкіндіктерімен және ғылыми-техникалық әлеуеттің дамуы негізінде
инновациялық қызметті ынталандырудың әсерімен анықталады.
Алдағы уақытта өңдеу өнеркәсібін дамытудың нақты мүмкіндіктері келесі
облыстарда болмақшы:
- мұнай-химия және химия салалары. Пластмасса және жасанды смола
өндірісі, фосфор өнімдері, азот және минерал тыңайтқыштары, жасанды
жуу құралдары, мұнай өңдеу үшін катализаторлар, каустикалық
калцинирленген тұз;
- тау-кен металлургиялық салалар. Өнімнің жоғарғы технологялық
түрлерін өндіру;
- машина жасау саласы. Машина мен құралдарды мұнай-газ және тау-кен
металлургия кешендері үшін өндіру, ауыл шаруашылық және құрылыс
техникасын, темір жол тіркемелі құрамын және т.б. өндіру. Машина
жасауды жаңа технологияны белсенді тасымалдаудың көмегімен біріккен
кәсіпорындарды қазақстандық және алдыңғы қатарлы шетел
кәсіпорындарымен бірге құру жолымен дамыту;
Ашық экономика және өспелі халықаралық бәсекелестік жағдайында негізгі
мәнді өңдеу өнеркәсібінің халықаралық бәсекелік қабілетін дамытуға бағыттау
қажет. Халықаралық бәсекеге қабілетті өнеркәсіп салаларын мемлекеттік
қолдаудың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
- халықаралық стандарттар, мысалы ISO-9000-9003, ISO-14000 талаптарына
сәйкес келетін өнім сапасының халықаралық және экологиялық
менеджменттің халықаралық жүйесін енгізу;
- нормативтік құқықтық база, қазба байлықтар жөнінде заңнамалық
актілер және өңделетін шикізатты кешенді пайдалануды жетілдіру;
- ғылыми-техникалық білімді құруды, аралас кәсіпорындар мен ғылыми-
өндірістік интеграциялық құрылымды шетел инвесторларын тарту арқылы
жетілдіру, сонымен бірге, отандық ғылыми-техникалық өнімді әлемдік
нарыққа белсенді түрде жылжыту;
- ғылыми-техникалық және инновациялық шағын кәсіпкерлікті, шағын
бизнес инфрақұрылымының барлық деңгейін бюджет арқылы қолдау,
венчурлық инвестициялауды дамытуды ынталандыру (шетел инвесторларын
қоса есептегенде), лизинг, несиелендіру және ғылыми сыйымды жобалар
тәуекелін сақтандыру, инновациялық менеджментті дайындау,
санаткерлік меншік және ғылыми-техникалық қызмет түрлері бойынша
биржаларын құру;
- халықаралық ғылыми-техникалық қауымдастықты, жаңа ғылыми-
технологиялық бағыттар және инновациялық менеджмент бойынша білікті
мамандар дайындау мүддесінде және халықаралық кооперацияларды
дамыту, шетелде жарнамалық қызмет орындарын құру және нарық жағдайын
болжауды жүргізу;
- зерттеу, жоба-конструкторлық, тәжірибе-сынақтық және жаңаша
талдаулық және сынақтық ресурстармен жабдықталған базаны дамыту;
- жаңа ғылыми сыйымды және жоғары технологиялық өндірісті құру және
дамыту.
Сонымен, жоғарыдағы айтқанымыздарды қорытындылайтын болсақ, индустриялық
дамудың негізгі бағыттарына:
1. бесінші және алтыншы технологиялық құрылысты қалыптастыру;
2. жаңа инфрақұрылымдық (технопарктер, технополистер, инжинирингтік
компаниялар, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-техникалық аймақтар)
бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан ғылыми орталықтарда, олардың
мамандылығын ескере отырып құру, сонымен бірге, ғылыми-техникалық
әлеуеті жоғары өнеркәсіптік ұйымдар және кәсіпорындар жүйесі бар
қалаларды құру;
3. қолданыстағы ғылыми-техникалық әлеуетті постиндустриялық экономика
салаларын дамыту үшін пайдалану.
Бүгінде Қазақстан ғылыми сыйымды өндірісті дамыту үшін белгілі ғылыми
базасы бар келесі облыстардағы ғылыми әзірленімдер негізінде жүргізбек:
- биотехнологиялық және биохимиялық;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz