Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы ... ... ... ... . 6
1.2. Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер
тарихының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Орталық Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Батыс Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
1. ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы ... ... ... ... . 6
1.2. Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер
тарихының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Орталық Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Батыс Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігіміз жарияланған уақыттан бергі кезеңдегі жаңа жағдай, жаңа талаптар біздің жүріп өткен жолдарымыз бен рухани- мәдени үрдістерімізді жаңаша саралап, болашаққа тың көзқарастармен қарауға жетелеп келеді. Қазақ тарихнамасындағы ғылыми негізде әлі де нашар зерттеліп келе жатқан мәселенің бірі баспаналары мен тұрғын үйлері тарихы. Бұл мәселе көлемінде кешенді түрдегі зерттеулердің болмауы қазақтардың шаруашылығы, өмір тіршілігі, салт-дәстүрі туралы біржақты түсініктерге орын беруде. Дәлірек айтқанда, қазақтарды көшпелі болғандықтан баспанасы жұпыны киіз үймен шектелген, құрылыс ісін, архитектураны тұрақты мекен-жайды білмеген, бұл салалардан хабарсыз халық ретінде көрсету басым болып келе жатқаны белгілі. Ал бұл түсініктер жалпы қазақ халқы үшін тарихи шындықты білмейтіндердің, еуроцентризмнен арыла алмай келе жатқандардың көзқарастары. Міне дәл осындай түсініктердің дұрыс еместігін біздің тарихшылар мен этнографтар әлі де болса ғылыми тұрғыда дәлелдеп, жоққа шығара алмай келеді.
Біріншіден қазақтың елді-мекендері мен қыстауларының қалыптасу және даму тарихы біршама зерттелгенімен, әлі де болса нақтылауды, салыстыра талдау негізінде ерекшеліктерін айқындауды қажет ететтін жақтары баршылық. Сонда ғана, қазақтың қыстаулары мен елді-мекендері жөніндегі кейбір қарабайыр, біржақты түсініктерге тойтарыс берілер еді. Екіншіден, қазақтарда киіз үймен қатар, тұрақты елді-мекендердің де болып келгендігі кең көлемде зерттеліп айтылмай келеді. Алдымен сол көшпелілер мен жартылай көшпелілерде қыстау үйлердің болғандығы, ал отырықшы аймақтарда тұрақты елді –мекендердегі баспаналар мен үйлердің көптеген түрлерінің ежелден – ақ кең түрде пайдаланылып келгендігі арнай зерттеулерді қажет етеді. Үшіншіден, осында әртүрлі баспаналар мен үйлердегі тұрмыстық заттар, еңбек құралдары, үй жануарлары, қосалқы шаруашылықтар тарихы да арнайы зерттелсе елді-мекендер тарихы ғана емес, еліміздің тарихы да толыға түсер еді.
Міне осындай мәселелерге тарихшылар қауымының назарын аудару үшін біз қыстаулар мен елді-мекендер тарихы мәселелерін диплом жұмысының тақырыбы етіп арнайы алып отырмыз. Әрине бұл шағын диплом жұмысыннда тақырып көлеміндегі барлық мәселені қамту мүмкін емес. Біз «Мәдени мұра» бағдарламасы қабылданып, сол көлемде біраз шаралар іске асырылып жатқанда, қазақтың баспанасы, елді-мекендері туралы жарық көрген кейбір еңбектерге, олардағы жетістіктер мен кемшіліктерге тоқтала отырып, әлі де зерттеуді қажет ететін жақтарына көңіл аудармақпыз.
Қазақтардың ХҮІ – ХІХ ғғ. қыстаулары мен елді мекендері жөніндегі ғылыми зерттеулерді тарихшылар ғана емес, этнографтар, археологтар, тіпті әдебиетшілер мен архитекторлар да жариялаған. Мұндай әртүрлі ғылым салалары өкілдерінің бұл мәселемен айналысуы және олардың еңбектерінің мазмұндық ерекшеліктері тарихнамалық тұрғыда талдауды және бағалауды қажет етеді. Сол себепті де біздің тақырыбымыздың өзектілігі мен қажеттігі дау тудырмайды деп ойлаймыз.
Біріншіден қазақтың елді-мекендері мен қыстауларының қалыптасу және даму тарихы біршама зерттелгенімен, әлі де болса нақтылауды, салыстыра талдау негізінде ерекшеліктерін айқындауды қажет ететтін жақтары баршылық. Сонда ғана, қазақтың қыстаулары мен елді-мекендері жөніндегі кейбір қарабайыр, біржақты түсініктерге тойтарыс берілер еді. Екіншіден, қазақтарда киіз үймен қатар, тұрақты елді-мекендердің де болып келгендігі кең көлемде зерттеліп айтылмай келеді. Алдымен сол көшпелілер мен жартылай көшпелілерде қыстау үйлердің болғандығы, ал отырықшы аймақтарда тұрақты елді –мекендердегі баспаналар мен үйлердің көптеген түрлерінің ежелден – ақ кең түрде пайдаланылып келгендігі арнай зерттеулерді қажет етеді. Үшіншіден, осында әртүрлі баспаналар мен үйлердегі тұрмыстық заттар, еңбек құралдары, үй жануарлары, қосалқы шаруашылықтар тарихы да арнайы зерттелсе елді-мекендер тарихы ғана емес, еліміздің тарихы да толыға түсер еді.
Міне осындай мәселелерге тарихшылар қауымының назарын аудару үшін біз қыстаулар мен елді-мекендер тарихы мәселелерін диплом жұмысының тақырыбы етіп арнайы алып отырмыз. Әрине бұл шағын диплом жұмысыннда тақырып көлеміндегі барлық мәселені қамту мүмкін емес. Біз «Мәдени мұра» бағдарламасы қабылданып, сол көлемде біраз шаралар іске асырылып жатқанда, қазақтың баспанасы, елді-мекендері туралы жарық көрген кейбір еңбектерге, олардағы жетістіктер мен кемшіліктерге тоқтала отырып, әлі де зерттеуді қажет ететін жақтарына көңіл аудармақпыз.
Қазақтардың ХҮІ – ХІХ ғғ. қыстаулары мен елді мекендері жөніндегі ғылыми зерттеулерді тарихшылар ғана емес, этнографтар, археологтар, тіпті әдебиетшілер мен архитекторлар да жариялаған. Мұндай әртүрлі ғылым салалары өкілдерінің бұл мәселемен айналысуы және олардың еңбектерінің мазмұндық ерекшеліктері тарихнамалық тұрғыда талдауды және бағалауды қажет етеді. Сол себепті де біздің тақырыбымыздың өзектілігі мен қажеттігі дау тудырмайды деп ойлаймыз.
1. Марғұлан А.Х. Ерте дәуірдің архитектурасы //Қазақстан архитектурасы.
– Алматы, 1959. 56-85 бб.
2. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего
Казахстана. А., 1950.
3. Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы. - А., 1996. 302 б.
4. Валиханов Ч. Собрание сочинений. Т. 1. - А., 1961. – С. 112
5. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз кайсацких орд и степей.
Ч. 1, Спб., 1832. – С. 66
6. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ – начале ХҮІ
веков. А., 1977.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и
Семиречья. – А., 1985. – С. 170
8. Мыңжанұлы Н. Қазақтың көне тарихы. – А., 1993. 212 б.
9. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки
Или. – А., 1963. – С. 77
10. Акишев К.А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней. //Известия
АН Каз ССР. Сер. Общ. Наук. 1969. № 1. 17-б.
11. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮП – начале ХХ века. – А.,
1971. – С. 320.
12. Востров В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов.
– А., 1968. – С.10
13. Масанов Н.Е. Кочевая цивилизация казахов. – А., 1995.
14. Жолдасбаев С. Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан. – А.,1995. 117 б.
15. Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – А., 1983.
- С. 230
16. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л. Древний Отрар. – А., 1972.
- С. 130
17. Савельева Т.В. Оседлая культура северных склонов заилийского Алатау в
ҮШ - ХШ вв. - А., 1994. – С. 135
18. Жолдасбаев С.Ж. Зимовки – поселения и жилища казахов Семиречья
//Взаимосвязи кочевых племен Средней Азии и Казахстана. - А., 1989.
- С. 180
19. Плетнева С.А. От кочевьи к городам. - М., 1967. – С. 120
20. Меңдіғұлов М.М. Қазақстан архитектурасы. - А., 1959. - 155 б.
21. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и
металлургов Сары-Арки. А., 1992. – С. 137
22. Пищулина К.А., Письменные восточные источники о присырдарьинских
городах Казахстана ХІҮ-ХҮП вв. - А.,1977. – C. 197
23. Востров В.В., Захарова И.В. Казахское народное жилище. – А., 1968. – С.
265
24. Бартольд В.В., Очерк истории туркменского народа. – М.. 1968. – С.187
25. Марғұлан Ә.Х., Беғазы – діндібай мәдениеті. – А., 1979. – С. 248
26. Греков Б.Д. Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. - М.,1950. – С.
159
27. Марғұлан Ә.Х. Археологические разведки в центральном Казахстане.
-А., - С. 126-127, 194
28. Грязнов М.П. Памятники карасуского этапа в центральном Казахстане.
– СА, М.,1952. – С. 129
29. Агеева Е.И. Пацевич Г.И. Оңтүстік Қазақстандағы тұрақты елді мекендер
мен қалалар тарихынан. -А.,1958. - 164 б.
30. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары.-А.,1995.75-92 б.
31. Елеуов М. Шу-Талас өңіріндегі қалалар мен елді мекендер тарихы.
-А.,1998. 123 б.
– Алматы, 1959. 56-85 бб.
2. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего
Казахстана. А., 1950.
3. Жолдасбайұлы С. Жетісу тарихы. - А., 1996. 302 б.
4. Валиханов Ч. Собрание сочинений. Т. 1. - А., 1961. – С. 112
5. Левшин А. Описание киргиз-казачьих или киргиз кайсацких орд и степей.
Ч. 1, Спб., 1832. – С. 66
6. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ – начале ХҮІ
веков. А., 1977.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и
Семиречья. – А., 1985. – С. 170
8. Мыңжанұлы Н. Қазақтың көне тарихы. – А., 1993. 212 б.
9. Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки
Или. – А., 1963. – С. 77
10. Акишев К.А. Зимовки-поселения и жилища древних усуней. //Известия
АН Каз ССР. Сер. Общ. Наук. 1969. № 1. 17-б.
11. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮП – начале ХХ века. – А.,
1971. – С. 320.
12. Востров В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов.
– А., 1968. – С.10
13. Масанов Н.Е. Кочевая цивилизация казахов. – А., 1995.
14. Жолдасбаев С. Ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан. – А.,1995. 117 б.
15. Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – А., 1983.
- С. 230
16. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л. Древний Отрар. – А., 1972.
- С. 130
17. Савельева Т.В. Оседлая культура северных склонов заилийского Алатау в
ҮШ - ХШ вв. - А., 1994. – С. 135
18. Жолдасбаев С.Ж. Зимовки – поселения и жилища казахов Семиречья
//Взаимосвязи кочевых племен Средней Азии и Казахстана. - А., 1989.
- С. 180
19. Плетнева С.А. От кочевьи к городам. - М., 1967. – С. 120
20. Меңдіғұлов М.М. Қазақстан архитектурасы. - А., 1959. - 155 б.
21. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и
металлургов Сары-Арки. А., 1992. – С. 137
22. Пищулина К.А., Письменные восточные источники о присырдарьинских
городах Казахстана ХІҮ-ХҮП вв. - А.,1977. – C. 197
23. Востров В.В., Захарова И.В. Казахское народное жилище. – А., 1968. – С.
265
24. Бартольд В.В., Очерк истории туркменского народа. – М.. 1968. – С.187
25. Марғұлан Ә.Х., Беғазы – діндібай мәдениеті. – А., 1979. – С. 248
26. Греков Б.Д. Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. - М.,1950. – С.
159
27. Марғұлан Ә.Х. Археологические разведки в центральном Казахстане.
-А., - С. 126-127, 194
28. Грязнов М.П. Памятники карасуского этапа в центральном Казахстане.
– СА, М.,1952. – С. 129
29. Агеева Е.И. Пацевич Г.И. Оңтүстік Қазақстандағы тұрақты елді мекендер
мен қалалар тарихынан. -А.,1958. - 164 б.
30. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары.-А.,1995.75-92 б.
31. Елеуов М. Шу-Талас өңіріндегі қалалар мен елді мекендер тарихы.
-А.,1998. 123 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы
... ... ... ... . 6
1.2. Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер
тарихының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2. ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.1 Орталық Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30
2.2 Батыс Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігіміз жарияланған уақыттан бергі
кезеңдегі жаңа жағдай, жаңа талаптар біздің жүріп өткен жолдарымыз бен
рухани- мәдени үрдістерімізді жаңаша саралап, болашаққа тың көзқарастармен
қарауға жетелеп келеді. Қазақ тарихнамасындағы ғылыми негізде әлі де нашар
зерттеліп келе жатқан мәселенің бірі баспаналары мен тұрғын үйлері тарихы.
Бұл мәселе көлемінде кешенді түрдегі зерттеулердің болмауы қазақтардың
шаруашылығы, өмір тіршілігі, салт-дәстүрі туралы біржақты түсініктерге орын
беруде. Дәлірек айтқанда, қазақтарды көшпелі болғандықтан баспанасы жұпыны
киіз үймен шектелген, құрылыс ісін, архитектураны тұрақты мекен-жайды
білмеген, бұл салалардан хабарсыз халық ретінде көрсету басым болып келе
жатқаны белгілі. Ал бұл түсініктер жалпы қазақ халқы үшін тарихи шындықты
білмейтіндердің, еуроцентризмнен арыла алмай келе жатқандардың
көзқарастары. Міне дәл осындай түсініктердің дұрыс еместігін біздің
тарихшылар мен этнографтар әлі де болса ғылыми тұрғыда дәлелдеп, жоққа
шығара алмай келеді.
Біріншіден қазақтың елді-мекендері мен қыстауларының қалыптасу және
даму тарихы біршама зерттелгенімен, әлі де болса нақтылауды, салыстыра
талдау негізінде ерекшеліктерін айқындауды қажет ететтін жақтары баршылық.
Сонда ғана, қазақтың қыстаулары мен елді-мекендері жөніндегі кейбір
қарабайыр, біржақты түсініктерге тойтарыс берілер еді. Екіншіден,
қазақтарда киіз үймен қатар, тұрақты елді-мекендердің де болып келгендігі
кең көлемде зерттеліп айтылмай келеді. Алдымен сол көшпелілер мен жартылай
көшпелілерде қыстау үйлердің болғандығы, ал отырықшы аймақтарда тұрақты
елді –мекендердегі баспаналар мен үйлердің көптеген түрлерінің ежелден – ақ
кең түрде пайдаланылып келгендігі арнай зерттеулерді қажет етеді.
Үшіншіден, осында әртүрлі баспаналар мен үйлердегі тұрмыстық заттар, еңбек
құралдары, үй жануарлары, қосалқы шаруашылықтар тарихы да арнайы зерттелсе
елді-мекендер тарихы ғана емес, еліміздің тарихы да толыға түсер еді.
Міне осындай мәселелерге тарихшылар қауымының назарын аудару үшін біз
қыстаулар мен елді-мекендер тарихы мәселелерін диплом жұмысының тақырыбы
етіп арнайы алып отырмыз. Әрине бұл шағын диплом жұмысыннда тақырып
көлеміндегі барлық мәселені қамту мүмкін емес. Біз Мәдени мұра
бағдарламасы қабылданып, сол көлемде біраз шаралар іске асырылып жатқанда,
қазақтың баспанасы, елді-мекендері туралы жарық көрген кейбір еңбектерге,
олардағы жетістіктер мен кемшіліктерге тоқтала отырып, әлі де зерттеуді
қажет ететін жақтарына көңіл аудармақпыз.
Қазақтардың ХҮІ – ХІХ ғғ. қыстаулары мен елді мекендері жөніндегі
ғылыми зерттеулерді тарихшылар ғана емес, этнографтар, археологтар, тіпті
әдебиетшілер мен архитекторлар да жариялаған. Мұндай әртүрлі ғылым салалары
өкілдерінің бұл мәселемен айналысуы және олардың еңбектерінің мазмұндық
ерекшеліктері тарихнамалық тұрғыда талдауды және бағалауды қажет етеді. Сол
себепті де біздің тақырыбымыздың өзектілігі мен қажеттігі дау тудырмайды
деп ойлаймыз.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандағы ХҮІ – ХІХ ғғ. қыстаулар мен
елді мекендер туралы мәселелер тарихнамалық тұрғыда мүлде ал тарихи тұрғыда
ұзақ уақыт бойы арнай зерттелмей келді. Олар туралы мәселені ғылыми негізде
алғаш көтергендердің бірі Ә.Х.Марғұлан болды десек артық айтпаймыз. Ерте
дәуірдің архитектурасы атты еңбегінде және Из истории городов и
строительного искусства древнего Казахстана кітабында көне дәуірлерден
бастап соңғы кездерге дейінгі қазақ даласындағы қоныстар мен елді
мекендердің және олардағы архитектуралық құрылыс жүйелерінің қалыптасуы мен
дамуы туралы мәселелердің зерттелу туралы кейбір көзқарастарға тоқталады.
[1. 2]
Мәселенің тарихнамалық тұрғыдағы барынша кеңірек талдануын
С.Ж.Жолдасбайұлының еңбегінен ғана кездестіреміз. Еңбектің кіріспесінде
тұрақ жайлар туралы мәселенің бірнеше зерттеушінің еңбегінде айтылғаны атап
өтіледі де, Тақырыптың зерттелу тарихнамасы және деректерге талдау атты
бірінші тарауында барынша кеңірек тоқталады. Ш.Уәлихановтың, А.Левшиннің,
В.Бартольдтың, Ә.Х.Марғұланның, К.Пищулинаның, А.Бернштамның,
Н.Мыңжанұлының, К.А.Ақышевтың, К.М.Байпақовтың, В.Востровтың,
О.А.Исмағұловтың еңбектеріндегі қыстаулар, елді-мекендер, олардағы құрылыс
орындары мен олардың ерекшеліктері туралы тұжырымдарына талдау жасалған.
Біз әзірге С.Жолдасбайұлының осы еңбегінен басқа арнайы қыстаулар мен елді-
мекендер тарихына арнай тарихнамалық талдау жасаған еңбекті көре алмадық.
Жалпы алғанда жоғарыдағы тақырыптың тарихнамасы мәселенің ғылыми
негізде арнайы, кешенді түрде зерттелмегендігін айқындайды. Сондықтан да
бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі, әрі қажеттігі тағы да
анықтала түседі деп ойлаймыз.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы ХҮІ – ХІХ ғғ.
Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер туралы кеңестік және тәуелсіздік
кезеңдерінде - 1917 жылдан 2009 жылға дейінгі жарық көрген еңбектерді
тарихнамалық тұрғыда зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының деректік негізі. ХҮІ – ХІХ ғ. басындағы Қазақстандағы
қыстаулар мен елді мекендер тарихы туралы жазылған еңбектерді мазмұны, түрі
бойынша екі топқа бөлуге болады.
Олардың алғашқысы, сөз жоқ, монографиялық арнайы зерттеу еңбектері. Ал
тарихшы емес зерттеушілердің, мәселен архитекторлардың және тағы
басқалардың қыстаулар мен елді мекендер, олардағы құрылыстар туралы
мәселелерге арналған кітаптары, кітапшалары мен мақалалары да құнды
тарихнамалық деректер болып есептеледі және тарихнамалық деректердің
екінші тобын құрайды.
Бұл аталған екі топтағы ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми және
мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары, олардың ғылыми
тұжырымдарының, концепцияларының қалыптасу барысын, жалпы қыстаулар мен
елді мекендер тарихының дамуын айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты ХҮІ – ХІХ
ғғ. Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер туралы еңбектерді
тарихнамалық тұрғыда талдау. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді қажет деп есептедік:
- қыстаулардың қалыптасуы, оның ерекшеліктері мен барысы туралы
пікірлерді айқындау,
- Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасын;
- Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер тарихының
зерттелуін;
- Орталық Қазақстандағы қыстаулар мен елді-мекендердің
зерттелуін;
- Батыс Қазақстандағы қыстаулар мен елді-мекендердің зерттелуін
айқындау
Жұмыстың нысаны мен пәні – Қазақстанның ХҮІ-ХІХ ғғ. қыстаулар мен елді
мекендердің қалыптасуы, дамуы туралы жазылған еңбектердегі көзқарастар мен
тұжырымдар.
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Бүгінгі таңда
дүниежүзілік әлеуметтанушы ғылым саласында методологиялық плюрализм бағыты
кең орын алып отырғаны белгілі. Сондықтан да біз дәстүрлі және жаңа
методологиялық мектептер мен бағыттарды қатар пайдалануға тырыстық.
Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер жөніндегі жекелеген еңбектердегі
көзқарастарды талдау үшін өркениеттік көзқарастардағы тұжырымдамалық
қорытындыларды пайдаландық. Бұл методологиялық бағыттарды пайдалану
барысында салыстырмалы-тарихи, логикалық, мәселелік-хронологиялық талдау
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ
1.1 Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы
С. Ж.Жолдасбайұлының Жетісу тарихы атты монографиясында Жетісу
аймағындағы ХҮІ-ХІХ ғғ. елді-мекендердің пайда болуын, қола
дәуірінен ХІХ ғ. екінші жартысына дейінгі даму тарихы ғылыми
тұрғыда зерттелген. Ғылыми еңбектің үшінші бөлімі Қазақ халқының
елді-мекен, қоныс жайларының даму тарихы және олардың зерттелу тарихы
деп аталады.[3]
Ғалым осы бөлімде қазақ халқының елді-мекендерін ХҮ ғасырдан
бастап зерттеу үшін ежелгі дәуірлерде осы кең байтақ жерімізді
мекендеген ру-тайпалардың елді –мекендерін, қоныс жайларын зерттеу
арқылы байланыстың қандай дәрежеде болғанын және ол қоныс-
жайлардың ұрпақтан ұрпаққа жалғасып дамып жатқаны заңды құбылыс
деген негізгі мәселенің мәнін ашады. Ежелгі дүниеден бастап елді-
мекенді жүйелі түрде зерттеудің өзі ғалымның қажырлы еңбегінің
нәтижесінде жүзеге асырылғанын көреміз.
Ғалым өз еңбегін ХҮІ ғасырдан бастамай оны сонау ерте кезден бастаудың
өзінің сыры бар екені байқауға болады және ғылыми айналымға түспеген
деректерді қолдана отырып тарихтың ашылмай жатқан сырларын ашуға баса көңіл
аударған.
Ғылыми еңбекте жеріміздегі елді- мекендердің ежелгі қола
дәуірден бастау алатынын дәлелдеген энциклопедист ғалым
академик А.Х. Марғұланның Ерте дәуірдің архитектурасы деп аталатын
ғылыми құнды еңбегіне шолу жасап , баға береді.[1]
Академик Ә.Х. Марғұлан, өзінің еңбегінде археологиялық қазба
жұмыстарының қортындыларына сүйеніп, құрылыс ісінің өнер дәрежесіне
жетіп, өркендей бастауы қола дәуірінің соңғы кезінен бастау алатынын
анықтап: Тарихи топография үйсіндер мен қаңлылардың қыстақ-
кенттерінің үш типі болғанын көрсетеді :
1. Қыстақтардың тау өзендердің аңғары мен тау етегіндегі
сайларда орналасқан ірі тұрақтар (қыстау). Үйсін тұрақтарының
қалдықтары Алатаудың бүкіл етегінде, қазіргі Шелек, Түрген, Есік,
Талғар, Алматы, Қарғалы , Ақсай, Қаскелең қыстақтарының төңірегінде
жиі кездеседі.
2. Қыстақтардың екінші типіне толық отырықшы болып егіншілікпен
айналысқан қыстақ-кенттер тобы жатады.
3. Қыстақтардың үшінші типі- тайпа одақтарының күшейген
дәуірінде туған астана-қалалар- деп қоныс жайлардың бөлінгенін
анықтап, оларға жеке-жеке түсініктеме беріп, олардың археологиялық
қазба жұмыстары кезінде табылған орындарды көрсетеді. Бұл
деректен біз үйсіндер мен қаңлылардың тұрақ қоныстардың болғанын және
олардың қандай дәрежеде дамығанын байқадық. Осы қоныс жайды бөлуде
кейбір ескеретін жағдайлардың мәніне ғалым көңіл
аударған,Ә.Марғұланның қала мен кентті екі типке бөлу дұрыс еместігін
нақты дәлелдерді келтіріп дәлелдеген.
Автор елді-мекендердің атауларына ерекше тоқталып мынандай
пікір білдіреді: Халқымыздың тұрақты қоныс - жайларының болғандығын
анықтауда, қыстау, қыстақ , кент немесе қала, шәһәр, қорған, бекініс,
қамал, уақытылы қорғандар сияқты сөздердің өздеріне тән мән-
мағынасын толық ажырата білу қажет . Ғасырлар тереңінен, қазақ
топырағында жаратылған ру-тайпалардың өсіп- дамуымен қатар бірге
жасап-дамып келе жатқан сөздер. Тұрақты мекен-жайлардың әртүрлі
атауларының болуының өзі-ақ қазақ жеріндегі отырықшылықтың, ол
жартылай немесе тұрақты отырықшылық болсын халқымыздың өзімен көрші
жатқан отырықшылықпен айналысатын елдермен байланысының нәтижесінде
болсын, кейбір шапқыншылықтың әсерінен Қазақстанға келіп, олардың
тұрғындары мен араласудың бір-біріне әсер етудің нәтижесінде болсын,
әйтеуір жерімізде тұрақты мекен-жайлардың салынғандығы айдай анық.
Осы айтылғандардан біз қазақ жерінде тұрақты қоныс жайдың
салынғанын елді мекендердің атауларынан ақ анық байқайтынымызды автор
нақты көрсетіп берді.
Қазақ жерінде елді-мекендердің әрқайсысының атауының болуы
отырықшы елдің өмір сүргенін анық байқатады және атауларының
қазірге дейін ұрпақтан -ұрпаққа беріліп келе жатқанын көреміз.
Қазіргі кезеңде қаладағы ,ауылдағы кәсіпкерлер мал шаруашылығымен
айналысып таулы жерлерде қыстақ- қыстаулар салып онда өмірдің
қазіргі кезеңіндей ғып құрлыстар салып жатқанын білеміз.
Елді-мекендердің атауының болу және ол атаулардың қазірге дейін
сақталуы бұл тарихтың тоқтамай үздіксіз диалектикалық даму жағдайында
болғанын көрсетеді.
С.Жолдасбаев өз еңбегінде осы мәселені зерттей келе негізгі
қортындыға келген: Қыстау мен қыстақтардың дамуы тарихи жағдайға
әлеуметтік - экономикалық жағдайларға көп байланысты болған. Егер
қыстаудың салынған жері тарихи тұрғындарын әлеуметтік-
экономикалық, мәдени жағдайын қанағаттандыратын болса ол қыстаққа
айналып, ал қыстақ ірі қалалы дәрежеге көтеріліп ірі елді мекендерге
айналып отырған. Жеріміздегі атақты ірі қалаларымыз Сауран,
Түркістан, Отырар, Тараз, Сайрам сияқты т.б. қалалар өздерінің
алғашқы кезін сонда қыстау, қыстақ сияқты елді-мекендерден бастаған.
Қыстау - ол уақытша қыстың суық кезінде мекендейтін тұрақ
жайлар салынған жерді айтқан. Қыстақ - бір орында тұрақты өмір
сүретін шағын елді-мекендерді айтады.[3]
Ғалым қандай мәселені зерттемесін оларды дәлелдеу үшін бірнеше
дәлелді себептерді көрсетеді, яғни бұл әдіс-тәсілдің өзі тарихи бір
жағдайдың нақты болғанын және дәлелді шындық екенін ғылыми тұрғыда
көрсете білген дарынды ғалым екенін байқауға болады.
С.Жолдасбаев қыстау мәселесін зерттеген кезде К.А Пищулинаның, А.
Левшинның, Н.Харузиннің, Шоқан Уалихановтың, Фазлаллах Ибн Рузбиханның,
П.Хворостанскийдің, Н.М. Карамзиннің еңбектеріндегі мәліметтерді дерек
ретінде пайдаланған.
Осы қыстау мәселесінде тағы бір дерек ретінде орыс ғалымдарының
еңбектеріндегі мәліметтерді пайдалана білген. С.Жолдасбаев А. Левшинның
Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацих орд и степей деген
еңбегіндегі деректерді пайдаланған.Осы еңбек 1832 жылы баспадан шыққанан
бері қазіргі уақытқа дейін қазақ өмірін зерттеушілердің ешбірінің назарынан
тыс қалған емес. [5]
Н.Харузиннің История развития жилища у кочевых и полукочевых
тюркских и монголских народностей России деген еңбегін дерек ретінде
қолдана білген. Онда Балқаш бойында қазақтардың ХҮІІІ ғасырда тұрақты
қыстауы болып , онда қора-жай салғаны жайлы жазады. Бұл дерек қазақ
халқының тұрақты өмір сүргені сонау ерте заманнан келе жатқанын
байқататынын көрсетеді.
Бұл деректерді нақтылап көрсетуі қыстаулардың даму барысында ол қалаға
айналатынын байқату еді.Сонымен қатар тарих беттерінде жазылған отарлау
саясатының мәліметтеріне қарсы , қазақ халқы таза көшпелі ел деген
теорияға қарсы жинақталған дәлелді соққы болып есептеледі.
Сонымен қатар “Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков” деген еңбек
бұл этнологиялық зерттеуден ежелгі тайпалар бір жерде қыстап, тұрақжай
салған деген теория қазіргі кезде көрнекті археолог К.Ақышевтың
археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесімен дәлелденіп отыр. Қазақстанның
ХV-ХVІІ- ғасырларының саяси-әлеуметтік-экономикалық жағдайын зертеген
ғалым көрнекті тарихшы К.А Пищулинаның “Юго-Восточный Казахстан” еңбегінде
“иайлық”( жайлау), “қишлақ”( қыстау) деген сөздердің кездесуі сол ХІV-ХVІ
ғғ. жайлау, қыстаулардың болғанын хабарлап тұрғанын С.Жолдасбаев дерек
ретінде пайдаланған , ал Письменные восточные источники о
присырдарьинских городах Казахстана ХІV-ХVІІ вв. - жазған еңбегінде К.А
Пищулина парсы-түрік деректеріне сүйене келе мынандай қортындыға
келгенін байқауға болады:
Бұл зерттеуден біз елді-мекендердің экономикалық байланысы негізгі
байланыс екенін және басқа байланыстың экономикалық байланыспен
дамып жетілетінін байқаймыз . [6. 22]
Осы қыстау мәселесіне байланысты ғалым Ш.Уәлихановтың, К.Струве, Г.
Потанинның, В. Остафьевтің ,С. Ахинжановтың зерттеген деректеріне сүйеніп
қазақ халқының тұрақты қыстауының болғаны ,ол ұрпақтан –ұрпаққа мұрға
беріліп отырғанын дәлелді дерек ретінде қолдана білген.
Ғалым В.В.Востров ,И.В. Захарова “ Казахское народное жилище” деген
еңбегіндегі қазақтар Балқаш, Бетпақдалада, Мойынқұмда қыста көшіп жүруге
қолайлы жайлым болмағандықтан бұл аймақта тұрақжай өркендемеді деген
пікірлерімен келіспейтінін былай білдіреді:” біріншіден, Бетпақдала мен
Мойынқұм ешқашан қысқы жайлым болмаған. Керісінше Бетпақдалада
қазақтардың жайлауы болған, ал екіншіден жоғарыда келтіріліп отырған
деректердің өзінде бұдан 100-150 ж. бұрын қысқы жайлымдар ХҮІ-ХҮІІ ғғ.
