Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік қатынастары
Кіріспе 2
1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері 3
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы 3
1.2 Меншік институтының қазақ әдет.ғұрып құқығы жүйесіндегі
орны мен маңызы 15
2 Қазақ әдет.ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы 31
2.1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы 31
2.2 Қауымдық меншік 34
2.3 Отбасылық меншік 38
Қорытынды 41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 42
1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері 3
1.1 Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы 3
1.2 Меншік институтының қазақ әдет.ғұрып құқығы жүйесіндегі
орны мен маңызы 15
2 Қазақ әдет.ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы 31
2.1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы 31
2.2 Қауымдық меншік 34
2.3 Отбасылық меншік 38
Қорытынды 41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 42
Курстық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен тұратын кіріспеден, бөлімшелерге бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, диссертациялық зерттеудің нысаны, зерттеу пәні, жұмыстың мақсаты, диссертацияның теориялық негізі, зерттеудің деректемелік негізі, жұмыстың методологиялық негізі, жұмыстың міндеттері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар, жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы, зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі, жұмыстың құрылымы берілді. Бірінші бөлімде дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері: Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы, меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен маңызы қарастырылды. Екінші бөлімде Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы: көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы, қауымдық меншік, отбасылық меншік, жеке меншік қарастырылды. Үшінші бөлімде қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары) және оны қорғау мәселелері: меншік қатынастары нысандарының құқықтық сипаты, малға және мүлікке меншік, жерге меншік, құл иелену, меншікті қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері қарастырылды. Қорытынды бөлімде жұмыстың нәтижелері мен осыған дейінгі жазылған еңбектерден айырмашылығы жайлы жазылған, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институты мәселесі заң ғылымының мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы салаларында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институты мәселесі заң ғылымының мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы салаларында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
1 Дьяконов И.М. Якобсон В.А. Гражданское общество в древности // Вопросы древней истории. – М., 1998. – № 1. – С. 14-18.
2 Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Соч. – М., 1925 г. - 2-изд. - Т. 3. - С. 147-159.
3 Розов Н.С. Структура цивилизаций и тенденций мирового развития. Новосибирск, 1992. – 254 с.
4 Якобсон И.Ф. К вопросу о формационном подходе к изучению Древней истории // Вопросы древней истории. – М., 1991. - № 5. - С. 40-45.
5 Тоинби А. Постижение истории. – М., 1991. – 356 с.
6 Гуревич А.Я. Теория формации и реальность историй // Вопросы философии. – М., 1990. - № 11. - С. 31-43.
7 Росляков А.А. Военное искусство народов Средней Азии и Казахстана в VІ-XІ веках // Ученые записки Туркменского государственного университета им. А.М. Горького. – М., 1962. – Вып. ХХІ. - С. 61.
8 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. - Алматы-М., 1995. – 287 с.
9 Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
10 Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Соч. - М., 1886 г. Т. 6. - с. 258.; Т. 47, ч. 1. - С. 199.
11 Шапиро А.Л. О природе феодальной собственности на землю // Вопросы истории. – М., 1969. - № 12. - С. 56-60.
12 Мякутин А.И. Юридический быт киргизов // Труды Оренбургской ученой архивной комиссий. – Оренбург, 1910. – Вып. XXV. - С. 46.
13 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казацких орд и степей. – СПб., 1832. - Ч. ІІІ. – С. 465.
14 Самоквасов Д.Я. Сборник обычного права Сибирских инородцев. Обычай киргизов. – Варшава, 1876. – С. 268.
15 Баллюзек Л.Ф. Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу закона // Записки Оренбургского отдела ИРГО. – Казань, 1871. - Вып. ІІ. - С. 153-154.
16 Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр Даринской области. – Ташкент, 1889. - Т. І. – С. 147.
17 Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Материальное право. – Омск, 1886. - Вып. І, ІІ. – 254 с.
18 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. – Алматы: Қазақстан, 1998. – С. 156.
19 Гейнс А.К. Киргизские очерки // Военный сборник. – 1866. - № 3. - С. 12-19.
20 Козлов И.А. Обычное право киргизов // Памятная книжка Западной Сибири. – Омск, 1882. – С. 150.
2 Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Соч. – М., 1925 г. - 2-изд. - Т. 3. - С. 147-159.
3 Розов Н.С. Структура цивилизаций и тенденций мирового развития. Новосибирск, 1992. – 254 с.
4 Якобсон И.Ф. К вопросу о формационном подходе к изучению Древней истории // Вопросы древней истории. – М., 1991. - № 5. - С. 40-45.
5 Тоинби А. Постижение истории. – М., 1991. – 356 с.
6 Гуревич А.Я. Теория формации и реальность историй // Вопросы философии. – М., 1990. - № 11. - С. 31-43.
7 Росляков А.А. Военное искусство народов Средней Азии и Казахстана в VІ-XІ веках // Ученые записки Туркменского государственного университета им. А.М. Горького. – М., 1962. – Вып. ХХІ. - С. 61.
8 Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов. - Алматы-М., 1995. – 287 с.
9 Кенжалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
10 Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология // Соч. - М., 1886 г. Т. 6. - с. 258.; Т. 47, ч. 1. - С. 199.
11 Шапиро А.Л. О природе феодальной собственности на землю // Вопросы истории. – М., 1969. - № 12. - С. 56-60.
12 Мякутин А.И. Юридический быт киргизов // Труды Оренбургской ученой архивной комиссий. – Оренбург, 1910. – Вып. XXV. - С. 46.
13 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казацких орд и степей. – СПб., 1832. - Ч. ІІІ. – С. 465.
14 Самоквасов Д.Я. Сборник обычного права Сибирских инородцев. Обычай киргизов. – Варшава, 1876. – С. 268.
15 Баллюзек Л.Ф. Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой киргизской орде силу закона // Записки Оренбургского отдела ИРГО. – Казань, 1871. - Вып. ІІ. - С. 153-154.
16 Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр Даринской области. – Ташкент, 1889. - Т. І. – С. 147.
17 Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Материальное право. – Омск, 1886. - Вып. І, ІІ. – 254 с.
18 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. – Алматы: Қазақстан, 1998. – С. 156.
19 Гейнс А.К. Киргизские очерки // Военный сборник. – 1866. - № 3. - С. 12-19.
20 Козлов И.А. Обычное право киргизов // Памятная книжка Западной Сибири. – Омск, 1882. – С. 150.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
2
1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу
ерекшеліктері
3
1. Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы
3
2. Меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі
орны мен маңызы
15
2 Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы
31
2.1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы
31
2.2 Қауымдық меншік
34
2.3 Отбасылық меншік
38
Қорытынды
41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
42
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен тұратын кіріспеден, бөлімшелерге
бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралған. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу
тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, диссертациялық
зерттеудің нысаны, зерттеу пәні, жұмыстың мақсаты, диссертацияның теориялық
негізі, зерттеудің деректемелік негізі, жұмыстың методологиялық негізі,
жұмыстың міндеттері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға шығарылатын
негізгі тұжырымдар, жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы, зерттеу
нәтижелерінің сыннан өтуі, жұмыстың құрылымы берілді. Бірінші бөлімде
дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу
ерекшеліктері: Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы,
меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен маңызы
қарастырылды. Екінші бөлімде Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік
институтының дамуы: көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық
жағдайы, қауымдық меншік, отбасылық меншік, жеке меншік қарастырылды.
Үшінші бөлімде қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары)
және оны қорғау мәселелері: меншік қатынастары нысандарының құқықтық
сипаты, малға және мүлікке меншік, жерге меншік, құл иелену, меншікті
қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері қарастырылды. Қорытынды
бөлімде жұмыстың нәтижелері мен осыған дейінгі жазылған еңбектерден
айырмашылығы жайлы жазылған, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институты мәселесі заң ғылымының
мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы салаларында өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АЙНАЛЫМҒА ТҮСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы
Қазақ әдет-ғұрып құқығы – жазылмаған құқық, ол құқықтық дәстүрлер
жиынтығы болып табылады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы ғасырлар бойы қалыптасты
және өзінің даму тарихы барысында бірқатар кезеңдерден өтті, оған басқа
құқықтық жүйелер, мысалы мұсылман құқықтық жүйесі, Ресей империялық
заңдары, көршілес монғол-ойрат заңдары көп әсер етті.
Егер қазақ әдет-ғұрып құқығының даму тарихын қарасақ, ол өзінің түп-
тамырымен өткен ғасырлар қойнауына кетеді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы
нормаларының өзге де әлеуметтік нормалармен қатар пайда болып, дамуы,
қалыптасуы сонау сақ, үйсін, ғұн дәуірінен басталады. Қазақ әдет-ғұрып
құқығы XX ғасырға дейін, дәлірек айтсақ, 1917 жылға дейін қолданылып келді.
Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері болып құқықтық дәстүрлер,
қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясы, билердің соттық прецеденттері,
ереже, шариғат нормалары есептеледі.
Қандай да болмасын формада көрініс тапқанына қарамастан тәжірибеге
қарап, қазіргі заманғы демократиялық түрдегі қоғамды авторитарлы, тоқырауда
қалған қоғамнан қателеспестен ажырата аламыз. Бірақ өзін демократиялық деп
жариялаған қоғам, өзін жалпыхалықтық деп жариялаған мемлекет шын мәнінде өз
атына сай ма, жоқ па деген мәселе маңызды болып табылады.
Мәселен, әдет-ғұрып құқығы демократиялық қағидаларға негізделе отырып,
өзінің көптеген нақты байланыстары мен заңдылықтарының демократиялылығымен
сипатталады, бірақ әрқашан мемлекеттік идеологияға сәйкес келмейді. Бір
жағынан, әдет-ғұрып құқығы шын мәнінде халықтық болып табылады, дәлірек
айтқанда, демократиялық құқықтық жүйенің дамуының бастапқы стадиясы
қызметін атқарады. Екінші жағынан - әдет-ғұрып құқығын нақты бір тарихи
кезеңдегі рухани, құқықтық мәдениеттің тұтастығы, өзара байланыстылығы мен
сабақтастығы ретінде қарастыруға болады. Мұндай тұтастықтағы заңдылықтарды
дұрыс бағаламау жалпы алғандағы құқықтық мәдениетке төмен баға беруге
соқтырады.
Еліміздің тарихында, әсіресе Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығы
мемлекет және құқық тарихы саласында да, мәдениеттану саласында да, құқық
философиясы саласында да қарастырылған жоқ. Бірақ өзге құқықтық жүйелерде
де мұндай түсініктемелер түпкілікті сипатта болған жоқ. Әдет-ғұрып құқығы
мәселелері жөнінде пікір-талас әдетте нақты мәселелерге қатысты болатын
немесе саяси бағыттағы ой-пікірлерге және нақты эмпирикалық тәжірибеге
байланысты болды.
Әдет-ғұрып құқығы көптеген әдебиеттерде өзіне ұқсас түсініктермен қатар
қолданылады, мысалы әдет-ғұрып құқығы дәстүр ұғымымен теңестіріледі. Бірақ
әдет-ғұрып құқығы әрқашан өз бастауын дәстүрлерден алмайды. Әдет-ғұрып
құқығы – мазмұны мен даму деңгейі, адамдардың іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастары белгілі бір әлеуметтік топтың немесе қоғамның сана-сезімінің
көрінісі ретінде қарастыруға болатын тұтастықтағы ұғым. Әдет-ғұрып құқығы
терминінің өзінің көпқырлылығы мен көп мағыналылығы оны қолдануда және
зерттеуде елеулі қиындықтар тудырады.
Әдет-ғұрып құқығында адамдардың өзара қарым-қатынастарының құрылымы
нақты анықталған. Ол құрылым қазіргі заманғы құқықта да бар. Бұл құқықтық
дамудағы сабақтастықты анықтауға негіз болады. Әдет-ғұрып құқығында
құқықтар мен міндеттер ұғымы бөлінбеген, олардан жауапкершілік ұғымы да
бөлінбеген күйде еді. Бірақ жеке тұлғаның құқығы қауымның (рудың, тайпаның,
қоғамның) құқығынан бөлінбеген, ал жауапкершілік қоғамнан аластатушылық
сипатта болды, яғни Кеңес дәуіріндегі зерттеушілер арасында әдет-ғұрып
құқығында дамыған құқықтағыдай (қазіргі замандағыдай) мәмілегерлік шешімге
келу жоқ деген қате пікір орын алған. Сондықтан әдет-ғұрып құқығын алғашқы
қауымдық, ерте кездегі, көне сипаттағы деп, т.б. атайды. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда, әдет-ғұрып құқығы деп әртүрлі негіздер бойынша (біріккен
еңбектің, күнделікті өмірдің, туыстықтың, көршілестіктің, ортақ этникалық
бірліктің, т.б.) біріккен адамдар арасында топтық негізде қалыптасқан
әрекеттердің жиынтығы түсініледі. Зерттеулерге қарағанда, бұл құқықтар
келісімнің негізінде, яғни олардың қажеттілігіне сенімнің негізінде
қалыптасады. Ол ережелерді орындау ерікті түрде болады, бірақ оған қоғам,
ру, тайпа қадағалау жасайды және орындалмаса әртүрлі сипаттағы шаралар
қолданады.
Әртүрлі нақты факторлардың әсер етуі, әдет-ғұрып құқығының жазылмаған
сипатта болуы, әрі бұл жөніндегі деректердің әртүрлілігі әдет-ғұрып құқығы
мәселелерін қарастыруда қиындықтар тудырады. Бірақ бірқатар ортақ
белгілердің: ортақ территорияның, тілдің, тарихи тәжірибенің, іс жүргізу
әдістерінің болуы әдет-ғұрып құқығын ұлттық мәдениеттің бөлігі ретінде
қарастыруға негіз болады.
Әдет-ғұрып құқығына төмен баға берудің бірқатар себептерін атап айтуға
болады: а) саяси себеп, дәлірек айтқанда Ресей империясының отарлау
саясатының жүргізген негізгі бағыттары, Кеңес өкіметі дәуірінің ұстанған
саясаты қазақ әдет-ғұрып құқығына жоғары баға беруге кедергі болды.
Дегенмен де, қазақ әдет-ғұрып құқығы өзінің өміршеңдігімен
сипатталатындығын естен шығармау қажет. Отарлаушылық саясаттың ықпалына
қарамастан, көптеген орыс, шетел зерттеушілері, саяхатшылары мен патша
тапсырмасымен келген орыс чиновниктері (А.И. Левшин, А. Янушкевич, И.
Крафт, Д,Андре, т.б.) қазақ құқығының басты қағидаларының демократиялық
сипатта болғандығын атап айтқан еді; б) құқық – мемлекеттің емес, қоғамның
туындысы болып табылады және осы қағиданы ескермеген заңгерлердің әдет-
ғұрып құқығына деген теріс көзқарасының болуы оған төмен баға беруге себеп
болды; в) Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығын зерттеуші-ғалымдардың
өздері репрессияға ұшырап, еңбектері жойылғаны белгілі. Осының өзі әдет-
ғұрып құқығына оңды баға беруге кедергі болды. Сондықтанда қазақ әдет-ғұрып
құқығын зерттеуді кеңейту, әрі тереңдету қазіргі күннің өзекті мәселесі
болып табылады.
Әдет-ғұрыптар адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуші
ретінде бізге көне заманнан белгілі. Мемлекеттік билік тарапынан
мақұлданған әдет-ғұрыптар құқықтық мәнге ие болатын және осыдан кейін әдет
немесе заң деп аталатын. Сонымен қатар, қазақ әдет-ғұрып құқығында жол,
жора, жарғы терминдері де қолданылды. Қазақ Хандығының басқарушылары үнемі
қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясын жасап отырған. Олардың ішінде XVІ
ғасырдың басында жасалған “Қасым ханның Қасқа жолы,” “Есім ханның Ескі
жолы,” Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” атты заң жинақтары белгілі. Бұл топқа
қазақ әдет-ғұрып құқығының кейінгі, XІX ғасырдағы қайнар көзі болып
табылатын “Ережелерді” де жатқызуға болады. Қазақ әдет-ғұрып құқығының бұл
жинақтары жайында қысқаша айтып өтетін болсақ.
“Қасым ханның Қасқа жолы” – Қасым хан (1511-1523) хандық құрған тұста
халыққа және билерге сүйеніп, бұрынғы заңға өзгерістер енгізіп, дамытып,
қабылданған құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық актінің түпнұсқасы
бізге жетпеген, бірақ көптеген зерттеуші-ғалымдардың пікірінше ол бес
бөлімнен құралған:
1) Мүлік заңы (мал-мүлік, жер-су дауларына байланысты бөлім);
2) Қылмыс заңы;
3) Әскери заң;
4) Елшілік заң;
5) Жұртшылық заңы.
“Есім ханның Ескі жолы” – Есім хан (1598-1645 жж.) Қасым шығарған
заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізіп, “Есім ханның Ескі жолы” деп
аталған заң жинағын жасады. Қазақ тарихындағы бұл заң жинағының да
түпнұсқасы бізге жеткен жоқ.
Бізге түгел болмаса да келіп жеткен қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі
жинақтарының бірі – Тәуке ханның “Жеті Жарғы” заңы. Бірақ бізге бұл заң
жинағының XІX ғасырда Г. Спасский мен А.И. Левшин жазып қалдырған кейбір
фрагменттері ғана жеткен. Дегенмен де, XVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ
қоғамында қолданылған құқықтық нормалардың анализі кейбір зерттеушілерге
“Жеті Жарғы” жеті бөлімнен құралған деген негіз береді. Олар:
1) Жер дауы;
2) Жесір дауы;
3) Неке-отбасы қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар;
4) Сотта іс жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық нормалар;
5) Әскери іс және мемлекетті басқару саласындағы құқықтық нормалар;
6) Айып төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
7) Құн төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
“Жеті Жарғы” заң жинағын жасауға қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке би, т.б. қатысқандығы тарихтан белгілі. “Жеті Жарғы” адам құқықтарын
қорғаудағы ерекше құқықтық құжат болып табылғандығында дау жоқ.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы билер сотының практикасымен толықтырылып отырды.
Прецеденттік құқық – зерттеудің қызығушылық тудыратын объектілерінің бірі
болып табылады, ол нақты іс бойынша бидің шығарған шешімі және ол бұдан
былай ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынды. Қазақта ауыр дауларды оңай
шешкен билер болды. Ол туралы қазақта “Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен”
деп билер жайында айтылған фольклорлық деректер көп. Әсіресе мұндай
шешімдерді Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б.
билердің практикасынан көп кездестіруге болады. Тіпті атақты билердің
биліктері (үкімдері) ұқсас істерді қарағанда міндетті басшылыққа алынып
отыратын болған. Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әдет-ғұрып
құқығының бастауларының біріне айналды. Оған, мысалы “Тапқан қуанады,
таныған алады,” “Қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды,” “Тұсау ат
сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды,” “Қара халыққа хан ие, қара жерге
халық ие,” “Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ,” т.б. сөздері көптеген
билердің даулы істі шешкенде қолданып, кейінгі билерге өсиет ретінде
қалдыруын ерекше атап айтуға болады.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы үнемі қалыптасып, дамып отырды. Барлық әдет-
ғұрыптар құқықтың маңызды қайнар көзі болып табылатын билер сотының
практикасымен (бидің билігі) толықтырылып, өзгертіліп отырды. Билердің
шешімдері XІX ғасырдың екінші жартысына дейін ауызша сипатта болды. Олар
көбінесе фольклорлық деректерден көрініс тапты. XІX ғасырдың екінші
жартысынан бастап билердің үкім-шешімдерінің қысқаша мазмұны жазылған
кітаптар енгізілген еді. Билер сотының үкімдері кейде жазбаша құжат түрінде
жеке ресімделетін.
Қазақ даласындағы соттық прецеденттерге билер алқалы түрде қатысатын.
Билер шешімімен қабылданған үкімдер билер сотының практикасында ұқсас
істерді шешуде басқа билер үшін үлгі қызметін атқарған. Билер дауға үкім
айтқан кезде Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б.
атақты билердің шешімдеріне сілтеме жасайтын. Мұның өзі қазақ әдет-ғұрып
құқығындағы соттық жүйенің өте жоғары деңгейде болғандығының көрінісі,
себебі даулы істі алқалы түрде қарастырған кезде белгілі бір құқықбұзушының
кінәлі-кінәсіздігін анықтау оңайырақ.
Істі сотта қарастыру кезінде қазақ әдет-ғұрып құқығы айыпталушының
жасын, ақыл-есінің дұрыстығын ескерген. 1867 жылғы “Уақытша ережелер”
жобасы бойынша Батыс Сібірдің бас басқармасының ұйғарымында: “Билер
қылмыстық істерді қарастыруды екі жағдайда қолға алады:
а) тараптардың шағымы бойынша;
б) жеке тұлғалардың шағымына қарамастан қудалауға жататын қылмыстар мен
құқықбұзушылықтар туралы полициялық және өзге де биліктік өкілеттіктері бар
органдардың хабарлауы бойынша,” - делінген.
1893 жылы Тоқмақ төтенше билер съезінде бекітілген Ережеде: “Когда истца
нет, и преступление совершено и известно обществу, которое от этого
страдает ... считать подлежащим наказанию по заявлению должностных лиц о
совершенном преступлений,” – делінген.
Ғылыми әдебиетте Ережелердің пайда болу дәуірі жайлы екі түрлі
көзқарастың орын алғандығын белгілі заңгер-ғалым З.Ж. Кенжалиев орынды
ескертеді. Ол: “... зерттеушілердің бір тобы: Т.М. Күлтелеев, Ғ.С.
Сапарғалиев, Н. Өсеров, т.б. болжам-пікірінше ережелер көшпелі қазақ
қоғамына ежелден тән құбылыс. Сахара жұртының құқықтық өмірінің ұзына бойғы
тарихында Ережелердің алатын орны бөлек. Ережелердің даму эволюциясы
көшпелілердің құқықтық мәдениеті тарихының кішігірім бейнесін береді ...
десе, зерттеушілердің екінші тобы: С.З. Зиманов, С.С. Сартаев, С.
Созақбаев, Ш. Андабеков, т.б. Ережелер XІX ғасырдың ортасында ғана пайда
болған дейді. Яғни бұл Ережелер қазақтар Ресей империясының отары болған
дәуірінің туындысы мен көрінісі,” – деп тұжырымдайтынын айтады [9, 83 б.].
Қолда бар Ережелерге қарасақ, оларды екі топтан, бірі көлемді, екіншісі
кішігірім көлемде, мәселелер шешілуінің көп-аздығына байланысты екендігін
көреміз. Көлемді Ережелер қоғамдағы көкейкесті мәселелерді (жер, құн,
барымта, жесір, мал-мүлік) қамтыса, ал кіші-гірім Ережелер бірлі-жарым
мәселелерді (салауат, мал ұрлығы, т.б.) қамтыған. Ережелердің кейбірі
(Тоқмақ Ережесі, Шар Ережесі) 100-ден көп баптардан тұрса, кейбірі санаулы
ғана баптарды қамтыған. Демек, Ережелер қазақ қоғамында билер кеңесінің
ықпалына, әрі таралу ауқымына қарай қабылданып отырған деген қорытындыға
келуге болады.
Қазақ әдет-ғұрып құқығына бір жағынан, елеулі әсер еткен және екінші
жағынан оның қайнар көздерінің бірі болған – шариғат нормалары. “Жеті
Жарғыда” шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен, онда
“Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі,
өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады” деген ережелер
болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариат нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық жағдайға
жете алмады. Олар көбінесе әдет-ғұрып құқығымен тұтастықта болды. Шариғат
нормаларының ықпалы әсіресе Қазақстанның отырықшы аудандарында үлкен болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығына Ресей империясының заңдары да, әсіресе
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, дәлірек айтсақ, отарлау саясатын
жүзеге асыру барысында Ресей империясының жүргізген реформаларын енгізу
кезінде көп әсер етті.
Ең алдымен жерге қатысты меншік құқығы өзгерді. Бұрын жер рулық-тайпалық
қауымның немесе қоғамның меншігі болып есептелген. Патша өкіметі 1868 жылғы
“Уақытша ереженің” 210-параграфы бойынша қазақ жерлері мемлекет меншігі
ретінде бекітілді. Қазақ жерлері тартып алынып, казак әскерлеріне,
бекіністер салуға, келімсек орыс шаруаларына, шетел капиталистеріне,
шіркеулерге беріле бастады.
Осы ереже бойынша қазақтың өз жерлері қазақтардың қоғамдық пайдалануына
беріледі деп көрсетілді, қазақтар көшіп-қонғанда әдет-ғұрып құқығы
қағидаларын басшылыққа алды. “Ереже” бойынша қыстаулар, егер онда үй-жай,
қора-қопсы болса қазақтардың жеке меншігінде бола алады деп көрсетілді.
(1868 ж. Ереженің 217-параграфы). Жеке меншікке күзгі жайылымдар,
шабындықтар, суғарымдар да беріле бастады.
Міндеттемелік құқыққа да өзгерістер енді. Міндеттемелік құқықта
толығымен Ресей империясының заңдары қолданылды.
Жерді жалға беру енді 1867-1868 жылдардағы Ережелер бойынша ауылдық,
болыстық қауымдар орыс өкілдері болып табылатын өнеркәсіпшілерге,
көпестерге өздеріне тиесілі жерлерін 30 жылға дейін жалға бере алды.
Келісім қағаз жүзінде жасалды. Қазақтардың өз арасында қыстауларды,
жайылымдарды жалға беру туралы келісімдер жасалып жатты. Төлем ақы ретінде
мал пайдаланылды. Ережеде жалға беруші қауым дегенмен іс жүзінде жалға беру
және оның ақысын пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында болды.
Төлеңгіттер мен құлдық институты жойылған соң байлардың малын бағуға
кедейленген қазақтар жалданды. Оларды жалшы деп атады. Жалдаушы байлар мен
жалшының арасында келісім ауызша жасалды. Еңбекақы мал түрінде төленді.
Жалшының еңбегі өте ауыр болды.
Неке-отбасы құқығына да өзгерістер енгізілді. Жесір даулары билер
сотының қарауында қала берді. Бірақ билер сотының шешіміне уезд бастығына
немесе әскери губернаторға шағым жасауға болатын.
1885 жылғы Семей облысы билерінің Қарамола Ережесінде әдет-ғұрып
заңдарына өзгерістер енді. Бұл билер съезіне Абай Құнанбаев қатысқан деген
дерек бар. 75-баптан тұратын бұл Ереже әдет-ғұрып құқығының барлық
салаларын жаңа кезеңге сай етуге әрекет етті.
Қылмыстық әдет-ғұрып құқығы үлкен өзгеріске ұшырады. Бұл саладағы
алғашқы өзгерістер 1822 жылғы “Сібір қырғыздарының (қазақтарының) Жарғысы”
бойынша жасалған. 1854 жылғы “Сібір қырғыздарына (қазақтарына) империяның
жалпы заңдарын қолдану туралы” заңға сәйкес империя заңдары бойынша
қаралатын қылмыстардың қатары кеңейтілді. Талион (“қанға-қан”) принципі,
кісі өліміне құн төлеу жойылды. Бірақ құн төлеу қазақтар арасында жалғаса
берді. Оған дәлел Қарамола Ережесіндегі (1885 ж.) құнның құрамы туралы 26-
бап.
Қарамола Ережесінде “Әркім өзі үшін өзі күйеді. Малы жоқ деген сөз
алынбасын. Бірақ құн турасындағы дауларда мал тартады. Өлтірісіп серік
болғандар”. (62-бап), “Кескен адамның малы жоқ болса, айып орнына абақты
бұйырады”. Бұл нормалардан қазақтардың бұрынғы қылмыс үшін ру болып ұжымдық
жауапты болудың орнына, әркім өзі үшін жауапты деген қағиданы көреміз.
Сондай-ақ абақтыға қамау да бұрын қазақта болмаған, тек Ресейге қосылғаннан
кейін ғана қолданылды. Дегенмен қазақтар өз ішіндегі дауларды өздері шешуге
тырысты. Қарамола Ережесінде: “Қазақтың өз арасында болатын дауларға
орыстан яки ноғайдан уәкілдік алып кіріспесін,” – делінді (70-бап).
Сонымен қатар, дәстүрлі қазақ қоғамында билер сотының да өзіндік
ерекшеліктері болғанын айта кеткен жөн.
Билер сотында әдет-ғұрып құқығын білумен қатар шешендік өнерді меңгеру
де өте маңызды болды. Және де билер сотының тағы бір ерекшелігі бұл соттың
негізгі мақсаты тараптардың істе жеңуі немесе жеңілуі емес, мәмілеге келуі
болып табылады. Ш. Уәлиханов жазғандай, би болу үшін көшпенді халықтың
алдында өзінің құқықтық білімі мен шешендік өнерін көрсетуі тиіс еді.
Осыдан кейін ол адамның аты бүкіл қазақ даласына жететін. Яғни би атағын
алу бұдан былай соттық және адвокаттық практикаға патент ретінде болған.
Соттық дауларды шешу көшпенді өмірінің ажырамас бөлігіне айналған.
Сондай-ақ ол даулар көшпенді өмір жағдайына байланысты, яғни көші-қон, жер-
суды иеленуге байланысты көп болған. Дау-шарлардың ендігі бір бөлігі жесір
дауына байланысты болған. Яғни ең ауыр даулар жер дауы мен жесір дауы
екендігі сөзсіз. Бұл жөнінде тарихи көркем әдебиеттерде көп жазылған.
(Мысалы, М. Әуезовтың “Абай жолы” романы).
Қазақ Хандығында билерді ешкім сайламаған және тағайындамаған. Билер өз
білімі мен тәжірибесі арқасында мойындалып, оларға билік сұрап халықтың өзі
келетін. Би өзіне келген істі қарауға міндетті болды, қарамай тастауға
құқығы болған жоқ. Себебі бидің істі қараудан бас тартуы оның халық алдында
беделін түсіретін. Биді таңдау талапкердің қолында болды. Сотқа би жан-
жақты дайындалатын. Талапкер мен жауапкер бидің алдына қамшыларын тастап,
істі қарауға келісім беріп отырады. Қамшы тастаудың процессуалдық маңызы
болды. Одан кейін екі жақ та биден бас тарта алмайтын. Соттық процестің
өтуіне кедергі жасай алмайтын, әйтпесе оған жауапкершілік шаралары
қолданылатын. Сот ашық түрде, тараптарды, куәларды тыңдау арқылы жүрді.
Куәлар болмаған күрделі істе ант беру институты қолданылды. Антты талапкер
мен жауапкер емес, олар үшін олардың беделді әрі белгілі туыстары берді.
Егер айыпталушы үшін ешкім ант бермесе, ол жауапты ретінде жазаға
тартылған. Билер сотының шешімі ауызша түрде көпшіліктің алдында
жарияланатын. Сот талқылауы екі жақтың “ала жіпті кесу” рәсімімен
аяқталатын. Оның мәні егер кімде кім сот шешімін бұзса, осы ала жіптей
бұзылсын дегені еді. Осыдан кейін талапкерге даулаған айыбы алынып
беріледі. Айыптың оннан бір бөлігі билігі үшін, еңбекақысы ретінде биге
беріледі.
Билер сотының шешімін орындау рубасыларға, старшындарға, талапкерге және
оның туыстарына жүктелді. Сот шешімі тез арада орындалуы тиіс болды. Соттың
шешімін орындамау жаңа жауапкершілікті тудырды. Егер бидің шешімі
орындалмаса, барымтаға жол берілді. Барымта қарсы жақтың малын күшпен айдап
әкету, тартып алу. Барымта ертеректе сот шешімі аяқсыз қалып, қарсы жақтың
заңды талапты орындамай қойғанда дауды өз бетімен шешудің құралы ретінде
пайда болса керек. Барымта кінәлінің немесе оның руластарының малын күштеп
айдап әкету атқылы жасалатын. Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша барымта, егер
бидің шешімімен, ашық түрде, жауапкерге алдын-ала хабарланып жасалса және
айдап әкетілетін малдың көлемі айыптың көлемінен аспайтын көлемде болғанда
ғана заңды процессуалды норма ретінде қолданылған. Ал егер аталған талаптар
сақталмаса, барымта заңсыз, яғни ұрлық ретінде бағаланған.
Барымтаның негізінде көп жағдайда жер дауы, жесір дауы, сот шешімінің
орындалмауы, кісі өлімі, мал ұрлау сияқты шешімі қиын мәселелер жатты.
Барымта дауды шешудің басқа тәсілдері қалмағанда амалсыздан жасалатын шара
болған.
Ал енді дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік ұғымына келсек.
Меншік туралы ғылыми зерттеулердің қазіргі күнгі жағдайы меншік
қатынастарының теориялық моделінің әлі жасалмағандығын айтуға негіз береді.
Бірақ бұл меншікке жүйелі институт ретінде құндылықтар тұрғысынан көрінетін
құбылыс ретінде сипаттауға тырысулар болған жоқ дегенді білдірмейді. Орта
ғасырлар мен жаңа заман ойшылдарының пікірлері екі негізгі бағыт шеңберінде
дамыды. Бір топ ойшылдар, жеке меншік адамның табиғатынан ажырамас
мәдениеттің қажетті элементі деп есептеді. Ойшылдардың екінші бір тобы –
меншік қоғам өміріне белгісіз бір жақтан еніп, оның дамуының табиғи жолына
кедергі болған теріс құбылыс болып табылады, және ол жойылуы тиіс дейді.
Маркстік әдебиет шыққанға дейінгі кезде меншік Рим құқығының әсерімен
тұтастай жерге жеке меншікпен теңестірілді. Ол құқықтық тұрғыдан ғана бір
тұлғаның меншік иесі ретіндегі жерге құқықтарының жиынтығын білдіретін
қатынасын білдірді. Жерге меншік нақты тарихи жағдайлармен байланысы жоқ
және тарихтың барлық кезеңдерінде өзгеріссіз болатын дербес институт
ретінде бағаланды.
Тарихтың әртүрлі кезеңдеріндегі жеке меншіктің экстраполяциясы меншіктің
дамуы туралы мәселені қою мүмкіндігін жоққа шығарды. Меншіктің мәнін
түсінудегі тарихи емес көзқарас оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты келіспеушіліктерге алып келді.
Бұл мәселе бойынша көзқарастарды жүйеге келтіруге алғаш тырысқандардың
бірі К. Маркс болатын. Оның пікірлері аса құндылығымен ерекшеленеді, бірақ
меншік қатынастардын түсінуде түпкілікті болып табылмайды. Оның
сипаттамасының негізінде екі негізгі пікір жатыр:
– меншік – тарихи дамудағы құбылыс;
– меншік – заңды (кездейсоқ емес) құбылыс және ол адамдардың теріс
пиғылдарының нәтижесі бола алмайды.
Маркстің түсініктемесі белгілі бір деңгейде әмбебап сипатта, себебі оны
барлық тарихи кезеңдерге қолдануға болады. Оның пікірінше, меншік дегеніміз
– өндіріс құралдарына, еңбекке қатысты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Меншік дегеніміз – иемдену. Меншіктің әрбір стадиясы қоғамдық-экономикалық
формацияның құрылымдық бөлігі болып табылады. Сондай-ақ ол формация ішінде
де дамиды. Нақты қатынастардан тыс меншік – құқықтық елес қана. Меншіксіз
формация жоқ, формациясыз меншік жоқ. Меншіктің әрбір тарихи формасы нақты
өндірістік қатынастарды білдірді. Дәл осылайша ол өндірілген өнімдерді бөлу
тәртібін анықтады. Қоғамдық-экономикалық жүйенің барлық болуы мүмкін
өзгешеліктерімен қатар бәріне ортақ – еңбек өнімдерін бөлу екі деңгейде
болды: 1) өндірушілер мен өндіруші еместер арасында; 2) өндіруші еместер
арасында. Өнімді бөлу қатынастары да үнемі дамуда болады. Осы идеялардың
негізінде жасалатын меншіктің жалпы анықтамасы келесідей: меншік дегеніміз
– негізгі мазмұны иелену болып табылатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы
болып табылады.
Меншік қатынастарының екі жақтылы табиғаты бар:
1) Меншіктің экономикалық мәні (немесе субстанциясы) қатынастардың
төменгі қабатын құрайды. Ол өндіріс және бөлу саласында тікелей
пайда болатын заттық қатынастарды білдіреді. Бұл қатынастар
объективті түрде адамдардың еркінен тыс қалыптасады және
меншіктің мазмұнын құрайды.
2) Меншіктің идеологиялық субстанциясы қатынастардың жоғарғы қабатын
құрайды. Ол қоғамдық жүйе мен қоғамдық санада меншіктің
экономикалық мәнін бекітеді және оны қорғайды. Ол функциялардың
тұтастай кешені болып табылады: яғни меншіктің экономикалық мәнін
құқық нормаларына (заңда) рәсімдейді; өндіріс тәртібін қорғау
және билік құралдарын, саяси институттарды пайдалану; меншік
қатынастарының қалыпты және табиғи сипаты туралы адамдардың
дәстүрлі көзқарастары; бұл қатынастардың моральдық нормаларға
бекітілуі және олардың әділеттілік тұрғысынан адамдардың
санасында орнығуы. Маркске дейінгі ойшылдар меншік қатынастарынан
оның идеологиялық субстанциясының соңғы функциясын ғана
көргендігі байқалады.
Меншіктің идеологиялық (құқықтық) және экономикалық субстраталарының
өзара қарым-қатынасы барлық заңды байланыстары бар мазмұн мен форманың
өзара қарым-қатынасы сияқты. Олардың маңыздысы олардың сәйкестік деңгейінде
болып табылады. Меншіктің экономикалық мәні құқықтық субстратқа қаншалықты
сәйкес келеді? Өзінің табиғатына сай олардың даму қарқыны әртүрлі.
Экономикалық тұрғыдан меншік өндіріспен тікелей байланысты болғандықтан
икемдірек болып табылады. Құқықтық тұрғыдан меншік өз функцияларына сай
баяуырақ дамиды. Дәл осы себептен ескірген құқықтық нормалар мен
институттар, сондай-ақ адамдардың көзқарастары да жаңа экономикалық
қатынастарды бүркемелей алды. Сондықтан меншікті зерттеу кезінде
экономикалық ақиқат пен олар туралы адамдардың көзқарастарының сәйкес
еместігі деңгейін ескере отырып, бұл қатынастарды адамдардың еркіне қарай
құқықтық мазмұнда да, нақты өндірістік тұрғыдан да жиынтықтап қарастыру
қажет.
Меншік – жүйелі тарихи құбылыс. “Меншік” жүйесіне тұтастай қызмет етуі
мен дамуын айқындайтын өзара байланыстағы төрт элемент кіреді:
1) Меншік субъектісі – қоғамдық қарым-қатынастардың негізінде
өндіріс жағдайлары мен әдістерін, сондай-ақ еңбек өнімдерін
иемденетін тұлға (жеке адам, ұжым, т.б.). Яғни иемденетін тұлға.
2) Меншік объектілері – иемдену мақсатында меншік субъектілерінің
құқықтары қолданылатын еңбек өнімдерінің жағдайлары мен
әдістерінің жиынтығы. Яғни иемденілетін зат.
3) Меншік құқығы – қоғамдық еңбек өнімдерін, жағдайлары мен
әдістерін иемдену кезінде нақты тұлға негізделетін нормалардың
жиынтығы. Яғни иемденуге құқық.
4) Меншікке ие болу формалары – субъектілердің қоғамдық
объектілерді иемденуіне байланысты қоғамдық институттардың
жиынтығы, субъектінің объектіні иемденуде қолданатын қоғамдық
жүйе элементтері. Яғни иемдену әдісі немесе механизмі.
Аталмыш тақырып капиталистік қоғамға дейінгі кезеңдегі, әсіресе
феодализм дәуіріндегі меншікке талдау жасауды талап етеді.
Ең алдымен “меншік құқығы” және “феодалдық меншік” сияқты ұғымдардың
ерекшеліктерін анықтап алу қажет. Оларды анықтамайынша біз 50-ші, 70-ші
жылдардағы “феодалдық-патриархалды құрылысқа”, көшпелі халықтардағы меншік
қатынастарының ерекшеліктеріне қатысты пікір-таластардың мәнін анықтай
алмаймыз.
Жерге меншік феодализмнің негізі болып табылады. Бұл К. Маркстің тезисі
болып табылады [10, 199 б.]. Маркс “меншік” сөзін бірнеше мағынада
қолданғандықтан бұл тезисті түсіну қиындықтар тудырады. Ол: 1) меншік деп
тұтастай өндірістік қатынастарды; 2) құқықтық мағынадағы меншік құқығы; 3)
мүлік, материалды объектілер; 4) феодалдық үстем таптың синонимі ретінде
(“капитал” деп кейде капиталистер табын, “еңбек” деп жұмысшылар табын
синоним ретінде) атайтын. Бұл әртүрлі мағыналарды араластыруға болмайды,
әсіресе меншіктің экономикалық мағынасы мен құқықтық мағынасын араластыруға
тіптен болмайды. “Жерге феодалдық меншікті” “өндірістегі жұмысшыға
феодалдық меншіктен” және “жұмысшылардың өндіріс құралдарына жерден бөлек
меншігінен” бөліп қарастырғанда біз меншікке құқықтық көзқарас туралы
айтамыз. Маркс үшін “жерге феодалдық меншік” ұғымы жеке тәуелділіктің
барлық түрлерін, сондай-ақ өндірушілердің қолындағы “бостандықтарды” қоса
алғанда шаруа мен феодалдың барлық қатынастарын қамтитын. Жерге феодалдың
билік етуі және шаруаның жеке тәуелділігі оның пікірінше, ажыратылмас
кешенді құрады. Керісінше, заңгер үшін “жерге меншік” ұғымы тек жер туралы
ғана түсінік береді. Тарихи зерттеулерде басым болатын меншік мәселесіне
қатысты құқықтық көзқарас құқық белгілі бір деңгейде экономикалық
қатынастарды көрсететін қоғамдарды зерттеген кезде зиянды емес. Бірақ
құқықтық нормалар экономикалық қатынастардан мүлдем алшақ болатын
жағдайларда құқықтық көзқарас қателерге әкеліп соғады. Бұл көбінесе ұсақ
меншік иелерін қанау алым-салық түрінде іске асырылатын ертефеодалды Европа
және көне дәуір мен ортағасырлардағы Шығыс қоғамдарына қатысты болып
табылады. Өндіріс құралдарының заңды меншік иесі экономикалық қатынастарда
меншік иесі ролін атқармайтын. Мұндай қоғамдардағы құқықтың анализіне
негізделген қорытындылар дұрыс емес болып шығады.
Экономикалық түсініктегі меншік дегеніміз – өндірістік қатынастар, яғни
еңбек өнімдеріне, құралдарына байланысты тұлғалардың бір-біріне қатысты
қарым-қатынасы. “Жерге феодалдық меншік” – феодалдардың меншігі емес. Ол
екі негізгі таптың арасындағы жер өнімдеріне және жерге қатысты
қатынастарының жиынтығы. Бірақ тұтастай алғандағы қоғамның құрылымы
көбінесе меншіктің құқықтық түсінігінен де көрініс табады. Бірақ барлық
құқықтық шектеулерге қарамастан феодалдың жерге құқықтары жерге феодалдық
емес меншік иесінің құқықтарынан әлдеқайда кең. Феодал бүкіл өндірістің
және өнімнің иесі болды. Жер қатынастарындағы феодалдық сипаттың маңызды
көрсеткіші меншік иесінің сол территория халқына қатысты белгілі бір
билігінің болуы.
Тау кәсіптерінің ішінде қазақтар тұз шығарумен айналысты [19, 12-19
бб.]. Тұздың бастаулары тұзды көлдер мен теңіздер болған еді. Тұз өндіру
еркін кәсіп болып табылды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін де тұзды
кім, қайда, қашан өндіремін десе де құқылы болды. Бірақ егер ол тұзды қазақ
даласынан басқа жерге апаратын болса, баж салығын алу үшін шекарада арнайы
құрылған акциздік қадағалау пунктілерінде алым-салық төлеуі тиіс болды [20,
179 б.].
Ал көмір, алтын, күміс, мұнай т.б. сияқты минералды қазба байлықтарды
өңдіру ХІХ ғасырдың ортасынан басталды және өте сирек болды. Сонымен қатар,
айта кететін мәселе қазба байлықтарды игерумен қазақ даласында тек орыс
және шетелдік капиталистер ғана айналысты. Мысалы, ХІХ ғасырда
Қазақстандағы тұңғыш таулы зауыт өнеркәсіпшісі болып 1834 ж. Беркқала деген
жерде қорғасын-күміс және қалайы кеніштерін ашқан орыс көпесі Попов болған
еді. Ол жерде қазба байлықтарының бар екендігін оған қазақтар айтқан
болатын. Қарағандының тас көмірін 1833 жылы малшы-қазақ Байжанов ашқан
болатын. 1854 жылы бұл кен орны Ушаков деген орыс көпесіне сатылған еді
[17, 41 б.].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша қойма оны тапқан адамның меншігі болып
табылады. Мұны жерге жеке меншіктің жоқтығымен түсіндіруге болады.
Деректерге қарағанда егер қойманы тапқан кезде оны табушылардың ішінде жасы
үлкен адам болса, қойманы табуға қатыспаса да, табылғанның жартысына ие
болады. Осыған ұқсас дәстүрлер қазақтарда өте көп. Гейнстің айтуына
қарағанда, дәстүр бойынша жарыстардағы ұтыстардың барлығы жеңген адамға
емес, ауыл ақсақалына тиесілі болады [25]. Бұл туралы Ибрагимовтың да
мақаласында жарыста бірінші орын алған адам өз жүлдесін ауыл ақсақалына
беретіндігін, екінші жүлдені өз таңдауы бойынша беретінін, ал қалғандарын
өзіне алатындығын жазды [21, 59 б.].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша табылған зат егер белгілі бір мерзім
ішінде иесі келмесе оны тапқан адамның меншігі болып есептеледі. Затты
тауып алған адам халықтың ортасына барып, ол туралы дауыстап айтуы тиіс
[17, 43 б.]. Ал кімде-кім затты тауып алғаннан кейін оны пайдалану үшін
жасырып қалса, кейін оның иесі табылып, затты одан қайтарып алса, затты
тауып алған адам туралы ауыл (ел) теріс пікірде болады [14, 271-272 бб.].
Бірақ Гродеков өз кітабында бұған қарама-қарсы пікір айтқан еді. Ол
табылған зат туралы егер куәлар болса ғана жариялауы тиіс, ал егер куәлар
жоқ болса, табылған зат оны тапқан адамның меншігіне айналады дейді [16,
121 б.]. Ал Баллюзектің айтуына қарағанда табылған затты немесе біреудің
малын иемденіп алған адам ұры қандай кінәлі болса, ол да сондай кінәлі деп
есептейді [15, 114 б.]. Гродеков табылған зат оны тапқан адамның меншігіне
айналуы үшін 1 айдан 3-жылға дейінгі мерзім бекітілген дейді [16, 121-122
бб.]. Кейбір әдет-ғұрыптарға сәйкес табылған затты 1 жыл өтпейінше
пайдалануға болмайды. Ал егер заттың меншік иесі табылса, зат сол күйінде
қайтарылуы тиіс. Табылған затты тауып алушы қайта жоғалтып алса, бүлдіріп
алса жауап бермейді. Егер қасақана бүлдірсе, кейін меншік иесі табылса,
әдет-ғұрып құқығының келтірілген зиянның орнын толтыру туралы ережелеріне
сәйкес жауап береді. Заттың меншік иесі оны тауып алған адамға сүйінші
ақысын беріп, ол затты сақтауы бойынша барлық шығындарын төлеуі тиіс.
Дәстүр бойынша сүйіншінің нақты көлемі бекітілмеген. Ол тараптардың
келісімі бойынша немесе билер сотының шешімімен анықталатын. Мякутин өз
еңбегінде сүйінші заттың құнының 14-тен 18 бөлігіне дейінгі мөлшерде
болған дейді [12, 41 б.]. Егер зат табылған кезде куәлар болған болса, олар
затты бөліп алады. Ал егер зат бөлінбейтіндей болса, оны “жолы үлкен”
адамға, кейін жасы үлкен адамға, кейін қонаққа немесе дін адамына, ал егер
бәрінің жасы бірдей болса, онда үйленген, отбасы бар адамға береді. Бұл
туралы Гродеков: егер жолаушылардың ең жасы кішісі шапан мен төбетей тауып
алса, басқалардың талап етуі бойынша табылған заттарды жасы үлкен адамға
береді. Егер бәрінің жасы бірдей болса, ақсүйек өкіліне, егер ол болмаса,
қонақ адамға, егер ол да жоқ болса, молдаға, молда болмаса үйленген, отбасы
бар адамға береді, егер жолаушылардың бәрі үйленген, отбасы иелері болса,
ең ерте отбасын құрған адамға беретін [16, 121 б.].
Ал кездейсоқ қосылып кеткен мал туралы айтсақ, ол малдың иесіне немесе
қойшыға тиесілі болады. Бұл туралы Гродеков: “Пригульный скот (буралкы)
достается вообще пастуху. Жадный хозяин может его требовать себе на том
основании, что его скот привел приблудную скотину”, – деп жазды [14, 274
б.]. Бірақ Самоквасов өз еңбегінде егер кімде-кім тауып алған малды аштан
өлтірсе, кейін оның иесі табылса, ол малдың құнын төлеуі тиіс. Бірақ
қойларға қатысты бір өзгешелік болды. Қойды тауып алған адам өзіне оның
қозысын қалдыра алды. Ал қойдың өзін иесі табылса, қайтаратын. Бірақ егер
ол табылған қойдың басылған таңбасы бүлінсе, қой иесіне төлімен бірге
қайтарылады деген еді [16, 170 б.].
Қазақстан патшалық Ресейге қосылғаннан кейін адасқан мал міндетті түрде
ол туралы жариялау үшін басшылыққа жеткізілуі тиіс болды.
Меншікке ие болу сондай-ақ төлін алу, өнімін алу, қайта өңдеу және
біріктіру арқылы жүзеге асырылады. Көшпендінің өмірі негізінен малмен
байланысты болғандықтан малдың төлін алу жолымен меншік құқығына ие болу
қазақтарда ерекше роль атқарды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында малға қатысты сауын дәстүрі кеңінен қолданылды.
Оның мәні жағдайы нашар руластарға малды пайдалануы үшін тегін беруде
болды. Патриархалды-рулық қауымның ыдырауы жағдайында бұл дәстүр феодал
қазақтардың кедейлерді қанаушылығы сипатын иеленді. Малсыз қалған қазақ
көмек сұрап өзінің бай туысқанына баратын. Ол оған біршама мал беретін және
оның сақталуына жауапкершілік жүктейтін. Осының төлемі ретінде кедей сауын
алатын, яғни малдың өнімдерін пайдалану, кейде оның төлін алу құқығына ие
болатын.
Ал қолөнер бұйымдарының ішінде теріден жасалатын бұйымдар ерекше орын
алды.
Ал бау-бақша, көкөніс егумен қазақтар ХІХ ғасырдың аяғына дейін
айналысқан жоқ.
Әскери олжа алдымен “жолы үлкенге”, сосын жасы үлкенге тиесілі болды.
Әдетте әскери олжа қатысушылар арасында бөлінетін, бірақ жолда кездескен
адам сауға сұраса, батырлар жылқысын, табысын немесе өзге затын беруі тиіс
еді. Сондықтан сауға сұрау – қазақ даласында көне заманнан келе жатқан
дәстүр.
Әскери олжаның бір түрі – барымта. Бірақ келесі бір мәселені айта
кетуіміз керек:
1) барымта түнде емес, күндіз жасалуы тиіс;
2) мал айдап әкету түріндегі талан-таражды ашық түрде барымта деп
жариялау қажет;
3) барымтаның мақсаты белгілі бір зиян, ұрлық, кісі өлімі, жесір
дауы, бидің шешімін орындамау үшін талаптарды қанағаттандыру болуы
тиіс. Сондықтан барымтаны өзін-өзі қорғаудың заңды формаларының
ерекше бір түрі ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ Гродеков
малды жасырын түрде айдап әкету барымта деп емес, ұрлық деп
аталады дейді. Сонымен бірге барымта деп себепсіз тонау мақсатында
жасалған шабуыл деп те түсінуге болмайды [22]. Сондай-ақ барымта
біреудің меншігіне қолсұғушылық болып табылатын ұрлыққа қайшы
келетін адал әскери олжа деген түсінік те бар [16, 170 б.].
Барымта руластар мен достардың көмегімен жасалады. Қазақта “ағайыны
көпті дау алмас” деген содан қалған. Барымта жауапкердің өзінің малы
болмаса, оның туыстарының (руластарының) біріне де бағытталуы мүмкін еді.
Бұл барымта институтының рулық сипатын көрсетсе керек.
Көптеген зерттеушілер барымтаға қазақтардың өмірінің заңды құбылысы
ретінде қарайды. Мысалы, Баллюзек барымтаны “единственный исход ...
безначалия и отсутствия всякой власти, обязанной заботиться о доставлении
обиженному удовлетворения”, – деп жазды [15, 124-125 бб.].
Бұл туралы Словохотов дәстүрлі қазақ қоғамында “сот орындаушысы” деген
қызмет болмаған, сондықтан бидің шешімі орындалмайтын болса, немесе би істі
әділ шешпесе, әдет-ғұрып құқығы бұзылса, мүдделі жақ, яғни талапкер
мәжбүрлеп орындатқызуға, әйтпесе малын айдап әкетуге, яғни барымта жасауға
құқылы болғандығын жазды [23, 49 б.].
Кейбір зерттеушілердің айтуынша, талапкер барымта жасаудан бұрын, бидің
шешімінің орындалмағандығын немесе өздерінің басқа да наразылықтарының бар
екендігін және егер ол кедергілер жойылмаса барымта жасайтындығын
жауапкердің туыстарына (руластарына) айтуы қажет. Егер туыстар (руластар)
жауапкерге болыспаса ғана талапкердің барымта жасау құқығы пайда болады деп
есептейді [15, 127 б.]. Бұл жөнінде Гейнс те: “Во всей степи признается
необходимым ранее баранты непременно обжаловать действия вора его
родственникам с тем, чтобы последние уговорили его возвратить украденное не
доводя дело до крайности”, – деп жазған еді [24, 644 б.]. Левшин бұл туралы
барымта жасау үшін ауыл старшинының рұқсатын алу қажет және одан қайтып
келген соң ауыл старшинына бұл жөнінде хабарлап, айдалып әкелінген мал
санын көрсетуі тиіс дейді [13, 477 б.]. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі,
мысалы Гродеков та, Мякутин да мұны жоққа шығарады.
Барымтаның негізгі қағидасы айдалып әкелінетін мал саны бастапқы
қойылған талаптан аспауы керек. Бұған барымтаны ұйымдастыруға қатысты
шығындар қосылуы мүмкін, бірақ ол қойылған талаптан көп болмайды. Малы
айдалып әкетілген адам туыстары мен ауылдастарын барымташылардың соңынан
жіберуге құқылы. Бұл жағдайда барымташылардың бірі өлсе, оны жіберген
талапкер ешқандай жауаптылықта болмайды.
Сондықтан даулы істердің көпшілігін барымтаға жеткізбей, кешірім жасау,
туыстасу жолымен бітіруге тырысатын.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін барымта жазаланатын қылмыс деп
жарияланды және енді барымта туралы істерді билер соты емес, орыс заңдары
бойынша патшалық Ресей соты қарайтын болды. Бірақ соның өзінде де қазақтар
барымта жасауын қойған жоқ. Қазақ даласында барымта Қазан төңкерісіне дейін
болып тұрды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында ескіру мерзімдері туралы дерек жоқ. Қазақтар
бұзылған құқықтарын кез келген уақытта қорғай алды. Бірақ деректерде бұл
туралы әртүрлі пікірлер кездеседі. Мысалы, Самоквасов өз еңбегінің § 188-
де: “Кто чужой землей владеет от того отбирается оная, хотя бы и через 15
лет, или с согласия, смотря по пространству места, владеют оной”; § 32-де:
“Срока в исках и обидах никакого не полагается, кроме, что если в течении
10-ти лет обида, иск, убийство и т.п., никому не было известно, то в суде
не приемлется, но когда обида, иск или убийство были известны с самого
начала их события, то вправе обиженные искать себе удовлетворения до
истечения сорока лет; далее же сих лет просьба остается без действия”, –
деп жазды [14, 277 б.]. Козлов аталмыш еңбегінде ескіру мерзімдерін егер
дау пайда болған уақыттан бастап белгілі болса, 40 жыл дейді. Ал Гродеков
3, 6 және 10 жыл мерзім өткен істерді қараудан бас тартқандығы және
қысқартқандығы туралы мысал келтірген болатын.
Сыйға беру институты қазақ даласында өте кең тараған. Ол өмірдің әртүрлі
кезеңдерінде: бәйге жарыста жеңгенде “бәйге” алады; сауда жасап қайтқан
адам “базарлық” береді; жаңа зат алған адам “байғазы” алады; достар жаңа
үйге көшкенде “ерулік” береді; дауды сәтті шешкен биге “сатал” береді;
қызға құда түсіп келерде “қарғыбау” жібереді; жорықтан келе жатқан адамнан
“сауға” сұрайды, т.б. толып жатқан сыйға беру келісімдері болған. Сыйға
берілген зат (мал, мүлік, т.б.) қайтарылмайды. Бірақ бір тараптың берген
сыйына сыймен жауап беретін жағдайлар да болған. Мысалы, қазақтарда
“тамырлық” деген ұғым болған. Тамырлық – бір-біріне берілетін сыйлыққа
негізделген достық. Егер тараптардың бірі екіншісінің сыйлығына жауап
бермесе, билер сотына жүгінуге құқылы болған. Тарихи деректерге қарағанда
тамырлықтың 3 түрі болған:
1) Дос тамыр – бұл бір-біріне сыйлық беруге негізделген атадан балаға
қалып отыратын достық. Дос тамырлардың балаларын ата-тамыр деп
атайтын;
2) ауыз-тамыр – ауызша достық;
3) сүйек тамыр [16, 124 б.].
Сыйға беру шартының өзге де міндетті түрлері болған. Мысалы, отбасы
өзінің ұзатылып кеткен қызына алғашқы 5 жыл ішінде төркіндеп келгенде
отбасының барлық мүлкінің 5 % – 10 %-і көлемінде “төркіндемек” сыйын беруі
тиіс. Ал қызы бұл сыйлықты талап етуге құқылы. Маковецкийдің жазуына
қарағанда, атасы немересіне өз мүлкінен ұнаған затын беруі тиіс. Егер
бермесе немересі өзі алады.
Сондай-ақ қуанышты хабар әкелген адамға “сүйінші” беру дәстүрі де
осындай. Сүйіншінің екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
2
1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу
ерекшеліктері
3
1. Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы
3
2. Меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі
орны мен маңызы
15
2 Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы
31
2.1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы
31
2.2 Қауымдық меншік
34
2.3 Отбасылық меншік
38
Қорытынды
41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
42
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен тұратын кіріспеден, бөлімшелерге
бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен құралған. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу
тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, диссертациялық
зерттеудің нысаны, зерттеу пәні, жұмыстың мақсаты, диссертацияның теориялық
негізі, зерттеудің деректемелік негізі, жұмыстың методологиялық негізі,
жұмыстың міндеттері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға шығарылатын
негізгі тұжырымдар, жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы, зерттеу
нәтижелерінің сыннан өтуі, жұмыстың құрылымы берілді. Бірінші бөлімде
дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу
ерекшеліктері: Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы,
меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен маңызы
қарастырылды. Екінші бөлімде Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік
институтының дамуы: көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық
жағдайы, қауымдық меншік, отбасылық меншік, жеке меншік қарастырылды.
Үшінші бөлімде қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары)
және оны қорғау мәселелері: меншік қатынастары нысандарының құқықтық
сипаты, малға және мүлікке меншік, жерге меншік, құл иелену, меншікті
қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері қарастырылды. Қорытынды
бөлімде жұмыстың нәтижелері мен осыған дейінгі жазылған еңбектерден
айырмашылығы жайлы жазылған, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институты мәселесі заң ғылымының
мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы салаларында өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АЙНАЛЫМҒА ТҮСУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы
Қазақ әдет-ғұрып құқығы – жазылмаған құқық, ол құқықтық дәстүрлер
жиынтығы болып табылады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы ғасырлар бойы қалыптасты
және өзінің даму тарихы барысында бірқатар кезеңдерден өтті, оған басқа
құқықтық жүйелер, мысалы мұсылман құқықтық жүйесі, Ресей империялық
заңдары, көршілес монғол-ойрат заңдары көп әсер етті.
Егер қазақ әдет-ғұрып құқығының даму тарихын қарасақ, ол өзінің түп-
тамырымен өткен ғасырлар қойнауына кетеді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы
нормаларының өзге де әлеуметтік нормалармен қатар пайда болып, дамуы,
қалыптасуы сонау сақ, үйсін, ғұн дәуірінен басталады. Қазақ әдет-ғұрып
құқығы XX ғасырға дейін, дәлірек айтсақ, 1917 жылға дейін қолданылып келді.
Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері болып құқықтық дәстүрлер,
қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясы, билердің соттық прецеденттері,
ереже, шариғат нормалары есептеледі.
Қандай да болмасын формада көрініс тапқанына қарамастан тәжірибеге
қарап, қазіргі заманғы демократиялық түрдегі қоғамды авторитарлы, тоқырауда
қалған қоғамнан қателеспестен ажырата аламыз. Бірақ өзін демократиялық деп
жариялаған қоғам, өзін жалпыхалықтық деп жариялаған мемлекет шын мәнінде өз
атына сай ма, жоқ па деген мәселе маңызды болып табылады.
Мәселен, әдет-ғұрып құқығы демократиялық қағидаларға негізделе отырып,
өзінің көптеген нақты байланыстары мен заңдылықтарының демократиялылығымен
сипатталады, бірақ әрқашан мемлекеттік идеологияға сәйкес келмейді. Бір
жағынан, әдет-ғұрып құқығы шын мәнінде халықтық болып табылады, дәлірек
айтқанда, демократиялық құқықтық жүйенің дамуының бастапқы стадиясы
қызметін атқарады. Екінші жағынан - әдет-ғұрып құқығын нақты бір тарихи
кезеңдегі рухани, құқықтық мәдениеттің тұтастығы, өзара байланыстылығы мен
сабақтастығы ретінде қарастыруға болады. Мұндай тұтастықтағы заңдылықтарды
дұрыс бағаламау жалпы алғандағы құқықтық мәдениетке төмен баға беруге
соқтырады.
Еліміздің тарихында, әсіресе Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығы
мемлекет және құқық тарихы саласында да, мәдениеттану саласында да, құқық
философиясы саласында да қарастырылған жоқ. Бірақ өзге құқықтық жүйелерде
де мұндай түсініктемелер түпкілікті сипатта болған жоқ. Әдет-ғұрып құқығы
мәселелері жөнінде пікір-талас әдетте нақты мәселелерге қатысты болатын
немесе саяси бағыттағы ой-пікірлерге және нақты эмпирикалық тәжірибеге
байланысты болды.
Әдет-ғұрып құқығы көптеген әдебиеттерде өзіне ұқсас түсініктермен қатар
қолданылады, мысалы әдет-ғұрып құқығы дәстүр ұғымымен теңестіріледі. Бірақ
әдет-ғұрып құқығы әрқашан өз бастауын дәстүрлерден алмайды. Әдет-ғұрып
құқығы – мазмұны мен даму деңгейі, адамдардың іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастары белгілі бір әлеуметтік топтың немесе қоғамның сана-сезімінің
көрінісі ретінде қарастыруға болатын тұтастықтағы ұғым. Әдет-ғұрып құқығы
терминінің өзінің көпқырлылығы мен көп мағыналылығы оны қолдануда және
зерттеуде елеулі қиындықтар тудырады.
Әдет-ғұрып құқығында адамдардың өзара қарым-қатынастарының құрылымы
нақты анықталған. Ол құрылым қазіргі заманғы құқықта да бар. Бұл құқықтық
дамудағы сабақтастықты анықтауға негіз болады. Әдет-ғұрып құқығында
құқықтар мен міндеттер ұғымы бөлінбеген, олардан жауапкершілік ұғымы да
бөлінбеген күйде еді. Бірақ жеке тұлғаның құқығы қауымның (рудың, тайпаның,
қоғамның) құқығынан бөлінбеген, ал жауапкершілік қоғамнан аластатушылық
сипатта болды, яғни Кеңес дәуіріндегі зерттеушілер арасында әдет-ғұрып
құқығында дамыған құқықтағыдай (қазіргі замандағыдай) мәмілегерлік шешімге
келу жоқ деген қате пікір орын алған. Сондықтан әдет-ғұрып құқығын алғашқы
қауымдық, ерте кездегі, көне сипаттағы деп, т.б. атайды. Бұл тұрғыдан алып
қарағанда, әдет-ғұрып құқығы деп әртүрлі негіздер бойынша (біріккен
еңбектің, күнделікті өмірдің, туыстықтың, көршілестіктің, ортақ этникалық
бірліктің, т.б.) біріккен адамдар арасында топтық негізде қалыптасқан
әрекеттердің жиынтығы түсініледі. Зерттеулерге қарағанда, бұл құқықтар
келісімнің негізінде, яғни олардың қажеттілігіне сенімнің негізінде
қалыптасады. Ол ережелерді орындау ерікті түрде болады, бірақ оған қоғам,
ру, тайпа қадағалау жасайды және орындалмаса әртүрлі сипаттағы шаралар
қолданады.
Әртүрлі нақты факторлардың әсер етуі, әдет-ғұрып құқығының жазылмаған
сипатта болуы, әрі бұл жөніндегі деректердің әртүрлілігі әдет-ғұрып құқығы
мәселелерін қарастыруда қиындықтар тудырады. Бірақ бірқатар ортақ
белгілердің: ортақ территорияның, тілдің, тарихи тәжірибенің, іс жүргізу
әдістерінің болуы әдет-ғұрып құқығын ұлттық мәдениеттің бөлігі ретінде
қарастыруға негіз болады.
Әдет-ғұрып құқығына төмен баға берудің бірқатар себептерін атап айтуға
болады: а) саяси себеп, дәлірек айтқанда Ресей империясының отарлау
саясатының жүргізген негізгі бағыттары, Кеңес өкіметі дәуірінің ұстанған
саясаты қазақ әдет-ғұрып құқығына жоғары баға беруге кедергі болды.
Дегенмен де, қазақ әдет-ғұрып құқығы өзінің өміршеңдігімен
сипатталатындығын естен шығармау қажет. Отарлаушылық саясаттың ықпалына
қарамастан, көптеген орыс, шетел зерттеушілері, саяхатшылары мен патша
тапсырмасымен келген орыс чиновниктері (А.И. Левшин, А. Янушкевич, И.
Крафт, Д,Андре, т.б.) қазақ құқығының басты қағидаларының демократиялық
сипатта болғандығын атап айтқан еді; б) құқық – мемлекеттің емес, қоғамның
туындысы болып табылады және осы қағиданы ескермеген заңгерлердің әдет-
ғұрып құқығына деген теріс көзқарасының болуы оған төмен баға беруге себеп
болды; в) Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығын зерттеуші-ғалымдардың
өздері репрессияға ұшырап, еңбектері жойылғаны белгілі. Осының өзі әдет-
ғұрып құқығына оңды баға беруге кедергі болды. Сондықтанда қазақ әдет-ғұрып
құқығын зерттеуді кеңейту, әрі тереңдету қазіргі күннің өзекті мәселесі
болып табылады.
Әдет-ғұрыптар адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуші
ретінде бізге көне заманнан белгілі. Мемлекеттік билік тарапынан
мақұлданған әдет-ғұрыптар құқықтық мәнге ие болатын және осыдан кейін әдет
немесе заң деп аталатын. Сонымен қатар, қазақ әдет-ғұрып құқығында жол,
жора, жарғы терминдері де қолданылды. Қазақ Хандығының басқарушылары үнемі
қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясын жасап отырған. Олардың ішінде XVІ
ғасырдың басында жасалған “Қасым ханның Қасқа жолы,” “Есім ханның Ескі
жолы,” Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” атты заң жинақтары белгілі. Бұл топқа
қазақ әдет-ғұрып құқығының кейінгі, XІX ғасырдағы қайнар көзі болып
табылатын “Ережелерді” де жатқызуға болады. Қазақ әдет-ғұрып құқығының бұл
жинақтары жайында қысқаша айтып өтетін болсақ.
“Қасым ханның Қасқа жолы” – Қасым хан (1511-1523) хандық құрған тұста
халыққа және билерге сүйеніп, бұрынғы заңға өзгерістер енгізіп, дамытып,
қабылданған құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық актінің түпнұсқасы
бізге жетпеген, бірақ көптеген зерттеуші-ғалымдардың пікірінше ол бес
бөлімнен құралған:
1) Мүлік заңы (мал-мүлік, жер-су дауларына байланысты бөлім);
2) Қылмыс заңы;
3) Әскери заң;
4) Елшілік заң;
5) Жұртшылық заңы.
“Есім ханның Ескі жолы” – Есім хан (1598-1645 жж.) Қасым шығарған
заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізіп, “Есім ханның Ескі жолы” деп
аталған заң жинағын жасады. Қазақ тарихындағы бұл заң жинағының да
түпнұсқасы бізге жеткен жоқ.
Бізге түгел болмаса да келіп жеткен қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі
жинақтарының бірі – Тәуке ханның “Жеті Жарғы” заңы. Бірақ бізге бұл заң
жинағының XІX ғасырда Г. Спасский мен А.И. Левшин жазып қалдырған кейбір
фрагменттері ғана жеткен. Дегенмен де, XVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ
қоғамында қолданылған құқықтық нормалардың анализі кейбір зерттеушілерге
“Жеті Жарғы” жеті бөлімнен құралған деген негіз береді. Олар:
1) Жер дауы;
2) Жесір дауы;
3) Неке-отбасы қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар;
4) Сотта іс жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық нормалар;
5) Әскери іс және мемлекетті басқару саласындағы құқықтық нормалар;
6) Айып төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
7) Құн төлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
“Жеті Жарғы” заң жинағын жасауға қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке би, т.б. қатысқандығы тарихтан белгілі. “Жеті Жарғы” адам құқықтарын
қорғаудағы ерекше құқықтық құжат болып табылғандығында дау жоқ.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы билер сотының практикасымен толықтырылып отырды.
Прецеденттік құқық – зерттеудің қызығушылық тудыратын объектілерінің бірі
болып табылады, ол нақты іс бойынша бидің шығарған шешімі және ол бұдан
былай ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынды. Қазақта ауыр дауларды оңай
шешкен билер болды. Ол туралы қазақта “Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен”
деп билер жайында айтылған фольклорлық деректер көп. Әсіресе мұндай
шешімдерді Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б.
билердің практикасынан көп кездестіруге болады. Тіпті атақты билердің
биліктері (үкімдері) ұқсас істерді қарағанда міндетті басшылыққа алынып
отыратын болған. Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әдет-ғұрып
құқығының бастауларының біріне айналды. Оған, мысалы “Тапқан қуанады,
таныған алады,” “Қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды,” “Тұсау ат
сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды,” “Қара халыққа хан ие, қара жерге
халық ие,” “Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ,” т.б. сөздері көптеген
билердің даулы істі шешкенде қолданып, кейінгі билерге өсиет ретінде
қалдыруын ерекше атап айтуға болады.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы үнемі қалыптасып, дамып отырды. Барлық әдет-
ғұрыптар құқықтың маңызды қайнар көзі болып табылатын билер сотының
практикасымен (бидің билігі) толықтырылып, өзгертіліп отырды. Билердің
шешімдері XІX ғасырдың екінші жартысына дейін ауызша сипатта болды. Олар
көбінесе фольклорлық деректерден көрініс тапты. XІX ғасырдың екінші
жартысынан бастап билердің үкім-шешімдерінің қысқаша мазмұны жазылған
кітаптар енгізілген еді. Билер сотының үкімдері кейде жазбаша құжат түрінде
жеке ресімделетін.
Қазақ даласындағы соттық прецеденттерге билер алқалы түрде қатысатын.
Билер шешімімен қабылданған үкімдер билер сотының практикасында ұқсас
істерді шешуде басқа билер үшін үлгі қызметін атқарған. Билер дауға үкім
айтқан кезде Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т.б.
атақты билердің шешімдеріне сілтеме жасайтын. Мұның өзі қазақ әдет-ғұрып
құқығындағы соттық жүйенің өте жоғары деңгейде болғандығының көрінісі,
себебі даулы істі алқалы түрде қарастырған кезде белгілі бір құқықбұзушының
кінәлі-кінәсіздігін анықтау оңайырақ.
Істі сотта қарастыру кезінде қазақ әдет-ғұрып құқығы айыпталушының
жасын, ақыл-есінің дұрыстығын ескерген. 1867 жылғы “Уақытша ережелер”
жобасы бойынша Батыс Сібірдің бас басқармасының ұйғарымында: “Билер
қылмыстық істерді қарастыруды екі жағдайда қолға алады:
а) тараптардың шағымы бойынша;
б) жеке тұлғалардың шағымына қарамастан қудалауға жататын қылмыстар мен
құқықбұзушылықтар туралы полициялық және өзге де биліктік өкілеттіктері бар
органдардың хабарлауы бойынша,” - делінген.
1893 жылы Тоқмақ төтенше билер съезінде бекітілген Ережеде: “Когда истца
нет, и преступление совершено и известно обществу, которое от этого
страдает ... считать подлежащим наказанию по заявлению должностных лиц о
совершенном преступлений,” – делінген.
Ғылыми әдебиетте Ережелердің пайда болу дәуірі жайлы екі түрлі
көзқарастың орын алғандығын белгілі заңгер-ғалым З.Ж. Кенжалиев орынды
ескертеді. Ол: “... зерттеушілердің бір тобы: Т.М. Күлтелеев, Ғ.С.
Сапарғалиев, Н. Өсеров, т.б. болжам-пікірінше ережелер көшпелі қазақ
қоғамына ежелден тән құбылыс. Сахара жұртының құқықтық өмірінің ұзына бойғы
тарихында Ережелердің алатын орны бөлек. Ережелердің даму эволюциясы
көшпелілердің құқықтық мәдениеті тарихының кішігірім бейнесін береді ...
десе, зерттеушілердің екінші тобы: С.З. Зиманов, С.С. Сартаев, С.
Созақбаев, Ш. Андабеков, т.б. Ережелер XІX ғасырдың ортасында ғана пайда
болған дейді. Яғни бұл Ережелер қазақтар Ресей империясының отары болған
дәуірінің туындысы мен көрінісі,” – деп тұжырымдайтынын айтады [9, 83 б.].
Қолда бар Ережелерге қарасақ, оларды екі топтан, бірі көлемді, екіншісі
кішігірім көлемде, мәселелер шешілуінің көп-аздығына байланысты екендігін
көреміз. Көлемді Ережелер қоғамдағы көкейкесті мәселелерді (жер, құн,
барымта, жесір, мал-мүлік) қамтыса, ал кіші-гірім Ережелер бірлі-жарым
мәселелерді (салауат, мал ұрлығы, т.б.) қамтыған. Ережелердің кейбірі
(Тоқмақ Ережесі, Шар Ережесі) 100-ден көп баптардан тұрса, кейбірі санаулы
ғана баптарды қамтыған. Демек, Ережелер қазақ қоғамында билер кеңесінің
ықпалына, әрі таралу ауқымына қарай қабылданып отырған деген қорытындыға
келуге болады.
Қазақ әдет-ғұрып құқығына бір жағынан, елеулі әсер еткен және екінші
жағынан оның қайнар көздерінің бірі болған – шариғат нормалары. “Жеті
Жарғыда” шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен, онда
“Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі,
өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады” деген ережелер
болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.
Дегенмен шариат нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық жағдайға
жете алмады. Олар көбінесе әдет-ғұрып құқығымен тұтастықта болды. Шариғат
нормаларының ықпалы әсіресе Қазақстанның отырықшы аудандарында үлкен болды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығына Ресей империясының заңдары да, әсіресе
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, дәлірек айтсақ, отарлау саясатын
жүзеге асыру барысында Ресей империясының жүргізген реформаларын енгізу
кезінде көп әсер етті.
Ең алдымен жерге қатысты меншік құқығы өзгерді. Бұрын жер рулық-тайпалық
қауымның немесе қоғамның меншігі болып есептелген. Патша өкіметі 1868 жылғы
“Уақытша ереженің” 210-параграфы бойынша қазақ жерлері мемлекет меншігі
ретінде бекітілді. Қазақ жерлері тартып алынып, казак әскерлеріне,
бекіністер салуға, келімсек орыс шаруаларына, шетел капиталистеріне,
шіркеулерге беріле бастады.
Осы ереже бойынша қазақтың өз жерлері қазақтардың қоғамдық пайдалануына
беріледі деп көрсетілді, қазақтар көшіп-қонғанда әдет-ғұрып құқығы
қағидаларын басшылыққа алды. “Ереже” бойынша қыстаулар, егер онда үй-жай,
қора-қопсы болса қазақтардың жеке меншігінде бола алады деп көрсетілді.
(1868 ж. Ереженің 217-параграфы). Жеке меншікке күзгі жайылымдар,
шабындықтар, суғарымдар да беріле бастады.
Міндеттемелік құқыққа да өзгерістер енді. Міндеттемелік құқықта
толығымен Ресей империясының заңдары қолданылды.
Жерді жалға беру енді 1867-1868 жылдардағы Ережелер бойынша ауылдық,
болыстық қауымдар орыс өкілдері болып табылатын өнеркәсіпшілерге,
көпестерге өздеріне тиесілі жерлерін 30 жылға дейін жалға бере алды.
Келісім қағаз жүзінде жасалды. Қазақтардың өз арасында қыстауларды,
жайылымдарды жалға беру туралы келісімдер жасалып жатты. Төлем ақы ретінде
мал пайдаланылды. Ережеде жалға беруші қауым дегенмен іс жүзінде жалға беру
және оның ақысын пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында болды.
Төлеңгіттер мен құлдық институты жойылған соң байлардың малын бағуға
кедейленген қазақтар жалданды. Оларды жалшы деп атады. Жалдаушы байлар мен
жалшының арасында келісім ауызша жасалды. Еңбекақы мал түрінде төленді.
Жалшының еңбегі өте ауыр болды.
Неке-отбасы құқығына да өзгерістер енгізілді. Жесір даулары билер
сотының қарауында қала берді. Бірақ билер сотының шешіміне уезд бастығына
немесе әскери губернаторға шағым жасауға болатын.
1885 жылғы Семей облысы билерінің Қарамола Ережесінде әдет-ғұрып
заңдарына өзгерістер енді. Бұл билер съезіне Абай Құнанбаев қатысқан деген
дерек бар. 75-баптан тұратын бұл Ереже әдет-ғұрып құқығының барлық
салаларын жаңа кезеңге сай етуге әрекет етті.
Қылмыстық әдет-ғұрып құқығы үлкен өзгеріске ұшырады. Бұл саладағы
алғашқы өзгерістер 1822 жылғы “Сібір қырғыздарының (қазақтарының) Жарғысы”
бойынша жасалған. 1854 жылғы “Сібір қырғыздарына (қазақтарына) империяның
жалпы заңдарын қолдану туралы” заңға сәйкес империя заңдары бойынша
қаралатын қылмыстардың қатары кеңейтілді. Талион (“қанға-қан”) принципі,
кісі өліміне құн төлеу жойылды. Бірақ құн төлеу қазақтар арасында жалғаса
берді. Оған дәлел Қарамола Ережесіндегі (1885 ж.) құнның құрамы туралы 26-
бап.
Қарамола Ережесінде “Әркім өзі үшін өзі күйеді. Малы жоқ деген сөз
алынбасын. Бірақ құн турасындағы дауларда мал тартады. Өлтірісіп серік
болғандар”. (62-бап), “Кескен адамның малы жоқ болса, айып орнына абақты
бұйырады”. Бұл нормалардан қазақтардың бұрынғы қылмыс үшін ру болып ұжымдық
жауапты болудың орнына, әркім өзі үшін жауапты деген қағиданы көреміз.
Сондай-ақ абақтыға қамау да бұрын қазақта болмаған, тек Ресейге қосылғаннан
кейін ғана қолданылды. Дегенмен қазақтар өз ішіндегі дауларды өздері шешуге
тырысты. Қарамола Ережесінде: “Қазақтың өз арасында болатын дауларға
орыстан яки ноғайдан уәкілдік алып кіріспесін,” – делінді (70-бап).
Сонымен қатар, дәстүрлі қазақ қоғамында билер сотының да өзіндік
ерекшеліктері болғанын айта кеткен жөн.
Билер сотында әдет-ғұрып құқығын білумен қатар шешендік өнерді меңгеру
де өте маңызды болды. Және де билер сотының тағы бір ерекшелігі бұл соттың
негізгі мақсаты тараптардың істе жеңуі немесе жеңілуі емес, мәмілеге келуі
болып табылады. Ш. Уәлиханов жазғандай, би болу үшін көшпенді халықтың
алдында өзінің құқықтық білімі мен шешендік өнерін көрсетуі тиіс еді.
Осыдан кейін ол адамның аты бүкіл қазақ даласына жететін. Яғни би атағын
алу бұдан былай соттық және адвокаттық практикаға патент ретінде болған.
Соттық дауларды шешу көшпенді өмірінің ажырамас бөлігіне айналған.
Сондай-ақ ол даулар көшпенді өмір жағдайына байланысты, яғни көші-қон, жер-
суды иеленуге байланысты көп болған. Дау-шарлардың ендігі бір бөлігі жесір
дауына байланысты болған. Яғни ең ауыр даулар жер дауы мен жесір дауы
екендігі сөзсіз. Бұл жөнінде тарихи көркем әдебиеттерде көп жазылған.
(Мысалы, М. Әуезовтың “Абай жолы” романы).
Қазақ Хандығында билерді ешкім сайламаған және тағайындамаған. Билер өз
білімі мен тәжірибесі арқасында мойындалып, оларға билік сұрап халықтың өзі
келетін. Би өзіне келген істі қарауға міндетті болды, қарамай тастауға
құқығы болған жоқ. Себебі бидің істі қараудан бас тартуы оның халық алдында
беделін түсіретін. Биді таңдау талапкердің қолында болды. Сотқа би жан-
жақты дайындалатын. Талапкер мен жауапкер бидің алдына қамшыларын тастап,
істі қарауға келісім беріп отырады. Қамшы тастаудың процессуалдық маңызы
болды. Одан кейін екі жақ та биден бас тарта алмайтын. Соттық процестің
өтуіне кедергі жасай алмайтын, әйтпесе оған жауапкершілік шаралары
қолданылатын. Сот ашық түрде, тараптарды, куәларды тыңдау арқылы жүрді.
Куәлар болмаған күрделі істе ант беру институты қолданылды. Антты талапкер
мен жауапкер емес, олар үшін олардың беделді әрі белгілі туыстары берді.
Егер айыпталушы үшін ешкім ант бермесе, ол жауапты ретінде жазаға
тартылған. Билер сотының шешімі ауызша түрде көпшіліктің алдында
жарияланатын. Сот талқылауы екі жақтың “ала жіпті кесу” рәсімімен
аяқталатын. Оның мәні егер кімде кім сот шешімін бұзса, осы ала жіптей
бұзылсын дегені еді. Осыдан кейін талапкерге даулаған айыбы алынып
беріледі. Айыптың оннан бір бөлігі билігі үшін, еңбекақысы ретінде биге
беріледі.
Билер сотының шешімін орындау рубасыларға, старшындарға, талапкерге және
оның туыстарына жүктелді. Сот шешімі тез арада орындалуы тиіс болды. Соттың
шешімін орындамау жаңа жауапкершілікті тудырды. Егер бидің шешімі
орындалмаса, барымтаға жол берілді. Барымта қарсы жақтың малын күшпен айдап
әкету, тартып алу. Барымта ертеректе сот шешімі аяқсыз қалып, қарсы жақтың
заңды талапты орындамай қойғанда дауды өз бетімен шешудің құралы ретінде
пайда болса керек. Барымта кінәлінің немесе оның руластарының малын күштеп
айдап әкету атқылы жасалатын. Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша барымта, егер
бидің шешімімен, ашық түрде, жауапкерге алдын-ала хабарланып жасалса және
айдап әкетілетін малдың көлемі айыптың көлемінен аспайтын көлемде болғанда
ғана заңды процессуалды норма ретінде қолданылған. Ал егер аталған талаптар
сақталмаса, барымта заңсыз, яғни ұрлық ретінде бағаланған.
Барымтаның негізінде көп жағдайда жер дауы, жесір дауы, сот шешімінің
орындалмауы, кісі өлімі, мал ұрлау сияқты шешімі қиын мәселелер жатты.
Барымта дауды шешудің басқа тәсілдері қалмағанда амалсыздан жасалатын шара
болған.
Ал енді дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік ұғымына келсек.
Меншік туралы ғылыми зерттеулердің қазіргі күнгі жағдайы меншік
қатынастарының теориялық моделінің әлі жасалмағандығын айтуға негіз береді.
Бірақ бұл меншікке жүйелі институт ретінде құндылықтар тұрғысынан көрінетін
құбылыс ретінде сипаттауға тырысулар болған жоқ дегенді білдірмейді. Орта
ғасырлар мен жаңа заман ойшылдарының пікірлері екі негізгі бағыт шеңберінде
дамыды. Бір топ ойшылдар, жеке меншік адамның табиғатынан ажырамас
мәдениеттің қажетті элементі деп есептеді. Ойшылдардың екінші бір тобы –
меншік қоғам өміріне белгісіз бір жақтан еніп, оның дамуының табиғи жолына
кедергі болған теріс құбылыс болып табылады, және ол жойылуы тиіс дейді.
Маркстік әдебиет шыққанға дейінгі кезде меншік Рим құқығының әсерімен
тұтастай жерге жеке меншікпен теңестірілді. Ол құқықтық тұрғыдан ғана бір
тұлғаның меншік иесі ретіндегі жерге құқықтарының жиынтығын білдіретін
қатынасын білдірді. Жерге меншік нақты тарихи жағдайлармен байланысы жоқ
және тарихтың барлық кезеңдерінде өзгеріссіз болатын дербес институт
ретінде бағаланды.
Тарихтың әртүрлі кезеңдеріндегі жеке меншіктің экстраполяциясы меншіктің
дамуы туралы мәселені қою мүмкіндігін жоққа шығарды. Меншіктің мәнін
түсінудегі тарихи емес көзқарас оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты келіспеушіліктерге алып келді.
Бұл мәселе бойынша көзқарастарды жүйеге келтіруге алғаш тырысқандардың
бірі К. Маркс болатын. Оның пікірлері аса құндылығымен ерекшеленеді, бірақ
меншік қатынастардын түсінуде түпкілікті болып табылмайды. Оның
сипаттамасының негізінде екі негізгі пікір жатыр:
– меншік – тарихи дамудағы құбылыс;
– меншік – заңды (кездейсоқ емес) құбылыс және ол адамдардың теріс
пиғылдарының нәтижесі бола алмайды.
Маркстің түсініктемесі белгілі бір деңгейде әмбебап сипатта, себебі оны
барлық тарихи кезеңдерге қолдануға болады. Оның пікірінше, меншік дегеніміз
– өндіріс құралдарына, еңбекке қатысты қоғамдық қатынастар болып табылады.
Меншік дегеніміз – иемдену. Меншіктің әрбір стадиясы қоғамдық-экономикалық
формацияның құрылымдық бөлігі болып табылады. Сондай-ақ ол формация ішінде
де дамиды. Нақты қатынастардан тыс меншік – құқықтық елес қана. Меншіксіз
формация жоқ, формациясыз меншік жоқ. Меншіктің әрбір тарихи формасы нақты
өндірістік қатынастарды білдірді. Дәл осылайша ол өндірілген өнімдерді бөлу
тәртібін анықтады. Қоғамдық-экономикалық жүйенің барлық болуы мүмкін
өзгешеліктерімен қатар бәріне ортақ – еңбек өнімдерін бөлу екі деңгейде
болды: 1) өндірушілер мен өндіруші еместер арасында; 2) өндіруші еместер
арасында. Өнімді бөлу қатынастары да үнемі дамуда болады. Осы идеялардың
негізінде жасалатын меншіктің жалпы анықтамасы келесідей: меншік дегеніміз
– негізгі мазмұны иелену болып табылатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы
болып табылады.
Меншік қатынастарының екі жақтылы табиғаты бар:
1) Меншіктің экономикалық мәні (немесе субстанциясы) қатынастардың
төменгі қабатын құрайды. Ол өндіріс және бөлу саласында тікелей
пайда болатын заттық қатынастарды білдіреді. Бұл қатынастар
объективті түрде адамдардың еркінен тыс қалыптасады және
меншіктің мазмұнын құрайды.
2) Меншіктің идеологиялық субстанциясы қатынастардың жоғарғы қабатын
құрайды. Ол қоғамдық жүйе мен қоғамдық санада меншіктің
экономикалық мәнін бекітеді және оны қорғайды. Ол функциялардың
тұтастай кешені болып табылады: яғни меншіктің экономикалық мәнін
құқық нормаларына (заңда) рәсімдейді; өндіріс тәртібін қорғау
және билік құралдарын, саяси институттарды пайдалану; меншік
қатынастарының қалыпты және табиғи сипаты туралы адамдардың
дәстүрлі көзқарастары; бұл қатынастардың моральдық нормаларға
бекітілуі және олардың әділеттілік тұрғысынан адамдардың
санасында орнығуы. Маркске дейінгі ойшылдар меншік қатынастарынан
оның идеологиялық субстанциясының соңғы функциясын ғана
көргендігі байқалады.
Меншіктің идеологиялық (құқықтық) және экономикалық субстраталарының
өзара қарым-қатынасы барлық заңды байланыстары бар мазмұн мен форманың
өзара қарым-қатынасы сияқты. Олардың маңыздысы олардың сәйкестік деңгейінде
болып табылады. Меншіктің экономикалық мәні құқықтық субстратқа қаншалықты
сәйкес келеді? Өзінің табиғатына сай олардың даму қарқыны әртүрлі.
Экономикалық тұрғыдан меншік өндіріспен тікелей байланысты болғандықтан
икемдірек болып табылады. Құқықтық тұрғыдан меншік өз функцияларына сай
баяуырақ дамиды. Дәл осы себептен ескірген құқықтық нормалар мен
институттар, сондай-ақ адамдардың көзқарастары да жаңа экономикалық
қатынастарды бүркемелей алды. Сондықтан меншікті зерттеу кезінде
экономикалық ақиқат пен олар туралы адамдардың көзқарастарының сәйкес
еместігі деңгейін ескере отырып, бұл қатынастарды адамдардың еркіне қарай
құқықтық мазмұнда да, нақты өндірістік тұрғыдан да жиынтықтап қарастыру
қажет.
Меншік – жүйелі тарихи құбылыс. “Меншік” жүйесіне тұтастай қызмет етуі
мен дамуын айқындайтын өзара байланыстағы төрт элемент кіреді:
1) Меншік субъектісі – қоғамдық қарым-қатынастардың негізінде
өндіріс жағдайлары мен әдістерін, сондай-ақ еңбек өнімдерін
иемденетін тұлға (жеке адам, ұжым, т.б.). Яғни иемденетін тұлға.
2) Меншік объектілері – иемдену мақсатында меншік субъектілерінің
құқықтары қолданылатын еңбек өнімдерінің жағдайлары мен
әдістерінің жиынтығы. Яғни иемденілетін зат.
3) Меншік құқығы – қоғамдық еңбек өнімдерін, жағдайлары мен
әдістерін иемдену кезінде нақты тұлға негізделетін нормалардың
жиынтығы. Яғни иемденуге құқық.
4) Меншікке ие болу формалары – субъектілердің қоғамдық
объектілерді иемденуіне байланысты қоғамдық институттардың
жиынтығы, субъектінің объектіні иемденуде қолданатын қоғамдық
жүйе элементтері. Яғни иемдену әдісі немесе механизмі.
Аталмыш тақырып капиталистік қоғамға дейінгі кезеңдегі, әсіресе
феодализм дәуіріндегі меншікке талдау жасауды талап етеді.
Ең алдымен “меншік құқығы” және “феодалдық меншік” сияқты ұғымдардың
ерекшеліктерін анықтап алу қажет. Оларды анықтамайынша біз 50-ші, 70-ші
жылдардағы “феодалдық-патриархалды құрылысқа”, көшпелі халықтардағы меншік
қатынастарының ерекшеліктеріне қатысты пікір-таластардың мәнін анықтай
алмаймыз.
Жерге меншік феодализмнің негізі болып табылады. Бұл К. Маркстің тезисі
болып табылады [10, 199 б.]. Маркс “меншік” сөзін бірнеше мағынада
қолданғандықтан бұл тезисті түсіну қиындықтар тудырады. Ол: 1) меншік деп
тұтастай өндірістік қатынастарды; 2) құқықтық мағынадағы меншік құқығы; 3)
мүлік, материалды объектілер; 4) феодалдық үстем таптың синонимі ретінде
(“капитал” деп кейде капиталистер табын, “еңбек” деп жұмысшылар табын
синоним ретінде) атайтын. Бұл әртүрлі мағыналарды араластыруға болмайды,
әсіресе меншіктің экономикалық мағынасы мен құқықтық мағынасын араластыруға
тіптен болмайды. “Жерге феодалдық меншікті” “өндірістегі жұмысшыға
феодалдық меншіктен” және “жұмысшылардың өндіріс құралдарына жерден бөлек
меншігінен” бөліп қарастырғанда біз меншікке құқықтық көзқарас туралы
айтамыз. Маркс үшін “жерге феодалдық меншік” ұғымы жеке тәуелділіктің
барлық түрлерін, сондай-ақ өндірушілердің қолындағы “бостандықтарды” қоса
алғанда шаруа мен феодалдың барлық қатынастарын қамтитын. Жерге феодалдың
билік етуі және шаруаның жеке тәуелділігі оның пікірінше, ажыратылмас
кешенді құрады. Керісінше, заңгер үшін “жерге меншік” ұғымы тек жер туралы
ғана түсінік береді. Тарихи зерттеулерде басым болатын меншік мәселесіне
қатысты құқықтық көзқарас құқық белгілі бір деңгейде экономикалық
қатынастарды көрсететін қоғамдарды зерттеген кезде зиянды емес. Бірақ
құқықтық нормалар экономикалық қатынастардан мүлдем алшақ болатын
жағдайларда құқықтық көзқарас қателерге әкеліп соғады. Бұл көбінесе ұсақ
меншік иелерін қанау алым-салық түрінде іске асырылатын ертефеодалды Европа
және көне дәуір мен ортағасырлардағы Шығыс қоғамдарына қатысты болып
табылады. Өндіріс құралдарының заңды меншік иесі экономикалық қатынастарда
меншік иесі ролін атқармайтын. Мұндай қоғамдардағы құқықтың анализіне
негізделген қорытындылар дұрыс емес болып шығады.
Экономикалық түсініктегі меншік дегеніміз – өндірістік қатынастар, яғни
еңбек өнімдеріне, құралдарына байланысты тұлғалардың бір-біріне қатысты
қарым-қатынасы. “Жерге феодалдық меншік” – феодалдардың меншігі емес. Ол
екі негізгі таптың арасындағы жер өнімдеріне және жерге қатысты
қатынастарының жиынтығы. Бірақ тұтастай алғандағы қоғамның құрылымы
көбінесе меншіктің құқықтық түсінігінен де көрініс табады. Бірақ барлық
құқықтық шектеулерге қарамастан феодалдың жерге құқықтары жерге феодалдық
емес меншік иесінің құқықтарынан әлдеқайда кең. Феодал бүкіл өндірістің
және өнімнің иесі болды. Жер қатынастарындағы феодалдық сипаттың маңызды
көрсеткіші меншік иесінің сол территория халқына қатысты белгілі бір
билігінің болуы.
Тау кәсіптерінің ішінде қазақтар тұз шығарумен айналысты [19, 12-19
бб.]. Тұздың бастаулары тұзды көлдер мен теңіздер болған еді. Тұз өндіру
еркін кәсіп болып табылды. Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін де тұзды
кім, қайда, қашан өндіремін десе де құқылы болды. Бірақ егер ол тұзды қазақ
даласынан басқа жерге апаратын болса, баж салығын алу үшін шекарада арнайы
құрылған акциздік қадағалау пунктілерінде алым-салық төлеуі тиіс болды [20,
179 б.].
Ал көмір, алтын, күміс, мұнай т.б. сияқты минералды қазба байлықтарды
өңдіру ХІХ ғасырдың ортасынан басталды және өте сирек болды. Сонымен қатар,
айта кететін мәселе қазба байлықтарды игерумен қазақ даласында тек орыс
және шетелдік капиталистер ғана айналысты. Мысалы, ХІХ ғасырда
Қазақстандағы тұңғыш таулы зауыт өнеркәсіпшісі болып 1834 ж. Беркқала деген
жерде қорғасын-күміс және қалайы кеніштерін ашқан орыс көпесі Попов болған
еді. Ол жерде қазба байлықтарының бар екендігін оған қазақтар айтқан
болатын. Қарағандының тас көмірін 1833 жылы малшы-қазақ Байжанов ашқан
болатын. 1854 жылы бұл кен орны Ушаков деген орыс көпесіне сатылған еді
[17, 41 б.].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша қойма оны тапқан адамның меншігі болып
табылады. Мұны жерге жеке меншіктің жоқтығымен түсіндіруге болады.
Деректерге қарағанда егер қойманы тапқан кезде оны табушылардың ішінде жасы
үлкен адам болса, қойманы табуға қатыспаса да, табылғанның жартысына ие
болады. Осыған ұқсас дәстүрлер қазақтарда өте көп. Гейнстің айтуына
қарағанда, дәстүр бойынша жарыстардағы ұтыстардың барлығы жеңген адамға
емес, ауыл ақсақалына тиесілі болады [25]. Бұл туралы Ибрагимовтың да
мақаласында жарыста бірінші орын алған адам өз жүлдесін ауыл ақсақалына
беретіндігін, екінші жүлдені өз таңдауы бойынша беретінін, ал қалғандарын
өзіне алатындығын жазды [21, 59 б.].
Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша табылған зат егер белгілі бір мерзім
ішінде иесі келмесе оны тапқан адамның меншігі болып есептеледі. Затты
тауып алған адам халықтың ортасына барып, ол туралы дауыстап айтуы тиіс
[17, 43 б.]. Ал кімде-кім затты тауып алғаннан кейін оны пайдалану үшін
жасырып қалса, кейін оның иесі табылып, затты одан қайтарып алса, затты
тауып алған адам туралы ауыл (ел) теріс пікірде болады [14, 271-272 бб.].
Бірақ Гродеков өз кітабында бұған қарама-қарсы пікір айтқан еді. Ол
табылған зат туралы егер куәлар болса ғана жариялауы тиіс, ал егер куәлар
жоқ болса, табылған зат оны тапқан адамның меншігіне айналады дейді [16,
121 б.]. Ал Баллюзектің айтуына қарағанда табылған затты немесе біреудің
малын иемденіп алған адам ұры қандай кінәлі болса, ол да сондай кінәлі деп
есептейді [15, 114 б.]. Гродеков табылған зат оны тапқан адамның меншігіне
айналуы үшін 1 айдан 3-жылға дейінгі мерзім бекітілген дейді [16, 121-122
бб.]. Кейбір әдет-ғұрыптарға сәйкес табылған затты 1 жыл өтпейінше
пайдалануға болмайды. Ал егер заттың меншік иесі табылса, зат сол күйінде
қайтарылуы тиіс. Табылған затты тауып алушы қайта жоғалтып алса, бүлдіріп
алса жауап бермейді. Егер қасақана бүлдірсе, кейін меншік иесі табылса,
әдет-ғұрып құқығының келтірілген зиянның орнын толтыру туралы ережелеріне
сәйкес жауап береді. Заттың меншік иесі оны тауып алған адамға сүйінші
ақысын беріп, ол затты сақтауы бойынша барлық шығындарын төлеуі тиіс.
Дәстүр бойынша сүйіншінің нақты көлемі бекітілмеген. Ол тараптардың
келісімі бойынша немесе билер сотының шешімімен анықталатын. Мякутин өз
еңбегінде сүйінші заттың құнының 14-тен 18 бөлігіне дейінгі мөлшерде
болған дейді [12, 41 б.]. Егер зат табылған кезде куәлар болған болса, олар
затты бөліп алады. Ал егер зат бөлінбейтіндей болса, оны “жолы үлкен”
адамға, кейін жасы үлкен адамға, кейін қонаққа немесе дін адамына, ал егер
бәрінің жасы бірдей болса, онда үйленген, отбасы бар адамға береді. Бұл
туралы Гродеков: егер жолаушылардың ең жасы кішісі шапан мен төбетей тауып
алса, басқалардың талап етуі бойынша табылған заттарды жасы үлкен адамға
береді. Егер бәрінің жасы бірдей болса, ақсүйек өкіліне, егер ол болмаса,
қонақ адамға, егер ол да жоқ болса, молдаға, молда болмаса үйленген, отбасы
бар адамға береді, егер жолаушылардың бәрі үйленген, отбасы иелері болса,
ең ерте отбасын құрған адамға беретін [16, 121 б.].
Ал кездейсоқ қосылып кеткен мал туралы айтсақ, ол малдың иесіне немесе
қойшыға тиесілі болады. Бұл туралы Гродеков: “Пригульный скот (буралкы)
достается вообще пастуху. Жадный хозяин может его требовать себе на том
основании, что его скот привел приблудную скотину”, – деп жазды [14, 274
б.]. Бірақ Самоквасов өз еңбегінде егер кімде-кім тауып алған малды аштан
өлтірсе, кейін оның иесі табылса, ол малдың құнын төлеуі тиіс. Бірақ
қойларға қатысты бір өзгешелік болды. Қойды тауып алған адам өзіне оның
қозысын қалдыра алды. Ал қойдың өзін иесі табылса, қайтаратын. Бірақ егер
ол табылған қойдың басылған таңбасы бүлінсе, қой иесіне төлімен бірге
қайтарылады деген еді [16, 170 б.].
Қазақстан патшалық Ресейге қосылғаннан кейін адасқан мал міндетті түрде
ол туралы жариялау үшін басшылыққа жеткізілуі тиіс болды.
Меншікке ие болу сондай-ақ төлін алу, өнімін алу, қайта өңдеу және
біріктіру арқылы жүзеге асырылады. Көшпендінің өмірі негізінен малмен
байланысты болғандықтан малдың төлін алу жолымен меншік құқығына ие болу
қазақтарда ерекше роль атқарды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында малға қатысты сауын дәстүрі кеңінен қолданылды.
Оның мәні жағдайы нашар руластарға малды пайдалануы үшін тегін беруде
болды. Патриархалды-рулық қауымның ыдырауы жағдайында бұл дәстүр феодал
қазақтардың кедейлерді қанаушылығы сипатын иеленді. Малсыз қалған қазақ
көмек сұрап өзінің бай туысқанына баратын. Ол оған біршама мал беретін және
оның сақталуына жауапкершілік жүктейтін. Осының төлемі ретінде кедей сауын
алатын, яғни малдың өнімдерін пайдалану, кейде оның төлін алу құқығына ие
болатын.
Ал қолөнер бұйымдарының ішінде теріден жасалатын бұйымдар ерекше орын
алды.
Ал бау-бақша, көкөніс егумен қазақтар ХІХ ғасырдың аяғына дейін
айналысқан жоқ.
Әскери олжа алдымен “жолы үлкенге”, сосын жасы үлкенге тиесілі болды.
Әдетте әскери олжа қатысушылар арасында бөлінетін, бірақ жолда кездескен
адам сауға сұраса, батырлар жылқысын, табысын немесе өзге затын беруі тиіс
еді. Сондықтан сауға сұрау – қазақ даласында көне заманнан келе жатқан
дәстүр.
Әскери олжаның бір түрі – барымта. Бірақ келесі бір мәселені айта
кетуіміз керек:
1) барымта түнде емес, күндіз жасалуы тиіс;
2) мал айдап әкету түріндегі талан-таражды ашық түрде барымта деп
жариялау қажет;
3) барымтаның мақсаты белгілі бір зиян, ұрлық, кісі өлімі, жесір
дауы, бидің шешімін орындамау үшін талаптарды қанағаттандыру болуы
тиіс. Сондықтан барымтаны өзін-өзі қорғаудың заңды формаларының
ерекше бір түрі ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ Гродеков
малды жасырын түрде айдап әкету барымта деп емес, ұрлық деп
аталады дейді. Сонымен бірге барымта деп себепсіз тонау мақсатында
жасалған шабуыл деп те түсінуге болмайды [22]. Сондай-ақ барымта
біреудің меншігіне қолсұғушылық болып табылатын ұрлыққа қайшы
келетін адал әскери олжа деген түсінік те бар [16, 170 б.].
Барымта руластар мен достардың көмегімен жасалады. Қазақта “ағайыны
көпті дау алмас” деген содан қалған. Барымта жауапкердің өзінің малы
болмаса, оның туыстарының (руластарының) біріне де бағытталуы мүмкін еді.
Бұл барымта институтының рулық сипатын көрсетсе керек.
Көптеген зерттеушілер барымтаға қазақтардың өмірінің заңды құбылысы
ретінде қарайды. Мысалы, Баллюзек барымтаны “единственный исход ...
безначалия и отсутствия всякой власти, обязанной заботиться о доставлении
обиженному удовлетворения”, – деп жазды [15, 124-125 бб.].
Бұл туралы Словохотов дәстүрлі қазақ қоғамында “сот орындаушысы” деген
қызмет болмаған, сондықтан бидің шешімі орындалмайтын болса, немесе би істі
әділ шешпесе, әдет-ғұрып құқығы бұзылса, мүдделі жақ, яғни талапкер
мәжбүрлеп орындатқызуға, әйтпесе малын айдап әкетуге, яғни барымта жасауға
құқылы болғандығын жазды [23, 49 б.].
Кейбір зерттеушілердің айтуынша, талапкер барымта жасаудан бұрын, бидің
шешімінің орындалмағандығын немесе өздерінің басқа да наразылықтарының бар
екендігін және егер ол кедергілер жойылмаса барымта жасайтындығын
жауапкердің туыстарына (руластарына) айтуы қажет. Егер туыстар (руластар)
жауапкерге болыспаса ғана талапкердің барымта жасау құқығы пайда болады деп
есептейді [15, 127 б.]. Бұл жөнінде Гейнс те: “Во всей степи признается
необходимым ранее баранты непременно обжаловать действия вора его
родственникам с тем, чтобы последние уговорили его возвратить украденное не
доводя дело до крайности”, – деп жазған еді [24, 644 б.]. Левшин бұл туралы
барымта жасау үшін ауыл старшинының рұқсатын алу қажет және одан қайтып
келген соң ауыл старшинына бұл жөнінде хабарлап, айдалып әкелінген мал
санын көрсетуі тиіс дейді [13, 477 б.]. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі,
мысалы Гродеков та, Мякутин да мұны жоққа шығарады.
Барымтаның негізгі қағидасы айдалып әкелінетін мал саны бастапқы
қойылған талаптан аспауы керек. Бұған барымтаны ұйымдастыруға қатысты
шығындар қосылуы мүмкін, бірақ ол қойылған талаптан көп болмайды. Малы
айдалып әкетілген адам туыстары мен ауылдастарын барымташылардың соңынан
жіберуге құқылы. Бұл жағдайда барымташылардың бірі өлсе, оны жіберген
талапкер ешқандай жауаптылықта болмайды.
Сондықтан даулы істердің көпшілігін барымтаға жеткізбей, кешірім жасау,
туыстасу жолымен бітіруге тырысатын.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін барымта жазаланатын қылмыс деп
жарияланды және енді барымта туралы істерді билер соты емес, орыс заңдары
бойынша патшалық Ресей соты қарайтын болды. Бірақ соның өзінде де қазақтар
барымта жасауын қойған жоқ. Қазақ даласында барымта Қазан төңкерісіне дейін
болып тұрды.
Қазақ әдет-ғұрып құқығында ескіру мерзімдері туралы дерек жоқ. Қазақтар
бұзылған құқықтарын кез келген уақытта қорғай алды. Бірақ деректерде бұл
туралы әртүрлі пікірлер кездеседі. Мысалы, Самоквасов өз еңбегінің § 188-
де: “Кто чужой землей владеет от того отбирается оная, хотя бы и через 15
лет, или с согласия, смотря по пространству места, владеют оной”; § 32-де:
“Срока в исках и обидах никакого не полагается, кроме, что если в течении
10-ти лет обида, иск, убийство и т.п., никому не было известно, то в суде
не приемлется, но когда обида, иск или убийство были известны с самого
начала их события, то вправе обиженные искать себе удовлетворения до
истечения сорока лет; далее же сих лет просьба остается без действия”, –
деп жазды [14, 277 б.]. Козлов аталмыш еңбегінде ескіру мерзімдерін егер
дау пайда болған уақыттан бастап белгілі болса, 40 жыл дейді. Ал Гродеков
3, 6 және 10 жыл мерзім өткен істерді қараудан бас тартқандығы және
қысқартқандығы туралы мысал келтірген болатын.
Сыйға беру институты қазақ даласында өте кең тараған. Ол өмірдің әртүрлі
кезеңдерінде: бәйге жарыста жеңгенде “бәйге” алады; сауда жасап қайтқан
адам “базарлық” береді; жаңа зат алған адам “байғазы” алады; достар жаңа
үйге көшкенде “ерулік” береді; дауды сәтті шешкен биге “сатал” береді;
қызға құда түсіп келерде “қарғыбау” жібереді; жорықтан келе жатқан адамнан
“сауға” сұрайды, т.б. толып жатқан сыйға беру келісімдері болған. Сыйға
берілген зат (мал, мүлік, т.б.) қайтарылмайды. Бірақ бір тараптың берген
сыйына сыймен жауап беретін жағдайлар да болған. Мысалы, қазақтарда
“тамырлық” деген ұғым болған. Тамырлық – бір-біріне берілетін сыйлыққа
негізделген достық. Егер тараптардың бірі екіншісінің сыйлығына жауап
бермесе, билер сотына жүгінуге құқылы болған. Тарихи деректерге қарағанда
тамырлықтың 3 түрі болған:
1) Дос тамыр – бұл бір-біріне сыйлық беруге негізделген атадан балаға
қалып отыратын достық. Дос тамырлардың балаларын ата-тамыр деп
атайтын;
2) ауыз-тамыр – ауызша достық;
3) сүйек тамыр [16, 124 б.].
Сыйға беру шартының өзге де міндетті түрлері болған. Мысалы, отбасы
өзінің ұзатылып кеткен қызына алғашқы 5 жыл ішінде төркіндеп келгенде
отбасының барлық мүлкінің 5 % – 10 %-і көлемінде “төркіндемек” сыйын беруі
тиіс. Ал қызы бұл сыйлықты талап етуге құқылы. Маковецкийдің жазуына
қарағанда, атасы немересіне өз мүлкінен ұнаған затын беруі тиіс. Егер
бермесе немересі өзі алады.
Сондай-ақ қуанышты хабар әкелген адамға “сүйінші” беру дәстүрі де
осындай. Сүйіншінің екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz