Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік қатынастары

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 2

1 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері 3

Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы 3
Меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі

орны мен маңызы 15

2 Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы 31

2. 1 Көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы 31

2. 2 Қауымдық меншік 34

2. 3 Отбасылық меншік 38

Қорытынды 41

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 42

КІРІСПЕ

Курстық жұмыс жалпы көлемі 153 беттен тұратын кіріспеден, бөлімшелерге бөлінген 3 бөлімнен, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, диссертациялық зерттеудің нысаны, зерттеу пәні, жұмыстың мақсаты, диссертацияның теориялық негізі, зерттеудің деректемелік негізі, жұмыстың методологиялық негізі, жұмыстың міндеттері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар, жұмыстың теориялық және тәжірибелік құндылығы, зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі, жұмыстың құрылымы берілді. Бірінші бөлімде дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік қатынастарының құқықтық айналымға түсу ерекшеліктері: Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы, меншік институтының қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі орны мен маңызы қарастырылды. Екінші бөлімде Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік институтының дамуы: көшпелі қазақ қоғамындағы меншік иелерінің құқықтық жағдайы, қауымдық меншік, отбасылық меншік, жеке меншік қарастырылды. Үшінші бөлімде қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша меншік салалары (нысандары) және оны қорғау мәселелері: меншік қатынастары нысандарының құқықтық сипаты, малға және мүлікке меншік, жерге меншік, құл иелену, меншікті қамтамасыз ету және қорғаудың кейбір мәселелері қарастырылды. Қорытынды бөлімде жұмыстың нәтижелері мен осыған дейінгі жазылған еңбектерден айырмашылығы жайлы жазылған, сондай-ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.

Дәстүрлі қазақ қоғамындағы меншік институты мәселесі заң ғылымының мемлекет және құқық тарихы, мемлекет және құқық теориясы салаларында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДА МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АЙНАЛЫМҒА ТҮСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақ халқының дәстүрлі тарихи санасындағы меншік ұғымы

Қазақ әдет-ғұрып құқығы - жазылмаған құқық, ол құқықтық дәстүрлер жиынтығы болып табылады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы ғасырлар бойы қалыптасты және өзінің даму тарихы барысында бірқатар кезеңдерден өтті, оған басқа құқықтық жүйелер, мысалы мұсылман құқықтық жүйесі, Ресей империялық заңдары, көршілес монғол-ойрат заңдары көп әсер етті.

Егер қазақ әдет-ғұрып құқығының даму тарихын қарасақ, ол өзінің түп-тамырымен өткен ғасырлар қойнауына кетеді. Қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларының өзге де әлеуметтік нормалармен қатар пайда болып, дамуы, қалыптасуы сонау сақ, үйсін, ғұн дәуірінен басталады. Қазақ әдет-ғұрып құқығы XX ғасырға дейін, дәлірек айтсақ, 1917 жылға дейін қолданылып келді.

Қазақ әдет-ғұрып құқығының қайнар көздері болып құқықтық дәстүрлер, қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясы, билердің соттық прецеденттері, ереже, шариғат нормалары есептеледі.

Қандай да болмасын формада көрініс тапқанына қарамастан тәжірибеге қарап, қазіргі заманғы демократиялық түрдегі қоғамды авторитарлы, тоқырауда қалған қоғамнан қателеспестен ажырата аламыз. Бірақ өзін демократиялық деп жариялаған қоғам, өзін жалпыхалықтық деп жариялаған мемлекет шын мәнінде өз атына сай ма, жоқ па деген мәселе маңызды болып табылады.

Мәселен, әдет-ғұрып құқығы демократиялық қағидаларға негізделе отырып, өзінің көптеген нақты байланыстары мен заңдылықтарының демократиялылығымен сипатталады, бірақ әрқашан мемлекеттік идеологияға сәйкес келмейді. Бір жағынан, әдет-ғұрып құқығы шын мәнінде халықтық болып табылады, дәлірек айтқанда, демократиялық құқықтық жүйенің дамуының бастапқы стадиясы қызметін атқарады. Екінші жағынан - әдет-ғұрып құқығын нақты бір тарихи кезеңдегі рухани, құқықтық мәдениеттің тұтастығы, өзара байланыстылығы мен сабақтастығы ретінде қарастыруға болады. Мұндай тұтастықтағы заңдылықтарды дұрыс бағаламау жалпы алғандағы құқықтық мәдениетке төмен баға беруге соқтырады.

Еліміздің тарихында, әсіресе Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығы мемлекет және құқық тарихы саласында да, мәдениеттану саласында да, құқық философиясы саласында да қарастырылған жоқ. Бірақ өзге құқықтық жүйелерде де мұндай түсініктемелер түпкілікті сипатта болған жоқ. Әдет-ғұрып құқығы мәселелері жөнінде пікір-талас әдетте нақты мәселелерге қатысты болатын немесе саяси бағыттағы ой-пікірлерге және нақты эмпирикалық тәжірибеге байланысты болды.

Әдет-ғұрып құқығы көптеген әдебиеттерде өзіне ұқсас түсініктермен қатар қолданылады, мысалы әдет-ғұрып құқығы дәстүр ұғымымен теңестіріледі. Бірақ әдет-ғұрып құқығы әрқашан өз бастауын дәстүрлерден алмайды. Әдет-ғұрып құқығы - мазмұны мен даму деңгейі, адамдардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынастары белгілі бір әлеуметтік топтың немесе қоғамның сана-сезімінің көрінісі ретінде қарастыруға болатын тұтастықтағы ұғым. Әдет-ғұрып құқығы терминінің өзінің көпқырлылығы мен көп мағыналылығы оны қолдануда және зерттеуде елеулі қиындықтар тудырады.

Әдет-ғұрып құқығында адамдардың өзара қарым-қатынастарының құрылымы нақты анықталған. Ол құрылым қазіргі заманғы құқықта да бар. Бұл құқықтық дамудағы сабақтастықты анықтауға негіз болады. Әдет-ғұрып құқығында құқықтар мен міндеттер ұғымы бөлінбеген, олардан жауапкершілік ұғымы да бөлінбеген күйде еді. Бірақ жеке тұлғаның құқығы қауымның (рудың, тайпаның, қоғамның) құқығынан бөлінбеген, ал жауапкершілік қоғамнан аластатушылық сипатта болды, яғни Кеңес дәуіріндегі зерттеушілер арасында әдет-ғұрып құқығында дамыған құқықтағыдай (қазіргі замандағыдай) мәмілегерлік шешімге келу жоқ деген қате пікір орын алған. Сондықтан әдет-ғұрып құқығын алғашқы қауымдық, ерте кездегі, көне сипаттағы деп, т. б. атайды. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, әдет-ғұрып құқығы деп әртүрлі негіздер бойынша (біріккен еңбектің, күнделікті өмірдің, туыстықтың, көршілестіктің, ортақ этникалық бірліктің, т. б. ) біріккен адамдар арасында топтық негізде қалыптасқан әрекеттердің жиынтығы түсініледі. Зерттеулерге қарағанда, бұл құқықтар келісімнің негізінде, яғни олардың қажеттілігіне сенімнің негізінде қалыптасады. Ол ережелерді орындау ерікті түрде болады, бірақ оған қоғам, ру, тайпа қадағалау жасайды және орындалмаса әртүрлі сипаттағы шаралар қолданады.

Әртүрлі нақты факторлардың әсер етуі, әдет-ғұрып құқығының жазылмаған сипатта болуы, әрі бұл жөніндегі деректердің әртүрлілігі әдет-ғұрып құқығы мәселелерін қарастыруда қиындықтар тудырады. Бірақ бірқатар ортақ белгілердің: ортақ территорияның, тілдің, тарихи тәжірибенің, іс жүргізу әдістерінің болуы әдет-ғұрып құқығын ұлттық мәдениеттің бөлігі ретінде қарастыруға негіз болады.

Әдет-ғұрып құқығына төмен баға берудің бірқатар себептерін атап айтуға болады: а) саяси себеп, дәлірек айтқанда Ресей империясының отарлау саясатының жүргізген негізгі бағыттары, Кеңес өкіметі дәуірінің ұстанған саясаты қазақ әдет-ғұрып құқығына жоғары баға беруге кедергі болды. Дегенмен де, қазақ әдет-ғұрып құқығы өзінің өміршеңдігімен сипатталатындығын естен шығармау қажет. Отарлаушылық саясаттың ықпалына қарамастан, көптеген орыс, шетел зерттеушілері, саяхатшылары мен патша тапсырмасымен келген орыс чиновниктері (А. И. Левшин, А. Янушкевич, И. Крафт, Д, Андре, т. б. ) қазақ құқығының басты қағидаларының демократиялық сипатта болғандығын атап айтқан еді; б) құқық - мемлекеттің емес, қоғамның туындысы болып табылады және осы қағиданы ескермеген заңгерлердің әдет-ғұрып құқығына деген теріс көзқарасының болуы оған төмен баға беруге себеп болды; в) Кеңес өкіметі дәуірінде әдет-ғұрып құқығын зерттеуші-ғалымдардың өздері репрессияға ұшырап, еңбектері жойылғаны белгілі. Осының өзі әдет-ғұрып құқығына оңды баға беруге кедергі болды. Сондықтанда қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеуді кеңейту, әрі тереңдету қазіргі күннің өзекті мәселесі болып табылады.

Әдет-ғұрыптар адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуші ретінде бізге көне заманнан белгілі. Мемлекеттік билік тарапынан мақұлданған әдет-ғұрыптар құқықтық мәнге ие болатын және осыдан кейін әдет немесе заң деп аталатын. Сонымен қатар, қазақ әдет-ғұрып құқығында жол, жора, жарғы терминдері де қолданылды. Қазақ Хандығының басқарушылары үнемі қазақ әдет-ғұрып құқығының кодификациясын жасап отырған. Олардың ішінде XVІ ғасырдың басында жасалған “Қасым ханның Қасқа жолы, ” “Есім ханның Ескі жолы, ” Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” атты заң жинақтары белгілі. Бұл топқа қазақ әдет-ғұрып құқығының кейінгі, XІX ғасырдағы қайнар көзі болып табылатын “Ережелерді” де жатқызуға болады. Қазақ әдет-ғұрып құқығының бұл жинақтары жайында қысқаша айтып өтетін болсақ.

“Қасым ханның Қасқа жолы” - Қасым хан (1511-1523) хандық құрған тұста халыққа және билерге сүйеніп, бұрынғы заңға өзгерістер енгізіп, дамытып, қабылданған құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық актінің түпнұсқасы бізге жетпеген, бірақ көптеген зерттеуші-ғалымдардың пікірінше ол бес бөлімнен құралған:

Мүлік заңы (мал-мүлік, жер-су дауларына байланысты бөлім) ;
Қылмыс заңы;
Әскери заң;
Елшілік заң;
Жұртшылық заңы.

“Есім ханның Ескі жолы” - Есім хан (1598-1645 жж. ) Қасым шығарған заңдарға толықтырулар мен өзгерістер енгізіп, “Есім ханның Ескі жолы” деп аталған заң жинағын жасады. Қазақ тарихындағы бұл заң жинағының да түпнұсқасы бізге жеткен жоқ.

Бізге түгел болмаса да келіп жеткен қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі жинақтарының бірі - Тәуке ханның “Жеті Жарғы” заңы. Бірақ бізге бұл заң жинағының XІX ғасырда Г. Спасский мен А. И. Левшин жазып қалдырған кейбір фрагменттері ғана жеткен. Дегенмен де, XVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ қоғамында қолданылған құқықтық нормалардың анализі кейбір зерттеушілерге “Жеті Жарғы” жеті бөлімнен құралған деген негіз береді. Олар:

Жер дауы;
Жесір дауы;
Неке-отбасы қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар;
Сотта іс жүргізу тәртібін реттейтін құқықтық нормалар;
Әскери іс және мемлекетті басқару саласындағы құқықтық нормалар;
Айыптөлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;
Құнтөлеуді көздейтін қылмыстық құқық нормалары;

“Жеті Жарғы” заң жинағын жасауға қазақтың атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. қатысқандығы тарихтан белгілі. “Жеті Жарғы” адам құқықтарын қорғаудағы ерекше құқықтық құжат болып табылғандығында дау жоқ.

Қазақ әдет-ғұрып құқығы билер сотының практикасымен толықтырылып отырды. Прецеденттік құқық - зерттеудің қызығушылық тудыратын объектілерінің бірі болып табылады, ол нақты іс бойынша бидің шығарған шешімі және ол бұдан былай ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынды. Қазақта ауыр дауларды оңай шешкен билер болды. Ол туралы қазақта “Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен” деп билер жайында айтылған фольклорлық деректер көп. Әсіресе мұндай шешімдерді Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. билердің практикасынан көп кездестіруге болады. Тіпті атақты билердің биліктері (үкімдері) ұқсас істерді қарағанда міндетті басшылыққа алынып отыратын болған. Билер соты практикасының мұндай сот прецеденті әдет-ғұрып құқығының бастауларының біріне айналды. Оған, мысалы “Тапқан қуанады, таныған алады, ” “Қанжыға тон сақтайды, тон жан сақтайды, ” “Тұсау ат сақтайды, ат ер сақтайды, ер ел сақтайды, ” “Қара халыққа хан ие, қара жерге халық ие, ” “Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ, ” т. б. сөздері көптеген билердің даулы істі шешкенде қолданып, кейінгі билерге өсиет ретінде қалдыруын ерекше атап айтуға болады.

Қазақ әдет-ғұрып құқығы үнемі қалыптасып, дамып отырды. Барлық әдет-ғұрыптар құқықтың маңызды қайнар көзі болып табылатын билер сотының практикасымен (бидің билігі) толықтырылып, өзгертіліп отырды. Билердің шешімдері XІX ғасырдың екінші жартысына дейін ауызша сипатта болды. Олар көбінесе фольклорлық деректерден көрініс тапты. XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап билердің үкім-шешімдерінің қысқаша мазмұны жазылған кітаптар енгізілген еді. Билер сотының үкімдері кейде жазбаша құжат түрінде жеке ресімделетін.

Қазақ даласындағы соттық прецеденттерге билер алқалы түрде қатысатын. Билер шешімімен қабылданған үкімдер билер сотының практикасында ұқсас істерді шешуде басқа билер үшін үлгі қызметін атқарған. Билер дауға үкім айтқан кезде Майқы би, Едіге би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. атақты билердің шешімдеріне сілтеме жасайтын. Мұның өзі қазақ әдет-ғұрып құқығындағы соттық жүйенің өте жоғары деңгейде болғандығының көрінісі, себебі даулы істі алқалы түрде қарастырған кезде белгілі бір құқықбұзушының кінәлі-кінәсіздігін анықтау оңайырақ.

Істі сотта қарастыру кезінде қазақ әдет-ғұрып құқығы айыпталушының жасын, ақыл-есінің дұрыстығын ескерген. 1867 жылғы “Уақытша ережелер” жобасы бойынша Батыс Сібірдің бас басқармасының ұйғарымында: “Билер қылмыстық істерді қарастыруды екі жағдайда қолға алады:

а) тараптардың шағымы бойынша;

б) жеке тұлғалардың шағымына қарамастан қудалауға жататын қылмыстар мен құқықбұзушылықтар туралы полициялық және өзге де биліктік өкілеттіктері бар органдардың хабарлауы бойынша, ” - делінген.

1893 жылы Тоқмақ төтенше билер съезінде бекітілген Ережеде: “Когда истца нет, и преступление совершено и известно обществу, которое от этого страдает … считать подлежащим наказанию по заявлению должностных лиц о совершенном преступлений, ” - делінген.

Ғылыми әдебиетте Ережелердің пайда болу дәуірі жайлы екі түрлі көзқарастың орын алғандығын белгілі заңгер-ғалым З. Ж. Кенжалиев орынды ескертеді. Ол: “… зерттеушілердің бір тобы: Т. М. Күлтелеев, Ғ. С. Сапарғалиев, Н. Өсеров, т. б. болжам-пікірінше ережелер көшпелі қазақ қоғамына ежелден тән құбылыс. Сахара жұртының құқықтық өмірінің ұзына бойғы тарихында Ережелердің алатын орны бөлек. Ережелердің даму эволюциясы көшпелілердің құқықтық мәдениеті тарихының кішігірім бейнесін береді … десе, зерттеушілердің екінші тобы: С. З. Зиманов, С. С. Сартаев, С. Созақбаев, Ш. Андабеков, т. б. Ережелер XІX ғасырдың ортасында ғана пайда болған дейді. Яғни бұл Ережелер қазақтар Ресей империясының отары болған дәуірінің туындысы мен көрінісі, ” - деп тұжырымдайтынын айтады [9, 83 б. ] . Қолда бар Ережелерге қарасақ, оларды екі топтан, бірі көлемді, екіншісі кішігірім көлемде, мәселелер шешілуінің көп-аздығына байланысты екендігін көреміз. Көлемді Ережелер қоғамдағы көкейкесті мәселелерді (жер, құн, барымта, жесір, мал-мүлік) қамтыса, ал кіші-гірім Ережелер бірлі-жарым мәселелерді (салауат, мал ұрлығы, т. б. ) қамтыған. Ережелердің кейбірі (Тоқмақ Ережесі, Шар Ережесі) 100-ден көп баптардан тұрса, кейбірі санаулы ғана баптарды қамтыған. Демек, Ережелер қазақ қоғамында билер кеңесінің ықпалына, әрі таралу ауқымына қарай қабылданып отырған деген қорытындыға келуге болады.

Қазақ әдет-ғұрып құқығына бір жағынан, елеулі әсер еткен және екінші жағынан оның қайнар көздерінің бірі болған - шариғат нормалары. “Жеті Жарғыда” шариғатқа байланысты бірнеше қағидалар болды. Мәселен, онда “Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады” деген ережелер болды және олардың орындалуы қатаң бақыланып отырды.

Дегенмен шариат нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық жағдайға жете алмады. Олар көбінесе әдет-ғұрып құқығымен тұтастықта болды. Шариғат нормаларының ықпалы әсіресе Қазақстанның отырықшы аудандарында үлкен болды.

Қазақ әдет-ғұрып құқығына Ресей империясының заңдары да, әсіресе Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін, дәлірек айтсақ, отарлау саясатын жүзеге асыру барысында Ресей империясының жүргізген реформаларын енгізу кезінде көп әсер етті.

Ең алдымен жерге қатысты меншік құқығы өзгерді. Бұрын жер рулық-тайпалық қауымның немесе қоғамның меншігі болып есептелген. Патша өкіметі 1868 жылғы “Уақытша ереженің” 210-параграфы бойынша қазақ жерлері мемлекет меншігі ретінде бекітілді. Қазақ жерлері тартып алынып, казак әскерлеріне, бекіністер салуға, келімсек орыс шаруаларына, шетел капиталистеріне, шіркеулерге беріле бастады.

Осы ереже бойынша қазақтың өз жерлері қазақтардың қоғамдық пайдалануына беріледі деп көрсетілді, қазақтар көшіп-қонғанда әдет-ғұрып құқығы қағидаларын басшылыққа алды. “Ереже” бойынша қыстаулар, егер онда үй-жай, қора-қопсы болса қазақтардың жеке меншігінде бола алады деп көрсетілді. (1868 ж. Ереженің 217-параграфы) . Жеке меншікке күзгі жайылымдар, шабындықтар, суғарымдар да беріле бастады.

Міндеттемелік құқыққа да өзгерістер енді. Міндеттемелік құқықта толығымен Ресей империясының заңдары қолданылды.

Жерді жалға беру енді 1867-1868 жылдардағы Ережелер бойынша ауылдық, болыстық қауымдар орыс өкілдері болып табылатын өнеркәсіпшілерге, көпестерге өздеріне тиесілі жерлерін 30 жылға дейін жалға бере алды. Келісім қағаз жүзінде жасалды. Қазақтардың өз арасында қыстауларды, жайылымдарды жалға беру туралы келісімдер жасалып жатты. Төлем ақы ретінде мал пайдаланылды. Ережеде жалға беруші қауым дегенмен іс жүзінде жалға беру және оның ақысын пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында болды.

Төлеңгіттер мен құлдық институты жойылған соң байлардың малын бағуға кедейленген қазақтар жалданды. Оларды жалшы деп атады. Жалдаушы байлар мен жалшының арасында келісім ауызша жасалды. Еңбекақы мал түрінде төленді. Жалшының еңбегі өте ауыр болды.

Неке-отбасы құқығына да өзгерістер енгізілді. Жесір даулары билер сотының қарауында қала берді. Бірақ билер сотының шешіміне уезд бастығына немесе әскери губернаторға шағым жасауға болатын.

1885 жылғы Семей облысы билерінің Қарамола Ережесінде әдет-ғұрып заңдарына өзгерістер енді. Бұл билер съезіне Абай Құнанбаев қатысқан деген дерек бар. 75-баптан тұратын бұл Ереже әдет-ғұрып құқығының барлық салаларын жаңа кезеңге сай етуге әрекет етті.

Қылмыстық әдет-ғұрып құқығы үлкен өзгеріске ұшырады. Бұл саладағы алғашқы өзгерістер 1822 жылғы “Сібір қырғыздарының (қазақтарының) Жарғысы” бойынша жасалған. 1854 жылғы “Сібір қырғыздарына (қазақтарына) империяның жалпы заңдарын қолдану туралы” заңға сәйкес империя заңдары бойынша қаралатын қылмыстардың қатары кеңейтілді. Талион (“қанға-қан”) принципі, кісі өліміне құн төлеу жойылды. Бірақ құн төлеу қазақтар арасында жалғаса берді. Оған дәлел Қарамола Ережесіндегі (1885 ж. ) құнның құрамы туралы 26-бап.

Қарамола Ережесінде “Әркім өзі үшін өзі күйеді. Малы жоқ деген сөз алынбасын. Бірақ құн турасындағы дауларда мал тартады. Өлтірісіп серік болғандар”. (62-бап), “Кескен адамның малы жоқ болса, айып орнына абақты бұйырады”. Бұл нормалардан қазақтардың бұрынғы қылмыс үшін ру болып ұжымдық жауапты болудың орнына, әркім өзі үшін жауапты деген қағиданы көреміз. Сондай-ақ абақтыға қамау да бұрын қазақта болмаған, тек Ресейге қосылғаннан кейін ғана қолданылды. Дегенмен қазақтар өз ішіндегі дауларды өздері шешуге тырысты. Қарамола Ережесінде: “Қазақтың өз арасында болатын дауларға орыстан яки ноғайдан уәкілдік алып кіріспесін, ” - делінді (70-бап) .

Сонымен қатар, дәстүрлі қазақ қоғамында билер сотының да өзіндік ерекшеліктері болғанын айта кеткен жөн.

Билер сотында әдет-ғұрып құқығын білумен қатар шешендік өнерді меңгеру де өте маңызды болды. Және де билер сотының тағы бір ерекшелігі бұл соттың негізгі мақсаты тараптардың істе жеңуі немесе жеңілуі емес, мәмілеге келуі болып табылады. Ш. Уәлиханов жазғандай, би болу үшін көшпенді халықтың алдында өзінің құқықтық білімі мен шешендік өнерін көрсетуі тиіс еді. Осыдан кейін ол адамның аты бүкіл қазақ даласына жететін. Яғни би атағын алу бұдан былай соттық және адвокаттық практикаға патент ретінде болған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.