бөлініп қойылған. Ал тұрақ-жай “дамымай” қалған себебін басқа жақтан
іздеген жөн ” деген қортындыға келеді С. Жолдасбаев.[23]
Ғалым өзі қолданған деректерді саралай келе қыс- таулардың
орналасқан жерін екіге бөледі: оның біріншісі қыстаулар таулы
аймақтардың күнгейлі шатқалдарына орналасқан, ал екіншісі ірі
өзен бойларының ну тоғайлы жерлерінде бой көтерген деп қыс-
тау дың дамуын сонау ерте кезден бастау алып ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келе жатқанын нақты көрсете білген. Осы қыстау
мәселе- сіне байланысты С.Жолдасбаевтың Қыстаулар – тұрақты
ғұмырдың белгісі деген мақаласында да көруге болады: -
Сонымен жерімізде қыстаудың пайда болу тарихы ғасырлар
тереңінде жатқандығын, онда өмір сүрудің мол тәжірибесі көне
дәуірлерден ұрпақтан-ұрпаққа беріліп жалғасып келе жатқан
дәстүр деп ұғынған жөн. Қыстау басқа қоныстарға қарағанда
ауыспалы болуды көтермейді. Сол үшінде қыс- тау болатын жер
алғашқы кезден-ақ мұқият таңдалып алынуға тиіс. Ол үшін,
қыстауға қолайлы жерді таңдап алуда негізінен қан- дай
қолайлы жағдайлар талап етіледі:
1. Қыстауға алынатын жерде, тұрақ жай салуға қажетті табиғи
құрылыс материалдары мол болуға тиісті.
2. Қыстау тұрған жер немесе оның аймағы қыстың суық
күнінен сақтану үшін табиғи отын-су көзіне ырғын болу керек.
3. Негізгі басты мақсат мал басын қыста аман алып шығу
үшін, қысқы жайлымның шөбі мол болумен қатар, қыстың ызғарлы
қарлы боранынан малды орғайтындай тоғайлы не жел тимейтін
қалтарас жерлер болуға тиіс.
4. Қыстаудың тұрған жері ит-құстан, (қасқырдан), ұры-қарыдан,
барымта - жаугерлерден сақтана алатындай табиғи бекіністі келген
ыңғайлы жерлерге салынуы керек.
5. Қыстаудың тұрған жері қыстың қысқы күнінің тапшылығын
ескеріп күңгейлі, жел тимейтін өзекшелерге салынғанын, тарихи
тұрғындар мұқият ескерген.
6. Қазақтар қыстау маңында егін салу жағында қарастырған .[3]
Ғалымның қыстау-қыстақ салған кезде еске сақтайтын талаптары,
қарастырылып отырған тақырыпқа байланысты зерттеушілердің
еңбектерінде кездеспеуі осы мәселемен айналысып жүрген ғаламдардың
баса көңіл аудармағанын байқаймыз. Ал қыстау- қыстақ салған
кезде халық осы талаптардың барлығын сақтап отырған, яғни қыстау
салған жер қолайлы болуы, малға шөптің мол болу, сонымен қатар ит-
құстан, ұрлықтан аман болуын ескеріп отырғаны, қазіргі кезде
салынып жатқан қыстақ- қыстаулардан байқауға болады.
Ғалым тұрақты қоныс жайдың тағы бір түрі кент, шаһар деген
атаулардың пайда болу және дамуына да ғылыми талдау жасаған.
Халқымыздың ауыз әдебиетіндегі Кент сөзінің жиі кездесуіне
қарағанда, мәселен Кенттің жайласа, үзілмейді базары шумағынан қала
деген ұғымды беріп тұрғандығын көреміз - деп автор ауыз
әдебиетіндегі жырлардың шумақтарына жүгінген.
Әсіресе біздің халқымыздың тілінде Ташкент, Шымкент, Жаркент
т.б. қалалардың аты соңғы орта ғасырдағы қалалық жайлар туралы
айтылып жүр - дейді автор.
Осы анықталған мәліметтерден кент –қала деген сөздер бір мағананы
беріп тұрғанын байқаумызға болады.
Ғалым жазба деректердің материалдарына сүйене отырып, шаһар сөзі
парсылардың өте сирек қолданылатын сөздері екенін және билік
жүргізушілердің бекініспен салынған шағын қалаларды айтқанын ғылыми
еңбекте көрсеткен.
Түркі тайпаларының сөздік қорын зерттеген М. Қашқаридің сөздігіне
қарағанда кент, шәһәр өздерінің көпшілік түркі тайпаларында
айтылғандыған хабарлайды. Махмуд Қашқаридің Түбі бір түркі тілі
(Диуани луғат ат-турк) еңбегіндегі Түркі халықтарының мекен-жайлары
мен тау-теңіздері деген бөлімінен үзіндіні дерек ретінде ғалым көрсеткен
:
Канд - кент, шаһар. Қашқар шаһары Ордакент деп аталады. Бұл Хан тұратын
орда – астана деген ұғымды білдіреді. Шаһардың ауасы таза болғандықтан,
Афрасияп сонда тұрған. Бұл Шаһар төменгі Шынға жатады.
Бір сөздің өзіне ғана нақты түсініктеме беру арқылы кент,шаһар
сөздерінің қазіргі қала мағанасын беретінін нақты көрініп тұр. Ханның
тұратын ордасын-астана деп атауының өзі үлкен мағананы білдіреді.
Мәселен, қазақ хандарының ордалары олардың астанасы болған, қазіргі кезеңде
мемлекет басшысы Президент мемлекеттің астанасында орналасқаны белгілі.
Астана бұл сонау ерте кезден бастап ханның ордасы екені қазірге дейін
өзінің күшін сақтағанын байқауға болады.
М.Қашқари өз еңбегін мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-
көркем мұра болып қалсын деген ниеттпен жаздым деген сөздері қазіргі
кезеңде шынымен тарих беттерінде мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-
көркем мұра болып есептеледі.
С.Ж.Жолдасбаев тұрақты мекен жайдың тағы бір түрі қамал, бекініс
тердің қалыптасуы мен дамуына да ғылыми зерттеу жүргізген. Әсіресе Ш.Ш.
Уалихановтың, Н.А.Абрамовтың, А.Картыковтың және ауыз әдебиетіндегі
деректерге көңіл аудара отырып, ғылыми еңбегіне қажетті материалдарды
пайдаланған.
Жетісу жерінде бірнеше рет болған Ш. Уалиханов Из Тарихи- Рашиди
еңбегінде Ұлы жүз жерінде айналасына ор қазылған бекініспен салған
қорғандар көп кездеседі[i] ғалым өз кезінде Жетісу аймағының гүлденген
өмір болғандығын, жермен бірдей жер болып кеткен қалалармен қыстақ-
кенттердің орындарының көп кездесетіндігін, ал енді бүгінгі күні ешнәрсе
болмағандай өлкенің қаңырап бос қалып елінің көшпелі өмірге айналып
отырғаны-ай деп қынжылады деп автор көрсетеді.[4]
Осы Жетісу өңірінде ХІХ ғ. аяғында археолог Н.А.Абрамов
және А.Картыков өз зерттеу жұмысын жүргізіп, ондағы
бекіністер туралы мәліметтерді келтіреді.
Ғалым жазба деректерді зерттеу барысында археологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесімен бірге сараптама жұмысын жүргізе отырып, ғылымға
дәлелденген деректерді қалыптастырған.
Ғалым тұрақты қоныс жайлардың атауларының барлығына ғылыми сараптама
жүргізіп , қазақ жеріндегі халықтың өмір сүруінің нақты көрінісін
ажыратуға күш салған.Осы деректер негізінде қазақ халқының отырықшылық өмір
сүргені анық байқалатынын көреміз.
Жетісу аймағындағы халқымыздың мекен-жайларын зерттегенде тек осы
аймақпен шектелмей бүкіл қазақ жеріндегі көне дәуірден жалғасып келе жатқан
елді-мекендерді тұтастай жүйелі түрде қарастырған. Жетісу тарихы – елді-
мекендердің даму тарихын жүйелі түрде әр дәуірдің археологиялық қазба
жұмыстарының қортындылырына сараптама жүргізу арқылы Қазақстан
жеріндегі археологиялық жетістіктерді нақты көрсеткен .
Оған дәлел ретінде С.Жолдасбаев Алматы обл. Ұйғыр ауданының жеріндегі
Шарын өзенінің бойында Сартоғай деген жерде, Райымбек ауданы Әмірсай
өзенінің бойынан сақ тайпаларының елді мекендердің табылуын еңбекте
пайдаланған.
Сонымен бірге бұл табылған елді мекендердің орны өте құнды
жаңалық болып есептеледі және сақ тайпасы таза көшпенді халық
деген деректерге қарсы соққы болып есепелетінін нақтылай түседі. Осы
сақ тайпасының жартылай отыршылықта болғаны жайлы Ш. Уалихановтың
еңбегіндегі сөзін дәлел ретінде келтіреді- осы европалықтар
арасында көшпелі тайпаларды ат құлағында ойнаған көші-қонысы
белгісіз жыртқыш тағылар деп түсінеді, ал сол тағылардың
өздеріне тән жазбаша немесе ауызша сақталған бай әдеби
мұраларының бар екендігін сезбейді деп жазған. [8]
Шығыстың атағын жер жүзіне өзінің еңбегімен жеткізген ғұлама ғалым
Шоқан Уалихановтың айтқан пікірлері қазіргі кезеңде тарихты
зерттеушілірге нағыз ғылыми азық болып есептеледі. Ш.Уалихановтың айтқан
пікірлерінен көшпелі деп отырған халықтың бай тарихи дамуы бар екенін
басқа халықтың санасына жеткізу болып есептеледі. С.Жолдасбаев та
Ш.Ш.Уалихановтың құнды шығармаларына ғылыми көзқараспен қарап, өзінің
еңбегіне қажетті дерек ретінде өте орынды пайдалана білген.
С.Жолдасбаев елді мекенді зерттеген кезде қазақ жерінде мекендеген ру-
тайпалардың тарихын зерттеген зерттеушілердің В.В. Бартольдтың,
С.П.Толстовтың, К.А.Ақышевтың, Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевичтердің, Б.Г.
Гафуровтың, С.А.Ахинжановтың, Б.Көмековтың, К.М.Байпақовтың, Г.А.
Федодоров-Давыдовтың, Л.Б.Ерзакевичтің еңбектерін ғылыми сараптама жүргізу
арқылы өз еңбегіне қажетті дерек ретінде пайдалана білген.
С.Жолдасбаев еңбегінде К.Ақышевтың еңбектеріндегі мәліметтерді
дәлелді дерек ретінде өте орынды қолдана білген.Осы анықталған деректер
ғылыми еңбектің негізгі ұйтқысы деп қарастырсақ артық кетпеген шығармын
деп ойлаймын.
Жетісу өңіріне үйсіндердің елді-мекендердің салыну туралы дәлел
ретінде К.А. Ақышевтың ”Зимовки поселения и жилища древних усуней” деген
еңбегінде Ақтас 1,2 қыстауларындағы тұрақ-жайлардың ашылуын
алады.Осы археологиялық зерттеу негізінде елді мекеннің үстінгі мәдени
қабаты соңғы орта ғасырдағы қазақ халқының құрамындағы Албан тайпасының
адамдарының мекен-жайы екені белгілі болғанын тарих беттерінен көреміз.
К. Ақышевтің Курган Иссык деген еңбегінде сақ дәуірінің алтын киімді
адамның табылуы сақ тайпаларының мәдениетінің қандай дәрежеде
дамығанын дүние жүзіне таныстыруы да белгілі бір дәлел ретінде
қолдану арқылы, қазақ халқының мәдениетінің өркениеттік даму барысын
сонау сақ дәуірінен бастау алғанын автор нақты көрсетіп берген.[10]
Автор Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының бауырайларындағы сақ
тайпаларының патша обалары жартылай отырысты өмірдің айғағы
деп көрсетеді. Сақ дәуірінің аса көрнекті маманы К. Ақышевтың
зерттеулерінің нәтижелерінен осы дәуірдегі жартылай отырысты өмірдің
болғанын дәлелдейтін деректерді келтіреді .Олар Есік, Талғар
қалаларының төңірегендегі аумағы 80-90 м. биіктігі 10-18 м обалардың
көрністерінен байқауға болады деп көрсеткен.
Бесшатыр тарихи тұрғындарының тұрақты мекен жайлардың
болғаны туралы тағы бір дәлел келтіреді ,ол: зираттардың ұзындығы
2 км, кеңдігі 1км жерге 30-астам ірі обалар 90-астам
тастан жасалған қоршаулар қаншама тас қарауылдардың тұрғызылуы
және ең үлкен обаны тұрғызу үшін 300 астам бөрене, 80,5
мың куб. м тас, құм, топырақ үйіндісін дайындау үшін 60-65 мың
адамның күші кеткені жайлы К. Ақышевтің мәліметтерін дәлел ретінде
көрсетіледі.
Осы дәлелдерді зерттеуінің нәтижесінде Жетісу аймағындағы
тұрақты елді мекендер сақ тайпасынан бастау алатынын
дәлелдеп бергенін көреміз. Жүйелі түрде зерттелген дәлелдердің
нәтижесінде осындай өте құнды деректің пайда болғанын
байқаймыз.
Қазіргі кезеңдегі ғалымдардың көп жылдық зерттеулердің қортындысы
ретінде мемлекеттің дамуы сақ дәуірінен бастау алады деген пікір өте
үлкен бір жетістік болып есептеледі. Осының өзі қазақ халқының көшпенді,
жартылай көшпелі ел ғана емес сонымен қатар отырықшы ел болған деген
деректің негізі болып есептеледі.
Ғалым сақ және қаңлы тайпаларының тарихи мәліметтерін тарихи зерттеп
қана қоймай, оны археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесімен байланыстыра
отырып дәлелдеген , сонымен қатар оғыз, қыпшақ, қимақ ,албан тайпаларының
орналасқан елді-мекендерінде зерттеген.
Албан тайпасының мекендеген туралы мәлімет негізінде К.М
Байпақовтың мәліметтерін көрсетеді. “ Ұйғыр ауданы Сүмбе селосының
жанынан ескі қаланың орнын Хғ. жазба деректерде кездескен Лабан деген
қаланың атымен байланыстырады. Кезінде қаланың иесі Күтегин Лабан болған
тәрізді. Максидидің деректеріндегі қаланың тізімінде кездеседі.
К.М.Байпақов болжауы бойынша Лабан аты өзгерген Албан емес пе
деген пікірді ұсынады.” Ал этнографиялық зерттеулерде В.В.Востров.,
М.С.Мұқановтардың “Родоплеменой состав и расселение Казахов”- деген
еңбегінде осы Жетісу жерінде албандардың мекендегені жайлы деректерді
келтіреді.” Крайний юго-восток уезда, от р. Или на севере до предгорий
Алатау на юге и востоке, занимали роды племени албан. ”Бұл деректе
албандардың орналасу аймағын көрсетіліп, қазіргі кезде де осы жерлерде
албандардың өмір сүріп отырғаны ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқанын
байқауға болады.[12]
Ал жонғар шапқыншылығы кезінде елін, жерін қорғаған батыр Райымбек
осы албан жерінен шықаны тарихта белгілі.
Автор Жетісуда палеоэтнографиялық жұмыс кезінде табылған орындарға
байланысты Райымбек батырдың болған жерлеріне байланысты жер
атауларын келтіреді:
1) Райымбектің жоңғарларға қарсы шайқасқан жері
Майдантөбе, Шелек ауданы мен Кеген ауданының аралығында
көк жазықта кішкене ғана екі төбе.
2) Райымбек батырдың Іле бойында және бір күші басым жаумен
шайқасқан кезінде сарбаздары жаудың қоршауында қалып қойып,
(бұл жерде бұрын демалыс орны болған Аяққалқан курортының жанында)
Іленің суынан өтпек болғанда су тоқтап жол беріпті деген аңыз.
3) Райымбектің ат байлаған тораңғысы . Ол жер қасиетті тораңғы
болып есептеледі.
4) Райымбек бастауы, Торайғыр тауының етегінде
5) Райымбек қыстауы, осы бұлақтың оңтүстік шығыс жағында,
Торайғыр тауына барып тірелетін сайдың ішінде орны сақталған.
Бұл деректерден біз сол кездегі елді-мекендердің қазірге
дейін өзінің тарихи маңызын жоғалтпағанын көруге болады. Қазіргі
кезде Райымбек бастауы деген жерде ескерткіш орнатылып оған халық
барып батырдың болған жеріне бас иіп тағзып етіп жүр.
Автор : “Келтіріліп отырған деректерден байқалатыны Х-ғ. бастап соңғы
орта ғасырға дейін елді мекендердің бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып
келе жатқандығын көреміз-”деп зерттеу жұмыстарының нәтижесінде жазба
деректер археологиялық деректермен толықтыру арқылы нақты деректің пайда
болғаны тарих бетеріне енгенін көреміз.[12]
Ғалым өзінің еңбегінде ауыз әдебиетінің деректеріне көңіл
аударып өте үлкен жетістікке жеткенін байқаймыз. Елді мекендерді
зерттегенде батырлар жырына, аңыздардағы деректерге зерттеу жүргізу
арқылы археологиялық қазба жұмыстарының қортындыларымен салыстыра отырып
нақты дәлелденген деректерге ие болған. Яғни, Қобыланды , Қамбар, Алпамыс
батыр жырларын, Қорқыт ата кітабы, Асан қайғы аңыздарын зерттей отырып
тарихшы археологтардың деректерін салыстыра отырып, қазақ жерінде елді-
мекендердің үздіксіз даму да болғанын дәлелдеп берді.
Ғалым тарихи кезеңдерге жеке-жеке тоқталып, ондағы деректерді
археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелерімен салыстыра отырып үлкен
жетістікке жеткенін көруге болады.
С.Ж.Жолдасбаевтың “ Жетісу тарихы” - Қазақстанның тұтас бір тарихи-
географиялық аймағының ортағасыр мен жаңа ғасыр аралығындағы тарихын
байланыстыратын, екі дәуірді жалғастыратын көлемді зерттеу еңбегі -деп Б.
Кәрібаев бұл еңбекке жоғары баға береді.[3]
Осы зерттеліп отырған кезеңге байланысты зерттеу жұмыстары тек Қазақ
хандығының әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайына баса көңіл аударған.
Ал елді-мекендердің орналасуы аз зерттелген, тек қалалық өмірге
байланысты зерттеу жұмыстары молшылық.
Қазақстан жеріндегі отрықшы елді-мекендердің пайда болу және даму
мәселесі қазіргі археологиялық ғылымның негізгі өзекті мәселесінің бірі
болып есептеледі.
Тарихта елді-мекендер жайлы жазба деректер өте аз болғандықтан оны
зерттеу жұмыстары баяу жүрді. Ал археологияның дамуымен елді-мекендерді
зерттеу жұмысы одан әрі даму алып, зерттеу жұмыстары ғылыми еңбек болып
жарыққа шығып жатыр. Елді-мекендер мен тұрақ-жайлар да қалалар сияқты қазақ
халқының әлеуметтік- экономикалық, рухани дамуына әсер етеді. Халқымыздың
елді-мекендері, тұрақты үй-жай салудың жергілікті жағдайға байланысты
дәстүрлер мен ерекшеліктері анықталуда.
Қазіргі кезеңде археологиялық қазба жұмыстары Қазақстан
Республикасының барлық өңірінде жүргізіліп жатыр. Археолог ғалымдардың
көпшілігі өздерінің ғылыми жұмыстарын Оңтүстік өңірдегі елді-мекендердің
даму барысына арнаған. Осы елді-мекендерге байланысты алғашқы ғылыми
зертеулерінде А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И. Пацевичтердің, Л.Б.
Ерзаковичтің, М.С. Мерщиевтің еңбектерін жатқызуға болады.
А.Н.Бернштам еңбегінде Жетісу жеріндегі қазіргі Алматы қаласы
мен оның жанында орналасқан елді-мекендер мен қалашықтарға
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелеріне сүйеніп
алғашқы өмірдің ұшқынының пайда болған кезден бастап 19 ғасырға дейінгі
кезеңге тарихи археологиялық қысқаша сипаттама берген.
Ғалым археологиялық қазба жұмысы нәтижесінде Ұзынағаш және
Алексеевка селоларының маңайынан қола дәуірінің ескерткіштерінің табылуы
осы жерде халықтың Іле Алатауының бөктеріндегі шұрайлы жерлерді
мекендегенін дәлелдейді. Алматы түбіндегі Горный Гигант колхозының
жеріне және Талғар , Көксу мен Қаратал өзендерінің арасындағы Талдықорған
қант зауатының маңайындағы Қойлық (Дүнген) елді-мекеніне қазба жұмысы
жүргізілу кезінде ІХ-Х ғғ. кезіндегі ыдыс аяқтардың табылуы сол елді-
мекендерде отырықшылықтың болғанын хабарлайды.
К.М.Байпақовтың “Солтүстік - Шығыс Жетісудағы қалалар мен елді
мекендер” атты ғылыми еңбегінде отырықшылықтың дамуының кезеңін және
анықталған елді мекендердің орналасуының ерекшеліктерін қазіргі
кездегі әдіс тәсілдерді қолдана отырып көрсеткен.[7]
Сонымен қатар сақ дәуіріндегі анықталған елді мекендерге
сипаттама беріп, оның ерекшеліктерін анықтап көрсеткен.
Алматы қаласының солтүстік-шығысында 24 шақырым жерде анықталған
Тұздысай елді мекеніне ғылыми сипаттама берген.
Ғалым “ұзақ жылдар бойы жинқталған архологиялық материалдарды ой
сараптауынан өткізу Солтүстік-Шығыс Жетісудың ортағасырлық қалалар мен
қоныстары жайлы толық түсінік береді“, деп қорытынды жасаған.
Алматы облысындағыы қазіргі Талғар қаласының аты парсы жазба
деректеріне қарағанда ІХ ғ. қаланың аты Талхиз болып аталған. Академик Ә.
Х. Марғұланның пікіріне қарағанда Талхиз талғардың өзгеріп жазылған түрікше
аты шын мәнінде аталып жүрген Талғар қаламыз сол Талхиз дейді. Қаланың
қазіргі көрінісі тік төртбұрышты (300*300м.). Айнала тұрғызылған дуалы
құлап дөңес бел болып жатыр. Ортасында тастан, шикі кірпіштен салынған
үйлердің орны. Көшесіне тас төселген. Көзе пісіретін ошақтардың орны
табылған. Дуалға жүргізілген тексеру жұмысы – оның астыңғы қабатын, негізін
саз балшықтан құйып жасаса, ал үсті шикі кірпіштен тұрғызылған. Дуалдың
солтүстік – шығыс және шығыс жағында үш – төрт гектар жерге жуық рабадтың
орны байқалды. Қазіргі кезде ло жерге алма ағашы отырғызылып, жеміс – жидек
айдайтын жерге айналған. Жерді жыртқанда жыл сайын көзелердің сынықтары
жердің үстіне шығып көпір болып жатыр, ішінде түрлі – түсті бояумен
боялғандары көп. Қаланың ішінде солтүстік – шығыс жағындағы бұрышта
жүргізілген қазба жұмысы кезінде бір жерден алты тал темір үзеңгі табылған.
Осының өзі қаланың тұрғындарының жерді өңдеумен қатар мал шаруашылығымен де
айналысқандығын көрсетеді. Қазба жұмысының кезінде алынған материалдарға
қарағанда қала тұрғындарының Орта Азия, Қытай Индия сияқты ірі елдермен
сауда қарым-қатынас жасаған. Қалада қолөнер дамыған. [14]
Ерте ортағасыр кезіне жататын қалалардың ішіңде жазба деректерде
Жетісуда Қойлық, Алмалы, Екіөгіз (Шеңгелді) тағы басқа қалалар белгілі. Бұл
қалалардың ішіңде әсіресе Қойлық қаласы атақты. Ол Қарлұқ қағандығының
(ханының) (IХ- Х ғ.ғ.) орталығы болған.ХІІ ғ.деректердің жазуы бойынша
Алмалы қаласына 8- 9 қалашықтар бағынышты болған. Олар қалаға астықтың
барлық түрін беріп тұрған. Шеңгелді қалашығынан немесе Екіөгіз қаласынан
Ш.Уалиханов тапқан су жүргізетің қыш құбырларға қарағанда, қалалар өз
кезінде гүлденген өмірдің бесігі болған.
Оңтүстік Қазақстанда және Жетісу жерінде аты белгісіз болып жатқан
үлкенді- кішілі қалалардың ұзын саны 300-ден асады. Олардың кейбіріне қазба
жұмысы жүргізілді. Алайда, олардың барлығына талдау жасау мүмкін емес, ол
біздің мақсатымызға да жатпайды. Біздің алдымызға қойған мақсатымыз сол көп
мұраларды пайдалана отырып, олардың ішіндегі ең бастыларынан алынған
археологиялық материалдар бойынша жазба деректермен салыстыра отырып
Қазақстан жеріндегі ерте және орта кезіңдегі ортағасыр дәуіріндегі
феодализмнің дамуын түсіндіру. Жеріміздегі феодализм, дамуын тек теориялық
жағынан емес нақты археологиялық жағынан да дәлелдеу. Сондықтан қазіргі
кездегі әр жерлерде жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеу жұмыстардың
теориялық, практикалық маңызы зор болып табылады.
2. Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер
тарихының зерттелуі
Ал Е.И.Агеева, Г.И. Пацевичтердің Оңтүстік Қазақстандағы тұрақты елді-
мекендер мен қалалар тарихынан деген еңбегі 1947-1951 жылдар аралығындағы
археологиялық экспедицияның Оңтүстік Қазақстанға жүргізген қазба
жұмыстарының нәтижесі ретінде жазылған.
Ежелгі Қазақстан тарихындағы негізгі өзекті мәселе бұл тұрақты елді
мекен мен қалалардың даму тарихы болып есептеледі.[29]
Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтердің еңбегінде осы елді мекендерге
байланысты өздерінің археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелеріне сүйеніп
қортынды жасаған. Отырықшы елді-мекендердің пайда болу процесі,Орталық
Азияда құлдық қоғамның дамумен байланысты болса, ал Оңтүстік Қазақстанда
феодалдық дәуірге дейін ішкі көшпенділіктің дамуымен және жер игерудің
нәтижесіне байланысты болғанын ғалымдар көрсетеді. Еңбекте Орталық Азия
мемлекеттерінде б.э. Ш-ІҮ ғғ. - қалалардың құлдырауы әсерінен, қаланың
ауылдық елді-мекенге айналуы байқалса ( 5-7 ғғ.), ал Қазақстанның оңтүстік
өлкесінде бұл кезде ортаазиялық типтегі қалалар болмаған .Ал Оңтүстік
Қазақстанда ауылдық елді-мекендер - 5-7 ғғ. пайда болып,экономикалық
орталық ретінде қаладан ауылдық аудандарға ауысуы нәтижесінде емес,
керісінше көшпелі даладағы сауданың көлемінің өсуімен ,ауылдық жер
қауымының ролінің күшеюі және ауыл шаруашылық өнімге деген сұраныстың
өсуінің әсерінен елді-мекендер пайда болғанын анықтаған.
Осы отырықшы елді-мекендердің пайда болуының негізгі екі жолын көрсетеді:
біріншісі – алғашқы кезеңде пайда болған жер игерушілердің отырықшы елді-
мекендері дамыған, екіншісі-көшпенділер отырықшылыққа бейімделуі және жер
игерудің дамуы.[29]
Ауылдық елді-мекендердің екінші түрі қорғанысты үй-жай немесе тепе
алаңымен деп қарастырған.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған тепе алаңы бар
жерлерді және қыш ыдыстарға зерттеу жүргізу арқылы оларды бес топқа
бөлген:
Бұлай бөлу арқылы археология ғылымында Оңтүстік өңірдегі орналасқан
елді-мекендерді жүйелі түрде зерттеудің әдіс-тәсілінің дамығанын көруге
болады.Осы әдіс-тәсілді қолдану арқылы ғалымдар өз еңбектерінде үлкен
жетістікке жететінін байқауға болады. Ғалымдар қалашықтарды осы топқа бөлу
арқылы жүйелі зерттеп және қала тарихына байланысты құнды деректер ді
нақты көрсетеді.
Ғалымдардың бұл зерттеулері елді-мекендерге байланысты және қала
тарихына байланысты қажетті мәліметтердің пайда болғанын көрсетеді.
1966 жылы көрнекті археолог Л.Б. Ерзаковичтің 13-18 ғғ. Оңтүстік
Қазақстандағы отырықшы мәдениет атты еңбегі шықты.
Орта Азия мен Қазақстандағы монғол шапқыншылығынан кейінгі кездегі
отырықшы мәдениетті зерттеудің барысына көңіл аударған автор ол кездегі
археологиялық зерттеулер мен жазбаша деректердің арасында алшақтық бар
екенін анықтап, қосымша археологиялық зерттеудің қажеттілігін анықтайды.
Сондықтан монғол шапқыншылығынан кейінгі кезеңді зерттеуге арналған
бұл еңбек Шу, Талас жазығын және Қаратау бөктеріндегі елді-мекендерге
археологиялық қазба жұмыстары жүргізу арқылы жүзеге асырған.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде Шу жазығында алты
қалашықтың орны белгілі болып, ол ХІІІ-ХІҮ ғасырларға дейін өмір сүргені
анықталды ,ал тек Аспара қалашығы ғана ХҮІ ғасырға дейін өмір сүргені
анықталды. Ал Талас жазығында Шуға қарағанда бұл жерде қалашықтардың
саны көбірек екені анықталды. Тараз қалашығын зерттеу барысында табылған
күмістер , керамикаларды тексеру барысында бұл жерде даму ХҮІ және ХҮІІ-
ХҮІІІ ғасырға дейін созылғаны байқалған.
Бұл археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінен 15-18 ғасырларда
Оңтүстік Қазақстанда елді-мекендердің даму деңгейі қалалық дәрежеде болғаны
және олардың сол заманға байланысты монғол шапқыншылығынан кейінде
дамығандық болғанын көрсетеді.
Осы елді-мекендердің және қаланың даму тарихына көңіл аударған еңбектің
бірі М. С. Қасеновтың “ Талас өңірінің ортағасырлық қалалары мен елді-
мекендерінің мәдениеті ( ҮІ- ХІІІғғ)” атты еңбегі.
Ғалым Талас өңірінің елді мекендерді алғаш болып зерттеп мәлімет берген
ғалым В.А. Каллаурдың еңбегіне көңіл аударған.Ол бірінші рет елді-
мекендердің қалдықтары Таластағы Ақтөбе қалашығы, Қалба өзеніндегі қалашық
пен төрткүл, Ұшмарал өзеніндегі Чалдавар қалашығын, Қарабура өзеніндегі
қалашық және Айыртас-ой қалдықтары жайындағы нақты деректер берген.
Ол А.Н. Бернштамның осы өңірдің қалаларын жіктеуін көрсетеді: Ол
ескерткіштерді тоғыз түрге бөлген:
1. қала;
2. ауылдық елді мекендер;
3. қорғандар;
4. бекіністер ;
5. керуенсарай;
6. қорғаныс құрылыстар;
7. жеке құрылыстар ( мазарлар);
8. қорғандар;
9. қоныстар.
Г.Н. Пацевич қала және елді мекенді жобасы бойынша алты түрге бөледі:
1. қоныстар;
2. ауылдық елді - мекен;
3. үлкен-үлкен семьялық үй мекен (дөңгеленген төбе);
4. нығайтылған қорғандар (ауданымен төбе);
5. қала;
6. бекініс- керуен-сарайлар.
Шу-Талас өңіріндегі төркүлдерді зерттеген Кожемяко Н.П. осылардың
ішіндегі ұзын қабырғалы қала төңірегіне көптеген майда елді-мекендер
шоғырланған және тау- шатқалалдарындағы маңызды аудандарды қоршап тұрған
деп көрсетеді. [ 15]
Солтүстік-шығыс Жетісудың төрткүлдерін топқа жіктеуді Байпақов К.М.
жүргізді, ол қала өлшемін, мәдени қабатын, қызметін, қамалын,
зерттеуден табылған заттарды,тұрғындарының санын, жағрафиялық орналасуын
зерттеп, оларды төрт түрге бөлген:
1. ауылдық елді-мекен;
2. қорғаныс қала;
3. керуен сарай;
4. ірі қалалар ( астана)
Кейінгі зерттеулерінде қала мен елді мекендерді астана, ірі
қала, бекіністер деп бөлгенін байқайға болады.[7]
Винник Р.Ф. Ыстықкөл төрткүлдерін екі топқа бөлді: салалық елді-
мекен және нығайтылған елді-мекен. Бұлардың біріншісі тау жазығында ,
керуен жол бойында кездеседі, ал соңғысы ірі қалаға жақын
орналасқан.Ескерткіштерді бұлай бөлу жағрафиялық орналасуы негізінде
жүргізілді. Селолық және нығайтылған елді-мекен айырмашылығы
анықталмаған.
Бекініс қамалдардың пайда болуына Петров К.И. пікірі ерекше деп
көрсетеді М.С.Қасенов. Ол төрткүлді-бекіністі көшпенді малшылар салды деп
есептейді. Мезгілдік жайлымдар мен тау шатқалындағы жазғы жайлымдардың,
мал айдайтын жолдардың қауіпсіздігін қорғау үшін-бекініс-қамал салынған
айтады. Мұндай бекіністердің пайда болуына, жеке рулардың мал жайлымдарын
қорғаудан болған.
Бекіністер кейін ірі қала орталықтарына айналғанын С.П.Толстов өз
еңбегінде көрсетіп, ескеркіштерді көлемі бойынша бөледі: көлемі
100м.деп аз селолық үй-жай, ал бұдан үлкенді елді-мекенде-“қалалық қолөнер-
сауда мекені” деп көрсеткен.
Төрткүлдің үлкен тобы Орталық Қазақстанда кездеседі. Олар: селолық
елді-мекен, қолөнер орталығы және қыпшақтық қаласы деп өлшемдеріне қарай
бөлінеді - Ә.Х.Марғұланның 1973 ж. - 1978 жылдардағы еңбектерінде
баяндалады.
М.С. Қасенов өз зерттеу барысында мынандай шешімге келеді
“Шаруашылықтың дамуы мен өркендеуіне “төрткүл” елді-мекендерінің қызметі
зор болды. Олар салыну мақсатына қарай жергілікті аймақтың өндірісіне,
экономикасына және саяси әлеуметтік жағдайына дамуына ықпал жасады.
Археологиялық зерттеулерден олардың қамалмен қоршалған және қоршалмағанын
көреміз. Елді-мекендердің керуен жолдарында, тоғыз жолдың торабына, бай
аймаққа орналасқандары сауда және қолөнер орталығына айналып, ірі қала
болады. Сонымен бірге бұрын уақытша тайпалар-мен рулардың қостары,
бекіністері болған мекендері ортағасырдың екінші жартысында ірі қала
орталықтарына айналып, көшпенді тайпалар іргелі елге айналды. Мұндай
дамудың жолы Талас өңірі елді-мекендеріне тән ірі тайпалық қаланың бірі
қырғыз жотасы тау аңғарынан табылды- бұл Өркен қаласы.
Талас өңірінде отырықшылықтың дамуы мен құрылуында ұзақ жолдан өтті.
Алғашқы елді-мекендер өңірде б.э.д. ІІ ғасырда пайда болған, І-ІҮ ғ. б.э.
елді-мекендер ондап саналады. Кейін олардың көпшілігі өмір сүруін
тоқтатады. Кейбірі ортағасыр қалаларының іргетасына айналды. ҮІ ғ. б.э.
өңірде қалалар мен мекендер жаппай көбейе бастады. Бұған тарихи себептер
болды. Елді- мекендер мен қалалардың салынуы мен дамуы үшін негізгі үш
шарт қажет: жағрафиялық орны, саяси жағдайы, ру-тайпалық аймағы.” [20]
Әр ғалым қалаларды және елді-мекендерді жіктегенде белгілі бір
белгісіне қарап және өзінің жүргізілген археологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесіне сүйене отырып жорамал жасаған.
Ғалым өзінің жүргізген археологиялық қазба жұмысының нәтижелеріне
сүйене отырып, елді-мекендердің сонау ерте кездегі ру-тайпалардың
уақытша қостарынан, бекіністерінен даму бастамасын басталып және даму
барысында ортағасырда әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени дамудың
әсерінен ірі елді мекенге ортағасырлық қалаларға айналғанын
көрсетеді.
Ғалым Талас өңірінде жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне сүйене отырып сол жердегі қалалар мен елді мекендерді топқа
жіктеу белгілі бір белгі арқылы жүргізілетінін айтып ,сол белгілерді нақты
көрсеткен: географиялық орналасу, жобасы, өлшемі, тарихы, өмір сүрген
кезеңі, сәулет ерекшелігі және құрылысы. Осы белгілерді ескере отырып өзі
зерттеген Талас өңіріндегі қалалар мен елді-мекендерді бес топқа бөлген:
1. Ұзын қамалды қалалар;
2. Ішкі қамалды қалалар;
3. Қорғаныс қалалар;
4. Керуен сарайлар;
5. Ауылдық мекендер.
М.Қасенов өзінің археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесіне сүйене
отырып Талас өңірінде ҮІ-ХІІ ғғ. арасында 134 қала мен елді мекен пайда
болды деп, оларды географиялық орналасуына қарай топқа бөліп және уақыт
кезеңіне жүйелеген.[17]
М.Қасенов Талас өңіріндегі ауылдық мекендер туралы қолжазба
деректерінде кездеспейтінін нақтылап, тек археологиялық қазба жұмыстарының
нәтижелері ғана нақты дерек әкелетінін осы еңбек арқылы көрсетеді. Соңғы
археологиялық қазба жұмыстарының барысында Талас өңірінде 65 ауылдық
мекен белгілі болғанын М.С Қасенов ғылыми еңбекте көрсетеді.
Мәселен,олар мыналар : Атбайлар, Ақтөбе, Қарабақыр, Көшеней,
Машқайтөбе, Учмарал1 , Учмарал 2, Шекер 2, Шекер3, Покровка, Буденовка
және т.б. Осы зерттелеген Талас өңірінде ауылдық мекеннің басқа елді-
мекенге қарағанда әр кезеңге қарасақ осы елді-мекендердің сан жағынан
басым екенін көреміз.Осы жүйеден қандай қорытынды шығаруға болады, бұл
ауылдық елді-мекенде дамудың негізгі орталығы болғанын көруге болады. Осы
ауылдық елді-мекендер дами келе қалалық орталыққа айналатынын ғалымдар өз
зерттеулерінде көрсеткен.Талас өңірінде зерттеулердің нәтижесінде осы
ауылдық елді мекеннің көп таралғанын М.С.Қасенов өз археологиялық жұмысының
қортындысымен дәлелдеп отыр.
Ғалым осы деректерді саралай келе ауылдық елді-мекендер дами ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы
... ... ... ... . 6
1.2. Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер
тарихының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2. ОРТАЛЫҚ ЖӘНЕ БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.1 Орталық Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30
2.2 Батыс Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендердің
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігіміз жарияланған уақыттан бергі
кезеңдегі жаңа жағдай, жаңа талаптар біздің жүріп өткен жолдарымыз бен
рухани- мәдени үрдістерімізді жаңаша саралап, болашаққа тың көзқарастармен
қарауға жетелеп келеді. Қазақ тарихнамасындағы ғылыми негізде әлі де нашар
зерттеліп келе жатқан мәселенің бірі баспаналары мен тұрғын үйлері тарихы.
Бұл мәселе көлемінде кешенді түрдегі зерттеулердің болмауы қазақтардың
шаруашылығы, өмір тіршілігі, салт-дәстүрі туралы біржақты түсініктерге орын
беруде. Дәлірек айтқанда, қазақтарды көшпелі болғандықтан баспанасы жұпыны
киіз үймен шектелген, құрылыс ісін, архитектураны тұрақты мекен-жайды
білмеген, бұл салалардан хабарсыз халық ретінде көрсету басым болып келе
жатқаны белгілі. Ал бұл түсініктер жалпы қазақ халқы үшін тарихи шындықты
білмейтіндердің, еуроцентризмнен арыла алмай келе жатқандардың
көзқарастары. Міне дәл осындай түсініктердің дұрыс еместігін біздің
тарихшылар мен этнографтар әлі де болса ғылыми тұрғыда дәлелдеп, жоққа
шығара алмай келеді.
Біріншіден қазақтың елді-мекендері мен қыстауларының қалыптасу және
даму тарихы біршама зерттелгенімен, әлі де болса нақтылауды, салыстыра
талдау негізінде ерекшеліктерін айқындауды қажет ететтін жақтары баршылық.
Сонда ғана, қазақтың қыстаулары мен елді-мекендері жөніндегі кейбір
қарабайыр, біржақты түсініктерге тойтарыс берілер еді. Екіншіден,
қазақтарда киіз үймен қатар, тұрақты елді-мекендердің де болып келгендігі
кең көлемде зерттеліп айтылмай келеді. Алдымен сол көшпелілер мен жартылай
көшпелілерде қыстау үйлердің болғандығы, ал отырықшы аймақтарда тұрақты
елді –мекендердегі баспаналар мен үйлердің көптеген түрлерінің ежелден – ақ
кең түрде пайдаланылып келгендігі арнай зерттеулерді қажет етеді.
Үшіншіден, осында әртүрлі баспаналар мен үйлердегі тұрмыстық заттар, еңбек
құралдары, үй жануарлары, қосалқы шаруашылықтар тарихы да арнайы зерттелсе
елді-мекендер тарихы ғана емес, еліміздің тарихы да толыға түсер еді.
Міне осындай мәселелерге тарихшылар қауымының назарын аудару үшін біз
қыстаулар мен елді-мекендер тарихы мәселелерін диплом жұмысының тақырыбы
етіп арнайы алып отырмыз. Әрине бұл шағын диплом жұмысыннда тақырып
көлеміндегі барлық мәселені қамту мүмкін емес. Біз Мәдени мұра
бағдарламасы қабылданып, сол көлемде біраз шаралар іске асырылып жатқанда,
қазақтың баспанасы, елді-мекендері туралы жарық көрген кейбір еңбектерге,
олардағы жетістіктер мен кемшіліктерге тоқтала отырып, әлі де зерттеуді
қажет ететін жақтарына көңіл аудармақпыз.
Қазақтардың ХҮІ – ХІХ ғғ. қыстаулары мен елді мекендері жөніндегі
ғылыми зерттеулерді тарихшылар ғана емес, этнографтар, археологтар, тіпті
әдебиетшілер мен архитекторлар да жариялаған. Мұндай әртүрлі ғылым салалары
өкілдерінің бұл мәселемен айналысуы және олардың еңбектерінің мазмұндық
ерекшеліктері тарихнамалық тұрғыда талдауды және бағалауды қажет етеді. Сол
себепті де біздің тақырыбымыздың өзектілігі мен қажеттігі дау тудырмайды
деп ойлаймыз.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандағы ХҮІ – ХІХ ғғ. қыстаулар мен
елді мекендер туралы мәселелер тарихнамалық тұрғыда мүлде ал тарихи тұрғыда
ұзақ уақыт бойы арнай зерттелмей келді. Олар туралы мәселені ғылыми негізде
алғаш көтергендердің бірі Ә.Х.Марғұлан болды десек артық айтпаймыз. Ерте
дәуірдің архитектурасы атты еңбегінде және Из истории городов и
строительного искусства древнего Казахстана кітабында көне дәуірлерден
бастап соңғы кездерге дейінгі қазақ даласындағы қоныстар мен елді
мекендердің және олардағы архитектуралық құрылыс жүйелерінің қалыптасуы мен
дамуы туралы мәселелердің зерттелу туралы кейбір көзқарастарға тоқталады.
[1. 2]
Мәселенің тарихнамалық тұрғыдағы барынша кеңірек талдануын
С.Ж.Жолдасбайұлының еңбегінен ғана кездестіреміз. Еңбектің кіріспесінде
тұрақ жайлар туралы мәселенің бірнеше зерттеушінің еңбегінде айтылғаны атап
өтіледі де, Тақырыптың зерттелу тарихнамасы және деректерге талдау атты
бірінші тарауында барынша кеңірек тоқталады. Ш.Уәлихановтың, А.Левшиннің,
В.Бартольдтың, Ә.Х.Марғұланның, К.Пищулинаның, А.Бернштамның,
Н.Мыңжанұлының, К.А.Ақышевтың, К.М.Байпақовтың, В.Востровтың,
О.А.Исмағұловтың еңбектеріндегі қыстаулар, елді-мекендер, олардағы құрылыс
орындары мен олардың ерекшеліктері туралы тұжырымдарына талдау жасалған.
Біз әзірге С.Жолдасбайұлының осы еңбегінен басқа арнайы қыстаулар мен елді-
мекендер тарихына арнай тарихнамалық талдау жасаған еңбекті көре алмадық.
Жалпы алғанда жоғарыдағы тақырыптың тарихнамасы мәселенің ғылыми
негізде арнайы, кешенді түрде зерттелмегендігін айқындайды. Сондықтан да
бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі, әрі қажеттігі тағы да
анықтала түседі деп ойлаймыз.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы ХҮІ – ХІХ ғғ.
Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер туралы кеңестік және тәуелсіздік
кезеңдерінде - 1917 жылдан 2009 жылға дейінгі жарық көрген еңбектерді
тарихнамалық тұрғыда зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының деректік негізі. ХҮІ – ХІХ ғ. басындағы Қазақстандағы
қыстаулар мен елді мекендер тарихы туралы жазылған еңбектерді мазмұны, түрі
бойынша екі топқа бөлуге болады.
Олардың алғашқысы, сөз жоқ, монографиялық арнайы зерттеу еңбектері. Ал
тарихшы емес зерттеушілердің, мәселен архитекторлардың және тағы
басқалардың қыстаулар мен елді мекендер, олардағы құрылыстар туралы
мәселелерге арналған кітаптары, кітапшалары мен мақалалары да құнды
тарихнамалық деректер болып есептеледі және тарихнамалық деректердің
екінші тобын құрайды.
Бұл аталған екі топтағы ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми және
мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары, олардың ғылыми
тұжырымдарының, концепцияларының қалыптасу барысын, жалпы қыстаулар мен
елді мекендер тарихының дамуын айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты ХҮІ – ХІХ
ғғ. Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер туралы еңбектерді
тарихнамалық тұрғыда талдау. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешуді қажет деп есептедік:
- қыстаулардың қалыптасуы, оның ерекшеліктері мен барысы туралы
пікірлерді айқындау,
- Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасын;
- Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер тарихының
зерттелуін;
- Орталық Қазақстандағы қыстаулар мен елді-мекендердің
зерттелуін;
- Батыс Қазақстандағы қыстаулар мен елді-мекендердің зерттелуін
айқындау
Жұмыстың нысаны мен пәні – Қазақстанның ХҮІ-ХІХ ғғ. қыстаулар мен елді
мекендердің қалыптасуы, дамуы туралы жазылған еңбектердегі көзқарастар мен
тұжырымдар.
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Бүгінгі таңда
дүниежүзілік әлеуметтанушы ғылым саласында методологиялық плюрализм бағыты
кең орын алып отырғаны белгілі. Сондықтан да біз дәстүрлі және жаңа
методологиялық мектептер мен бағыттарды қатар пайдалануға тырыстық.
Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер жөніндегі жекелеген еңбектердегі
көзқарастарды талдау үшін өркениеттік көзқарастардағы тұжырымдамалық
қорытындыларды пайдаландық. Бұл методологиялық бағыттарды пайдалану
барысында салыстырмалы-тарихи, логикалық, мәселелік-хронологиялық талдау
тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫСТАУЛАР
МЕН ЕЛДІ МЕКЕНДЕР ТАРИХНАМАСЫ
1.1 Жетісудағы қыстаулар мен елді мекендер тарихнамасы
С. Ж.Жолдасбайұлының Жетісу тарихы атты монографиясында Жетісу
аймағындағы ХҮІ-ХІХ ғғ. елді-мекендердің пайда болуын, қола
дәуірінен ХІХ ғ. екінші жартысына дейінгі даму тарихы ғылыми
тұрғыда зерттелген. Ғылыми еңбектің үшінші бөлімі Қазақ халқының
елді-мекен, қоныс жайларының даму тарихы және олардың зерттелу тарихы
деп аталады.[3]
Ғалым осы бөлімде қазақ халқының елді-мекендерін ХҮ ғасырдан
бастап зерттеу үшін ежелгі дәуірлерде осы кең байтақ жерімізді
мекендеген ру-тайпалардың елді –мекендерін, қоныс жайларын зерттеу
арқылы байланыстың қандай дәрежеде болғанын және ол қоныс-
жайлардың ұрпақтан ұрпаққа жалғасып дамып жатқаны заңды құбылыс
деген негізгі мәселенің мәнін ашады. Ежелгі дүниеден бастап елді-
мекенді жүйелі түрде зерттеудің өзі ғалымның қажырлы еңбегінің
нәтижесінде жүзеге асырылғанын көреміз.
Ғалым өз еңбегін ХҮІ ғасырдан бастамай оны сонау ерте кезден бастаудың
өзінің сыры бар екені байқауға болады және ғылыми айналымға түспеген
деректерді қолдана отырып тарихтың ашылмай жатқан сырларын ашуға баса көңіл
аударған.
Ғылыми еңбекте жеріміздегі елді- мекендердің ежелгі қола
дәуірден бастау алатынын дәлелдеген энциклопедист ғалым
академик А.Х. Марғұланның Ерте дәуірдің архитектурасы деп аталатын
ғылыми құнды еңбегіне шолу жасап , баға береді.[1]
Академик Ә.Х. Марғұлан, өзінің еңбегінде археологиялық қазба
жұмыстарының қортындыларына сүйеніп, құрылыс ісінің өнер дәрежесіне
жетіп, өркендей бастауы қола дәуірінің соңғы кезінен бастау алатынын
анықтап: Тарихи топография үйсіндер мен қаңлылардың қыстақ-
кенттерінің үш типі болғанын көрсетеді :
1. Қыстақтардың тау өзендердің аңғары мен тау етегіндегі
сайларда орналасқан ірі тұрақтар (қыстау). Үйсін тұрақтарының
қалдықтары Алатаудың бүкіл етегінде, қазіргі Шелек, Түрген, Есік,
Талғар, Алматы, Қарғалы , Ақсай, Қаскелең қыстақтарының төңірегінде
жиі кездеседі.
2. Қыстақтардың екінші типіне толық отырықшы болып егіншілікпен
айналысқан қыстақ-кенттер тобы жатады.
3. Қыстақтардың үшінші типі- тайпа одақтарының күшейген
дәуірінде туған астана-қалалар- деп қоныс жайлардың бөлінгенін
анықтап, оларға жеке-жеке түсініктеме беріп, олардың археологиялық
қазба жұмыстары кезінде табылған орындарды көрсетеді. Бұл
деректен біз үйсіндер мен қаңлылардың тұрақ қоныстардың болғанын және
олардың қандай дәрежеде дамығанын байқадық. Осы қоныс жайды бөлуде
кейбір ескеретін жағдайлардың мәніне ғалым көңіл
аударған,Ә.Марғұланның қала мен кентті екі типке бөлу дұрыс еместігін
нақты дәлелдерді келтіріп дәлелдеген.
Автор елді-мекендердің атауларына ерекше тоқталып мынандай
пікір білдіреді: Халқымыздың тұрақты қоныс - жайларының болғандығын
анықтауда, қыстау, қыстақ , кент немесе қала, шәһәр, қорған, бекініс,
қамал, уақытылы қорғандар сияқты сөздердің өздеріне тән мән-
мағынасын толық ажырата білу қажет . Ғасырлар тереңінен, қазақ
топырағында жаратылған ру-тайпалардың өсіп- дамуымен қатар бірге
жасап-дамып келе жатқан сөздер. Тұрақты мекен-жайлардың әртүрлі
атауларының болуының өзі-ақ қазақ жеріндегі отырықшылықтың, ол
жартылай немесе тұрақты отырықшылық болсын халқымыздың өзімен көрші
жатқан отырықшылықпен айналысатын елдермен байланысының нәтижесінде
болсын, кейбір шапқыншылықтың әсерінен Қазақстанға келіп, олардың
тұрғындары мен араласудың бір-біріне әсер етудің нәтижесінде болсын,
әйтеуір жерімізде тұрақты мекен-жайлардың салынғандығы айдай анық.
Осы айтылғандардан біз қазақ жерінде тұрақты қоныс жайдың
салынғанын елді мекендердің атауларынан ақ анық байқайтынымызды автор
нақты көрсетіп берді.
Қазақ жерінде елді-мекендердің әрқайсысының атауының болуы
отырықшы елдің өмір сүргенін анық байқатады және атауларының
қазірге дейін ұрпақтан -ұрпаққа беріліп келе жатқанын көреміз.
Қазіргі кезеңде қаладағы ,ауылдағы кәсіпкерлер мал шаруашылығымен
айналысып таулы жерлерде қыстақ- қыстаулар салып онда өмірдің
қазіргі кезеңіндей ғып құрлыстар салып жатқанын білеміз.
Елді-мекендердің атауының болу және ол атаулардың қазірге дейін
сақталуы бұл тарихтың тоқтамай үздіксіз диалектикалық даму жағдайында
болғанын көрсетеді.
С.Жолдасбаев өз еңбегінде осы мәселені зерттей келе негізгі
қортындыға келген: Қыстау мен қыстақтардың дамуы тарихи жағдайға
әлеуметтік - экономикалық жағдайларға көп байланысты болған. Егер
қыстаудың салынған жері тарихи тұрғындарын әлеуметтік-
экономикалық, мәдени жағдайын қанағаттандыратын болса ол қыстаққа
айналып, ал қыстақ ірі қалалы дәрежеге көтеріліп ірі елді мекендерге
айналып отырған. Жеріміздегі атақты ірі қалаларымыз Сауран,
Түркістан, Отырар, Тараз, Сайрам сияқты т.б. қалалар өздерінің
алғашқы кезін сонда қыстау, қыстақ сияқты елді-мекендерден бастаған.
Қыстау - ол уақытша қыстың суық кезінде мекендейтін тұрақ
жайлар салынған жерді айтқан. Қыстақ - бір орында тұрақты өмір
сүретін шағын елді-мекендерді айтады.[3]
Ғалым қандай мәселені зерттемесін оларды дәлелдеу үшін бірнеше
дәлелді себептерді көрсетеді, яғни бұл әдіс-тәсілдің өзі тарихи бір
жағдайдың нақты болғанын және дәлелді шындық екенін ғылыми тұрғыда
көрсете білген дарынды ғалым екенін байқауға болады.
С.Жолдасбаев қыстау мәселесін зерттеген кезде К.А Пищулинаның, А.
Левшинның, Н.Харузиннің, Шоқан Уалихановтың, Фазлаллах Ибн Рузбиханның,
П.Хворостанскийдің, Н.М. Карамзиннің еңбектеріндегі мәліметтерді дерек
ретінде пайдаланған.
Осы қыстау мәселесінде тағы бір дерек ретінде орыс ғалымдарының
еңбектеріндегі мәліметтерді пайдалана білген. С.Жолдасбаев А. Левшинның
Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацих орд и степей деген
еңбегіндегі деректерді пайдаланған.Осы еңбек 1832 жылы баспадан шыққанан
бері қазіргі уақытқа дейін қазақ өмірін зерттеушілердің ешбірінің назарынан
тыс қалған емес. [5]
Н.Харузиннің История развития жилища у кочевых и полукочевых
тюркских и монголских народностей России деген еңбегін дерек ретінде
қолдана білген. Онда Балқаш бойында қазақтардың ХҮІІІ ғасырда тұрақты
қыстауы болып , онда қора-жай салғаны жайлы жазады. Бұл дерек қазақ
халқының тұрақты өмір сүргені сонау ерте заманнан келе жатқанын
байқататынын көрсетеді.
Бұл деректерді нақтылап көрсетуі қыстаулардың даму барысында ол қалаға
айналатынын байқату еді.Сонымен қатар тарих беттерінде жазылған отарлау
саясатының мәліметтеріне қарсы , қазақ халқы таза көшпелі ел деген
теорияға қарсы жинақталған дәлелді соққы болып есептеледі.
Сонымен қатар “Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков” деген еңбек
бұл этнологиялық зерттеуден ежелгі тайпалар бір жерде қыстап, тұрақжай
салған деген теория қазіргі кезде көрнекті археолог К.Ақышевтың
археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесімен дәлелденіп отыр. Қазақстанның
ХV-ХVІІ- ғасырларының саяси-әлеуметтік-экономикалық жағдайын зертеген
ғалым көрнекті тарихшы К.А Пищулинаның “Юго-Восточный Казахстан” еңбегінде
“иайлық”( жайлау), “қишлақ”( қыстау) деген сөздердің кездесуі сол ХІV-ХVІ
ғғ. жайлау, қыстаулардың болғанын хабарлап тұрғанын С.Жолдасбаев дерек
ретінде пайдаланған , ал Письменные восточные источники о
присырдарьинских городах Казахстана ХІV-ХVІІ вв. - жазған еңбегінде К.А
Пищулина парсы-түрік деректеріне сүйене келе мынандай қортындыға
келгенін байқауға болады:
Бұл зерттеуден біз елді-мекендердің экономикалық байланысы негізгі
байланыс екенін және басқа байланыстың экономикалық байланыспен
дамып жетілетінін байқаймыз . [6. 22]
Осы қыстау мәселесіне байланысты ғалым Ш.Уәлихановтың, К.Струве, Г.
Потанинның, В. Остафьевтің ,С. Ахинжановтың зерттеген деректеріне сүйеніп
қазақ халқының тұрақты қыстауының болғаны ,ол ұрпақтан –ұрпаққа мұрға
беріліп отырғанын дәлелді дерек ретінде қолдана білген.
Ғалым В.В.Востров ,И.В. Захарова “ Казахское народное жилище” деген
еңбегіндегі қазақтар Балқаш, Бетпақдалада, Мойынқұмда қыста көшіп жүруге
қолайлы жайлым болмағандықтан бұл аймақта тұрақжай өркендемеді деген
пікірлерімен келіспейтінін былай білдіреді:” біріншіден, Бетпақдала мен
Мойынқұм ешқашан қысқы жайлым болмаған. Керісінше Бетпақдалада
қазақтардың жайлауы болған, ал екіншіден жоғарыда келтіріліп отырған
деректердің өзінде бұдан 100-150 ж. бұрын қысқы жайлымдар ХҮІ-ХҮІІ ғғ.
бөлініп қойылған. Ал тұрақ-жай “дамымай” қалған себебін басқа жақтан
іздеген жөн ” деген қортындыға келеді С. Жолдасбаев.[23]
Ғалым өзі қолданған деректерді саралай келе қыс- таулардың
орналасқан жерін екіге бөледі: оның біріншісі қыстаулар таулы
аймақтардың күнгейлі шатқалдарына орналасқан, ал екіншісі ірі
өзен бойларының ну тоғайлы жерлерінде бой көтерген деп қыс-
тау дың дамуын сонау ерте кезден бастау алып ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып келе жатқанын нақты көрсете білген. Осы қыстау
мәселе- сіне байланысты С.Жолдасбаевтың Қыстаулар – тұрақты
ғұмырдың белгісі деген мақаласында да көруге болады: -
Сонымен жерімізде қыстаудың пайда болу тарихы ғасырлар
тереңінде жатқандығын, онда өмір сүрудің мол тәжірибесі көне
дәуірлерден ұрпақтан-ұрпаққа беріліп жалғасып келе жатқан
дәстүр деп ұғынған жөн. Қыстау басқа қоныстарға қарағанда
ауыспалы болуды көтермейді. Сол үшінде қыс- тау болатын жер
алғашқы кезден-ақ мұқият таңдалып алынуға тиіс. Ол үшін,
қыстауға қолайлы жерді таңдап алуда негізінен қан- дай
қолайлы жағдайлар талап етіледі:
1. Қыстауға алынатын жерде, тұрақ жай салуға қажетті табиғи
құрылыс материалдары мол болуға тиісті.
2. Қыстау тұрған жер немесе оның аймағы қыстың суық
күнінен сақтану үшін табиғи отын-су көзіне ырғын болу керек.
3. Негізгі басты мақсат мал басын қыста аман алып шығу
үшін, қысқы жайлымның шөбі мол болумен қатар, қыстың ызғарлы
қарлы боранынан малды орғайтындай тоғайлы не жел тимейтін
қалтарас жерлер болуға тиіс.
4. Қыстаудың тұрған жері ит-құстан, (қасқырдан), ұры-қарыдан,
барымта - жаугерлерден сақтана алатындай табиғи бекіністі келген
ыңғайлы жерлерге салынуы керек.
5. Қыстаудың тұрған жері қыстың қысқы күнінің тапшылығын
ескеріп күңгейлі, жел тимейтін өзекшелерге салынғанын, тарихи
тұрғындар мұқият ескерген.
6. Қазақтар қыстау маңында егін салу жағында қарастырған .[3]
Ғалымның қыстау-қыстақ салған кезде еске сақтайтын талаптары,
қарастырылып отырған тақырыпқа байланысты зерттеушілердің
еңбектерінде кездеспеуі осы мәселемен айналысып жүрген ғаламдардың
баса көңіл аудармағанын байқаймыз. Ал қыстау- қыстақ салған
кезде халық осы талаптардың барлығын сақтап отырған, яғни қыстау
салған жер қолайлы болуы, малға шөптің мол болу, сонымен қатар ит-
құстан, ұрлықтан аман болуын ескеріп отырғаны, қазіргі кезде
салынып жатқан қыстақ- қыстаулардан байқауға болады.
Ғалым тұрақты қоныс жайдың тағы бір түрі кент, шаһар деген
атаулардың пайда болу және дамуына да ғылыми талдау жасаған.
Халқымыздың ауыз әдебиетіндегі Кент сөзінің жиі кездесуіне
қарағанда, мәселен Кенттің жайласа, үзілмейді базары шумағынан қала
деген ұғымды беріп тұрғандығын көреміз - деп автор ауыз
әдебиетіндегі жырлардың шумақтарына жүгінген.
Әсіресе біздің халқымыздың тілінде Ташкент, Шымкент, Жаркент
т.б. қалалардың аты соңғы орта ғасырдағы қалалық жайлар туралы
айтылып жүр - дейді автор.
Осы анықталған мәліметтерден кент –қала деген сөздер бір мағананы
беріп тұрғанын байқаумызға болады.
Ғалым жазба деректердің материалдарына сүйене отырып, шаһар сөзі
парсылардың өте сирек қолданылатын сөздері екенін және билік
жүргізушілердің бекініспен салынған шағын қалаларды айтқанын ғылыми
еңбекте көрсеткен.
Түркі тайпаларының сөздік қорын зерттеген М. Қашқаридің сөздігіне
қарағанда кент, шәһәр өздерінің көпшілік түркі тайпаларында
айтылғандыған хабарлайды. Махмуд Қашқаридің Түбі бір түркі тілі
(Диуани луғат ат-турк) еңбегіндегі Түркі халықтарының мекен-жайлары
мен тау-теңіздері деген бөлімінен үзіндіні дерек ретінде ғалым көрсеткен
:
Канд - кент, шаһар. Қашқар шаһары Ордакент деп аталады. Бұл Хан тұратын
орда – астана деген ұғымды білдіреді. Шаһардың ауасы таза болғандықтан,
Афрасияп сонда тұрған. Бұл Шаһар төменгі Шынға жатады.
Бір сөздің өзіне ғана нақты түсініктеме беру арқылы кент,шаһар
сөздерінің қазіргі қала мағанасын беретінін нақты көрініп тұр. Ханның
тұратын ордасын-астана деп атауының өзі үлкен мағананы білдіреді.
Мәселен, қазақ хандарының ордалары олардың астанасы болған, қазіргі кезеңде
мемлекет басшысы Президент мемлекеттің астанасында орналасқаны белгілі.
Астана бұл сонау ерте кезден бастап ханның ордасы екені қазірге дейін
өзінің күшін сақтағанын байқауға болады.
М.Қашқари өз еңбегін мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-
көркем мұра болып қалсын деген ниеттпен жаздым деген сөздері қазіргі
кезеңде шынымен тарих беттерінде мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-
көркем мұра болып есептеледі.
С.Ж.Жолдасбаев тұрақты мекен жайдың тағы бір түрі қамал, бекініс
тердің қалыптасуы мен дамуына да ғылыми зерттеу жүргізген. Әсіресе Ш.Ш.
Уалихановтың, Н.А.Абрамовтың, А.Картыковтың және ауыз әдебиетіндегі
деректерге көңіл аудара отырып, ғылыми еңбегіне қажетті материалдарды
пайдаланған.
Жетісу жерінде бірнеше рет болған Ш. Уалиханов Из Тарихи- Рашиди
еңбегінде Ұлы жүз жерінде айналасына ор қазылған бекініспен салған
қорғандар көп кездеседі[i] ғалым өз кезінде Жетісу аймағының гүлденген
өмір болғандығын, жермен бірдей жер болып кеткен қалалармен қыстақ-
кенттердің орындарының көп кездесетіндігін, ал енді бүгінгі күні ешнәрсе
болмағандай өлкенің қаңырап бос қалып елінің көшпелі өмірге айналып
отырғаны-ай деп қынжылады деп автор көрсетеді.[4]
Осы Жетісу өңірінде ХІХ ғ. аяғында археолог Н.А.Абрамов
және А.Картыков өз зерттеу жұмысын жүргізіп, ондағы
бекіністер туралы мәліметтерді келтіреді.
Ғалым жазба деректерді зерттеу барысында археологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесімен бірге сараптама жұмысын жүргізе отырып, ғылымға
дәлелденген деректерді қалыптастырған.
Ғалым тұрақты қоныс жайлардың атауларының барлығына ғылыми сараптама
жүргізіп , қазақ жеріндегі халықтың өмір сүруінің нақты көрінісін
ажыратуға күш салған.Осы деректер негізінде қазақ халқының отырықшылық өмір
сүргені анық байқалатынын көреміз.
Жетісу аймағындағы халқымыздың мекен-жайларын зерттегенде тек осы
аймақпен шектелмей бүкіл қазақ жеріндегі көне дәуірден жалғасып келе жатқан
елді-мекендерді тұтастай жүйелі түрде қарастырған. Жетісу тарихы – елді-
мекендердің даму тарихын жүйелі түрде әр дәуірдің археологиялық қазба
жұмыстарының қортындылырына сараптама жүргізу арқылы Қазақстан
жеріндегі археологиялық жетістіктерді нақты көрсеткен .
Оған дәлел ретінде С.Жолдасбаев Алматы обл. Ұйғыр ауданының жеріндегі
Шарын өзенінің бойында Сартоғай деген жерде, Райымбек ауданы Әмірсай
өзенінің бойынан сақ тайпаларының елді мекендердің табылуын еңбекте
пайдаланған.
Сонымен бірге бұл табылған елді мекендердің орны өте құнды
жаңалық болып есептеледі және сақ тайпасы таза көшпенді халық
деген деректерге қарсы соққы болып есепелетінін нақтылай түседі. Осы
сақ тайпасының жартылай отыршылықта болғаны жайлы Ш. Уалихановтың
еңбегіндегі сөзін дәлел ретінде келтіреді- осы европалықтар
арасында көшпелі тайпаларды ат құлағында ойнаған көші-қонысы
белгісіз жыртқыш тағылар деп түсінеді, ал сол тағылардың
өздеріне тән жазбаша немесе ауызша сақталған бай әдеби
мұраларының бар екендігін сезбейді деп жазған. [8]
Шығыстың атағын жер жүзіне өзінің еңбегімен жеткізген ғұлама ғалым
Шоқан Уалихановтың айтқан пікірлері қазіргі кезеңде тарихты
зерттеушілірге нағыз ғылыми азық болып есептеледі. Ш.Уалихановтың айтқан
пікірлерінен көшпелі деп отырған халықтың бай тарихи дамуы бар екенін
басқа халықтың санасына жеткізу болып есептеледі. С.Жолдасбаев та
Ш.Ш.Уалихановтың құнды шығармаларына ғылыми көзқараспен қарап, өзінің
еңбегіне қажетті дерек ретінде өте орынды пайдалана білген.
С.Жолдасбаев елді мекенді зерттеген кезде қазақ жерінде мекендеген ру-
тайпалардың тарихын зерттеген зерттеушілердің В.В. Бартольдтың,
С.П.Толстовтың, К.А.Ақышевтың, Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевичтердің, Б.Г.
Гафуровтың, С.А.Ахинжановтың, Б.Көмековтың, К.М.Байпақовтың, Г.А.
Федодоров-Давыдовтың, Л.Б.Ерзакевичтің еңбектерін ғылыми сараптама жүргізу
арқылы өз еңбегіне қажетті дерек ретінде пайдалана білген.
С.Жолдасбаев еңбегінде К.Ақышевтың еңбектеріндегі мәліметтерді
дәлелді дерек ретінде өте орынды қолдана білген.Осы анықталған деректер
ғылыми еңбектің негізгі ұйтқысы деп қарастырсақ артық кетпеген шығармын
деп ойлаймын.
Жетісу өңіріне үйсіндердің елді-мекендердің салыну туралы дәлел
ретінде К.А. Ақышевтың ”Зимовки поселения и жилища древних усуней” деген
еңбегінде Ақтас 1,2 қыстауларындағы тұрақ-жайлардың ашылуын
алады.Осы археологиялық зерттеу негізінде елді мекеннің үстінгі мәдени
қабаты соңғы орта ғасырдағы қазақ халқының құрамындағы Албан тайпасының
адамдарының мекен-жайы екені белгілі болғанын тарих беттерінен көреміз.
К. Ақышевтің Курган Иссык деген еңбегінде сақ дәуірінің алтын киімді
адамның табылуы сақ тайпаларының мәдениетінің қандай дәрежеде
дамығанын дүние жүзіне таныстыруы да белгілі бір дәлел ретінде
қолдану арқылы, қазақ халқының мәдениетінің өркениеттік даму барысын
сонау сақ дәуірінен бастау алғанын автор нақты көрсетіп берген.[10]
Автор Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының бауырайларындағы сақ
тайпаларының патша обалары жартылай отырысты өмірдің айғағы
деп көрсетеді. Сақ дәуірінің аса көрнекті маманы К. Ақышевтың
зерттеулерінің нәтижелерінен осы дәуірдегі жартылай отырысты өмірдің
болғанын дәлелдейтін деректерді келтіреді .Олар Есік, Талғар
қалаларының төңірегендегі аумағы 80-90 м. биіктігі 10-18 м обалардың
көрністерінен байқауға болады деп көрсеткен.
Бесшатыр тарихи тұрғындарының тұрақты мекен жайлардың
болғаны туралы тағы бір дәлел келтіреді ,ол: зираттардың ұзындығы
2 км, кеңдігі 1км жерге 30-астам ірі обалар 90-астам
тастан жасалған қоршаулар қаншама тас қарауылдардың тұрғызылуы
және ең үлкен обаны тұрғызу үшін 300 астам бөрене, 80,5
мың куб. м тас, құм, топырақ үйіндісін дайындау үшін 60-65 мың
адамның күші кеткені жайлы К. Ақышевтің мәліметтерін дәлел ретінде
көрсетіледі.
Осы дәлелдерді зерттеуінің нәтижесінде Жетісу аймағындағы
тұрақты елді мекендер сақ тайпасынан бастау алатынын
дәлелдеп бергенін көреміз. Жүйелі түрде зерттелген дәлелдердің
нәтижесінде осындай өте құнды деректің пайда болғанын
байқаймыз.
Қазіргі кезеңдегі ғалымдардың көп жылдық зерттеулердің қортындысы
ретінде мемлекеттің дамуы сақ дәуірінен бастау алады деген пікір өте
үлкен бір жетістік болып есептеледі. Осының өзі қазақ халқының көшпенді,
жартылай көшпелі ел ғана емес сонымен қатар отырықшы ел болған деген
деректің негізі болып есептеледі.
Ғалым сақ және қаңлы тайпаларының тарихи мәліметтерін тарихи зерттеп
қана қоймай, оны археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесімен байланыстыра
отырып дәлелдеген , сонымен қатар оғыз, қыпшақ, қимақ ,албан тайпаларының
орналасқан елді-мекендерінде зерттеген.
Албан тайпасының мекендеген туралы мәлімет негізінде К.М
Байпақовтың мәліметтерін көрсетеді. “ Ұйғыр ауданы Сүмбе селосының
жанынан ескі қаланың орнын Хғ. жазба деректерде кездескен Лабан деген
қаланың атымен байланыстырады. Кезінде қаланың иесі Күтегин Лабан болған
тәрізді. Максидидің деректеріндегі қаланың тізімінде кездеседі.
К.М.Байпақов болжауы бойынша Лабан аты өзгерген Албан емес пе
деген пікірді ұсынады.” Ал этнографиялық зерттеулерде В.В.Востров.,
М.С.Мұқановтардың “Родоплеменой состав и расселение Казахов”- деген
еңбегінде осы Жетісу жерінде албандардың мекендегені жайлы деректерді
келтіреді.” Крайний юго-восток уезда, от р. Или на севере до предгорий
Алатау на юге и востоке, занимали роды племени албан. ”Бұл деректе
албандардың орналасу аймағын көрсетіліп, қазіргі кезде де осы жерлерде
албандардың өмір сүріп отырғаны ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқанын
байқауға болады.[12]
Ал жонғар шапқыншылығы кезінде елін, жерін қорғаған батыр Райымбек
осы албан жерінен шықаны тарихта белгілі.
Автор Жетісуда палеоэтнографиялық жұмыс кезінде табылған орындарға
байланысты Райымбек батырдың болған жерлеріне байланысты жер
атауларын келтіреді:
1) Райымбектің жоңғарларға қарсы шайқасқан жері
Майдантөбе, Шелек ауданы мен Кеген ауданының аралығында
көк жазықта кішкене ғана екі төбе.
2) Райымбек батырдың Іле бойында және бір күші басым жаумен
шайқасқан кезінде сарбаздары жаудың қоршауында қалып қойып,
(бұл жерде бұрын демалыс орны болған Аяққалқан курортының жанында)
Іленің суынан өтпек болғанда су тоқтап жол беріпті деген аңыз.
3) Райымбектің ат байлаған тораңғысы . Ол жер қасиетті тораңғы
болып есептеледі.
4) Райымбек бастауы, Торайғыр тауының етегінде
5) Райымбек қыстауы, осы бұлақтың оңтүстік шығыс жағында,
Торайғыр тауына барып тірелетін сайдың ішінде орны сақталған.
Бұл деректерден біз сол кездегі елді-мекендердің қазірге
дейін өзінің тарихи маңызын жоғалтпағанын көруге болады. Қазіргі
кезде Райымбек бастауы деген жерде ескерткіш орнатылып оған халық
барып батырдың болған жеріне бас иіп тағзып етіп жүр.
Автор : “Келтіріліп отырған деректерден байқалатыны Х-ғ. бастап соңғы
орта ғасырға дейін елді мекендердің бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып
келе жатқандығын көреміз-”деп зерттеу жұмыстарының нәтижесінде жазба
деректер археологиялық деректермен толықтыру арқылы нақты деректің пайда
болғаны тарих бетеріне енгенін көреміз.[12]
Ғалым өзінің еңбегінде ауыз әдебиетінің деректеріне көңіл
аударып өте үлкен жетістікке жеткенін байқаймыз. Елді мекендерді
зерттегенде батырлар жырына, аңыздардағы деректерге зерттеу жүргізу
арқылы археологиялық қазба жұмыстарының қортындыларымен салыстыра отырып
нақты дәлелденген деректерге ие болған. Яғни, Қобыланды , Қамбар, Алпамыс
батыр жырларын, Қорқыт ата кітабы, Асан қайғы аңыздарын зерттей отырып
тарихшы археологтардың деректерін салыстыра отырып, қазақ жерінде елді-
мекендердің үздіксіз даму да болғанын дәлелдеп берді.
Ғалым тарихи кезеңдерге жеке-жеке тоқталып, ондағы деректерді
археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелерімен салыстыра отырып үлкен
жетістікке жеткенін көруге болады.
С.Ж.Жолдасбаевтың “ Жетісу тарихы” - Қазақстанның тұтас бір тарихи-
географиялық аймағының ортағасыр мен жаңа ғасыр аралығындағы тарихын
байланыстыратын, екі дәуірді жалғастыратын көлемді зерттеу еңбегі -деп Б.
Кәрібаев бұл еңбекке жоғары баға береді.[3]
Осы зерттеліп отырған кезеңге байланысты зерттеу жұмыстары тек Қазақ
хандығының әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайына баса көңіл аударған.
Ал елді-мекендердің орналасуы аз зерттелген, тек қалалық өмірге
байланысты зерттеу жұмыстары молшылық.
Қазақстан жеріндегі отрықшы елді-мекендердің пайда болу және даму
мәселесі қазіргі археологиялық ғылымның негізгі өзекті мәселесінің бірі
болып есептеледі.
Тарихта елді-мекендер жайлы жазба деректер өте аз болғандықтан оны
зерттеу жұмыстары баяу жүрді. Ал археологияның дамуымен елді-мекендерді
зерттеу жұмысы одан әрі даму алып, зерттеу жұмыстары ғылыми еңбек болып
жарыққа шығып жатыр. Елді-мекендер мен тұрақ-жайлар да қалалар сияқты қазақ
халқының әлеуметтік- экономикалық, рухани дамуына әсер етеді. Халқымыздың
елді-мекендері, тұрақты үй-жай салудың жергілікті жағдайға байланысты
дәстүрлер мен ерекшеліктері анықталуда.
Қазіргі кезеңде археологиялық қазба жұмыстары Қазақстан
Республикасының барлық өңірінде жүргізіліп жатыр. Археолог ғалымдардың
көпшілігі өздерінің ғылыми жұмыстарын Оңтүстік өңірдегі елді-мекендердің
даму барысына арнаған. Осы елді-мекендерге байланысты алғашқы ғылыми
зертеулерінде А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И. Пацевичтердің, Л.Б.
Ерзаковичтің, М.С. Мерщиевтің еңбектерін жатқызуға болады.
А.Н.Бернштам еңбегінде Жетісу жеріндегі қазіргі Алматы қаласы
мен оның жанында орналасқан елді-мекендер мен қалашықтарға
жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелеріне сүйеніп
алғашқы өмірдің ұшқынының пайда болған кезден бастап 19 ғасырға дейінгі
кезеңге тарихи археологиялық қысқаша сипаттама берген.
Ғалым археологиялық қазба жұмысы нәтижесінде Ұзынағаш және
Алексеевка селоларының маңайынан қола дәуірінің ескерткіштерінің табылуы
осы жерде халықтың Іле Алатауының бөктеріндегі шұрайлы жерлерді
мекендегенін дәлелдейді. Алматы түбіндегі Горный Гигант колхозының
жеріне және Талғар , Көксу мен Қаратал өзендерінің арасындағы Талдықорған
қант зауатының маңайындағы Қойлық (Дүнген) елді-мекеніне қазба жұмысы
жүргізілу кезінде ІХ-Х ғғ. кезіндегі ыдыс аяқтардың табылуы сол елді-
мекендерде отырықшылықтың болғанын хабарлайды.
К.М.Байпақовтың “Солтүстік - Шығыс Жетісудағы қалалар мен елді
мекендер” атты ғылыми еңбегінде отырықшылықтың дамуының кезеңін және
анықталған елді мекендердің орналасуының ерекшеліктерін қазіргі
кездегі әдіс тәсілдерді қолдана отырып көрсеткен.[7]
Сонымен қатар сақ дәуіріндегі анықталған елді мекендерге
сипаттама беріп, оның ерекшеліктерін анықтап көрсеткен.
Алматы қаласының солтүстік-шығысында 24 шақырым жерде анықталған
Тұздысай елді мекеніне ғылыми сипаттама берген.
Ғалым “ұзақ жылдар бойы жинқталған архологиялық материалдарды ой
сараптауынан өткізу Солтүстік-Шығыс Жетісудың ортағасырлық қалалар мен
қоныстары жайлы толық түсінік береді“, деп қорытынды жасаған.
Алматы облысындағыы қазіргі Талғар қаласының аты парсы жазба
деректеріне қарағанда ІХ ғ. қаланың аты Талхиз болып аталған. Академик Ә.
Х. Марғұланның пікіріне қарағанда Талхиз талғардың өзгеріп жазылған түрікше
аты шын мәнінде аталып жүрген Талғар қаламыз сол Талхиз дейді. Қаланың
қазіргі көрінісі тік төртбұрышты (300*300м.). Айнала тұрғызылған дуалы
құлап дөңес бел болып жатыр. Ортасында тастан, шикі кірпіштен салынған
үйлердің орны. Көшесіне тас төселген. Көзе пісіретін ошақтардың орны
табылған. Дуалға жүргізілген тексеру жұмысы – оның астыңғы қабатын, негізін
саз балшықтан құйып жасаса, ал үсті шикі кірпіштен тұрғызылған. Дуалдың
солтүстік – шығыс және шығыс жағында үш – төрт гектар жерге жуық рабадтың
орны байқалды. Қазіргі кезде ло жерге алма ағашы отырғызылып, жеміс – жидек
айдайтын жерге айналған. Жерді жыртқанда жыл сайын көзелердің сынықтары
жердің үстіне шығып көпір болып жатыр, ішінде түрлі – түсті бояумен
боялғандары көп. Қаланың ішінде солтүстік – шығыс жағындағы бұрышта
жүргізілген қазба жұмысы кезінде бір жерден алты тал темір үзеңгі табылған.
Осының өзі қаланың тұрғындарының жерді өңдеумен қатар мал шаруашылығымен де
айналысқандығын көрсетеді. Қазба жұмысының кезінде алынған материалдарға
қарағанда қала тұрғындарының Орта Азия, Қытай Индия сияқты ірі елдермен
сауда қарым-қатынас жасаған. Қалада қолөнер дамыған. [14]
Ерте ортағасыр кезіне жататын қалалардың ішіңде жазба деректерде
Жетісуда Қойлық, Алмалы, Екіөгіз (Шеңгелді) тағы басқа қалалар белгілі. Бұл
қалалардың ішіңде әсіресе Қойлық қаласы атақты. Ол Қарлұқ қағандығының
(ханының) (IХ- Х ғ.ғ.) орталығы болған.ХІІ ғ.деректердің жазуы бойынша
Алмалы қаласына 8- 9 қалашықтар бағынышты болған. Олар қалаға астықтың
барлық түрін беріп тұрған. Шеңгелді қалашығынан немесе Екіөгіз қаласынан
Ш.Уалиханов тапқан су жүргізетің қыш құбырларға қарағанда, қалалар өз
кезінде гүлденген өмірдің бесігі болған.
Оңтүстік Қазақстанда және Жетісу жерінде аты белгісіз болып жатқан
үлкенді- кішілі қалалардың ұзын саны 300-ден асады. Олардың кейбіріне қазба
жұмысы жүргізілді. Алайда, олардың барлығына талдау жасау мүмкін емес, ол
біздің мақсатымызға да жатпайды. Біздің алдымызға қойған мақсатымыз сол көп
мұраларды пайдалана отырып, олардың ішіндегі ең бастыларынан алынған
археологиялық материалдар бойынша жазба деректермен салыстыра отырып
Қазақстан жеріндегі ерте және орта кезіңдегі ортағасыр дәуіріндегі
феодализмнің дамуын түсіндіру. Жеріміздегі феодализм, дамуын тек теориялық
жағынан емес нақты археологиялық жағынан да дәлелдеу. Сондықтан қазіргі
кездегі әр жерлерде жүргізіліп жатқан археологиялық зерттеу жұмыстардың
теориялық, практикалық маңызы зор болып табылады.
2. Оңтүстік Қазақстандағы қыстаулар мен елді мекендер
тарихының зерттелуі
Ал Е.И.Агеева, Г.И. Пацевичтердің Оңтүстік Қазақстандағы тұрақты елді-
мекендер мен қалалар тарихынан деген еңбегі 1947-1951 жылдар аралығындағы
археологиялық экспедицияның Оңтүстік Қазақстанға жүргізген қазба
жұмыстарының нәтижесі ретінде жазылған.
Ежелгі Қазақстан тарихындағы негізгі өзекті мәселе бұл тұрақты елді
мекен мен қалалардың даму тарихы болып есептеледі.[29]
Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтердің еңбегінде осы елді мекендерге
байланысты өздерінің археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелеріне сүйеніп
қортынды жасаған. Отырықшы елді-мекендердің пайда болу процесі,Орталық
Азияда құлдық қоғамның дамумен байланысты болса, ал Оңтүстік Қазақстанда
феодалдық дәуірге дейін ішкі көшпенділіктің дамуымен және жер игерудің
нәтижесіне байланысты болғанын ғалымдар көрсетеді. Еңбекте Орталық Азия
мемлекеттерінде б.э. Ш-ІҮ ғғ. - қалалардың құлдырауы әсерінен, қаланың
ауылдық елді-мекенге айналуы байқалса ( 5-7 ғғ.), ал Қазақстанның оңтүстік
өлкесінде бұл кезде ортаазиялық типтегі қалалар болмаған .Ал Оңтүстік
Қазақстанда ауылдық елді-мекендер - 5-7 ғғ. пайда болып,экономикалық
орталық ретінде қаладан ауылдық аудандарға ауысуы нәтижесінде емес,
керісінше көшпелі даладағы сауданың көлемінің өсуімен ,ауылдық жер
қауымының ролінің күшеюі және ауыл шаруашылық өнімге деген сұраныстың
өсуінің әсерінен елді-мекендер пайда болғанын анықтаған.
Осы отырықшы елді-мекендердің пайда болуының негізгі екі жолын көрсетеді:
біріншісі – алғашқы кезеңде пайда болған жер игерушілердің отырықшы елді-
мекендері дамыған, екіншісі-көшпенділер отырықшылыққа бейімделуі және жер
игерудің дамуы.[29]
Ауылдық елді-мекендердің екінші түрі қорғанысты үй-жай немесе тепе
алаңымен деп қарастырған.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған тепе алаңы бар
жерлерді және қыш ыдыстарға зерттеу жүргізу арқылы оларды бес топқа
бөлген:
Бұлай бөлу арқылы археология ғылымында Оңтүстік өңірдегі орналасқан
елді-мекендерді жүйелі түрде зерттеудің әдіс-тәсілінің дамығанын көруге
болады.Осы әдіс-тәсілді қолдану арқылы ғалымдар өз еңбектерінде үлкен
жетістікке жететінін байқауға болады. Ғалымдар қалашықтарды осы топқа бөлу
арқылы жүйелі зерттеп және қала тарихына байланысты құнды деректер ді
нақты көрсетеді.
Ғалымдардың бұл зерттеулері елді-мекендерге байланысты және қала
тарихына байланысты қажетті мәліметтердің пайда болғанын көрсетеді.
1966 жылы көрнекті археолог Л.Б. Ерзаковичтің 13-18 ғғ. Оңтүстік
Қазақстандағы отырықшы мәдениет атты еңбегі шықты.
Орта Азия мен Қазақстандағы монғол шапқыншылығынан кейінгі кездегі
отырықшы мәдениетті зерттеудің барысына көңіл аударған автор ол кездегі
археологиялық зерттеулер мен жазбаша деректердің арасында алшақтық бар
екенін анықтап, қосымша археологиялық зерттеудің қажеттілігін анықтайды.
Сондықтан монғол шапқыншылығынан кейінгі кезеңді зерттеуге арналған
бұл еңбек Шу, Талас жазығын және Қаратау бөктеріндегі елді-мекендерге
археологиялық қазба жұмыстары жүргізу арқылы жүзеге асырған.
Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде Шу жазығында алты
қалашықтың орны белгілі болып, ол ХІІІ-ХІҮ ғасырларға дейін өмір сүргені
анықталды ,ал тек Аспара қалашығы ғана ХҮІ ғасырға дейін өмір сүргені
анықталды. Ал Талас жазығында Шуға қарағанда бұл жерде қалашықтардың
саны көбірек екені анықталды. Тараз қалашығын зерттеу барысында табылған
күмістер , керамикаларды тексеру барысында бұл жерде даму ХҮІ және ХҮІІ-
ХҮІІІ ғасырға дейін созылғаны байқалған.
Бұл археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінен 15-18 ғасырларда
Оңтүстік Қазақстанда елді-мекендердің даму деңгейі қалалық дәрежеде болғаны
және олардың сол заманға байланысты монғол шапқыншылығынан кейінде
дамығандық болғанын көрсетеді.
Осы елді-мекендердің және қаланың даму тарихына көңіл аударған еңбектің
бірі М. С. Қасеновтың “ Талас өңірінің ортағасырлық қалалары мен елді-
мекендерінің мәдениеті ( ҮІ- ХІІІғғ)” атты еңбегі.
Ғалым Талас өңірінің елді мекендерді алғаш болып зерттеп мәлімет берген
ғалым В.А. Каллаурдың еңбегіне көңіл аударған.Ол бірінші рет елді-
мекендердің қалдықтары Таластағы Ақтөбе қалашығы, Қалба өзеніндегі қалашық
пен төрткүл, Ұшмарал өзеніндегі Чалдавар қалашығын, Қарабура өзеніндегі
қалашық және Айыртас-ой қалдықтары жайындағы нақты деректер берген.
Ол А.Н. Бернштамның осы өңірдің қалаларын жіктеуін көрсетеді: Ол
ескерткіштерді тоғыз түрге бөлген:
1. қала;
2. ауылдық елді мекендер;
3. қорғандар;
4. бекіністер ;
5. керуенсарай;
6. қорғаныс құрылыстар;
7. жеке құрылыстар ( мазарлар);
8. қорғандар;
9. қоныстар.
Г.Н. Пацевич қала және елді мекенді жобасы бойынша алты түрге бөледі:
1. қоныстар;
2. ауылдық елді - мекен;
3. үлкен-үлкен семьялық үй мекен (дөңгеленген төбе);
4. нығайтылған қорғандар (ауданымен төбе);
5. қала;
6. бекініс- керуен-сарайлар.
Шу-Талас өңіріндегі төркүлдерді зерттеген Кожемяко Н.П. осылардың
ішіндегі ұзын қабырғалы қала төңірегіне көптеген майда елді-мекендер
шоғырланған және тау- шатқалалдарындағы маңызды аудандарды қоршап тұрған
деп көрсетеді. [ 15]
Солтүстік-шығыс Жетісудың төрткүлдерін топқа жіктеуді Байпақов К.М.
жүргізді, ол қала өлшемін, мәдени қабатын, қызметін, қамалын,
зерттеуден табылған заттарды,тұрғындарының санын, жағрафиялық орналасуын
зерттеп, оларды төрт түрге бөлген:
1. ауылдық елді-мекен;
2. қорғаныс қала;
3. керуен сарай;
4. ірі қалалар ( астана)
Кейінгі зерттеулерінде қала мен елді мекендерді астана, ірі
қала, бекіністер деп бөлгенін байқайға болады.[7]
Винник Р.Ф. Ыстықкөл төрткүлдерін екі топқа бөлді: салалық елді-
мекен және нығайтылған елді-мекен. Бұлардың біріншісі тау жазығында ,
керуен жол бойында кездеседі, ал соңғысы ірі қалаға жақын
орналасқан.Ескерткіштерді бұлай бөлу жағрафиялық орналасуы негізінде
жүргізілді. Селолық және нығайтылған елді-мекен айырмашылығы
анықталмаған.
Бекініс қамалдардың пайда болуына Петров К.И. пікірі ерекше деп
көрсетеді М.С.Қасенов. Ол төрткүлді-бекіністі көшпенді малшылар салды деп
есептейді. Мезгілдік жайлымдар мен тау шатқалындағы жазғы жайлымдардың,
мал айдайтын жолдардың қауіпсіздігін қорғау үшін-бекініс-қамал салынған
айтады. Мұндай бекіністердің пайда болуына, жеке рулардың мал жайлымдарын
қорғаудан болған.
Бекіністер кейін ірі қала орталықтарына айналғанын С.П.Толстов өз
еңбегінде көрсетіп, ескеркіштерді көлемі бойынша бөледі: көлемі
100м.деп аз селолық үй-жай, ал бұдан үлкенді елді-мекенде-“қалалық қолөнер-
сауда мекені” деп көрсеткен.
Төрткүлдің үлкен тобы Орталық Қазақстанда кездеседі. Олар: селолық
елді-мекен, қолөнер орталығы және қыпшақтық қаласы деп өлшемдеріне қарай
бөлінеді - Ә.Х.Марғұланның 1973 ж. - 1978 жылдардағы еңбектерінде
баяндалады.
М.С. Қасенов өз зерттеу барысында мынандай шешімге келеді
“Шаруашылықтың дамуы мен өркендеуіне “төрткүл” елді-мекендерінің қызметі
зор болды. Олар салыну мақсатына қарай жергілікті аймақтың өндірісіне,
экономикасына және саяси әлеуметтік жағдайына дамуына ықпал жасады.
Археологиялық зерттеулерден олардың қамалмен қоршалған және қоршалмағанын
көреміз. Елді-мекендердің керуен жолдарында, тоғыз жолдың торабына, бай
аймаққа орналасқандары сауда және қолөнер орталығына айналып, ірі қала
болады. Сонымен бірге бұрын уақытша тайпалар-мен рулардың қостары,
бекіністері болған мекендері ортағасырдың екінші жартысында ірі қала
орталықтарына айналып, көшпенді тайпалар іргелі елге айналды. Мұндай
дамудың жолы Талас өңірі елді-мекендеріне тән ірі тайпалық қаланың бірі
қырғыз жотасы тау аңғарынан табылды- бұл Өркен қаласы.
Талас өңірінде отырықшылықтың дамуы мен құрылуында ұзақ жолдан өтті.
Алғашқы елді-мекендер өңірде б.э.д. ІІ ғасырда пайда болған, І-ІҮ ғ. б.э.
елді-мекендер ондап саналады. Кейін олардың көпшілігі өмір сүруін
тоқтатады. Кейбірі ортағасыр қалаларының іргетасына айналды. ҮІ ғ. б.э.
өңірде қалалар мен мекендер жаппай көбейе бастады. Бұған тарихи себептер
болды. Елді- мекендер мен қалалардың салынуы мен дамуы үшін негізгі үш
шарт қажет: жағрафиялық орны, саяси жағдайы, ру-тайпалық аймағы.” [20]
Әр ғалым қалаларды және елді-мекендерді жіктегенде белгілі бір
белгісіне қарап және өзінің жүргізілген археологиялық қазба
жұмыстарының нәтижесіне сүйене отырып жорамал жасаған.
Ғалым өзінің жүргізген археологиялық қазба жұмысының нәтижелеріне
сүйене отырып, елді-мекендердің сонау ерте кездегі ру-тайпалардың
уақытша қостарынан, бекіністерінен даму бастамасын басталып және даму
барысында ортағасырда әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени дамудың
әсерінен ірі елді мекенге ортағасырлық қалаларға айналғанын
көрсетеді.
Ғалым Талас өңірінде жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне сүйене отырып сол жердегі қалалар мен елді мекендерді топқа
жіктеу белгілі бір белгі арқылы жүргізілетінін айтып ,сол белгілерді нақты
көрсеткен: географиялық орналасу, жобасы, өлшемі, тарихы, өмір сүрген
кезеңі, сәулет ерекшелігі және құрылысы. Осы белгілерді ескере отырып өзі
зерттеген Талас өңіріндегі қалалар мен елді-мекендерді бес топқа бөлген:
1. Ұзын қамалды қалалар;
2. Ішкі қамалды қалалар;
3. Қорғаныс қалалар;
4. Керуен сарайлар;
5. Ауылдық мекендер.
М.Қасенов өзінің археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесіне сүйене
отырып Талас өңірінде ҮІ-ХІІ ғғ. арасында 134 қала мен елді мекен пайда
болды деп, оларды географиялық орналасуына қарай топқа бөліп және уақыт
кезеңіне жүйелеген.[17]
М.Қасенов Талас өңіріндегі ауылдық мекендер туралы қолжазба
деректерінде кездеспейтінін нақтылап, тек археологиялық қазба жұмыстарының
нәтижелері ғана нақты дерек әкелетінін осы еңбек арқылы көрсетеді. Соңғы
археологиялық қазба жұмыстарының барысында Талас өңірінде 65 ауылдық
мекен белгілі болғанын М.С Қасенов ғылыми еңбекте көрсетеді.
Мәселен,олар мыналар : Атбайлар, Ақтөбе, Қарабақыр, Көшеней,
Машқайтөбе, Учмарал1 , Учмарал 2, Шекер 2, Шекер3, Покровка, Буденовка
және т.б. Осы зерттелеген Талас өңірінде ауылдық мекеннің басқа елді-
мекенге қарағанда әр кезеңге қарасақ осы елді-мекендердің сан жағынан
басым екенін көреміз.Осы жүйеден қандай қорытынды шығаруға болады, бұл
ауылдық елді-мекенде дамудың негізгі орталығы болғанын көруге болады. Осы
ауылдық елді-мекендер дами келе қалалық орталыққа айналатынын ғалымдар өз
зерттеулерінде көрсеткен.Талас өңірінде зерттеулердің нәтижесінде осы
ауылдық елді мекеннің көп таралғанын М.С.Қасенов өз археологиялық жұмысының
қортындысымен дәлелдеп отыр.
Ғалым осы деректерді саралай келе ауылдық елді-мекендер дами ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz