Газет бетіндегі атаулардың синтаксисі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.7
І . тарау
1.1. Газет бетіндегі атаулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... 8.25
1.2. Алғашқы қазақ газеттері туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.29
1.3. Орыс ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі атаулардың
зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.38
1.4. Түркітанушы ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі
атаулардың зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.43
ІІ .тарау
2.1. Газет бетіндегі сөз тіркесті атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.45
2.1.1. Қиыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ...46.47
2.1.2. Меңгеріле байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ...47. 50
2.1.3. Қабыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... .51.55
2.1.4. Матаса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ..56.59
2.1.5. Түйдекті тіркесті атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.61
2.1.6. Жеке сөз атауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.63
2.3. Есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.65
3.2.1 Зат есімді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.67
3.2.2 Сын есімді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.69
2.3.3. Сан есімді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70.71
2.3.4. Есімдік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72.73
3.3. Етістікті сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74.75
3.3.1. Жай сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76.77
3.3.2. Құрмалас сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77.78
3.3.3. Айтылу мақсатындағы сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ..78.83
3.3.4. Газет бетіндегі атаулардың тыныс белгілері ... ... 84.86
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87.90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90.94
І . тарау
1.1. Газет бетіндегі атаулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... 8.25
1.2. Алғашқы қазақ газеттері туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.29
1.3. Орыс ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі атаулардың
зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30.38
1.4. Түркітанушы ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі
атаулардың зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.43
ІІ .тарау
2.1. Газет бетіндегі сөз тіркесті атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.45
2.1.1. Қиыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ...46.47
2.1.2. Меңгеріле байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ...47. 50
2.1.3. Қабыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... .51.55
2.1.4. Матаса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ..56.59
2.1.5. Түйдекті тіркесті атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.61
2.1.6. Жеке сөз атауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.63
2.3. Есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.65
3.2.1 Зат есімді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.67
3.2.2 Сын есімді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.69
2.3.3. Сан есімді ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70.71
2.3.4. Есімдік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72.73
3.3. Етістікті сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74.75
3.3.1. Жай сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76.77
3.3.2. Құрмалас сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77.78
3.3.3. Айтылу мақсатындағы сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ..78.83
3.3.4. Газет бетіндегі атаулардың тыныс белгілері ... ... 84.86
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87.90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90.94
Кіріспе
Түркологияда синтаксис мәселесі ХІХ ғасырдан бастап зерттелініп келеді. Оның негізін салушылар П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш болса, М. Казем-Бек, О. Бетклинг, А. Н. Самойлович, И. И. Ашмарин, Н. Ф. Катанов сияқты ғалымдар осы салада күрделі зерттеулер жасады.
Одан кейін түркологияда Н. К. Дмитриев, В. А. Гордлевский, Н. А. Баскаков, В. М. Насилов сияқты ғалымдар түркі тектес тілдердің әрқайсысын зерттеу арқылы көзге түсті. Бұл ғалымдар орыс тілінің негізінде грамматикалық базасын жасады. Сөйтіп, бұл ғалымдар башқұр, татар, якут, шубаш, түрік (туркия), қырым татарлары, алтай тілдері, өзбек, қырғыз, түркімен, азербайжан т.б. тілдер грамматикасының негізін қалады. Қазақ тілінде біз орыс ғалымдарынан қазан төңкерісіне дейінгі П. М. Мелиоранскийді атай аламыз. Ал, жалпы қазақ тіл білімі өкілдерін, атап айтқанда, А. Байтұрсынов, Е. Омаров, Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыз синтаксис саласында да көп еңбек етті. Соның ішінде А. Байтұрсыновтың орны ерекше. Өйткені, қазақ тілінің синтаксисі, оның ішінде сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынов жасаған жүйенің басқа түркі тілдеріне көп әсері болды.
Осы ғалымдардан кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев сияқты ғалымдар синтаксистің әр саласында күрделі еңбектер берді. Осы ғалымдардың зерттеулерінің негізінде қазақ тіл синтаксисі тұтас қалыптасқан бір жүйеге түсті.
Жалпы қазақ тілінде немесе түркологияда болсын синтаксистің объектісі туралы онша талас болмағаны белгілі.
Егер, орыс тілінде синтаксистің объектісі:
Словосочетание;
Предложение;
Словосочетание и предложение – сияқты түрлі көзқарас болып келсе, түркологияда негізінен тек сөйлем синтаксисі ғана әңгіме болып келді. Сондықтан түркі тіліндегі синтаксис авторлары тек сөйлем синтаксисін сөз етумен шектеледі.
Түркологияда синтаксис мәселесі ХІХ ғасырдан бастап зерттелініп келеді. Оның негізін салушылар П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш болса, М. Казем-Бек, О. Бетклинг, А. Н. Самойлович, И. И. Ашмарин, Н. Ф. Катанов сияқты ғалымдар осы салада күрделі зерттеулер жасады.
Одан кейін түркологияда Н. К. Дмитриев, В. А. Гордлевский, Н. А. Баскаков, В. М. Насилов сияқты ғалымдар түркі тектес тілдердің әрқайсысын зерттеу арқылы көзге түсті. Бұл ғалымдар орыс тілінің негізінде грамматикалық базасын жасады. Сөйтіп, бұл ғалымдар башқұр, татар, якут, шубаш, түрік (туркия), қырым татарлары, алтай тілдері, өзбек, қырғыз, түркімен, азербайжан т.б. тілдер грамматикасының негізін қалады. Қазақ тілінде біз орыс ғалымдарынан қазан төңкерісіне дейінгі П. М. Мелиоранскийді атай аламыз. Ал, жалпы қазақ тіл білімі өкілдерін, атап айтқанда, А. Байтұрсынов, Е. Омаров, Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыз синтаксис саласында да көп еңбек етті. Соның ішінде А. Байтұрсыновтың орны ерекше. Өйткені, қазақ тілінің синтаксисі, оның ішінде сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынов жасаған жүйенің басқа түркі тілдеріне көп әсері болды.
Осы ғалымдардан кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев сияқты ғалымдар синтаксистің әр саласында күрделі еңбектер берді. Осы ғалымдардың зерттеулерінің негізінде қазақ тіл синтаксисі тұтас қалыптасқан бір жүйеге түсті.
Жалпы қазақ тілінде немесе түркологияда болсын синтаксистің объектісі туралы онша талас болмағаны белгілі.
Егер, орыс тілінде синтаксистің объектісі:
Словосочетание;
Предложение;
Словосочетание и предложение – сияқты түрлі көзқарас болып келсе, түркологияда негізінен тек сөйлем синтаксисі ғана әңгіме болып келді. Сондықтан түркі тіліндегі синтаксис авторлары тек сөйлем синтаксисін сөз етумен шектеледі.
1. Карашева Н.В. Грамматические особенности казахской публистики начала ХХ века (на материале журнала «Айқап»). Автореф. дисс. канд. филол. наук. А., 1959, – 15 с.
2. Ихсангалиева Г.К. Функционально-прагматический анализ заголовков: Автореф. дисс. канд. филол. наук. А., 2000.
3. Момынова Б. Қазақ газеттерінің лексикасы (жүйесі мен құрылымы. Филол. ғыл. док. дисс. А., 1999. – 237 б.
4. Райымбекова Ж.Б. Функция воздействия газетного текста // Қазіргі қазақ әдеби тілі: бүгіні және болашағы. Абай атындағы АлМУ-дің 70 ж. Арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. А., 1998. 115-120 бб.
5. Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтіні прагматикасының функциясы. Филол. ғыл. канд. дисс. А., 2000, – 153 б.
6. Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану ерекшелігі. Филол. ғыл. канд. дисс.А.,2002,–140 б.
7. Попов А.С. Синтаксическая структура современных газетных заглавий и ее развитие // Развитие синтаксиса современного русского языка. М., Наука, 1966, – 100 с.
8. Қазақ совет энциклопедиясы, 1972. 1- т. – 648 б.
9. Қайдар Ә. Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы: Рауан, 1993.
10. Ф. де Сосюр. Труды по язкознанию. – Москва, 1977.
11. Будаков Р. А. Проблемы в развития языка. – Москва, 1965.
12. Абашина В. Газетный заголовок и когнитивная обработка текста. (Сов. Газетные публикации) – Украина, 2001.
13. Жақсыбаева Ф. З. Қазіргі қазақ газет тіліндегі бағалауыш сөздер // Қазіргі қазақ әдеби тілі бүгінгі және болашағы Абай атындағы АлМу-дің 1970 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конфнренцияның материалдары. Алматы, 1998.
14. Қазақ совет энцеклопедиясы. І том. – Алматы, 1964.
15. Ронгинский В. Н. О тенденциях в развитии структуры заголовков. Иследования по грамматике и лексикологии. – Калиниград, 1966.
16. Бойков Л. Ф. Семантика и праграматика заглавия художественного текста. – Москва, 1989.
17. Аблақов Ә., Исаев С, Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің дамуы мен лексикалану процессі. М- Алматы: Санат, 1997.
18. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы, 1998.
19. Бахарев н. Е. Сртуктурно-функциональное развитие заголовков (на материале из газет-журналов за 1903-1907, 1935-1939, 1965 годов) Автореф. Канд.ф.н. – Алматы, 1971.
20. Газетные жанры. Заголовок. Редколегия: В. И. Власов, Б. Д. Дацюк, А.З. Окороков, Б. И. Стукалин, В. И. Чернышев. – М: изд. В политической литературы. 1971.
21. Жақсыбаева Ф. З. Газет мәтінен қабылдау пәрменділігін арттырулың тиімді құралы // Материалы посвещен. Памяти проф. М. М. Копыленко. – Алматы, 1999.
22. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің лексикасы. Док.дис. – Алматы, 1961.
23. Сыздықова Р. ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1963.
24. Амандосов Т., Елеккенов Ш., Қожакеев Т., Ыдырысов Т. Газет жанрлары. – Алматы: Қазақ мемлекет, 1964.
25. Тіл мәдениеті және баспасөз. Редакция алқасы: І. Кеңесбаев, М. Балақаев т.б. – Алматы: Ғылым, 1972.
26. Вомперский В. П. К изучению синтаксической структуры газетного заголовка. // Искусство публицистики. – Алматы, 1966.
27. Костомаров В. Г. Из наблюдений над языком газеты: газетные заголовки. // Из опыта преподавания русского языка нерусским. – М: Мысль, - 1965.
28. Брагина А. А. От загадки к заголовку // Русская речь. - Москва, 1967.
29. Брагина А. А. Точки: две и... три // Русская речь. – Москва, 1969.
30. Бахарев Н. Е. Общие танденции и некоторые закономерности структурно-функционального развития газетных заголовков. // Русская и зарубежная языкознание. – Алматы, 1970, вып. 4.
31. Михайловская Н. Г. Заголовок-фразеологизм. // Русская речь. – Москва, 1970.
32. Бахарев Н. Е. Заголовку-однозначность. // Русская речь. – Москва, 1970.
33. Блисковский З. Д. Название всегда важно. – Москва, 1962.
34. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1962.
35. Сауранбаев Н. Қазақ тілі (пед. Училищелерге арналған) Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогикалық. 1995.
36. Жұбанов Қ. Қазақ тіліндегі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, Ғылым, 1998.
37. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіл синтаксисі. –Алматы, 1971.
38. Мелиоранский И. П. Краткая грамматика казах-киргизского языка. Часть 2, Синтаксис, М., 1897.
39. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. – Алматы, 1941.
40. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Білім, 2004.
41. Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі. – Алматы: Рауан, 1992. – 240 бет
42. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп. 1981.
43. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974.
44. Сайрамбаев Т.С. Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесімділіктің кейбір мәселелері. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 95бет
45. Сайрамбаев Т, Оңалбаева К. Есімдер синтаксисінің кейбір мәселелері. – Алматы, 2005. – 175 б
46. Әлиева М.Б. Басыңқы сыңардағы есімдіктің валенттілігі. Филол.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. –Алматы, 2000. – 23б
2. Ихсангалиева Г.К. Функционально-прагматический анализ заголовков: Автореф. дисс. канд. филол. наук. А., 2000.
3. Момынова Б. Қазақ газеттерінің лексикасы (жүйесі мен құрылымы. Филол. ғыл. док. дисс. А., 1999. – 237 б.
4. Райымбекова Ж.Б. Функция воздействия газетного текста // Қазіргі қазақ әдеби тілі: бүгіні және болашағы. Абай атындағы АлМУ-дің 70 ж. Арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. А., 1998. 115-120 бб.
5. Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтіні прагматикасының функциясы. Филол. ғыл. канд. дисс. А., 2000, – 153 б.
6. Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану ерекшелігі. Филол. ғыл. канд. дисс.А.,2002,–140 б.
7. Попов А.С. Синтаксическая структура современных газетных заглавий и ее развитие // Развитие синтаксиса современного русского языка. М., Наука, 1966, – 100 с.
8. Қазақ совет энциклопедиясы, 1972. 1- т. – 648 б.
9. Қайдар Ә. Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы: Рауан, 1993.
10. Ф. де Сосюр. Труды по язкознанию. – Москва, 1977.
11. Будаков Р. А. Проблемы в развития языка. – Москва, 1965.
12. Абашина В. Газетный заголовок и когнитивная обработка текста. (Сов. Газетные публикации) – Украина, 2001.
13. Жақсыбаева Ф. З. Қазіргі қазақ газет тіліндегі бағалауыш сөздер // Қазіргі қазақ әдеби тілі бүгінгі және болашағы Абай атындағы АлМу-дің 1970 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конфнренцияның материалдары. Алматы, 1998.
14. Қазақ совет энцеклопедиясы. І том. – Алматы, 1964.
15. Ронгинский В. Н. О тенденциях в развитии структуры заголовков. Иследования по грамматике и лексикологии. – Калиниград, 1966.
16. Бойков Л. Ф. Семантика и праграматика заглавия художественного текста. – Москва, 1989.
17. Аблақов Ә., Исаев С, Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің дамуы мен лексикалану процессі. М- Алматы: Санат, 1997.
18. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы, 1998.
19. Бахарев н. Е. Сртуктурно-функциональное развитие заголовков (на материале из газет-журналов за 1903-1907, 1935-1939, 1965 годов) Автореф. Канд.ф.н. – Алматы, 1971.
20. Газетные жанры. Заголовок. Редколегия: В. И. Власов, Б. Д. Дацюк, А.З. Окороков, Б. И. Стукалин, В. И. Чернышев. – М: изд. В политической литературы. 1971.
21. Жақсыбаева Ф. З. Газет мәтінен қабылдау пәрменділігін арттырулың тиімді құралы // Материалы посвещен. Памяти проф. М. М. Копыленко. – Алматы, 1999.
22. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің лексикасы. Док.дис. – Алматы, 1961.
23. Сыздықова Р. ХІХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1963.
24. Амандосов Т., Елеккенов Ш., Қожакеев Т., Ыдырысов Т. Газет жанрлары. – Алматы: Қазақ мемлекет, 1964.
25. Тіл мәдениеті және баспасөз. Редакция алқасы: І. Кеңесбаев, М. Балақаев т.б. – Алматы: Ғылым, 1972.
26. Вомперский В. П. К изучению синтаксической структуры газетного заголовка. // Искусство публицистики. – Алматы, 1966.
27. Костомаров В. Г. Из наблюдений над языком газеты: газетные заголовки. // Из опыта преподавания русского языка нерусским. – М: Мысль, - 1965.
28. Брагина А. А. От загадки к заголовку // Русская речь. - Москва, 1967.
29. Брагина А. А. Точки: две и... три // Русская речь. – Москва, 1969.
30. Бахарев Н. Е. Общие танденции и некоторые закономерности структурно-функционального развития газетных заголовков. // Русская и зарубежная языкознание. – Алматы, 1970, вып. 4.
31. Михайловская Н. Г. Заголовок-фразеологизм. // Русская речь. – Москва, 1970.
32. Бахарев Н. Е. Заголовку-однозначность. // Русская речь. – Москва, 1970.
33. Блисковский З. Д. Название всегда важно. – Москва, 1962.
34. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1962.
35. Сауранбаев Н. Қазақ тілі (пед. Училищелерге арналған) Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогикалық. 1995.
36. Жұбанов Қ. Қазақ тіліндегі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, Ғылым, 1998.
37. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіл синтаксисі. –Алматы, 1971.
38. Мелиоранский И. П. Краткая грамматика казах-киргизского языка. Часть 2, Синтаксис, М., 1897.
39. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. – Алматы, 1941.
40. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Білім, 2004.
41. Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі. – Алматы: Рауан, 1992. – 240 бет
42. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. – Алматы: Мектеп. 1981.
43. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974.
44. Сайрамбаев Т.С. Қазіргі қазақ тіліндегі тіркесімділіктің кейбір мәселелері. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 95бет
45. Сайрамбаев Т, Оңалбаева К. Есімдер синтаксисінің кейбір мәселелері. – Алматы, 2005. – 175 б
46. Әлиева М.Б. Басыңқы сыңардағы есімдіктің валенттілігі. Филол.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. –Алматы, 2000. – 23б
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қайнар университеті
Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы
Магистрлік
диссертация жұмысы
Тақырыбы: Газет бетіндегі атаулардың
синтаксисі
Орындаған: Есілбекова Жұлдыз
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., проф. Т.Сайрамбаев
Пікір жазушы: ф.ғ.д., проф. акад. Ө. Айтбайұлы
____ ____________2009 жыл
Кафедра отырысында қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д. проф. Оразбек М.С
Алматы 2009 ж
Жұмыстың тақырыбы: Газет бетіндегі атаулардың синтаксисі
Жұмыстың көлемі:
Жұмыстың негізгі мақсаты: Газет атауларының қазақ тіл білімдерінде
зерттелуін саралау, қазақ газет атауларындағы тілдік өзгерістерді
синтаксистік тұрғыдан қарастыру.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі тарау,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде синтаксистің жалпы
мәселелеріне, соның ішінде газет бетіндегі атаулардың синтаксистік тұрғыдан
зерттелмей келе жатқан тақырып екеніне тоқталдық.
Жұмыс 2 тараудан тұрады:
І тарауында газет бетіндегі атаулардың зерттелу тарихы, оның ішінде
алғашқы газеттер туралы және орыс ғалымдары мен түркітанушы ғалымдарының
еңбектерінде газет бетіндегі атаулардың зерттелу деңгейіне тоқталдық.
ІІ тарауда газет бетіндегі сөз тіркесті атауларға, оның ішіндегі
қиыса, матаса, қабыса, меңгеріле байланысқан сөз тіркесті атаулар, түйдекті
тіркесті, салалас бірыңғай тіркесті, күрделі тіркесті атауларға, жеке сөз
атауы және есімді сөйлемдер мен етістікті сөйлемдерді айқындап, мысал
келтіріп саралап талдадық.
Қорытындыда І, ІІ тарауда айтылған негізгі мәселелер сараланып, газет
бетінде кездесетін атаулардың сөз тіркесі жайында ой қорытындыладық.
Жұмыстың мазмұнын сипттайтын тірек сөздер: сөз, сөз тіркесі,
сөйлем, синтаксис, газет бетіндегі атаулар т.б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..3-7
І – тарау
1.1. Газет бетіндегі атаулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... 8-25
1.2. Алғашқы қазақ газеттері
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..26-29
1.3. Орыс ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі атаулардың
зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...30-38
4. Түркітанушы ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі
атаулардың зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-43
ІІ –тарау
2.1. Газет бетіндегі сөз тіркесті
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-45
2.1.1. Қиыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ...46-47
2.1.2. Меңгеріле байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ...47-
50
2.1.3. Қабыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... .51-
55
2.1.4. Матаса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ..56-59
2.1.5. Түйдекті тіркесті
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-61
2.1.6. Жеке сөз
атауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...62-6 3
2 Есімді
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 64-65
1. Зат
есімді ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 66-67
2. Сын
есімді ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..67-69
2 Сан
есімді ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..70-71
2.3.4.
Есімдік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...72-73
3. Етістікті
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
..74-75
1. Жай сөйлемдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76-77
2. Құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .77-78
3. Айтылу мақсатындағы сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. 78-83
4. Газет бетіндегі атаулардың тыныс белгілері ... ... 84-86
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .87-90
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. ..90-94
Кіріспе
Түркологияда синтаксис мәселесі ХІХ ғасырдан бастап зерттелініп келеді.
Оның негізін салушылар П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш болса, М. Казем-
Бек, О. Бетклинг, А. Н. Самойлович, И. И. Ашмарин, Н. Ф. Катанов
сияқты ғалымдар осы салада күрделі зерттеулер жасады.
Одан кейін түркологияда Н. К. Дмитриев, В. А. Гордлевский, Н. А.
Баскаков, В. М. Насилов сияқты ғалымдар түркі тектес тілдердің әрқайсысын
зерттеу арқылы көзге түсті. Бұл ғалымдар орыс тілінің негізінде
грамматикалық базасын жасады. Сөйтіп, бұл ғалымдар башқұр, татар, якут,
шубаш, түрік (туркия), қырым татарлары, алтай тілдері, өзбек, қырғыз,
түркімен, азербайжан т.б. тілдер грамматикасының негізін қалады. Қазақ
тілінде біз орыс ғалымдарынан қазан төңкерісіне дейінгі П. М.
Мелиоранскийді атай аламыз. Ал, жалпы қазақ тіл білімі өкілдерін, атап
айтқанда, А. Байтұрсынов, Е. Омаров, Қ. Жұбанов сияқты
ғалымдарымыз синтаксис саласында да көп еңбек етті. Соның ішінде
А. Байтұрсыновтың орны ерекше. Өйткені, қазақ тілінің
синтаксисі, оның ішінде сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынов жасаған
жүйенің басқа түркі тілдеріне көп әсері болды.
Осы ғалымдардан кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М.
Балақаев, Т. Қордабаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев сияқты ғалымдар
синтаксистің әр саласында күрделі еңбектер берді. Осы ғалымдардың
зерттеулерінің негізінде қазақ тіл синтаксисі тұтас қалыптасқан бір жүйеге
түсті.
Жалпы қазақ тілінде немесе түркологияда болсын синтаксистің объектісі
туралы онша талас болмағаны белгілі.
Егер, орыс тілінде синтаксистің объектісі:
← Словосочетание;
← Предложение;
← Словосочетание и предложение – сияқты түрлі
көзқарас болып келсе, түркологияда негізінен тек
сөйлем синтаксисі ғана әңгіме болып келді.
Сондықтан түркі тіліндегі синтаксис авторлары тек
сөйлем синтаксисін сөз етумен шектеледі.
Дегенмен, түркі, оның бірі, қазақ тіл ғалымдары синтаксисін сөз ете
отырса, сөз тіркесінің де мәселелерін ара-арасында айтып отырғаны айқын.
Өйткені, қай түрколог ғалымның еңбегін қарасақ та, онда сөз тіркесінің
байланысу формалары (согласование, примыкание, управление) сөз болып
отырады. Бірақ, сөз тіркесінің кейбір мәселелерін айтып отырғанымен, олар
сөз тіркесін синтаксистің бір объектісі ретінде беру мәселесінде сөз
қозғамайды. Өйткені, оның өзінің басты себептері де болды.
Түркологтар немесе қазақ тілінің мамандары, тіпті
П. М. Мелиоранскийлер де согласование, примыкание терминін бергенімен,
(А. Байтұрсынов еңбегінде бұл мәселе берілмейді, ал Қ.Жұбанов еңбегінде
тіркесу термині аздап сөз болады) С.Аманжолов, Н.Сауранбаев еңбегінде
синтаксистің объектісі ретінде сөйлем қаралады да, арасында сөз тіркесінің
мәселелерін де қосып жібереді. Бірақ, оны арнайы сөз тіркесі тұрғысынан
емес, сөйлем мүшелерінің байланысы тұрғысынан сөз етіп, оның сөйлемнен
негізгі айырмашылықтарын нақты көрсетті. Сонымен қазақ тіліндегі осы бағыт
келе-келе басқа түркі тілдеріне де әсер етті. Қазіргі кезде көптеген түркі
тілдерінде синтаксистің басты объектісі сөз тіркесі мен сөйлемдер беріліп
келеді.
Синтаксис – грамматиканың морфология сияқты өзекті саласының бірі.
Өзара тығыз байланысты бұл екі саласының қарастыратын объектілері тілдің
грамматикалық құрылысының мәселелері болады; морфология сөздердің
грамматикалық жүйесін, құрылысын зерттейді. Синтаксис грамматикалық ілім
ретінде мынандай негізгі екі салаға бөлінеді: 1. Сөз тіркесінің синтаксисі.
Онда сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі, тіркесу тәсілдері мен
формалары, сөз тіркестерінің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады. 2.
Сөйлемнің синтаксисі. Онда сөйлемнің құрылу принциптері, сөйлемнің құрамы,
олардың түр-түрі қарастырылады.
Сөз тіркесі – сөйлем құраудың материалды негізі де, сөйлем – кісінің
ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың
түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын
білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар
ретінде қарастырылады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал
жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен қиюластырып тұратын
морфологиялық – синтаксистік категория ретінде тексереді. Олай болса, бұлар
бірінсіз-бірі, әрқайсысы өз бетімен өмір сүре алмайды. Әрбір ғылым
саласының басталу, жетілу, даму кезеңдері болады. Қазақ тіл білімінің
бұғанасы бекіліп қалыптасқан қай саласын алсақ та, олардың әрқайсының даму
кезеңдері болады.
Қазақ тіл білімінде синтаксис саласының аясы соңғы 50 жылда, оның
ішінде ел егемендігінің 10 жылында, ірі зерттеулермен, жаңа бағыттармен
толығып отыр. Ал біздің алған бағытымыз – газет бетіндегі атаулардың
синтаксистік құрылымы жағынан ерекшеліктерін зерттеп қарастыру. Зерттеу
барысында газет бетінде кездесетін атауларды сөз тіркесі, сөйлем түрлеріне
қарай бөліп саралаймыз.
Газет атауларының синтаксистік ерекшеліктерін қарастыру арқылы қоғам
дамуын да, адам сана-сезімінің өзгерістерін де анықтауға болады. Ал бүгінгі
таңда қай ғылым саласында болмасын негізгі нысан адам мен оның дамуы екені
анық. Ендеше, біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін қоғам
қажеттілігінің өзі айқындап тұр. Біздің тақырыбымыздың бұрын-соңды арнайы
зерттеу нысаны болмауы да оның өзектілігін дәлелдей түседі.
Диплом жұмысының нысаны: Газет атауларының синтаксистік ерекшеліктері,
соның ішінде сөз тіркесі ретінде байланысу формалары мен тәсілдері, газет
бетіндегі сөз тіркесті атаулары, сөйлем – атаулардың құрылымдық
өзгешеліктері.
Жұмыстың мақсаты: Газет атауларының қазақ тіл білімінде, орыс тіл
білімдерінде зерттелуін саралау, соңғы жылдардағы қазақ газет атауларындағы
тілдік өзгерістерді синтаксистік тұрғыдан қарастыру. Осы мақсатқа жету
жолында мынандай міндеттер қойылады:
← Газет атаулары туралы қазақ, орыс тіл
білімдеріндегі зерттеу жұмыстарын қарастыру;
← Газет бетіндегі сөз тіркесті атауларға мысал
келтіру;
← Газет атауы – сөз ерекшеліктерін анықтау;
← Газет атауы – сөз тіркесі байланысу тәсілдері мен
формаларын айқындау;
← Газет атауы – сөйлемнің құрылымын саралау;
Жұмыстың жаңалығы: Газет атауларын тілдік, соның ішінде синтаксистік
тұрғыдан зерделеуге арналған ғылыми еңбек жоқ. Біздің магистрлік жұмысымыз
– алғашқы талпыныстардың бірі. Жинақталған тілдік деректер бүгінгі қазақ
тіл біліміндегі соңғы ғылыми теориялар бойынша бір жүйеге келтірілді.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Диплом жұмысында сипаттамалы, статистикалық
баяндау, талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының дерек көздері: Жұмыста синтаксис саласына қатысты
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Ғ. Ағманов, Б.Абылқасымов,
М.Балақаев, Р.Әміров, Т.Сайрамбаев т.б. беделді қазақ тіл білімі
ғалымдарының еңбектері теориялық тұғыр болды.
Ал практикалық жағынан соңғы жылда жарық көріп тұрған, қалың оқырманға
танымал газеттер Ана тілі, Қазақ әдебиеті, Жас алаш Егемен
Қазақстан, Алматы ақшамы, т.б. беттерінен жинақталып алынған тілдік
материалдар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау
Газет бетіндегі атаулардың (тақырыптардың)
зерттелу тарихы
Қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихы 1870 жылы Ташкент қаласында
алғаш рет жарық көрген Түркістан уәләяты газеті мен 1888 жылы Омбы
қаласында дүниеге келген Дала уәләяты газетінен басталады. Қазақ тіл
біліміндегі ғылыми зерттеу жұмыстары қазақ баспасөзі тілінің даму барысы,
олардың тілдік ерекшеліктері әр қырынан зерттелгенін көрсетеді. Тілші
ғалымдардың ішінде баспасөз тілі мәселесін бірінші болып қарастырған Н.
Қарашева [1]. Н. Қарашева Айқап журналы тілінің грамматикалық
ерекшеліктерін зерттеді.
Қазақ тіл білімінде газет тілі біршама зерттелген. Бұл қазақ тіл
білімінде газет тілінің ерекшеліктері тілші ғалымдардың назарында ұдайы
болып келе жатқанын көрсетеді. Жалпы қазақ әдеби тілінің даму тарихы,
функционалдық стиль, аударма, терминология т.б. мәселелері жөнінде ғылыми
еңбек жазған тілші ғалымдар М.Балақаев, Т.Қордабаев,
Ш.Сарыбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.Серғалиев, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиев, А.Төлегенов, Г.Смағұлова
және т.б. зерттеген тақырыптары шеңберінде баспасөз тілінің ерекшеліктеріне
де тоқталып өткен.
Ғалым С. Исаев еңбектерінің қазақ баспасөз тілін зерттеу ісінде алар
орны ерекше. Тілші ғалымның еңбектерінде ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы
баспасөз тілі грамматикалық тұрғыдан зерттеліп, жанрлық-стилистикалық
ерекшеліктері көрсетіледі.
Баспасөз тілін зерттеуге арналған келесі еңбек Б. Әбілқасымовтың
кандидаттық диссертациясы болып табылады. Ғалым газет тілінің фонетика-
орфографиялық жүйесін, лексикасын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеген.
Сондай-ақ тілші ғалымның газет тілін зерттеуді үздіксіз жүргізуінің
нәтижесінде ХІХ ғасырдың 2-жартысындағы қазақ әдеби тілі атты еңбегі
жарық көрді.
О. Бүркітовтың Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты
кандидаттық диссертациясы публицистикалық стильдің өзіндік белгілерін,
атқаратын қызметін, тілдік бірліктерді қолдану мүмкіндіктерін, лексикалық
сипатын, грамматикалық құрылысын, мәтін құру ерекшеліктеріне сәйкес
зерттеуге арналған.
Қазақ баспасөз тілінің ерекшеліктерін зерттеуге елеулі үлес қосқан
ғалымдардың бірі – Б. Момынова. Кандидаттық диссертациясын газет тіліне
арнаған ғалымдардың бұл салада іздену жұмыстарын үзбей жалғастырғандығына
жарық көрген қазақ газет тілінің лексикасын зерттеуге арналған еңбектері
дәлел. Б. Момынованың докторлық диссертациясы
қазақ газеттерінің лексикасын зерттеуге арналған.
Орыс ғалымы Г. О. Винокур: Бізде әдеби тұрғыдан алғанда газет
әлеуметтік фактор ретінде мүлде зерттелмеген. Газеттің саяси рөлі әркімге
түсінікті болып, факті мен идеяларды таратудың қайнар көзі ретінде газеттің
әлеуметтік мәнін түсінгенімен, газеттің әдеби тілдің байлығы екендігі
мәселесін әлі ешкім көтермеген деген пікір айтады. Орыс тіл білімінде
газет тілінің ерекшеліктері жайында жазылған алғашқы еңбектердің бірі – осы
ғалымның Культура языка кітабы. Оның газет тілі жайында айтқан құнды
пікірлері орыс тіл біліміндегі көптеген зерттеулерге арқау болғандығына
байланысты. В. Г. Костоморов, Г. Я. Солганин т.б. сияқты ғалымдар өз
еңбектерінде Винокурдың идеясын одан әрі жалғастыра зерттеген.
Орыс тіл білімінде газет тілін зерттеуге арналған ғылыми еңбектерден
белгілі бір тақырып төңірегінде жоғарыдағыдай пікірталастың жүйелілігін
аңғаруға болады. Газет мәтіні тілінің ерекшеліктерін зерттеуге арналған А.
А. Стриженко, Л. Г. Кайданың еңбектерін ерекше атауға болады.
Газет тілінің ерекшеліктерін зерттеуге арналған А. М. Танабаева, Е.
Журавлева, Б. Райымбекованың диссертациялары – қазіргі кезеңдегі газеттер
тілінің өзіндік жай-күйін ашатын ғылыми еңбектер. А. М. Танабаева орыс
тіліндегі газеттік-публицистикалық стильде қазақ лексикасын қолданудың
мәселелерін қарастырған. Е. Журавлева газет тілінің семантикасын
зерттесе, Б. Райымбекованың диссертациясы
Қазақстанда шығатын газеттер тіліндегі жаңалықтарды, газет тілінің
қолданылу ерекшеліктерін анықтауға арналған.
Соңғы кездегі ғылыми жинақтардағы жарияланып жатқан мақалаларда
ғалымдар бұқаралық ақпарат құралдарының тілін коммуникативтік мақсат
тұрғысынан зерттеуге үлкен көңіл бөлуде. Ондай еңбектерге Г. К.
Ихсангалиеваның, Б. Ж. Райымбекованың, Н. А. Тайрованың т.б. ғылыми
зерттеулерін жатқызуға болады.
Қазақ тіл білімінде кейінгі жылдары адам факторына ерекше көңіл бөліп,
адамдар арасындағы тілдік коммуникацияны психология, философия,
социолингвистика салаларымен ұштастыра зерттеуге бағыт алуда. Тілдің
қоғамдағы негізгі функциясы коммуникативтік функция іс жүзіне асатын газет
тілінің ерекшеліктерін прагматикаға негіздей зерттеудің маңыздылығы осы
бағыттағы жұмыстарда көрініс тапқан.
Қазақ тіл білімінде қазіргі қоғамымыздағы өзгерістерге сай бұқаралық
ақпарат құралдарының атқарар қызметінің рөлі арта түсуіне байланысты қазақ
газеттерінің тілін де әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
прагмалингвистика салаларымен қарастыруда арнайы зерттеуді қажет ететін
тақырыптар көп. Орыс тіл білімінде газет тілінің прагматикалық функциясы
біршама зерттелген, ал қазақ тіл білімінде Ф. З. Жақсыбаеваның Газет
мәтінінің прагматикалық функциясы деген еңбегін атауға болады. Ғалымның
жұмысында газет бетіндегі атаулардың прагматикасына тоқталған тұстары
кездеседі. Ф. З. Жақсыбаева заголовок сөзін тақырып, тақырыпат деген
терминдермен берген. Ал біз атау деп алып отырмыз.
Ф. З. Жақсыбаева газет мәтінінің прагматикалық функциясын зерттеу
барысында соңғы жылдардағы қазақ газеттеріне тән тақырыптатты қолдану
әдістерінің бірнеше түрлерін анықтайды. Олар газет бетіндегі атаулар тілдік
қорды байытуға септігін тигізетін бұқаралық ақпарат құралдарының құрамдас
бөлігі болып табылады. Сондай-ақ мақаланың мазмұнын ашатын, автордың
өзіндік көзқарасын танытуға мүмкіндік беретін, қоғамдық сана мен болмыстағы
өзгерістерді білдіретін тілдік бірлік.
Орыс және қазақ тіліндегі газет бетіндегі атаулардың прагматикалық
қызметі бойынша зерттеу жұмысын жазған зерттеуші Г. К. Ихсангалиева [2]
былай дейді: Современный уровень развития лингвистической науки позволят
изучить один из наиболее действенных структурных элементов языка СМИ –
заголовки – через соотнесение их роли с общей теорий коммуникации.
Заголовки представляет собой особое языковое явление и издавна находятся в
поле зрение лингвистов.
Жалпы тіл білімінде газет бетіндегі атаулар И. С. Стам, И. С.
Фоменко, А. Э. Лазарева, Л. А. Коробова, Д. И. Заславский т.б. ғалымдардың
зерттеу жұмыстарында қарастырылады.
Қазақ тіл блімінде Р. Қожабекова, Ә. Әміров, Ф. Жақсыбаевалардың
еңбектерін атауға болады. Осы ғалымдардың ішінде Р. Қожабекова газет
бетіндегі тақырыптарды арнайы зерттеген, нақты айтсақ, газет бетіндегі
тақырыптардың фразеологиялану ерекшеліктерін қарастырған.
Б.Момынова: Мәтіндегі айтылатын ойдың жиынтығы тақырып арқылы
көрінеді. Сонымен бірге мәтіндегі айтылатын ой мен жеткізілетін хабарға
баға беруі әрі осы баға берушілік қасиетінің нәтижесінде мәтінді қабылдау
функциясы іске асады [3] дейді.
Газеттің тілі мен құрылысын зерттеген ғалым Ж. Б. Райымбекова газет
мәтінін зерттеу лингвистикалық елтану мақсатында, мәдениеттанулық тұрғыдан
талдауда өзекті [4] екендігін атап өтеді.
Мақала мәтінінің прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін
микрокомпоненттердің бірі – мәтіннің тақырыбы, айдары, аты.
Мәтіннің айдары – тек ерекше синтаксистік көзқарасты ғана
қамтымайды. Ол бірнеше қызмет атқаратын мәтіннің бір элементі. Мәтін
айдары қызметінің негізгі белгісі – хабар берушілік, қызықтырушылық,
хабарлаушылық және мәтінді ұйымдастырушылық болып табылады [5].
Оқырманға әр уақытта жаңа да тың тақырыптар қажет. Ақпарат
жаңалықтары оқырманға ауадай қажет. Басталуымен, ортаңғы, соңғы құрылымымен
қатар мәтін құрылысының белгілі бір жоспары кеңістік атқаратын қызметтік
жоспары кеңістіктегі мәтіннің көркемдік құрылысы болып табылады. Тақырыптың
осы екіұдай табиғаты оның көптеген стильдік ерекшеліктерін анықтайды.
Тақырып мәтінмен тақырып – мәтін біртұтас жүйесін құрайды. Осы
арақатынастың әр алуан жәйттарын: тақырып және мәтін мазмұны, тақырып пен
мәтін көркемдік құрылысының (басталуы, аяқталуы), тақырып пен мәтіннің
тілдік құрылымы жәйттарын қарастырудың маңызы зор. Тақырып та, мәтін де бір-
біріне жалғас ұғымдар [6].
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі газеттің ерекшелігі оның тілінің ерекше
болуын талап етеді. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен
мәліметтердің аса көптігі газет тілінен, оның лексикасы мен синтаксисімен
ой бөлісу қабілеттілігіне де өз әсерін тигізеді. Газетте уақыт пен мезгіл,
факті мен деректер нақты көрінеді. Ол фактіні жеткізуші тілдік қолданыспен
тілдік құрылымдар – сол уақыттағы тілдік мәселенің жай-жапсарынан ақпарат
беретін лингвистикалық факторлар. Атаулар – газеттің ішкі құрылымынан
хабардар ететін, оны танытатын басты құбылыс. Газет – бұқаралық ақпарат
құралы болғандықтан орасан зор, үлкен, әрқилы қауымға арналады. Қысқа
сөйлеммен үлкен мәлімет беруге ұмтылу – газет тілінің негізгі және ең басты
қасиеттерінің бірі.
Қоғамдағы әлеуметтік саяси, экономикалық, мәдени т.б. өзгерістер,
халық өміріндегі жаңалықтар мен рухани жетістіктер міндетті түрде газет
тақырыптарына арқау болады.
А. С. Попов газет тақырыптарының үш түрлі қызметін ерекше атап
көрсетеді: Кез келген газет тақырыбына үш функция тән, олардың әрқайсысы
тақырыпқа әртүрлі әсер береді. Ең бастысы: номинативтік, информациялық,
жарнамалық. Осы үш функцияның үшеуі де газет тақырыбына әсер ету
мүмкіндіктері әр алуан [7].
Газет тақырыптарының оқырманға әсер ете алуы материалдардың, қызықты
әр алуан болуына байланысты. Белгілі бір салаға маманданған тілші болмаса,
басылымдар кез келген оқырманды бей-жай қалдырмайды. Газет тақырыптары
өмірдің – сан-саласынан хабар беретін ақпараттар ағыны. Қазір газет
ұжымының алдында тұрған басты мақсат пен міндет – еліміздің тарихына жаңа
көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу.
Кейде газет стилі, әкімшілік стилі, публицистикалық стиль, жарнама
хабарларының стилі тағы сондай көптеген стиль түрлеріне көңіл бөлініп жүр,
бірақ бұлай бөлудің өзі дұрыс емес. Әрине жарнама (реклама) тілінің
тақырыбының өзіндік ерекшелігі болады.
Бірақ жарнама хабарландыруларының тілі немесе әкімшілік
бұйрықтарының тілі қанша өзгеше болғанымен, ол әр уақытта жеке тілдік стиль
құрай алмайды, олар өз бетімен жеке стильдік тармақ бола алмайды. Ал
тақырып мәтіннің мазмұнымен ара қатынасы мәтінді қабылдау ерекшелігін
ескеріп барып қарастыралады. Газет органдары – саяси хабарларды таратудың
бірден-бір қайнар көзі болса, мерзімді баспасөз соның ішінде – газет
өнімдері үлкен мәнге ие. Осы пікір тұрғысында ғалым Н. Г. Пальгунов:
Информация – не просто передача новостей, а сообщение ценной среди всего
многообразия фактов новости, которое целеобразно и в сооветствующей форме
введено в процессе коммуникации. Основу информации составляет факт... Душой
информации является новость... сфера интересов информации безпредельно, -
деп көрсетеді.
Мерзімді баспасөздің атқаратын қызметі әрқашан да зор. Баспасөз
барлық уақытта идеялық-саяси өзгерістерге толы. Қазіргі мерзімді басылымдар
қоғам дамуының нәтижесінде ғылым мен техника, экономика мен мәдениеттің
дамуына байланысты туындайтын жаңа сөздерді ғана пайдаланып қоймай, қазақ
халқының төл сөз байлығын мейлінше сарқа пайдалануда. Қазақ совет
энциклопедиясында баспасөз - өмір айнасы, қоғамдық пікірдің жаршысы, саяси
күрестің құралы деп анықтама береді [8]. Ғылым мен техниканың шыңына жетіп
тұрған шақта, компьютер байланысы әлемнің түкпір-түкпірімен көзді ашып-
жұмғанша хабардар етеді.
Баспасөз - қай заманда болса да, қай кезеңде де қоғамға қызмет ететін
өзіндік рөлі бар ақпараттар ағыны. Ал қазіргідей әлемдік ақпарат жүйесінде,
ең алдымен, баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндығы, дәлдігі басты рөл
атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым,
уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналады. Халыққа болған
оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз
бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи
дерек көзі ретінде ғылымдарға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын
ашуға көмектеседі.
Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде
бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік
міндетін атқарады. Демек, уақытылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі
бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады.
Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда
ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр түрлі жанрларға
жататын жеке адамдық деректер, хаттар, күнделіктер, естеліктер т.б., ресми
құжаттар, статистикалық мәліметтер, көркем шығармалар т.б. кездеседі.
Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты
деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы
жағынан да, мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне
қатысты жан-жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Тілдегі әрбір құбылыс белгілі дәрежеде басқа құбылыстармен тығыз
байланысты. Тілдік құбылыстар арасындағы байланыстар мен олардың сипаттары
тарихи жағдайларға байланысты құбылып өзгереді. Тілдің тарихын, тілдік
құбылыстардың туып, қалыптасу тарихын зерттегенде оның қалыптасу негізінде,
басқа құбылыстармен қандай айырмашылығы барын анықтау қажет. Әрбір ұлт
өзіндік табиғи болмыс–бітімін, мінез-құлқы мен рухани құнды асыл қазынасын
ғасырдан-ғасырға сақтап жеткізетін аса қасиетті құралы – тіл болып
табылады. Сондықтан да ұлттық тіліміздің болашағы мен оны дамытудағы
бағыттары тілші ғалымдардың ең басты, назардан таса етпейтін мәселесі. Тіл
саясаты мемлекеттік саясаттың әрқашанда ажырамас бір құрамы. Олай болатын
себебі: кез келген мемлекеттің сахнасындағы айтулы оқиғалар арқылы көрініс
табады.
Тіл – қоғамдық құбылыс болғандықтан дамып, өзгеріп, белгілі құбылыстың
жоғалып отыруы заңды. Қай кезеңнің болмасын баспасөз материалының тілін
өзгертпесек те, сол кезең тұрғысынан қарап, пікір айтуымыз қажет. Өйткені,
баспасөз тілі де, сол заман ағысына қарай өзгеріп отырады. Тіл – халық
өмірінің айнасы болса, әр кезеңнің, әр ұлттың өміріндегі болып жатқан
барлық өзгерістер мен құбылыстар, жаңалықтар сол халықтың өз тілінен
көрініс табады. Міне, осы өзгерістер мен тілдік көріністерді баспасөз
бетінен көруге болады.
Ал қоғам өзгерісімен бірге кірген жаңа сөздер мен жаңа ұғымдарды
қазір толық түсініп болу мүмкін емес. Енген жаңалықтар халық ұғымына толық
ізін қалдырып, айқын бейнесін көрсетіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы
жағдайларда да, ұғымға қойылған ат кездейсоқ болатыны белгілі. Көбінесе,
тіпті бір ұғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы
қалыптастыруда сол дәуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені, қандай да
болмасын, жаңалық алдымен баспасөз, радио арқылы келеді. Мерзімді баспасөз
сол қоғамдағы әлеуметтік саяси, ресми қаулы – қарарларды өз беттерімен
жариялап тұратын ақпарттар ағыны.
Осы мәселе тұрғысында Б. Қ. Момынова: Қазіргі кездегі өркендеп
дамыған бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді
басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын
(аудиовизуалды-теледидар, деректі кино) болып үш түрге бөлінеді. Бұлардың
коммуникативті құрылымдарындағы айырмашылықтары болмаса, атқаратын
қызметтері ұқсас дейді. [3, 15]
Мерзімді басылымдағы түрлі мамандық иелері әр түрлі мақсаттармен, әр
түрлі қырынан зерттеуі мүмкін. Егер, журналистерді нақтылы басылымның әдеби-
публицистикалық сапасы, автордың материалды бере білу шеберлігі қызықтырса,
деректанушыны баспасөзді оның деректік маңызы мен ерекшеліктерін көрсету
үшін, жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми құндылығын анықтау үшін
зерттейді, ал тілшіні газет бетіндегі атаулардың синтаксистік, лексикалық
т.б. жақтары қызықтырады. Тіл туралы белгілі ғалым Ә. Т. Қайдар Қазақтың
тілі ғасырлар бойы қазақ деп аталатын қауымның әр алуан өмір-тіршілігіне
сай қажетін өтеп, іштей дамып, өз арнасында толығып, небір сұңғыла көсемдер
мен жезтаңдай шешендердің өнерімен ширап, шыныққан бай әрі бейнелі де
көркем, марқа тілдердің санатында болғандығы баршаға аян [9, 8] деген
тұжырымы бар.
Номинатив бірліктен немесе Ф. де Соссюр терминімен айтсақ сигнификаттан
газет атауларының басты айырмасы: белгілі бір заттың биологиялық табиғи
байланысы жоқ акустикалық бейнесі емес, мақаладан туындайтын оймен, оның
мазмұнымен тікелей байланысты, өзге деңгейдегі атау болуында. [10, 56]
Тілдегі болып жатқан өзгерістер, белгілі бір тілдік құбылыстың өшіп, екінші
біреуінің туып, жандана бастауы ешбір себепсіз болмайды. Әр заманның
ағымына қарай жанрлардың өсетіні, өнетіні, жоғалып жаңадан қайта туатыны
бар. Белгілі кезеңдегі жаңалық, өзгерістер жалпы тілдің дамуы барысынан,
қоғамдық қажеттіліктен, тілдің ішкі заңдылықтарының негізінде туып отырады.
Тілдің белгілі бір кезеңдегі тармағын зерттегеннің өзінде де, ол жалпы
тілдің даму заңдылығына бөлінбей, сол дамудың желісінде қаралады. Зерттеуші
Р.А.Будаговтың пікірінше тілдің дамуы оның өткен кезеңінен ғана емес,
қазіргі сәтінен де байқалады, тілдегі тарихи құбылыстар оның қазіргі
сәтінен көрініп отырса, қазіргі дәрежесіне жетуі тарихи дамуынан танылады
[11, 17] .
Қоғамдағы әлеуметтік саяси, экономикалық, мәдени т.б. өзгерістер, халық
өміріндегі жаңалықтар мен жетістіктер міндетті түрде газет бетіндегі
атауларға арқау болады.
Зерттеуші А. Абашинаның газет атауларына берген анықтамасында: Анализ
газетных текстов во временном развертке и в определенном среде показал, что
языковая форма словоформы да микротекста. При этом Т. А. Ван Дейк
утверждает: ... категория заголовков в тексте имеет строго определенную
форму однако комментариев поэтому поводу не дает. Из этого логически
следует, что автор газетной публикации, давая тексту название – заголовок,
должен самостоятельно решать, немалотрудную задачу выбора структурных
параметров заголовка, руководствуясь стремлением, с одной стороны, избежать
устоновившихся стереотипов, а с другой придать публикации выразительность
уже на первой стадие организации давая ей название. [12, 471-473]
Газет атауларын зерттеуші жас маман Г. К. Исхангалиева өзінің
Функционально – прагматический анализ заголовков атты диссертациялық
зерттеуінде: газет атауларына талдау жасай келіп, олардың негізгі:
номинативтік, ақпараттық (информативтік), прагматикакалық және болжағыштық
төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған функциялары қосалқы қызмет
атқарады - дейді [2, 12]. Баспасөздегі ақпарат беретін газет атауларының
бірінші типі оқырманға қоғамда болып жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп,
қауіпті жағдайларға ұшырмай, сәтсіздіктерден шығудың жолын табуға көмектесе
аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар оқырмандарға бұрын-соңды ол естімеген,
білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет. Газет атауының оқырманға
әсер ете алуы материалдардың қызықты әр алуан болуына байланысты. Белгілі
бір салаға маманданған тілші болмаса, басылымдар кез-келген оқырманды
бейжай қалдырмайды. Газет атаулары өмірдің - сан-саласынан хабар беретін
ақпараттар ағыны қазіргі газет ұжымының алдында басты мақсат пен міндет.
Егеменді еліміздің тарихына жаңа көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу.
Мерзімді баспасөз қоғам өміріне, қоғам мүшелерінің күнделікті
тіршілігіне тікелей араласып, қоғамдық пікір тудыруды мақсат етеді. Тілші
белгілі бір жайды хабарлай отырып, мақала атауларына өз бағасын береді. Осы
мақсаттарға сәйкес берілген мақалаларда қолданылатын сөздің ерекшеліктері,
газет тілшілерінің тіл мәдениетін сақтаудағы шеберліктері айқындалады.
Мерзімді баспасөз әлеуметтік өмірде болып жатқан оқиғалардың қай-қайсына
болса да араласып, пікір тудырып отырады. Баспасөз тілінің ерекшеліктері
қоғамдағы сан-алуан жағдайаттарды, өтпелі кезеңдерді суреттеуде үлкен орын
алады. Оқырманға әр уақытта жаңа да тың, құнды тақырыптар қажет. Ақпарат
жаңалықтары оқырманға ауадай керек. Басталуымен, ортаңғы, соңғы құрылымымен
қатар мәнін құрылысының белгілі бір жоспары кеңестік атқаратын қызметтік
жоспары кеңістіктегі мәтіннің көркемдік құрылысы болып табылады. Газет
атауының осы екі ұдай табиғаты оның көптеген стильдік ерекшеліктерін
анықтайды. Газет атауы мәтінмен атау-мәтін біртұтас жүйесін құрайды. Осы
арақатынастың әр алуан жайттарын: атау және мәтін мазмұны, атау мен
мәтіннің тілдік құрылымы жайттарын қарастырудың мәні зор. Газет атауы да,
мәтін де бір-біріне жалғас ұғымдар.
Ана тіліміздің мол байлығына сүйенетін ұлттық мерзімді баспасөз – газет
бетіндегі атаулардың жанданып, даму қайнарларының бірі болып саналады.
Жазылатын мақаланың бағалауыш мүмкіндігінің мол болуы – газет бетіндегі ең
басты қажеттіліктердің бірі, - дейді зерттеуші Ф.З.Жақсыбаева.[13,87-88].
Баспасөз бетіндегі атаулар тілде жүйелі түрде пайдаланып, тілдік қорды
байытуға септігін тигізетін бұқаралық ақпарат құралдарының құрамдас бөлігі
болып табылады. Атаулар мақаланың мазмұнын ашатын, автордың өзіндік
көзқарасын танытуға мүмкіндік беретін, қоғамдық сана мен болмыстағы
өзгерістерді білдіретін тілдік бірлік. Кейде тілдік мақсаттар үшін сөйлем
мүшелерінің қалыпты орны өзгеріп, инверсия арқылы белгілі бір сөзге ой
екпіні түсіріледі. Ал публицистикалық, ғылыми шығармадағы сөйлем
мүшелерінің орнын газет-журнал тілінде қалай болса солай беруге болмайды.
Ондай жағдайда сөйлем жақтығынан айрылып, мағынасы қиындап, негізгі ой
күрделеніп, мағынасы солғындап қалады. Бұл ерекшеліктер ой білдіру
мақсатының, ойды жеткізудегі әдеби түйіндердің өзгешіліктерінде ғана,
көркемдік тәсілдің басым болуында емес, соған лайық ойдың формасы тілдік
тұлғалардың да, бір келкі қолданыла беруінде. Яғни, жекелеген грамматкиалық
формалар мен лексикалардың белгілі бір стильде жұмсалуының өте икемді
болуында. Демек, баспасөз тілдің де өз ерекшеліктері бар. Ақпарат саласында
мерзімді баспасөздің атқаратын қызметі әрқашанда зор. Баспасөз барлық
уақытта идеялық саяси өзгерістер алаңы. Қазақ халқының ағартушылары Абай,
Ыбырай іргетасын қалаған қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі жаңа сатыға
көтеріліп, сала жағынан да, қазір сан жағынан да өсіп дамуда. Қоғам
дамуының нәтижесінде ғылым мен техника, экономика мен мәдениеттің өзгеруіне
байланысты туындайтын жаңа сөздерді ғана пайдаланып қоймай, қазақ халқының
төл сөз байлығын қазіргі мерзімді басылымдар мейлінше сарқа пайдалануда.
Баспасөз - өмір айнасы, қоғамдық пікірдің жаршысы, саяси күрестің құралы
деп Қазақ совет энциклопедиясында анықтама береді [14, 187].
Бүгінгі баспасөз аралық қызу бәсекелестікті ескерсек өз оқырманын
жоғалтып алмаудың бірден-бір кілті – газет материалының қызғылықты әрі
түсінікті болуы. Нарық пен техника дамып, компьютер байланысы әлемді
шырмауықтай қаптаған заманда қалыптасқан әлеуметтік құбылыс ретінде газет
тілі де өзіндік ерекшеліктерге ие болуда. Баспасөз - өмір айнасы
қағидасын терең қарастырсақ, өмірдің уақытқа тәуелділігін ескере отырып,
тіпті апта, ай, жылдардағы деректі мәселелері күнделікті баспасөздің арқауы
болуда. Егер бұрынырақта оқырмандар әдеттегі – күнделікті тұрмыстық, жеңіл
хабарламалар тапшылығын сезіне отырып, міндетті телерадио хабарламаларымен
жарнама апталықтарын сатып алатын болса, ал бүгінде мұндай басылымдар ұшан-
теңіз.
Газет оқырманы – мінезі әрқилы, мамандығы әртүрлі, әлеуметтік жағдай да
бөлек адамдар аудиториясы. Ал газет болса ақпарат құралы ретінде, осы
аудиторияға мейлінше аз сөзбен, түсінікті етіп, сан қилы ақпаратты жеткізуі
қажет. Аз сөзбен жеткізуге тырысатын газет тілінің ерекшелігі де осы
қағидаға негізделеді.
Бұдан біз қамтылған ойдың жүздеген, мыңдаған есе қысқартылғанын – сөз,
сөз тіркесі, не сөйлем күйіндегі көрінісінен аңғарамыз. Ғылыми немесе
көркем әдебиет мәтіндерімен салыстырғанда газет мәтіні оқуға жеңіл екені
белгілі. Газет бетіндегі мақаланың берілу формасының құндылығы – оның
графикалық безендірілуі мәтін композициясының дұрыстығы, тақырыптардың
сәтті шығуы, негізгі ойды айқын шрифтімен әрлеуі сияқты түрлі тәсілдері де
ықпал етіп, газет өнімінің сұранысын жылдамдататыны даусыз. Ал бұл
мәселелерді зерттеу бүгінгі күні филология ғылымында өзекті міндеттердің
бірі болып отыр. Бұл жолдағы ізденушілердің де күн санап осындай келелі
мәселелерге бастауына осы себеп болуы ықтимал. Сөз, сөз тіркестері мен
сөйлемдердің халыққа кеңінен танымал көркем шығармалар атауларының
өзгерместен мақала атауынан бастап, түрлі күрделі трансформацияға
ұшырайтын, журналистердің өз ойын оқырманға тез, жылдам, мейлінше ықшам
түсінікті вариантпен жеткізуге тырысу бағытындағы тапқан тәсілі – бүгінгі
күнде сан – қилы ғалымдар үшін зерттеуге тұрарлық объектіге айналып отыр.
Газет атауларын талқылауда тұрақты тілдік критеридің болуы қажет.
В.Абашинаның ...Газетно – публицистический стиль речи в значительной
степене детерминирован следующими объективно существующими факторами.
Первое – установка на облегчение восприятия текста при первом же его
прочтение, второе – эффективное воздействие начитателя, что обусловлено, по
сути дела, теми функциями, которые выполняет этот вид речи. Информативная
функция реализуется первым фактором, экспрессивно-воздействующая – вторым.
Важно что эти функции реализуется не только посредством собственно текста,
но и через его структурный компонент – заголовок, - деген құнды пікірі
бар. [12, 474]
Газеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі ерекшелігі оның тілінің ерекше
болуын талап етеді. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен
мәліметтердің аса көптігі газет тілінен, оның лексикасы мен
фразеологиясына, синтаксисі мен ой бөлісу қабілеттілігіне де өз әсерін
тигізеді. Газетте уақыт пен мезгіл, акті мен деректер нақты көрінеді. Ол
фактіні жеткізуші тілдік қолданыс тілдік құрылымдар – сол уақыттағы тілдік
мәселенің жай-жапсарынан ақпарат беретін лингвистикалық факторлар. Газет –
бұқаралық ақпарат құралы болғандықтан орасан зор, үлкен әрқилы қауымға
арналады. Қысқа сөйлемдермен үлкен мәлімет беруге ұмтылу – газет тілінің
негізгі және ең басты қасиеттің бірі. Бұл жерде көз бояушылық өнері секілді
берілетін ақпараттың тиімді, үнемді болу үрдісі және коммуникативтік
толықтығы айқын көрінеді. Газет атаулары бойынша теориялық еңбектер жазған
Ресей ғалымы В. М. Ронгинский газет атауына берілген анықтамаларға талдау
жасай келе, аталмыш тілдік бірлік туралы ғалымдар пікірлерінің әртүрлі
екеніне тоқталып: мақала тақырыбы сөйлем түрінде келген синтаксистік
бірлік пе? – деген сұраққа жауап іздейді. Мүмкін тақырыптар сөйлемнің
ерекше түрі,- болар деген пікір айтады. [15]
Зерттеу еңбегімізде кездескен газет атауларының барлығы – сөз
тіркестері мен сөйлеммен берілген атаулар.
Газет атауы – ұлттық мәдени ақпараттың қайнар көзі.
Газет атауы – мәтін мен идея арасындағы көпір.
Газет атаулары – белгілі (пәнге) немесе белгілі затқа негізгі көрсеткіш
белгі ретінде қосылатын әрі осы пәнді анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі
ретінде қарастырылады. Кез-келген құрамдағы болмысына қарай мақала
атауларының барлық түрі сөйлемдер болып табылады. Газет бетіндегі
атаулардың беретін мағынасы мәнді де ұғынықты берілуі қажет.
Газет атаулары – мәтіннің ең күшті, басты позициясы болып табылады.
Тақырып - әрқашан мәтіннен туа бермейді. Тақырып дегеніміз – газет
материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны. Газет бетін ең алғаш
ашқанда оқырманын мен мұндалап шақыратын бейнелі сөз орамдары. Зерттеуші
Л. В. Бойковтың газет атауларына берген дәйексөзінде; газеттің ең негізгі,
басты элементі оның –тақырыптары дей келе, Заглавие, определенное И. В.
Арнольд как сильная позиция являются мини-текстом по отношению к
макротексту, степень его автосемантики неодинакова в разных текстах [16, 6-
7]. Мақала тақырыбына арқау, негіз болатын ұғым сөз. Сөйлем құрамына
енетін сөздер ретсіз, қалай болса солай тіркесе алмайды. Тіркесетін
сөздердің байланысы әрі мағыналық, әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс.
[17, 29]
Тақырып – жарияланатын мақаланың мәтіннен айыруға келмейтін бөлшегі,
ең алдымен, оқырманның көз жүгіртіп бағамдап қарап, назарын аударатыны
мақаланың тақырыбы. Тақырып – газет мақаласының бірінші кілті. Мерзімді
баспасөз тақырыптарының даму құбылысы толастамай жаңаруда, толығуда болады.
Тақырып - әдеби шығармада мазмұнның негізгі арқауы. Шығарманың тақырыбын,
яғни не жайында айтылатынын, қандай мәселелерді қорғайтынын анықтау сырттай
қарағанда оңай сияқты көрінуі мүмкін. [18, 315]
Газет атауларына анықтама берген Г. К. Ихсангалиева: Заголовки
наиболее прямолинейно, порой зеркально отражают события, происходящие в
обществе и потребности коммуникации. Заголовки отражают и фиксирует все
процессы происходящие в языке СМИ в целом, и отражают современное состояние
сознания коммуникативов, новый языковой вкус и, как следствие,
существенные изменнеия языковой системы. [2, 26]
Ал зерттеуші Н. Е. Бахарев: Заголовок отражает только идею сообщения,
а идея содержиться в статье, точное возникает после прочтения всей статьи,
- деген дәйексөз айтады [19, 4-5]. Тағы зерттеуші В. И. Ронгинскийдің
пікіріне сүйенсек, тақырып тек қана сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы
емес, ең алдымен - сөйлем, сөйлем болғанда да құрылымға ие қарым – қатынас
бөлігі. Оның қызметі де, табиғаты да ерекше [15, 32]. Қазіргі кезде жылдан-
жылға тіл байлықтарының қоры кеңейуде. Әрбір жаңа сөздердің қазақ тіліне
енуі, нормалануы мен тілдік бейнелеуден өтуі де мерзімді баспасөз арқылы
жүзеге асырылады.
Жалпы газет атаулары негізі – идеяны, ойды, түйінді береді, ал бар идея
мақалада жинақталады, оны оқып шыққаннан кейін толық қанды түсінік пайда
болады. Тақырыптың ең басты түйіні – оның идеясы. Автор ең алдымен мақаланы
беруде оның мазмұнын идеяға түйіндейді. Заголовки накрепко соединены со
статьями и утомительная, начинается в процессе осмысливания фельетона, то
есть в первой же стадии литературного случае, когда все ясно. [20]
Газет атаулары – мақаланың мәтінде болатын және тұтас шығарманың басқа
құрамдас бөліктерімен байланысты толық заңды құралы. Мақала мәтіннің
прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін микрокомпоненттерінің бірі –
мәтіннің тақырыбы, айдары, аты. Мәтіннің айдары – тек ерекше
синтаксистік көзқарасты ғана қамтымайды. Ол бірнеше қызмет атқаратын
мәтіннің бір элементі. Мәтін айдары қызметінің негізгісі, белгісі – хабар
берушілік, қызықтырушылық және мәтінді ұйымдастырушылық болып табылады.
[21, 561-562]
1. Алғашқы қазақ газеттері туралы
Ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса,
терең зерттей түсуді қажет ететін тұстары баршылық. Алайда газет тілінің
негізгі лексикасы сөздердің жүйесіз жиынтығы емес. Газет тілі өзінің пайда
болуы, қалыптасқан бүгінгі күнге жеткен өз тарихы бар ақпарат саласы.
Газет бетіндегі атаулар синтаксисіне тоқталу үшін, қазақтың алғаш
газеттері жайлы айта кетуді жөн көрдік. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
қазақ дәл кітаби тіл жазба тіл ретінде жүргені белгілі. Өткен ғасырдан
жалғасып келе жатқан бұл тіл элементтері мен баспасөзде, соның ішінде
алғашқы басылымдар Түркістан уалаяты газеті, Дала уалаяты газетінде
айқын көрініс тапқан. Түркістан уалаяты газеті 1870-1883 жылдар
аралығында Түркістан генерал-губернаторының орталығы Ташкентте жарық көріп
тұрды. Газеттің алғашқы нөмірі Түркістан уалаятының газеті деген атпен
Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде 1870 жылдың 28-сәуірінде
шықты. Бұл газетті шығарудағы басты мақсат – генерал – губернаторының
әртүрлі жарлықтарын қазақтар мен өзбектерге жеткізу. Сондықтан, газеттің
айына төрт нөмірі (екеуі қазақша, екеуі өзбекше) шығып тұрды. Газет алғаш
хабарламада Туркестанские ведомомстыларына қосымша делінгенмен, көп
ұзамай-ақ өз алдына жеке газет ретінде басылды. Газет үкімет бекітіп берген
бағдарлама бойынша жергілікті халыққа биліктердегілердің бұйрықтары, сот
орындарының шешімдерін, сауда хабарларын, шаруашылық өмірді т.б. жазуға
тиіс болады. Алайда газет бұл бағдарламамен шектеліп қалған жоқ, онда қазақ
халқының мәдениетіне, тарихына, әдебиетке қатысты материалдар т.б.
жарияланып тұрды. 1883 жылы газеттің қазақша бөлімінің жабылуына, 1888–1902
жылдың 1– қаңтарынан Дала генерал – губернаторының орталығы Омбы
қаласынан шыққан Дала уалаяты газетінің шығуы да себеп болды, - деп
көрсетеді Б. Әбілқасымов.
Газет екі бөлімнен тұрады:
1. Ресми (Бұйрықтар жазылатын бөлігі) бөлімінде патша үкіметінің
жергілікті әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық-жарлықтары
жарияланды.
2. Ал ресми емес (Бұйрықтан басқа сөздер жазылатын бөлігі)
бөлімінде ел басқару, егіншілік, отырықшылық, сауда, мәдениет,
оқу-ағарту істері қозғалды. Бағдарламамен шектеліп қалмай
халықты өнер – білімге шақырды, ел ішіндегі оқиғаларға
тоқталды, Ыбырай, Шоқан, Абай сияқты адамдар туралы деректер
берді, халық ауыз әдебиет үлгілерін жариялады. Соның ішінде
қазақ тіл мәселелерін, әсіресе тіл тазалығын бірінші кезекке
қойды. Әсіресе, Д. Сұлтанғазин, А. Құрманбаев, Адыков тілді
шұбарламау, графика, транскрипция, пунктуация мәселесін көтерді.
Ғ. Мұсабаев: Кейбір кемшіліктерге қарамастан, бұл газеттің (Дала уалаяты
газеті туралы) тілі кезінде қазақ тілінің рухы мен ерекшелігін едәуір дұрыс
көрсете алды. Бұл газеттің тілі ақырында қазақтың әдеби жаңа әдеби тілінің
қалыптасуына үлкен жәрдем етті. [22, 21]
Р. Сыздықова: ...бұл газет (Дала уалаяты газеті) қазақ тіл дамуын
зерттеуде екі жақтан қызғылықты болып шығады: 1) публицистика – баспасөз
стилінің алғашқы үлгілерін байқауда; 2) осы стиль және көркем проза стилі
бойынша тұңғыш аударма тәжірибелерін бақылауда деп, газеттің қазақ әдеби
тілін қалыптастырудағы атқарған қызметінің бір жағына назар аударады. [23,
17]
Газет бетіндегі атауларды зерттеуші ғалымдар М. С. Стам, И. С.
Фоменко, А. Э. Лазерева, Л. А. Коробова, Д. И. Заславскийдің еңбектерін
атауға болады. Қазақ тілі білімінде баспасөз тілінің ерекшеліктері мен
газет атаулары жөніндегі зерттеулерге елеулі үлес қосқан ғалымдар: С. М.
Исаев, Б. А. Әбілқасымов, Н. В. Қарашева, Ж. Б. Райымбекова, Б. К.
Момынованың еңбектері газет тілі зерттеуге арналған құнды дүниелер болып
табылады.
Газет бетіндегі атаулардың синтаксисі туралы зерттеу еңбектер жоқтың
қасы. Дегенмен, газет лексикасын терең зерттеген Б. Момынова осы мәселеге
де тоқталып кеткен. Автор бетіндегі атаулар жөнінде өзінің Қазақ
газеттерінің лексикасы деген зерттеу еңбегінде айтып келеді. Газет
атауларының лексика-семантикалық ерекшелігі деген мәселеге тоқтайды. Атау
дегеніміздің өзі осы газет тақырыптары деген сөзбен мазмұндас келетіні
даусыз. Б. Момынова: Мәтіндегі ойланатын ойдың
жиынтығы тақырып арқылы көрінеді. Ал ондағы айтылатын ойдан хабар беруі
тақырыптың номинативтік функциясы болып табылады. Сонымен бірге мәтіндегі
айтылатын ой мен жеткізілетін хабарға баға беруі әрі осы баға берушілік
қасиеттерінің нәтижесінде мәтінді қабылдау функциясы іске асады -
дейді.[3, 56]
Жалпы газет тақырыбы мен айдарларын тілдік тұрғыдан талдау газетінің
хабар жеткізу және әсер ету функцияларын ескеріле отырып жүргізіледі -
дейді. [3, 56]
Сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қайнар университеті
Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы
Магистрлік
диссертация жұмысы
Тақырыбы: Газет бетіндегі атаулардың
синтаксисі
Орындаған: Есілбекова Жұлдыз
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., проф. Т.Сайрамбаев
Пікір жазушы: ф.ғ.д., проф. акад. Ө. Айтбайұлы
____ ____________2009 жыл
Кафедра отырысында қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.д. проф. Оразбек М.С
Алматы 2009 ж
Жұмыстың тақырыбы: Газет бетіндегі атаулардың синтаксисі
Жұмыстың көлемі:
Жұмыстың негізгі мақсаты: Газет атауларының қазақ тіл білімдерінде
зерттелуін саралау, қазақ газет атауларындағы тілдік өзгерістерді
синтаксистік тұрғыдан қарастыру.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі тарау,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде синтаксистің жалпы
мәселелеріне, соның ішінде газет бетіндегі атаулардың синтаксистік тұрғыдан
зерттелмей келе жатқан тақырып екеніне тоқталдық.
Жұмыс 2 тараудан тұрады:
І тарауында газет бетіндегі атаулардың зерттелу тарихы, оның ішінде
алғашқы газеттер туралы және орыс ғалымдары мен түркітанушы ғалымдарының
еңбектерінде газет бетіндегі атаулардың зерттелу деңгейіне тоқталдық.
ІІ тарауда газет бетіндегі сөз тіркесті атауларға, оның ішіндегі
қиыса, матаса, қабыса, меңгеріле байланысқан сөз тіркесті атаулар, түйдекті
тіркесті, салалас бірыңғай тіркесті, күрделі тіркесті атауларға, жеке сөз
атауы және есімді сөйлемдер мен етістікті сөйлемдерді айқындап, мысал
келтіріп саралап талдадық.
Қорытындыда І, ІІ тарауда айтылған негізгі мәселелер сараланып, газет
бетінде кездесетін атаулардың сөз тіркесі жайында ой қорытындыладық.
Жұмыстың мазмұнын сипттайтын тірек сөздер: сөз, сөз тіркесі,
сөйлем, синтаксис, газет бетіндегі атаулар т.б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..3-7
І – тарау
1.1. Газет бетіндегі атаулардың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... 8-25
1.2. Алғашқы қазақ газеттері
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..26-29
1.3. Орыс ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі атаулардың
зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...30-38
4. Түркітанушы ғалымдарының еңбектерінде газет бетіндегі
атаулардың зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-43
ІІ –тарау
2.1. Газет бетіндегі сөз тіркесті
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ..44-45
2.1.1. Қиыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ...46-47
2.1.2. Меңгеріле байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ...47-
50
2.1.3. Қабыса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... .51-
55
2.1.4. Матаса байланысқан сөз тіркесті атаулар ... ... ... ..56-59
2.1.5. Түйдекті тіркесті
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-61
2.1.6. Жеке сөз
атауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...62-6 3
2 Есімді
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 64-65
1. Зат
есімді ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 66-67
2. Сын
есімді ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..67-69
2 Сан
есімді ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..70-71
2.3.4.
Есімдік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...72-73
3. Етістікті
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
..74-75
1. Жай сөйлемдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76-77
2. Құрмалас
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .77-78
3. Айтылу мақсатындағы сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. 78-83
4. Газет бетіндегі атаулардың тыныс белгілері ... ... 84-86
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .87-90
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. ..90-94
Кіріспе
Түркологияда синтаксис мәселесі ХІХ ғасырдан бастап зерттелініп келеді.
Оның негізін салушылар П. М. Мелиоранский, Ф. Е. Корш болса, М. Казем-
Бек, О. Бетклинг, А. Н. Самойлович, И. И. Ашмарин, Н. Ф. Катанов
сияқты ғалымдар осы салада күрделі зерттеулер жасады.
Одан кейін түркологияда Н. К. Дмитриев, В. А. Гордлевский, Н. А.
Баскаков, В. М. Насилов сияқты ғалымдар түркі тектес тілдердің әрқайсысын
зерттеу арқылы көзге түсті. Бұл ғалымдар орыс тілінің негізінде
грамматикалық базасын жасады. Сөйтіп, бұл ғалымдар башқұр, татар, якут,
шубаш, түрік (туркия), қырым татарлары, алтай тілдері, өзбек, қырғыз,
түркімен, азербайжан т.б. тілдер грамматикасының негізін қалады. Қазақ
тілінде біз орыс ғалымдарынан қазан төңкерісіне дейінгі П. М.
Мелиоранскийді атай аламыз. Ал, жалпы қазақ тіл білімі өкілдерін, атап
айтқанда, А. Байтұрсынов, Е. Омаров, Қ. Жұбанов сияқты
ғалымдарымыз синтаксис саласында да көп еңбек етті. Соның ішінде
А. Байтұрсыновтың орны ерекше. Өйткені, қазақ тілінің
синтаксисі, оның ішінде сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынов жасаған
жүйенің басқа түркі тілдеріне көп әсері болды.
Осы ғалымдардан кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, М.
Балақаев, Т. Қордабаев, Х. Басымов, С. Жиенбаев сияқты ғалымдар
синтаксистің әр саласында күрделі еңбектер берді. Осы ғалымдардың
зерттеулерінің негізінде қазақ тіл синтаксисі тұтас қалыптасқан бір жүйеге
түсті.
Жалпы қазақ тілінде немесе түркологияда болсын синтаксистің объектісі
туралы онша талас болмағаны белгілі.
Егер, орыс тілінде синтаксистің объектісі:
← Словосочетание;
← Предложение;
← Словосочетание и предложение – сияқты түрлі
көзқарас болып келсе, түркологияда негізінен тек
сөйлем синтаксисі ғана әңгіме болып келді.
Сондықтан түркі тіліндегі синтаксис авторлары тек
сөйлем синтаксисін сөз етумен шектеледі.
Дегенмен, түркі, оның бірі, қазақ тіл ғалымдары синтаксисін сөз ете
отырса, сөз тіркесінің де мәселелерін ара-арасында айтып отырғаны айқын.
Өйткені, қай түрколог ғалымның еңбегін қарасақ та, онда сөз тіркесінің
байланысу формалары (согласование, примыкание, управление) сөз болып
отырады. Бірақ, сөз тіркесінің кейбір мәселелерін айтып отырғанымен, олар
сөз тіркесін синтаксистің бір объектісі ретінде беру мәселесінде сөз
қозғамайды. Өйткені, оның өзінің басты себептері де болды.
Түркологтар немесе қазақ тілінің мамандары, тіпті
П. М. Мелиоранскийлер де согласование, примыкание терминін бергенімен,
(А. Байтұрсынов еңбегінде бұл мәселе берілмейді, ал Қ.Жұбанов еңбегінде
тіркесу термині аздап сөз болады) С.Аманжолов, Н.Сауранбаев еңбегінде
синтаксистің объектісі ретінде сөйлем қаралады да, арасында сөз тіркесінің
мәселелерін де қосып жібереді. Бірақ, оны арнайы сөз тіркесі тұрғысынан
емес, сөйлем мүшелерінің байланысы тұрғысынан сөз етіп, оның сөйлемнен
негізгі айырмашылықтарын нақты көрсетті. Сонымен қазақ тіліндегі осы бағыт
келе-келе басқа түркі тілдеріне де әсер етті. Қазіргі кезде көптеген түркі
тілдерінде синтаксистің басты объектісі сөз тіркесі мен сөйлемдер беріліп
келеді.
Синтаксис – грамматиканың морфология сияқты өзекті саласының бірі.
Өзара тығыз байланысты бұл екі саласының қарастыратын объектілері тілдің
грамматикалық құрылысының мәселелері болады; морфология сөздердің
грамматикалық жүйесін, құрылысын зерттейді. Синтаксис грамматикалық ілім
ретінде мынандай негізгі екі салаға бөлінеді: 1. Сөз тіркесінің синтаксисі.
Онда сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі, тіркесу тәсілдері мен
формалары, сөз тіркестерінің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады. 2.
Сөйлемнің синтаксисі. Онда сөйлемнің құрылу принциптері, сөйлемнің құрамы,
олардың түр-түрі қарастырылады.
Сөз тіркесі – сөйлем құраудың материалды негізі де, сөйлем – кісінің
ойын айтудың негізгі формасы. Синтаксис сөз тіркесін, сөйлемді, олардың
түрлерін, сөйлем мүшелерін және басқа синтаксистік формаларды адамның ойын
білдірудің грамматикалық тәсілдері ретінде, өзара байланысты категориялар
ретінде қарастырылады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің бөлшектері ретінде, ал
жалғауларды сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен қиюластырып тұратын
морфологиялық – синтаксистік категория ретінде тексереді. Олай болса, бұлар
бірінсіз-бірі, әрқайсысы өз бетімен өмір сүре алмайды. Әрбір ғылым
саласының басталу, жетілу, даму кезеңдері болады. Қазақ тіл білімінің
бұғанасы бекіліп қалыптасқан қай саласын алсақ та, олардың әрқайсының даму
кезеңдері болады.
Қазақ тіл білімінде синтаксис саласының аясы соңғы 50 жылда, оның
ішінде ел егемендігінің 10 жылында, ірі зерттеулермен, жаңа бағыттармен
толығып отыр. Ал біздің алған бағытымыз – газет бетіндегі атаулардың
синтаксистік құрылымы жағынан ерекшеліктерін зерттеп қарастыру. Зерттеу
барысында газет бетінде кездесетін атауларды сөз тіркесі, сөйлем түрлеріне
қарай бөліп саралаймыз.
Газет атауларының синтаксистік ерекшеліктерін қарастыру арқылы қоғам
дамуын да, адам сана-сезімінің өзгерістерін де анықтауға болады. Ал бүгінгі
таңда қай ғылым саласында болмасын негізгі нысан адам мен оның дамуы екені
анық. Ендеше, біздің зерттеу тақырыбымыздың өзектілігін қоғам
қажеттілігінің өзі айқындап тұр. Біздің тақырыбымыздың бұрын-соңды арнайы
зерттеу нысаны болмауы да оның өзектілігін дәлелдей түседі.
Диплом жұмысының нысаны: Газет атауларының синтаксистік ерекшеліктері,
соның ішінде сөз тіркесі ретінде байланысу формалары мен тәсілдері, газет
бетіндегі сөз тіркесті атаулары, сөйлем – атаулардың құрылымдық
өзгешеліктері.
Жұмыстың мақсаты: Газет атауларының қазақ тіл білімінде, орыс тіл
білімдерінде зерттелуін саралау, соңғы жылдардағы қазақ газет атауларындағы
тілдік өзгерістерді синтаксистік тұрғыдан қарастыру. Осы мақсатқа жету
жолында мынандай міндеттер қойылады:
← Газет атаулары туралы қазақ, орыс тіл
білімдеріндегі зерттеу жұмыстарын қарастыру;
← Газет бетіндегі сөз тіркесті атауларға мысал
келтіру;
← Газет атауы – сөз ерекшеліктерін анықтау;
← Газет атауы – сөз тіркесі байланысу тәсілдері мен
формаларын айқындау;
← Газет атауы – сөйлемнің құрылымын саралау;
Жұмыстың жаңалығы: Газет атауларын тілдік, соның ішінде синтаксистік
тұрғыдан зерделеуге арналған ғылыми еңбек жоқ. Біздің магистрлік жұмысымыз
– алғашқы талпыныстардың бірі. Жинақталған тілдік деректер бүгінгі қазақ
тіл біліміндегі соңғы ғылыми теориялар бойынша бір жүйеге келтірілді.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Диплом жұмысында сипаттамалы, статистикалық
баяндау, талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының дерек көздері: Жұмыста синтаксис саласына қатысты
А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Ғ. Ағманов, Б.Абылқасымов,
М.Балақаев, Р.Әміров, Т.Сайрамбаев т.б. беделді қазақ тіл білімі
ғалымдарының еңбектері теориялық тұғыр болды.
Ал практикалық жағынан соңғы жылда жарық көріп тұрған, қалың оқырманға
танымал газеттер Ана тілі, Қазақ әдебиеті, Жас алаш Егемен
Қазақстан, Алматы ақшамы, т.б. беттерінен жинақталып алынған тілдік
материалдар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі негізгі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер мен қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау
Газет бетіндегі атаулардың (тақырыптардың)
зерттелу тарихы
Қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихы 1870 жылы Ташкент қаласында
алғаш рет жарық көрген Түркістан уәләяты газеті мен 1888 жылы Омбы
қаласында дүниеге келген Дала уәләяты газетінен басталады. Қазақ тіл
біліміндегі ғылыми зерттеу жұмыстары қазақ баспасөзі тілінің даму барысы,
олардың тілдік ерекшеліктері әр қырынан зерттелгенін көрсетеді. Тілші
ғалымдардың ішінде баспасөз тілі мәселесін бірінші болып қарастырған Н.
Қарашева [1]. Н. Қарашева Айқап журналы тілінің грамматикалық
ерекшеліктерін зерттеді.
Қазақ тіл білімінде газет тілі біршама зерттелген. Бұл қазақ тіл
білімінде газет тілінің ерекшеліктері тілші ғалымдардың назарында ұдайы
болып келе жатқанын көрсетеді. Жалпы қазақ әдеби тілінің даму тарихы,
функционалдық стиль, аударма, терминология т.б. мәселелері жөнінде ғылыми
еңбек жазған тілші ғалымдар М.Балақаев, Т.Қордабаев,
Ш.Сарыбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.Серғалиев, Ө.Айтбайұлы,
Б.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиев, А.Төлегенов, Г.Смағұлова
және т.б. зерттеген тақырыптары шеңберінде баспасөз тілінің ерекшеліктеріне
де тоқталып өткен.
Ғалым С. Исаев еңбектерінің қазақ баспасөз тілін зерттеу ісінде алар
орны ерекше. Тілші ғалымның еңбектерінде ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы
баспасөз тілі грамматикалық тұрғыдан зерттеліп, жанрлық-стилистикалық
ерекшеліктері көрсетіледі.
Баспасөз тілін зерттеуге арналған келесі еңбек Б. Әбілқасымовтың
кандидаттық диссертациясы болып табылады. Ғалым газет тілінің фонетика-
орфографиялық жүйесін, лексикасын, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеген.
Сондай-ақ тілші ғалымның газет тілін зерттеуді үздіксіз жүргізуінің
нәтижесінде ХІХ ғасырдың 2-жартысындағы қазақ әдеби тілі атты еңбегі
жарық көрді.
О. Бүркітовтың Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты
кандидаттық диссертациясы публицистикалық стильдің өзіндік белгілерін,
атқаратын қызметін, тілдік бірліктерді қолдану мүмкіндіктерін, лексикалық
сипатын, грамматикалық құрылысын, мәтін құру ерекшеліктеріне сәйкес
зерттеуге арналған.
Қазақ баспасөз тілінің ерекшеліктерін зерттеуге елеулі үлес қосқан
ғалымдардың бірі – Б. Момынова. Кандидаттық диссертациясын газет тіліне
арнаған ғалымдардың бұл салада іздену жұмыстарын үзбей жалғастырғандығына
жарық көрген қазақ газет тілінің лексикасын зерттеуге арналған еңбектері
дәлел. Б. Момынованың докторлық диссертациясы
қазақ газеттерінің лексикасын зерттеуге арналған.
Орыс ғалымы Г. О. Винокур: Бізде әдеби тұрғыдан алғанда газет
әлеуметтік фактор ретінде мүлде зерттелмеген. Газеттің саяси рөлі әркімге
түсінікті болып, факті мен идеяларды таратудың қайнар көзі ретінде газеттің
әлеуметтік мәнін түсінгенімен, газеттің әдеби тілдің байлығы екендігі
мәселесін әлі ешкім көтермеген деген пікір айтады. Орыс тіл білімінде
газет тілінің ерекшеліктері жайында жазылған алғашқы еңбектердің бірі – осы
ғалымның Культура языка кітабы. Оның газет тілі жайында айтқан құнды
пікірлері орыс тіл біліміндегі көптеген зерттеулерге арқау болғандығына
байланысты. В. Г. Костоморов, Г. Я. Солганин т.б. сияқты ғалымдар өз
еңбектерінде Винокурдың идеясын одан әрі жалғастыра зерттеген.
Орыс тіл білімінде газет тілін зерттеуге арналған ғылыми еңбектерден
белгілі бір тақырып төңірегінде жоғарыдағыдай пікірталастың жүйелілігін
аңғаруға болады. Газет мәтіні тілінің ерекшеліктерін зерттеуге арналған А.
А. Стриженко, Л. Г. Кайданың еңбектерін ерекше атауға болады.
Газет тілінің ерекшеліктерін зерттеуге арналған А. М. Танабаева, Е.
Журавлева, Б. Райымбекованың диссертациялары – қазіргі кезеңдегі газеттер
тілінің өзіндік жай-күйін ашатын ғылыми еңбектер. А. М. Танабаева орыс
тіліндегі газеттік-публицистикалық стильде қазақ лексикасын қолданудың
мәселелерін қарастырған. Е. Журавлева газет тілінің семантикасын
зерттесе, Б. Райымбекованың диссертациясы
Қазақстанда шығатын газеттер тіліндегі жаңалықтарды, газет тілінің
қолданылу ерекшеліктерін анықтауға арналған.
Соңғы кездегі ғылыми жинақтардағы жарияланып жатқан мақалаларда
ғалымдар бұқаралық ақпарат құралдарының тілін коммуникативтік мақсат
тұрғысынан зерттеуге үлкен көңіл бөлуде. Ондай еңбектерге Г. К.
Ихсангалиеваның, Б. Ж. Райымбекованың, Н. А. Тайрованың т.б. ғылыми
зерттеулерін жатқызуға болады.
Қазақ тіл білімінде кейінгі жылдары адам факторына ерекше көңіл бөліп,
адамдар арасындағы тілдік коммуникацияны психология, философия,
социолингвистика салаларымен ұштастыра зерттеуге бағыт алуда. Тілдің
қоғамдағы негізгі функциясы коммуникативтік функция іс жүзіне асатын газет
тілінің ерекшеліктерін прагматикаға негіздей зерттеудің маңыздылығы осы
бағыттағы жұмыстарда көрініс тапқан.
Қазақ тіл білімінде қазіргі қоғамымыздағы өзгерістерге сай бұқаралық
ақпарат құралдарының атқарар қызметінің рөлі арта түсуіне байланысты қазақ
газеттерінің тілін де әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
прагмалингвистика салаларымен қарастыруда арнайы зерттеуді қажет ететін
тақырыптар көп. Орыс тіл білімінде газет тілінің прагматикалық функциясы
біршама зерттелген, ал қазақ тіл білімінде Ф. З. Жақсыбаеваның Газет
мәтінінің прагматикалық функциясы деген еңбегін атауға болады. Ғалымның
жұмысында газет бетіндегі атаулардың прагматикасына тоқталған тұстары
кездеседі. Ф. З. Жақсыбаева заголовок сөзін тақырып, тақырыпат деген
терминдермен берген. Ал біз атау деп алып отырмыз.
Ф. З. Жақсыбаева газет мәтінінің прагматикалық функциясын зерттеу
барысында соңғы жылдардағы қазақ газеттеріне тән тақырыптатты қолдану
әдістерінің бірнеше түрлерін анықтайды. Олар газет бетіндегі атаулар тілдік
қорды байытуға септігін тигізетін бұқаралық ақпарат құралдарының құрамдас
бөлігі болып табылады. Сондай-ақ мақаланың мазмұнын ашатын, автордың
өзіндік көзқарасын танытуға мүмкіндік беретін, қоғамдық сана мен болмыстағы
өзгерістерді білдіретін тілдік бірлік.
Орыс және қазақ тіліндегі газет бетіндегі атаулардың прагматикалық
қызметі бойынша зерттеу жұмысын жазған зерттеуші Г. К. Ихсангалиева [2]
былай дейді: Современный уровень развития лингвистической науки позволят
изучить один из наиболее действенных структурных элементов языка СМИ –
заголовки – через соотнесение их роли с общей теорий коммуникации.
Заголовки представляет собой особое языковое явление и издавна находятся в
поле зрение лингвистов.
Жалпы тіл білімінде газет бетіндегі атаулар И. С. Стам, И. С.
Фоменко, А. Э. Лазарева, Л. А. Коробова, Д. И. Заславский т.б. ғалымдардың
зерттеу жұмыстарында қарастырылады.
Қазақ тіл блімінде Р. Қожабекова, Ә. Әміров, Ф. Жақсыбаевалардың
еңбектерін атауға болады. Осы ғалымдардың ішінде Р. Қожабекова газет
бетіндегі тақырыптарды арнайы зерттеген, нақты айтсақ, газет бетіндегі
тақырыптардың фразеологиялану ерекшеліктерін қарастырған.
Б.Момынова: Мәтіндегі айтылатын ойдың жиынтығы тақырып арқылы
көрінеді. Сонымен бірге мәтіндегі айтылатын ой мен жеткізілетін хабарға
баға беруі әрі осы баға берушілік қасиетінің нәтижесінде мәтінді қабылдау
функциясы іске асады [3] дейді.
Газеттің тілі мен құрылысын зерттеген ғалым Ж. Б. Райымбекова газет
мәтінін зерттеу лингвистикалық елтану мақсатында, мәдениеттанулық тұрғыдан
талдауда өзекті [4] екендігін атап өтеді.
Мақала мәтінінің прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін
микрокомпоненттердің бірі – мәтіннің тақырыбы, айдары, аты.
Мәтіннің айдары – тек ерекше синтаксистік көзқарасты ғана
қамтымайды. Ол бірнеше қызмет атқаратын мәтіннің бір элементі. Мәтін
айдары қызметінің негізгі белгісі – хабар берушілік, қызықтырушылық,
хабарлаушылық және мәтінді ұйымдастырушылық болып табылады [5].
Оқырманға әр уақытта жаңа да тың тақырыптар қажет. Ақпарат
жаңалықтары оқырманға ауадай қажет. Басталуымен, ортаңғы, соңғы құрылымымен
қатар мәтін құрылысының белгілі бір жоспары кеңістік атқаратын қызметтік
жоспары кеңістіктегі мәтіннің көркемдік құрылысы болып табылады. Тақырыптың
осы екіұдай табиғаты оның көптеген стильдік ерекшеліктерін анықтайды.
Тақырып мәтінмен тақырып – мәтін біртұтас жүйесін құрайды. Осы
арақатынастың әр алуан жәйттарын: тақырып және мәтін мазмұны, тақырып пен
мәтін көркемдік құрылысының (басталуы, аяқталуы), тақырып пен мәтіннің
тілдік құрылымы жәйттарын қарастырудың маңызы зор. Тақырып та, мәтін де бір-
біріне жалғас ұғымдар [6].
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі газеттің ерекшелігі оның тілінің ерекше
болуын талап етеді. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен
мәліметтердің аса көптігі газет тілінен, оның лексикасы мен синтаксисімен
ой бөлісу қабілеттілігіне де өз әсерін тигізеді. Газетте уақыт пен мезгіл,
факті мен деректер нақты көрінеді. Ол фактіні жеткізуші тілдік қолданыспен
тілдік құрылымдар – сол уақыттағы тілдік мәселенің жай-жапсарынан ақпарат
беретін лингвистикалық факторлар. Атаулар – газеттің ішкі құрылымынан
хабардар ететін, оны танытатын басты құбылыс. Газет – бұқаралық ақпарат
құралы болғандықтан орасан зор, үлкен, әрқилы қауымға арналады. Қысқа
сөйлеммен үлкен мәлімет беруге ұмтылу – газет тілінің негізгі және ең басты
қасиеттерінің бірі.
Қоғамдағы әлеуметтік саяси, экономикалық, мәдени т.б. өзгерістер,
халық өміріндегі жаңалықтар мен рухани жетістіктер міндетті түрде газет
тақырыптарына арқау болады.
А. С. Попов газет тақырыптарының үш түрлі қызметін ерекше атап
көрсетеді: Кез келген газет тақырыбына үш функция тән, олардың әрқайсысы
тақырыпқа әртүрлі әсер береді. Ең бастысы: номинативтік, информациялық,
жарнамалық. Осы үш функцияның үшеуі де газет тақырыбына әсер ету
мүмкіндіктері әр алуан [7].
Газет тақырыптарының оқырманға әсер ете алуы материалдардың, қызықты
әр алуан болуына байланысты. Белгілі бір салаға маманданған тілші болмаса,
басылымдар кез келген оқырманды бей-жай қалдырмайды. Газет тақырыптары
өмірдің – сан-саласынан хабар беретін ақпараттар ағыны. Қазір газет
ұжымының алдында тұрған басты мақсат пен міндет – еліміздің тарихына жаңа
көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу.
Кейде газет стилі, әкімшілік стилі, публицистикалық стиль, жарнама
хабарларының стилі тағы сондай көптеген стиль түрлеріне көңіл бөлініп жүр,
бірақ бұлай бөлудің өзі дұрыс емес. Әрине жарнама (реклама) тілінің
тақырыбының өзіндік ерекшелігі болады.
Бірақ жарнама хабарландыруларының тілі немесе әкімшілік
бұйрықтарының тілі қанша өзгеше болғанымен, ол әр уақытта жеке тілдік стиль
құрай алмайды, олар өз бетімен жеке стильдік тармақ бола алмайды. Ал
тақырып мәтіннің мазмұнымен ара қатынасы мәтінді қабылдау ерекшелігін
ескеріп барып қарастыралады. Газет органдары – саяси хабарларды таратудың
бірден-бір қайнар көзі болса, мерзімді баспасөз соның ішінде – газет
өнімдері үлкен мәнге ие. Осы пікір тұрғысында ғалым Н. Г. Пальгунов:
Информация – не просто передача новостей, а сообщение ценной среди всего
многообразия фактов новости, которое целеобразно и в сооветствующей форме
введено в процессе коммуникации. Основу информации составляет факт... Душой
информации является новость... сфера интересов информации безпредельно, -
деп көрсетеді.
Мерзімді баспасөздің атқаратын қызметі әрқашан да зор. Баспасөз
барлық уақытта идеялық-саяси өзгерістерге толы. Қазіргі мерзімді басылымдар
қоғам дамуының нәтижесінде ғылым мен техника, экономика мен мәдениеттің
дамуына байланысты туындайтын жаңа сөздерді ғана пайдаланып қоймай, қазақ
халқының төл сөз байлығын мейлінше сарқа пайдалануда. Қазақ совет
энциклопедиясында баспасөз - өмір айнасы, қоғамдық пікірдің жаршысы, саяси
күрестің құралы деп анықтама береді [8]. Ғылым мен техниканың шыңына жетіп
тұрған шақта, компьютер байланысы әлемнің түкпір-түкпірімен көзді ашып-
жұмғанша хабардар етеді.
Баспасөз - қай заманда болса да, қай кезеңде де қоғамға қызмет ететін
өзіндік рөлі бар ақпараттар ағыны. Ал қазіргідей әлемдік ақпарат жүйесінде,
ең алдымен, баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндығы, дәлдігі басты рөл
атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым,
уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналады. Халыққа болған
оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз
бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи
дерек көзі ретінде ғылымдарға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын
ашуға көмектеседі.
Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде
бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік
міндетін атқарады. Демек, уақытылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі
бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады.
Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда
ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр түрлі жанрларға
жататын жеке адамдық деректер, хаттар, күнделіктер, естеліктер т.б., ресми
құжаттар, статистикалық мәліметтер, көркем шығармалар т.б. кездеседі.
Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты
деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы
жағынан да, мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне
қатысты жан-жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Тілдегі әрбір құбылыс белгілі дәрежеде басқа құбылыстармен тығыз
байланысты. Тілдік құбылыстар арасындағы байланыстар мен олардың сипаттары
тарихи жағдайларға байланысты құбылып өзгереді. Тілдің тарихын, тілдік
құбылыстардың туып, қалыптасу тарихын зерттегенде оның қалыптасу негізінде,
басқа құбылыстармен қандай айырмашылығы барын анықтау қажет. Әрбір ұлт
өзіндік табиғи болмыс–бітімін, мінез-құлқы мен рухани құнды асыл қазынасын
ғасырдан-ғасырға сақтап жеткізетін аса қасиетті құралы – тіл болып
табылады. Сондықтан да ұлттық тіліміздің болашағы мен оны дамытудағы
бағыттары тілші ғалымдардың ең басты, назардан таса етпейтін мәселесі. Тіл
саясаты мемлекеттік саясаттың әрқашанда ажырамас бір құрамы. Олай болатын
себебі: кез келген мемлекеттің сахнасындағы айтулы оқиғалар арқылы көрініс
табады.
Тіл – қоғамдық құбылыс болғандықтан дамып, өзгеріп, белгілі құбылыстың
жоғалып отыруы заңды. Қай кезеңнің болмасын баспасөз материалының тілін
өзгертпесек те, сол кезең тұрғысынан қарап, пікір айтуымыз қажет. Өйткені,
баспасөз тілі де, сол заман ағысына қарай өзгеріп отырады. Тіл – халық
өмірінің айнасы болса, әр кезеңнің, әр ұлттың өміріндегі болып жатқан
барлық өзгерістер мен құбылыстар, жаңалықтар сол халықтың өз тілінен
көрініс табады. Міне, осы өзгерістер мен тілдік көріністерді баспасөз
бетінен көруге болады.
Ал қоғам өзгерісімен бірге кірген жаңа сөздер мен жаңа ұғымдарды
қазір толық түсініп болу мүмкін емес. Енген жаңалықтар халық ұғымына толық
ізін қалдырып, айқын бейнесін көрсетіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы
жағдайларда да, ұғымға қойылған ат кездейсоқ болатыны белгілі. Көбінесе,
тіпті бір ұғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы
қалыптастыруда сол дәуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені, қандай да
болмасын, жаңалық алдымен баспасөз, радио арқылы келеді. Мерзімді баспасөз
сол қоғамдағы әлеуметтік саяси, ресми қаулы – қарарларды өз беттерімен
жариялап тұратын ақпарттар ағыны.
Осы мәселе тұрғысында Б. Қ. Момынова: Қазіргі кездегі өркендеп
дамыған бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді
басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын
(аудиовизуалды-теледидар, деректі кино) болып үш түрге бөлінеді. Бұлардың
коммуникативті құрылымдарындағы айырмашылықтары болмаса, атқаратын
қызметтері ұқсас дейді. [3, 15]
Мерзімді басылымдағы түрлі мамандық иелері әр түрлі мақсаттармен, әр
түрлі қырынан зерттеуі мүмкін. Егер, журналистерді нақтылы басылымның әдеби-
публицистикалық сапасы, автордың материалды бере білу шеберлігі қызықтырса,
деректанушыны баспасөзді оның деректік маңызы мен ерекшеліктерін көрсету
үшін, жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми құндылығын анықтау үшін
зерттейді, ал тілшіні газет бетіндегі атаулардың синтаксистік, лексикалық
т.б. жақтары қызықтырады. Тіл туралы белгілі ғалым Ә. Т. Қайдар Қазақтың
тілі ғасырлар бойы қазақ деп аталатын қауымның әр алуан өмір-тіршілігіне
сай қажетін өтеп, іштей дамып, өз арнасында толығып, небір сұңғыла көсемдер
мен жезтаңдай шешендердің өнерімен ширап, шыныққан бай әрі бейнелі де
көркем, марқа тілдердің санатында болғандығы баршаға аян [9, 8] деген
тұжырымы бар.
Номинатив бірліктен немесе Ф. де Соссюр терминімен айтсақ сигнификаттан
газет атауларының басты айырмасы: белгілі бір заттың биологиялық табиғи
байланысы жоқ акустикалық бейнесі емес, мақаладан туындайтын оймен, оның
мазмұнымен тікелей байланысты, өзге деңгейдегі атау болуында. [10, 56]
Тілдегі болып жатқан өзгерістер, белгілі бір тілдік құбылыстың өшіп, екінші
біреуінің туып, жандана бастауы ешбір себепсіз болмайды. Әр заманның
ағымына қарай жанрлардың өсетіні, өнетіні, жоғалып жаңадан қайта туатыны
бар. Белгілі кезеңдегі жаңалық, өзгерістер жалпы тілдің дамуы барысынан,
қоғамдық қажеттіліктен, тілдің ішкі заңдылықтарының негізінде туып отырады.
Тілдің белгілі бір кезеңдегі тармағын зерттегеннің өзінде де, ол жалпы
тілдің даму заңдылығына бөлінбей, сол дамудың желісінде қаралады. Зерттеуші
Р.А.Будаговтың пікірінше тілдің дамуы оның өткен кезеңінен ғана емес,
қазіргі сәтінен де байқалады, тілдегі тарихи құбылыстар оның қазіргі
сәтінен көрініп отырса, қазіргі дәрежесіне жетуі тарихи дамуынан танылады
[11, 17] .
Қоғамдағы әлеуметтік саяси, экономикалық, мәдени т.б. өзгерістер, халық
өміріндегі жаңалықтар мен жетістіктер міндетті түрде газет бетіндегі
атауларға арқау болады.
Зерттеуші А. Абашинаның газет атауларына берген анықтамасында: Анализ
газетных текстов во временном развертке и в определенном среде показал, что
языковая форма словоформы да микротекста. При этом Т. А. Ван Дейк
утверждает: ... категория заголовков в тексте имеет строго определенную
форму однако комментариев поэтому поводу не дает. Из этого логически
следует, что автор газетной публикации, давая тексту название – заголовок,
должен самостоятельно решать, немалотрудную задачу выбора структурных
параметров заголовка, руководствуясь стремлением, с одной стороны, избежать
устоновившихся стереотипов, а с другой придать публикации выразительность
уже на первой стадие организации давая ей название. [12, 471-473]
Газет атауларын зерттеуші жас маман Г. К. Исхангалиева өзінің
Функционально – прагматический анализ заголовков атты диссертациялық
зерттеуінде: газет атауларына талдау жасай келіп, олардың негізгі:
номинативтік, ақпараттық (информативтік), прагматикакалық және болжағыштық
төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған функциялары қосалқы қызмет
атқарады - дейді [2, 12]. Баспасөздегі ақпарат беретін газет атауларының
бірінші типі оқырманға қоғамда болып жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп,
қауіпті жағдайларға ұшырмай, сәтсіздіктерден шығудың жолын табуға көмектесе
аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар оқырмандарға бұрын-соңды ол естімеген,
білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет. Газет атауының оқырманға
әсер ете алуы материалдардың қызықты әр алуан болуына байланысты. Белгілі
бір салаға маманданған тілші болмаса, басылымдар кез-келген оқырманды
бейжай қалдырмайды. Газет атаулары өмірдің - сан-саласынан хабар беретін
ақпараттар ағыны қазіргі газет ұжымының алдында басты мақсат пен міндет.
Егеменді еліміздің тарихына жаңа көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу.
Мерзімді баспасөз қоғам өміріне, қоғам мүшелерінің күнделікті
тіршілігіне тікелей араласып, қоғамдық пікір тудыруды мақсат етеді. Тілші
белгілі бір жайды хабарлай отырып, мақала атауларына өз бағасын береді. Осы
мақсаттарға сәйкес берілген мақалаларда қолданылатын сөздің ерекшеліктері,
газет тілшілерінің тіл мәдениетін сақтаудағы шеберліктері айқындалады.
Мерзімді баспасөз әлеуметтік өмірде болып жатқан оқиғалардың қай-қайсына
болса да араласып, пікір тудырып отырады. Баспасөз тілінің ерекшеліктері
қоғамдағы сан-алуан жағдайаттарды, өтпелі кезеңдерді суреттеуде үлкен орын
алады. Оқырманға әр уақытта жаңа да тың, құнды тақырыптар қажет. Ақпарат
жаңалықтары оқырманға ауадай керек. Басталуымен, ортаңғы, соңғы құрылымымен
қатар мәнін құрылысының белгілі бір жоспары кеңестік атқаратын қызметтік
жоспары кеңістіктегі мәтіннің көркемдік құрылысы болып табылады. Газет
атауының осы екі ұдай табиғаты оның көптеген стильдік ерекшеліктерін
анықтайды. Газет атауы мәтінмен атау-мәтін біртұтас жүйесін құрайды. Осы
арақатынастың әр алуан жайттарын: атау және мәтін мазмұны, атау мен
мәтіннің тілдік құрылымы жайттарын қарастырудың мәні зор. Газет атауы да,
мәтін де бір-біріне жалғас ұғымдар.
Ана тіліміздің мол байлығына сүйенетін ұлттық мерзімді баспасөз – газет
бетіндегі атаулардың жанданып, даму қайнарларының бірі болып саналады.
Жазылатын мақаланың бағалауыш мүмкіндігінің мол болуы – газет бетіндегі ең
басты қажеттіліктердің бірі, - дейді зерттеуші Ф.З.Жақсыбаева.[13,87-88].
Баспасөз бетіндегі атаулар тілде жүйелі түрде пайдаланып, тілдік қорды
байытуға септігін тигізетін бұқаралық ақпарат құралдарының құрамдас бөлігі
болып табылады. Атаулар мақаланың мазмұнын ашатын, автордың өзіндік
көзқарасын танытуға мүмкіндік беретін, қоғамдық сана мен болмыстағы
өзгерістерді білдіретін тілдік бірлік. Кейде тілдік мақсаттар үшін сөйлем
мүшелерінің қалыпты орны өзгеріп, инверсия арқылы белгілі бір сөзге ой
екпіні түсіріледі. Ал публицистикалық, ғылыми шығармадағы сөйлем
мүшелерінің орнын газет-журнал тілінде қалай болса солай беруге болмайды.
Ондай жағдайда сөйлем жақтығынан айрылып, мағынасы қиындап, негізгі ой
күрделеніп, мағынасы солғындап қалады. Бұл ерекшеліктер ой білдіру
мақсатының, ойды жеткізудегі әдеби түйіндердің өзгешіліктерінде ғана,
көркемдік тәсілдің басым болуында емес, соған лайық ойдың формасы тілдік
тұлғалардың да, бір келкі қолданыла беруінде. Яғни, жекелеген грамматкиалық
формалар мен лексикалардың белгілі бір стильде жұмсалуының өте икемді
болуында. Демек, баспасөз тілдің де өз ерекшеліктері бар. Ақпарат саласында
мерзімді баспасөздің атқаратын қызметі әрқашанда зор. Баспасөз барлық
уақытта идеялық саяси өзгерістер алаңы. Қазақ халқының ағартушылары Абай,
Ыбырай іргетасын қалаған қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі жаңа сатыға
көтеріліп, сала жағынан да, қазір сан жағынан да өсіп дамуда. Қоғам
дамуының нәтижесінде ғылым мен техника, экономика мен мәдениеттің өзгеруіне
байланысты туындайтын жаңа сөздерді ғана пайдаланып қоймай, қазақ халқының
төл сөз байлығын қазіргі мерзімді басылымдар мейлінше сарқа пайдалануда.
Баспасөз - өмір айнасы, қоғамдық пікірдің жаршысы, саяси күрестің құралы
деп Қазақ совет энциклопедиясында анықтама береді [14, 187].
Бүгінгі баспасөз аралық қызу бәсекелестікті ескерсек өз оқырманын
жоғалтып алмаудың бірден-бір кілті – газет материалының қызғылықты әрі
түсінікті болуы. Нарық пен техника дамып, компьютер байланысы әлемді
шырмауықтай қаптаған заманда қалыптасқан әлеуметтік құбылыс ретінде газет
тілі де өзіндік ерекшеліктерге ие болуда. Баспасөз - өмір айнасы
қағидасын терең қарастырсақ, өмірдің уақытқа тәуелділігін ескере отырып,
тіпті апта, ай, жылдардағы деректі мәселелері күнделікті баспасөздің арқауы
болуда. Егер бұрынырақта оқырмандар әдеттегі – күнделікті тұрмыстық, жеңіл
хабарламалар тапшылығын сезіне отырып, міндетті телерадио хабарламаларымен
жарнама апталықтарын сатып алатын болса, ал бүгінде мұндай басылымдар ұшан-
теңіз.
Газет оқырманы – мінезі әрқилы, мамандығы әртүрлі, әлеуметтік жағдай да
бөлек адамдар аудиториясы. Ал газет болса ақпарат құралы ретінде, осы
аудиторияға мейлінше аз сөзбен, түсінікті етіп, сан қилы ақпаратты жеткізуі
қажет. Аз сөзбен жеткізуге тырысатын газет тілінің ерекшелігі де осы
қағидаға негізделеді.
Бұдан біз қамтылған ойдың жүздеген, мыңдаған есе қысқартылғанын – сөз,
сөз тіркесі, не сөйлем күйіндегі көрінісінен аңғарамыз. Ғылыми немесе
көркем әдебиет мәтіндерімен салыстырғанда газет мәтіні оқуға жеңіл екені
белгілі. Газет бетіндегі мақаланың берілу формасының құндылығы – оның
графикалық безендірілуі мәтін композициясының дұрыстығы, тақырыптардың
сәтті шығуы, негізгі ойды айқын шрифтімен әрлеуі сияқты түрлі тәсілдері де
ықпал етіп, газет өнімінің сұранысын жылдамдататыны даусыз. Ал бұл
мәселелерді зерттеу бүгінгі күні филология ғылымында өзекті міндеттердің
бірі болып отыр. Бұл жолдағы ізденушілердің де күн санап осындай келелі
мәселелерге бастауына осы себеп болуы ықтимал. Сөз, сөз тіркестері мен
сөйлемдердің халыққа кеңінен танымал көркем шығармалар атауларының
өзгерместен мақала атауынан бастап, түрлі күрделі трансформацияға
ұшырайтын, журналистердің өз ойын оқырманға тез, жылдам, мейлінше ықшам
түсінікті вариантпен жеткізуге тырысу бағытындағы тапқан тәсілі – бүгінгі
күнде сан – қилы ғалымдар үшін зерттеуге тұрарлық объектіге айналып отыр.
Газет атауларын талқылауда тұрақты тілдік критеридің болуы қажет.
В.Абашинаның ...Газетно – публицистический стиль речи в значительной
степене детерминирован следующими объективно существующими факторами.
Первое – установка на облегчение восприятия текста при первом же его
прочтение, второе – эффективное воздействие начитателя, что обусловлено, по
сути дела, теми функциями, которые выполняет этот вид речи. Информативная
функция реализуется первым фактором, экспрессивно-воздействующая – вторым.
Важно что эти функции реализуется не только посредством собственно текста,
но и через его структурный компонент – заголовок, - деген құнды пікірі
бар. [12, 474]
Газеттің әлеуметтік құбылыс ретіндегі ерекшелігі оның тілінің ерекше
болуын талап етеді. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен
мәліметтердің аса көптігі газет тілінен, оның лексикасы мен
фразеологиясына, синтаксисі мен ой бөлісу қабілеттілігіне де өз әсерін
тигізеді. Газетте уақыт пен мезгіл, акті мен деректер нақты көрінеді. Ол
фактіні жеткізуші тілдік қолданыс тілдік құрылымдар – сол уақыттағы тілдік
мәселенің жай-жапсарынан ақпарат беретін лингвистикалық факторлар. Газет –
бұқаралық ақпарат құралы болғандықтан орасан зор, үлкен әрқилы қауымға
арналады. Қысқа сөйлемдермен үлкен мәлімет беруге ұмтылу – газет тілінің
негізгі және ең басты қасиеттің бірі. Бұл жерде көз бояушылық өнері секілді
берілетін ақпараттың тиімді, үнемді болу үрдісі және коммуникативтік
толықтығы айқын көрінеді. Газет атаулары бойынша теориялық еңбектер жазған
Ресей ғалымы В. М. Ронгинский газет атауына берілген анықтамаларға талдау
жасай келе, аталмыш тілдік бірлік туралы ғалымдар пікірлерінің әртүрлі
екеніне тоқталып: мақала тақырыбы сөйлем түрінде келген синтаксистік
бірлік пе? – деген сұраққа жауап іздейді. Мүмкін тақырыптар сөйлемнің
ерекше түрі,- болар деген пікір айтады. [15]
Зерттеу еңбегімізде кездескен газет атауларының барлығы – сөз
тіркестері мен сөйлеммен берілген атаулар.
Газет атауы – ұлттық мәдени ақпараттың қайнар көзі.
Газет атауы – мәтін мен идея арасындағы көпір.
Газет атаулары – белгілі (пәнге) немесе белгілі затқа негізгі көрсеткіш
белгі ретінде қосылатын әрі осы пәнді анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі
ретінде қарастырылады. Кез-келген құрамдағы болмысына қарай мақала
атауларының барлық түрі сөйлемдер болып табылады. Газет бетіндегі
атаулардың беретін мағынасы мәнді де ұғынықты берілуі қажет.
Газет атаулары – мәтіннің ең күшті, басты позициясы болып табылады.
Тақырып - әрқашан мәтіннен туа бермейді. Тақырып дегеніміз – газет
материалының аты ғана емес, оның қысқаша мазмұны. Газет бетін ең алғаш
ашқанда оқырманын мен мұндалап шақыратын бейнелі сөз орамдары. Зерттеуші
Л. В. Бойковтың газет атауларына берген дәйексөзінде; газеттің ең негізгі,
басты элементі оның –тақырыптары дей келе, Заглавие, определенное И. В.
Арнольд как сильная позиция являются мини-текстом по отношению к
макротексту, степень его автосемантики неодинакова в разных текстах [16, 6-
7]. Мақала тақырыбына арқау, негіз болатын ұғым сөз. Сөйлем құрамына
енетін сөздер ретсіз, қалай болса солай тіркесе алмайды. Тіркесетін
сөздердің байланысы әрі мағыналық, әрі синтаксистік бірлікте болуға тиіс.
[17, 29]
Тақырып – жарияланатын мақаланың мәтіннен айыруға келмейтін бөлшегі,
ең алдымен, оқырманның көз жүгіртіп бағамдап қарап, назарын аударатыны
мақаланың тақырыбы. Тақырып – газет мақаласының бірінші кілті. Мерзімді
баспасөз тақырыптарының даму құбылысы толастамай жаңаруда, толығуда болады.
Тақырып - әдеби шығармада мазмұнның негізгі арқауы. Шығарманың тақырыбын,
яғни не жайында айтылатынын, қандай мәселелерді қорғайтынын анықтау сырттай
қарағанда оңай сияқты көрінуі мүмкін. [18, 315]
Газет атауларына анықтама берген Г. К. Ихсангалиева: Заголовки
наиболее прямолинейно, порой зеркально отражают события, происходящие в
обществе и потребности коммуникации. Заголовки отражают и фиксирует все
процессы происходящие в языке СМИ в целом, и отражают современное состояние
сознания коммуникативов, новый языковой вкус и, как следствие,
существенные изменнеия языковой системы. [2, 26]
Ал зерттеуші Н. Е. Бахарев: Заголовок отражает только идею сообщения,
а идея содержиться в статье, точное возникает после прочтения всей статьи,
- деген дәйексөз айтады [19, 4-5]. Тағы зерттеуші В. И. Ронгинскийдің
пікіріне сүйенсек, тақырып тек қана сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы
емес, ең алдымен - сөйлем, сөйлем болғанда да құрылымға ие қарым – қатынас
бөлігі. Оның қызметі де, табиғаты да ерекше [15, 32]. Қазіргі кезде жылдан-
жылға тіл байлықтарының қоры кеңейуде. Әрбір жаңа сөздердің қазақ тіліне
енуі, нормалануы мен тілдік бейнелеуден өтуі де мерзімді баспасөз арқылы
жүзеге асырылады.
Жалпы газет атаулары негізі – идеяны, ойды, түйінді береді, ал бар идея
мақалада жинақталады, оны оқып шыққаннан кейін толық қанды түсінік пайда
болады. Тақырыптың ең басты түйіні – оның идеясы. Автор ең алдымен мақаланы
беруде оның мазмұнын идеяға түйіндейді. Заголовки накрепко соединены со
статьями и утомительная, начинается в процессе осмысливания фельетона, то
есть в первой же стадии литературного случае, когда все ясно. [20]
Газет атаулары – мақаланың мәтінде болатын және тұтас шығарманың басқа
құрамдас бөліктерімен байланысты толық заңды құралы. Мақала мәтіннің
прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін микрокомпоненттерінің бірі –
мәтіннің тақырыбы, айдары, аты. Мәтіннің айдары – тек ерекше
синтаксистік көзқарасты ғана қамтымайды. Ол бірнеше қызмет атқаратын
мәтіннің бір элементі. Мәтін айдары қызметінің негізгісі, белгісі – хабар
берушілік, қызықтырушылық және мәтінді ұйымдастырушылық болып табылады.
[21, 561-562]
1. Алғашқы қазақ газеттері туралы
Ғасырдан да ұзақ ғұмыры бар қазақ баспасөзі тарихының әлі де болса,
терең зерттей түсуді қажет ететін тұстары баршылық. Алайда газет тілінің
негізгі лексикасы сөздердің жүйесіз жиынтығы емес. Газет тілі өзінің пайда
болуы, қалыптасқан бүгінгі күнге жеткен өз тарихы бар ақпарат саласы.
Газет бетіндегі атаулар синтаксисіне тоқталу үшін, қазақтың алғаш
газеттері жайлы айта кетуді жөн көрдік. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
қазақ дәл кітаби тіл жазба тіл ретінде жүргені белгілі. Өткен ғасырдан
жалғасып келе жатқан бұл тіл элементтері мен баспасөзде, соның ішінде
алғашқы басылымдар Түркістан уалаяты газеті, Дала уалаяты газетінде
айқын көрініс тапқан. Түркістан уалаяты газеті 1870-1883 жылдар
аралығында Түркістан генерал-губернаторының орталығы Ташкентте жарық көріп
тұрды. Газеттің алғашқы нөмірі Түркістан уалаятының газеті деген атпен
Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде 1870 жылдың 28-сәуірінде
шықты. Бұл газетті шығарудағы басты мақсат – генерал – губернаторының
әртүрлі жарлықтарын қазақтар мен өзбектерге жеткізу. Сондықтан, газеттің
айына төрт нөмірі (екеуі қазақша, екеуі өзбекше) шығып тұрды. Газет алғаш
хабарламада Туркестанские ведомомстыларына қосымша делінгенмен, көп
ұзамай-ақ өз алдына жеке газет ретінде басылды. Газет үкімет бекітіп берген
бағдарлама бойынша жергілікті халыққа биліктердегілердің бұйрықтары, сот
орындарының шешімдерін, сауда хабарларын, шаруашылық өмірді т.б. жазуға
тиіс болады. Алайда газет бұл бағдарламамен шектеліп қалған жоқ, онда қазақ
халқының мәдениетіне, тарихына, әдебиетке қатысты материалдар т.б.
жарияланып тұрды. 1883 жылы газеттің қазақша бөлімінің жабылуына, 1888–1902
жылдың 1– қаңтарынан Дала генерал – губернаторының орталығы Омбы
қаласынан шыққан Дала уалаяты газетінің шығуы да себеп болды, - деп
көрсетеді Б. Әбілқасымов.
Газет екі бөлімнен тұрады:
1. Ресми (Бұйрықтар жазылатын бөлігі) бөлімінде патша үкіметінің
жергілікті әкімдерінің қазақтарға қатысты бұйрық-жарлықтары
жарияланды.
2. Ал ресми емес (Бұйрықтан басқа сөздер жазылатын бөлігі)
бөлімінде ел басқару, егіншілік, отырықшылық, сауда, мәдениет,
оқу-ағарту істері қозғалды. Бағдарламамен шектеліп қалмай
халықты өнер – білімге шақырды, ел ішіндегі оқиғаларға
тоқталды, Ыбырай, Шоқан, Абай сияқты адамдар туралы деректер
берді, халық ауыз әдебиет үлгілерін жариялады. Соның ішінде
қазақ тіл мәселелерін, әсіресе тіл тазалығын бірінші кезекке
қойды. Әсіресе, Д. Сұлтанғазин, А. Құрманбаев, Адыков тілді
шұбарламау, графика, транскрипция, пунктуация мәселесін көтерді.
Ғ. Мұсабаев: Кейбір кемшіліктерге қарамастан, бұл газеттің (Дала уалаяты
газеті туралы) тілі кезінде қазақ тілінің рухы мен ерекшелігін едәуір дұрыс
көрсете алды. Бұл газеттің тілі ақырында қазақтың әдеби жаңа әдеби тілінің
қалыптасуына үлкен жәрдем етті. [22, 21]
Р. Сыздықова: ...бұл газет (Дала уалаяты газеті) қазақ тіл дамуын
зерттеуде екі жақтан қызғылықты болып шығады: 1) публицистика – баспасөз
стилінің алғашқы үлгілерін байқауда; 2) осы стиль және көркем проза стилі
бойынша тұңғыш аударма тәжірибелерін бақылауда деп, газеттің қазақ әдеби
тілін қалыптастырудағы атқарған қызметінің бір жағына назар аударады. [23,
17]
Газет бетіндегі атауларды зерттеуші ғалымдар М. С. Стам, И. С.
Фоменко, А. Э. Лазерева, Л. А. Коробова, Д. И. Заславскийдің еңбектерін
атауға болады. Қазақ тілі білімінде баспасөз тілінің ерекшеліктері мен
газет атаулары жөніндегі зерттеулерге елеулі үлес қосқан ғалымдар: С. М.
Исаев, Б. А. Әбілқасымов, Н. В. Қарашева, Ж. Б. Райымбекова, Б. К.
Момынованың еңбектері газет тілі зерттеуге арналған құнды дүниелер болып
табылады.
Газет бетіндегі атаулардың синтаксисі туралы зерттеу еңбектер жоқтың
қасы. Дегенмен, газет лексикасын терең зерттеген Б. Момынова осы мәселеге
де тоқталып кеткен. Автор бетіндегі атаулар жөнінде өзінің Қазақ
газеттерінің лексикасы деген зерттеу еңбегінде айтып келеді. Газет
атауларының лексика-семантикалық ерекшелігі деген мәселеге тоқтайды. Атау
дегеніміздің өзі осы газет тақырыптары деген сөзбен мазмұндас келетіні
даусыз. Б. Момынова: Мәтіндегі ойланатын ойдың
жиынтығы тақырып арқылы көрінеді. Ал ондағы айтылатын ойдан хабар беруі
тақырыптың номинативтік функциясы болып табылады. Сонымен бірге мәтіндегі
айтылатын ой мен жеткізілетін хабарға баға беруі әрі осы баға берушілік
қасиеттерінің нәтижесінде мәтінді қабылдау функциясы іске асады -
дейді.[3, 56]
Жалпы газет тақырыбы мен айдарларын тілдік тұрғыдан талдау газетінің
хабар жеткізу және әсер ету функцияларын ескеріле отырып жүргізіледі -
дейді. [3, 56]
Сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz