Еңбек құқығы саласындағы тәртіптік жауапкершілік
КІРІСПЕ
1 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ТӘРТІПТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК: ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ, ТҮРЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесі
1.2 Еңбек құқығы теориясы бойынша тәртіптік жауапкершілік ұғымы
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТШІЛЕРДІҢ ТӘРТІПТІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ҰҒЫМЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілігі түсінігі және оның мәні
2.2 Мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза: түсінігі және оның түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ТӘРТІПТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК: ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ, ТҮРЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесі
1.2 Еңбек құқығы теориясы бойынша тәртіптік жауапкершілік ұғымы
2 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТШІЛЕРДІҢ ТӘРТІПТІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ҰҒЫМЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілігі түсінігі және оның мәні
2.2 Мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза: түсінігі және оның түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Жұмыста мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесін, еңбек құқығы теориясы бойынша тәртіптік жауапкершілік ұғымын, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілігі түсінігі мен оның мәнін, мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза түсінігі және оның түрлерін жан-жақты талдаулар жасауға арналған.
Жұмыстың өзектілігі.
Мемлекеттік қызмет институты әр мемлекеттің ең маңызды сұрақтарына жатады және мамандық саясаты, мемлекеттің жалпы саясаттың бөлімі болып табылады. Ол да белгілі, яғни мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттің саясатын әзірлейді және оны жүзеге асырады. Мемлекеттің атағы көбінесе қызметкерлерге байланысты.
«2030 бағдарламасы» мемлекеттік саясаттың негізгі приоритеттердің аппараттарының толық жүйесін құру [1, 25 б]. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстанда арнайы орган құрылды – мемлекеттік қызмет агенттігі. Оның негізгі мақсаты – біртұтас мамандық саясатын әзірлеу және жүзеге асыру, мемлекеттік қызметкерлерді дайындау, оларды әлеуметтік және құқықтық көмегімен қамтамасыз ету.
Мамандық саясаттың реформасы 1998 жылы басталды және осы күнге дейін аяқталды деп айтуға болмайды. Оған байланысты 1999 жылы 23 – шілде айында «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң [2] қабылданған және мемлекеттік қызмет сұрақтарын реттейтін бүкіл нормативтік базасы өзгертілді.
Жаңа Қазақстанның мамандық саясатына байланысты мемлекет «карьерлық қызмет» жүйе жолына көшті. Бұл жүйенің де жақсы жақтары бар, бірақ заңгерлердің, саясаттанушылардың бұл сұраққа басқа да көзқарастары бар.
Әлемдегі тәжірибе көрсетеді – ең пайдалы, қолайлы, жалдамалы жүйе болып табылады. Ол мысалы АҚШ және Канада мемлекеттерінде бар. Мемлекеттiк қызмет атқару қоғам мен мемлекет тарапынан ерекше сенiм бiлдiру болып табылады және мемлекеттiк қызметшiлердің адамгершілiгiне және моральдық-этикалық бейнесiне жоғары талаптар қояды.
Қоғам мемлекеттік қызметшi өзiнiң барлық күш-жiгерiн, бiлiмi мен тәжiрибесiн атқаратын кәсiби қызметiне жұмсайды, өзiнiң Отаны - Қазақстан Республикасына адал да қалтқысыз қызмет етедi деп сенiм бiлдiредi.
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерiнің ар-намыс кодексi [3] (Мемлекеттiк қызметшiлердiң қызмет этикасы ережелерi) (бұдан әрi - Кодекс), «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 жылғы 2 шiлдедегi Қазақстан Республикасының Заңына [4] және жалпы қабылданған моральдық-этикалық нормаларға сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерi мiнез-құлқының негiзгi стандарттарын белгiлейдi.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда «мемлекеттік қызмет» ұғымының түсінігі болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б.) қызметшілердің қызметтік лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы жатқызылды.
Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер мемлекеттік қызметшілер болып саналды. Мұндай жағдай 1995 жылға дейін сақталып келді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік қызметке кірудің және мемлекеттік қызметші лауазымына үміткерге қойылатын негізгі қағиданы белгіледі [5, 33 б. 4-т.].
Жұмыста мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесін, еңбек құқығы теориясы бойынша тәртіптік жауапкершілік ұғымын, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілігі түсінігі мен оның мәнін, мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза түсінігі және оның түрлерін жан-жақты талдаулар жасауға арналған.
Жұмыстың өзектілігі.
Мемлекеттік қызмет институты әр мемлекеттің ең маңызды сұрақтарына жатады және мамандық саясаты, мемлекеттің жалпы саясаттың бөлімі болып табылады. Ол да белгілі, яғни мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттің саясатын әзірлейді және оны жүзеге асырады. Мемлекеттің атағы көбінесе қызметкерлерге байланысты.
«2030 бағдарламасы» мемлекеттік саясаттың негізгі приоритеттердің аппараттарының толық жүйесін құру [1, 25 б]. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстанда арнайы орган құрылды – мемлекеттік қызмет агенттігі. Оның негізгі мақсаты – біртұтас мамандық саясатын әзірлеу және жүзеге асыру, мемлекеттік қызметкерлерді дайындау, оларды әлеуметтік және құқықтық көмегімен қамтамасыз ету.
Мамандық саясаттың реформасы 1998 жылы басталды және осы күнге дейін аяқталды деп айтуға болмайды. Оған байланысты 1999 жылы 23 – шілде айында «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң [2] қабылданған және мемлекеттік қызмет сұрақтарын реттейтін бүкіл нормативтік базасы өзгертілді.
Жаңа Қазақстанның мамандық саясатына байланысты мемлекет «карьерлық қызмет» жүйе жолына көшті. Бұл жүйенің де жақсы жақтары бар, бірақ заңгерлердің, саясаттанушылардың бұл сұраққа басқа да көзқарастары бар.
Әлемдегі тәжірибе көрсетеді – ең пайдалы, қолайлы, жалдамалы жүйе болып табылады. Ол мысалы АҚШ және Канада мемлекеттерінде бар. Мемлекеттiк қызмет атқару қоғам мен мемлекет тарапынан ерекше сенiм бiлдiру болып табылады және мемлекеттiк қызметшiлердің адамгершілiгiне және моральдық-этикалық бейнесiне жоғары талаптар қояды.
Қоғам мемлекеттік қызметшi өзiнiң барлық күш-жiгерiн, бiлiмi мен тәжiрибесiн атқаратын кәсiби қызметiне жұмсайды, өзiнiң Отаны - Қазақстан Республикасына адал да қалтқысыз қызмет етедi деп сенiм бiлдiредi.
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерiнің ар-намыс кодексi [3] (Мемлекеттiк қызметшiлердiң қызмет этикасы ережелерi) (бұдан әрi - Кодекс), «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 жылғы 2 шiлдедегi Қазақстан Республикасының Заңына [4] және жалпы қабылданған моральдық-этикалық нормаларға сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерi мiнез-құлқының негiзгi стандарттарын белгiлейдi.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда «мемлекеттік қызмет» ұғымының түсінігі болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б.) қызметшілердің қызметтік лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы жатқызылды.
Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер мемлекеттік қызметшілер болып саналды. Мұндай жағдай 1995 жылға дейін сақталып келді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік қызметке кірудің және мемлекеттік қызметші лауазымына үміткерге қойылатын негізгі қағиданы белгіледі [5, 33 б. 4-т.].
1 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: 1998. – 70 б.
2 Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет туралы заңы 23 шілде 1999 ж. // Егемен Қазақстан, 1999 ж. – 2 тамыз.
3 Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерiнің осы ар-намыс кодексi 3 мамыр 2005 ж. – Алматы, 2006. – 45 б.
4 «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 жылғы 2 шiлдедегi Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан, 1998 – 15 шілде.
5 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 2008. – 98 б.
6 Баянов Е.Б. Мемлекеттік қызмет. – Алматы, 2005. – 101 б.
7 Уваров В. В. Государственная служба, концепция правовой обеспечении. - Алматы, 2000. – С. 221.
8 Токтыбеков А.А., Досымбекова М.С. О концепции реформирования государственной службы в Казахстане. - Алматы, 1996. – С.158.
9 А.Қ.Исабеков, Д.О.Құсаинов. Әкімшілік құқық (Оқұ құралы). - Алматы Қазақ университеті 2013, - 256 б.
10 1995 ж. 21-желтоқсандағы «ҚР-ның ішкі істер органдары туралы» заңы // Егемен Қазақстан, 1995 – 30 желтоқсан.
11 «Авариялық құтқару және құтқарушылардың мәртебесі туралы» заң // Егемен Қазақстан, 1997, - 3 сәуір.
12 «ҚР-ның дипломатиялық қызметі туралы» заң // Егемен Қазақстан, 2002, - 17 наурыз.
13 «ҚР-ның қаржы полициясы органдары туралы» заң // Егемен Қазақстан, 2002, - 4 шілде.
14 «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» заң // Егемен Қазақстан, 2005, - 18 шілде.
15 «ҚР-сы саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының реестрін бекіту және саяси мемлекеттік қызметшілерге тәртіптік жазалар қолданудың тәртібі туралы Ереже» // ҮПАЖ, 1999, - №2.
16 «Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының реестрін және әкімшілік мемлекеттік қызметшілер санаттарының тізбесін бекіту туралы ереже» // ҮПАЖ, 1999, - №45.
17 «Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту туралы» // ҮПАЖ, 1999 .- №45.
18 «Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілеріне тәртіптік жазалар қолдану Ереже» // ҮПАЖ, 1999, - №45.
19 «Мемлекеттік әкімшілік қызметшілерді аттестациядан өткізу Ережелерін бекіту туралы» 2000 ж. 21-қаңтар // ҮПАЖ, 2004 . - №1.
20 «Мемлекеттік қызмет өткеру тәртібі туралы Ереже» 2000, 10 наурыз// ҮПАЖ, 2000,. №7. - №10.
21 «Қазақстан Республикасы саяси мемлекеттік қызметшілер антының мәтінін және Қазақстан Республикасы саяси мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту туралы ереже» 2000 . 13-сәуірдегі // ҮПАЖ, 2000, - № 13.
22 «Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы мемлекеттік қызмет академиясының мәселелері туралы» 1998ж. 12-қарашадағы өкімі // ҮПАЖ, 1998, - № 25.
23 «Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігі туралы Ереже» 1999 ж. 3-желтоқсандағы // ҮПАЖ, 1999, - №40.
24 «Мемлекеттік қызметтің кадр резерві туралы ереже» 2003. 4-желтоқсандағы // ҮПАЖ, 2003, -№ 39.
25 «Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттары бойынша тізілімін бекіту туралы ереже» 2004 ж. 17-қаңтар // ҮПАЖ, 2004, - № 38.
26 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметшілерін қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру ережесі» 2004 ж. 11-қазан // ҮПАЖ, 2004, - №36.
27 «Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының кадрларын даярлау және біліктілігін арттыруды одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы ереже» 2005 ж. 31 мамыр // ҮПАЖ, 2005, -№16.
28 «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы тәртіптік кеңестері туралы Ереже» 2005 ж. 30-маусым // ҮПАЖ, 2005, - №18.
29 Тайғамитов.Ғ.Д. Оспанова.Ж. Кедендік әкімшілік жүргізу. – Алматы, Қазақ университеті, 2013, - 240 б.
30 2000 ж. 10 наурыз Мемлекеттік қызметті өткеру туралы Ереже // ҮПАЖ, 2000, - №22.
2 Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет туралы заңы 23 шілде 1999 ж. // Егемен Қазақстан, 1999 ж. – 2 тамыз.
3 Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерiнің осы ар-намыс кодексi 3 мамыр 2005 ж. – Алматы, 2006. – 45 б.
4 «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 жылғы 2 шiлдедегi Қазақстан Республикасының Заңы // Егемен Қазақстан, 1998 – 15 шілде.
5 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 2008. – 98 б.
6 Баянов Е.Б. Мемлекеттік қызмет. – Алматы, 2005. – 101 б.
7 Уваров В. В. Государственная служба, концепция правовой обеспечении. - Алматы, 2000. – С. 221.
8 Токтыбеков А.А., Досымбекова М.С. О концепции реформирования государственной службы в Казахстане. - Алматы, 1996. – С.158.
9 А.Қ.Исабеков, Д.О.Құсаинов. Әкімшілік құқық (Оқұ құралы). - Алматы Қазақ университеті 2013, - 256 б.
10 1995 ж. 21-желтоқсандағы «ҚР-ның ішкі істер органдары туралы» заңы // Егемен Қазақстан, 1995 – 30 желтоқсан.
11 «Авариялық құтқару және құтқарушылардың мәртебесі туралы» заң // Егемен Қазақстан, 1997, - 3 сәуір.
12 «ҚР-ның дипломатиялық қызметі туралы» заң // Егемен Қазақстан, 2002, - 17 наурыз.
13 «ҚР-ның қаржы полициясы органдары туралы» заң // Егемен Қазақстан, 2002, - 4 шілде.
14 «Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» заң // Егемен Қазақстан, 2005, - 18 шілде.
15 «ҚР-сы саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының реестрін бекіту және саяси мемлекеттік қызметшілерге тәртіптік жазалар қолданудың тәртібі туралы Ереже» // ҮПАЖ, 1999, - №2.
16 «Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының реестрін және әкімшілік мемлекеттік қызметшілер санаттарының тізбесін бекіту туралы ереже» // ҮПАЖ, 1999, - №45.
17 «Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту туралы» // ҮПАЖ, 1999 .- №45.
18 «Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілеріне тәртіптік жазалар қолдану Ереже» // ҮПАЖ, 1999, - №45.
19 «Мемлекеттік әкімшілік қызметшілерді аттестациядан өткізу Ережелерін бекіту туралы» 2000 ж. 21-қаңтар // ҮПАЖ, 2004 . - №1.
20 «Мемлекеттік қызмет өткеру тәртібі туралы Ереже» 2000, 10 наурыз// ҮПАЖ, 2000,. №7. - №10.
21 «Қазақстан Республикасы саяси мемлекеттік қызметшілер антының мәтінін және Қазақстан Республикасы саяси мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту туралы ереже» 2000 . 13-сәуірдегі // ҮПАЖ, 2000, - № 13.
22 «Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы мемлекеттік қызмет академиясының мәселелері туралы» 1998ж. 12-қарашадағы өкімі // ҮПАЖ, 1998, - № 25.
23 «Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігі туралы Ереже» 1999 ж. 3-желтоқсандағы // ҮПАЖ, 1999, - №40.
24 «Мемлекеттік қызметтің кадр резерві туралы ереже» 2003. 4-желтоқсандағы // ҮПАЖ, 2003, -№ 39.
25 «Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттары бойынша тізілімін бекіту туралы ереже» 2004 ж. 17-қаңтар // ҮПАЖ, 2004, - № 38.
26 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметшілерін қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру ережесі» 2004 ж. 11-қазан // ҮПАЖ, 2004, - №36.
27 «Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының кадрларын даярлау және біліктілігін арттыруды одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы ереже» 2005 ж. 31 мамыр // ҮПАЖ, 2005, -№16.
28 «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы тәртіптік кеңестері туралы Ереже» 2005 ж. 30-маусым // ҮПАЖ, 2005, - №18.
29 Тайғамитов.Ғ.Д. Оспанова.Ж. Кедендік әкімшілік жүргізу. – Алматы, Қазақ университеті, 2013, - 240 б.
30 2000 ж. 10 наурыз Мемлекеттік қызметті өткеру туралы Ереже // ҮПАЖ, 2000, - №22.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Жұмыста мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесін,
еңбек құқығы теориясы бойынша тәртіптік жауапкершілік ұғымын, мемлекеттік
қызметшілердің тәртіптік жауапкершілігі түсінігі мен оның мәнін,
мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза түсінігі және оның
түрлерін жан-жақты талдаулар жасауға арналған.
Жұмыстың өзектілігі.
Мемлекеттік қызмет институты әр мемлекеттің ең маңызды сұрақтарына
жатады және мамандық саясаты, мемлекеттің жалпы саясаттың бөлімі болып
табылады. Ол да белгілі, яғни мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттің саясатын
әзірлейді және оны жүзеге асырады. Мемлекеттің атағы көбінесе
қызметкерлерге байланысты.
2030 бағдарламасы мемлекеттік саясаттың негізгі приоритеттердің
аппараттарының толық жүйесін құру [1, 25 б]. Қойылған мақсатқа жету үшін
Қазақстанда арнайы орган құрылды – мемлекеттік қызмет агенттігі. Оның
негізгі мақсаты – біртұтас мамандық саясатын әзірлеу және жүзеге асыру,
мемлекеттік қызметкерлерді дайындау, оларды әлеуметтік және құқықтық
көмегімен қамтамасыз ету.
Мамандық саясаттың реформасы 1998 жылы басталды және осы күнге дейін
аяқталды деп айтуға болмайды. Оған байланысты 1999 жылы 23 – шілде айында
Мемлекеттік қызмет туралы Заң [2] қабылданған және мемлекеттік қызмет
сұрақтарын реттейтін бүкіл нормативтік базасы өзгертілді.
Жаңа Қазақстанның мамандық саясатына байланысты мемлекет карьерлық
қызмет жүйе жолына көшті. Бұл жүйенің де жақсы жақтары бар, бірақ
заңгерлердің, саясаттанушылардың бұл сұраққа басқа да көзқарастары бар.
Әлемдегі тәжірибе көрсетеді – ең пайдалы, қолайлы, жалдамалы жүйе
болып табылады. Ол мысалы АҚШ және Канада мемлекеттерінде бар. Мемлекеттiк
қызмет атқару қоғам мен мемлекет тарапынан ерекше сенiм бiлдiру болып
табылады және мемлекеттiк қызметшiлердің адамгершілiгiне және моральдық-
этикалық бейнесiне жоғары талаптар қояды.
Қоғам мемлекеттік қызметшi өзiнiң барлық күш-жiгерiн, бiлiмi мен
тәжiрибесiн атқаратын кәсiби қызметiне жұмсайды, өзiнiң Отаны - Қазақстан
Республикасына адал да қалтқысыз қызмет етедi деп сенiм бiлдiредi.
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерiнің ар-намыс кодексi
[3] (Мемлекеттiк қызметшiлердiң қызмет этикасы ережелерi) (бұдан әрi -
Кодекс), Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы 1998 жылғы 2 шiлдедегi
Қазақстан Республикасының Заңына [4] және жалпы қабылданған моральдық-
этикалық нормаларға сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерi
мiнез-құлқының негiзгi стандарттарын белгiлейдi.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекеттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б.) қызметшілердің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы
жатқызылды.
Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер мемлекеттік
қызметшілер болып саналды. Мұндай жағдай 1995 жылға дейін сақталып келді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік қызметке
кірудің және мемлекеттік қызметші лауазымына үміткерге қойылатын негізгі
қағиданы белгіледі [5, 33 б. 4-т.].
1995 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президентінің
Мемлекеттік қызмет туралы заң күші бар жарлығы шықты – бұл, шындығында,
мемлекеттік қызметке арнайы арналған бірінші нормативтік-құқықтық акт еді.
Ол қазіргі кездегі қолданыстағы 1999 жылы 23-шілдеде қабылданған.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып, ауыстырылды.
Аталған заңда мемлекеттік қызметші мен мемлекеттік қызмет ұғымдарына
жаңа мән-мағына берілген. Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік
органдарда, кез келген мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік
жоғары оқу орындарының қызметшілері мемлекеттік қызметшілер болып
саналмайды), мемлекеттік лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады.
Мемлекеттік қызметшілерге көтермелеу шараларын тек оларды қолдануға
құқық берілген органдар мен лауазымды адамдар ғана қолдана алады. Бұл
орайда олар тек тиісті нормативтік актілермен қаралған көтермелеулерді ғана
өздеріне берілген биліктің шегінде жөне белгіленген тәртіппен қолдануға
міндетті. Көтермелеумен қатар заңнамалар, қажет болған кезде, мемлекеттік
қызметшілердің заңдық жауаптылығын қарайды, атап айтқанда: тәртіптік,
әкімшілік, материалдық және қылмыстық.
Осы жұмыстың өзектілігі мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын
тәртіптік жауапкершлік ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
зерттеу қажеттілігінен туындайды.
Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік органдарда, кез келген
мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік жоғары оқу орындарының
қызметшілері мемлекеттік қызметшілер болып саналмайды), мемлекеттік
лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстандық заң ғылымында мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік
жауапкершілік мәселелері, яғни оның кешендiк сипаты жүйелi түрде толық
зерттелiнбеген.
Жұмысты жазу барысында атақты отандық және ресей ғалымдарының еңбектері
қолданылды: А.А Токтыбеков, М.С., Досымбекова В. Уваров, Е.Б. Баянов,
С.С.Алексеев, С.Н.Братусь, О.С.Иоффе, О.Э. Лейст, И.С.Самощенко,
М.Д.Шаргородский, А.С.Пашков, С.С.Карийский, Е.А.Кленов, П.С.Стависский,
Л.А.Сыроватский, Е.Б.Хохлов.
Дипломдық жұмыстың пәнi және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
институтының құқықтық аспектiлерi болып табылады.
Зерттеудiң пәнін мемлекеттік қызмет мәні, мемлекеттік қызметшілердің
құқықтық мәртебесі, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
институтының түсінігі, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жаза түсінігі,
түрлері және олардың ерекшеліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік
жауапкершілік институтын реттеудi, яғни мемлекеттік қызметшілердің
тәртіптік жауапкершілігіне қатысты ұлттық заңдарды, сондай-ақ, доктринаны
зерттей отырып, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
институтының тарихи-құқықтық және еңбектік-құқықтық аспектiде талдау
жасауды және оны шешуге қатысты нақты теориялық қорытындылар мен ұсыныстар
жасауды мақсат етiп қояды.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi
шешу көзделедi:
- мемлекеттік қызмет мәнін, мемлекеттік қызметшілердің құқықтық
мәртебесін айқындау;
- мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік институтының
түсінігін, тәртіптік теріс қылық құрамын зерттеу;
- мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза түсінігі,
түрлері және олардың ерекшелігіне кешендi теориялық талдау жасау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазақстан Республикасының еңбек, әкімшілік заңдарын, мемлекеттік
қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жауапкершіліктің шарттық тәжiрибесiн,
еңбек құқығы қалыптары мен доктринасын ескере отырып, кешендi түрде
мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік мәселелері теориялық
және тәжiрибелiк тұрғыда зерттелiндi.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық
маңыздылығы.
Мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік мәселелері
республикамыз үшін еңбек құқығындағы жан-жақты зерттеуді қажет ететін
институттың бірі. Мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
аясындағы қатынастарды шешуде тәжірибені қолдану тәртіптік жазалардың
негізгі белгілерін анықтауға көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Жұмыстың бағытын таңдауда мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік
жауапкершіліктерінің түсінігін, түрлерін, және оның қолдану ерекшеліктерін
объективті зерттеу қажеттілігіне бағытталған.
Танымдық жалпы ғылыми диалектикалық әдісі негізінде зерттелген
тәртіптік жауапкершілік туралы ойлар жұмыстың әдістемелік негізі болды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында автор зерттеулердің жеке-ғылыми
әдістерін: талдау мен синтез әдістерін, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-
құрылымдық және жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау
әдістерін пайдаланды. Қолданыстағы отандық еңбек және әкімшілік заңдарын,
құқық қолдану тәжірибесін зерделеу салыстырмалы-құқықтық әдіс көмегімен
жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық, ресейлік
заңгерлердің еңбегі құрады. Жұмыс тақырыбының кешендік сипаты отандық және
ресейлік заңи әдебиеттерге негізделген.
Тәртіптік жауапкершілік институтының құқықтық табиғатын талдауда, оны
ұлттық-құқықтық құралмен қамтамасыз етуде автор ішкі мемлекеттік заңдарға,
доктринаға сүйенді.
Қолданылған оқулықтар, монографиялар, тәртіптік жауапкершілік мәселесі
бойынша талдаулар, белгілі бір ғылыми тәжірибелер авторға дипломдық жұмыс
бойынша мәселені терең ұғындырды.
1 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ТӘРТІПТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК: ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ,
ТҮРЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесі
Мемлекеттік қызметшілер құқық субъектілері ретінде демократия мен
құқық негізінде экономика, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси аяларын
басқару, қазақстан мемлекеттілігін нығайту және қоғамды реформалау сияқты
міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқарады.
Елімізде қоғам мен мемлекет өмірінің барлық аяларында жүргізіліп
жатқан қайта құруға байланысты түбегейлі өзгерістер мемлекеттік
қызметшілерге қойылатын жаңа талаптар туғызды.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттік аппараттың қызметі
нарықтық реформаларды жүзеге асырудың міндеттеріне толығынан сай келмейтін
болғандықтан мемлекеттік қызметті реформалаудың қажеттігі пайда болды.
Реформалаудың мақсаты қазіргі және келешектегі саяси және экономикалық
жағдайларда жұмыс істей алатын қабілетті жаңа үлгідегі мемлекеттік аппарат,
жоғары кәсіби білікті, құзыретті, тиімді жөне тәртіпті аппарат құру. Бұл
міндетті шешу мемлекеттік қызметшілердің тиісті құқықтық мәртебесін
белгілеуді де қамтиды.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекеттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б.) қызметшілерінің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы жатқызылды
[6, 45 б]. Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер
мемлекеттік қызметшілер болып саналды.
Мұндай жағдай 1995 ж. дейін сақталып келді. ҚР-ның 1995 ж.
Конституциясы мемлекеттік қызметкелердің және мемлекеттік қызметші
лауазымына үміткерге қойылатын негізгі қағиданы белгіледі [5, 4 т., 33 б.].
1995 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік
қызмет туралы заң күші бар жарлығы шықты, бұл шындығында, мемлекеттік
қызметке арнайы арналған бірінші нормативтік-құқықтық акт еді.
Ол қазіргі кездегі қолданыстағы 1999 жылы 23-шілдеде қабылданған.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып, ауыстырылды. Аталған заңда
мемлекеттік қызметші мен мемлекеттік қызмет ұғымдарына жаңа мән мағына
берілген.
Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік органдарда, кез келген
мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік жоғары оқу орындарының
қызметшілері мемлекеттік қызметшілер болып саналмайды), мемлекеттік
лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады. Мемлекеттік қызметшілер
лауазымдары оларды жасақтау мақсаттарына қарай саяси және әкімшілік
лауазымдарға бөлінеді [7, 21 б]. Мемлекеттік саяси қызметші тағайындалуы
(сайлануы), босатылуы және қызметі саяси айқындаушы сипатта болатын және
саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін мемлекеттік
қызметші.
Саяси лауазымдарға:
1. ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
2. ҚР-сы Парламентінің Палаталары жөне Парламент Палаталарының
Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
3. ҚР-сы Жоғарғы Сот аппаратының басшысы, оның орынбасарлары;
4. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
5. Орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар), олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады. Саяси лауазымдарға Президент белгілейтін өзге лауазымдар да
жатқызылуы мүмкін.
Мемлекеттік әкімшілік қызметші-мемлекеттік саяси қызметшілердің
құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық
өкілеттікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші.
Сонымен мемлекеттік қызметшілерді жоғарыдағыдай екі топқа бөлудің
негізгі мақсаты мемлекеттік қызмет аясында демократияландыруды қамтамасыз
ету, саяси қызметке тағайындалатындардың шегін белгілеу, оларға байланысты
кәсіби қызметшілердің ауысуларын болдырмау, сөйтіп мемлекеттік аппараттың
қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу және оның тиімділігін арттыру.
Мемлекеттік лауазымдарды осылай бөлудің негізінде аталған заңда
мемлекеттік қызмет ұғымының анықтамасы берілген.
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі [8, 32 б].
Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы, мемлекеттің шешетін барлық
мәселелерінің ішінде кадрлар, ең алдымен басшылар туралы мәселе негізгі
болып табылатындығымен айқындалады.
Тек мемлекеттік аппарат реформаларды, жаңа идеялар мен заңдық
ережелерді жүзеге асыруға міндетті, бірақ басқару қызметінде болатын
кемшіліктердің көпшілігі аппаратшылардың кейбір бөлігінің
қабілетсіздігімен, қей кезде тіпті реформалық бағдарламаларды қабыл
алмауымен, одан бетер олардың сыбайлас жемқорлығымен байланысты екендігі
белгілі. Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі.
Мемлекеттің мықты кадр потенциалын тиімді етіп пайдалану болашақта
тұратын жалпы ұлттық міндет. Әр түрлі саясаткерлер келеді, кетеді, ал
мемлекеттік басқару машинасы барлық жағдайларда да қалтқысыз жұмыс істеуге
тиіс.
Мемлекеттік қызметті реформалау жөніндегі жүргізіліп жатқан ша-ралар
мемлекеттік аппараттың дәл, ұтымды және үнемді қызметін қамтамасыз етуге,
оны партиялық немесе топтық мүдделерге пайдалану мүмкіндігін болдырмауға
бағытталған. Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы, мемлекеттің шешетін барлық
мәселелерінің ішінде кадрлар, ең алдымен басшылар туралы мәселе негізгі
болып табылатындығымен айқындалады.
Мемлекеттік қызметтің принциптері мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
қызмет атқару жүйесіндегі аса маңызды заңдылықтарды белгілейді. Олар
мемлекеттік қызметтің жүйесінде пайда болатын қатынастардың маңыздылығын,
заңдылығын және өлеуметтік құндылығын қамтиды.
Мемлекеттік қызметтің құқықтық принциптерінің болмауы зорлық-
зомбылыққа, ең жаман мағынадағы төрешілдікке, бытыраңқылыққа, заңсыздыққа,
әділетсіздікке әкеп соғады.
Мемлекеттік қызмет туралы заңның 3-бабында [2] мемлекеттік қызметтің
төмендегідей принциптері белгіленген.
1. Зандылық принципі мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін
атқарған және олардың құқықтарын қамтамасыз еткен кезде ҚР-сы Конституциясы
мен заңдарының өзге нормативтік құқықтық актілерден жоғары күші
болатындығын білдіреді.
Бұл Конституцияның 4-бабының 2 тармағы [5] ел Конституциясының ең
жоғары заңдық күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей
қолданылады деген қағидаға негізделеді. Конституция мемлекеттің Ата заңының
-оның Конституциясының ең жоғары заң күші болатын жүйе құруды болжайды, ал
барлық өзге нормативтік құқықтық актілер соған сәйкес болуға тиіс.
Мемлекеттік қызметші құқықтық актілерді, азаматтардың құқықтарын қатал
сақтауға, оларды жүзеге асыру мен қорғау үшін барлық қажетті мүмкіндіктерді
жасауға міндетті. Заңдылық идеясын іске асырудың мынадай бағыттарын атап
айтуға болады: қызметші азаматтар мен ұйымдардың заңдарды орындауына қол
жеткізуге тиіс, оның өзі заңдарды сақтауға тиіс, оның құқықтары қорғалатын
болуға тиіс. Мемлекеттік қызметші құқықтық актілерді, азаматтардың
құқықтарын қатал сақтауға, оларды жүзеге асыру мен қорғау үшін барлық
қажетті мүмкіндіктерді жасауға міндетті. Заңдылық идеясын іске асырудың
мынадай бағыттарын атап айтуға болады: қызметші азаматтар мен ұйымдардың
заңдарды орындауына қол жеткізуге тиіс, оның өзі заңдарды сақтауға тиіс,
оның құқықтары қорғалатын болуға тиіс.
2. Қазақстандық патриотизм принципі, (гректің раігіоіез-отандас,
раігіз-отан дегенді) - мемлекеттік кызметшінің өз Отанын, халқын
сүйетіндігін, оларға деген терең сезімін, берілгендігін, Республиканың
тәуелсіздігін нығайтуға, онда өркениетті демократиялық қоғам құруға, елдің
экономикасы мен мәдениетін, ең алдымен өз халқының тілі мен дінін дамытуға
бар білімі мен күш-жігерін аянбай жұмсайтындығын білдіреді.
3. Мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесініғң біртұтастық принципі.
Бұл Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған тармақтардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады деген Конституцияның 3-бабының 4-
тармағына негізделген.
Сонымен бірге бұл биліктің әрбір тармағының атқаратын қызметінің
аражігін ажыратуды, нақтылап белгілеуді көздейді. Олардың әрқайсысының
белгілі бір шамада дербес болатынын, өз функцияларын орындағанда
белгіленген шекте тәуелсіз екендігін білдіреді. Мемлекеттік қызметші
құқықтық актілерді, азаматтардың құқықтарын қатал сақтауға, оларды жүзеге
асыру мен қорғау үшін барлық қажетті мүмкіндіктерді жасауға міндетті.
Заңдылық идеясын іске асырудың мынадай бағыттарын атап айтуға болады:
қызметші азаматтар мен ұйымдардың заңдарды орындауына қол жеткізуге тиіс,
оның өзі заңдарды сақтауға тиіс, оның құқықтары қорғалатын болуға тиіс.
Солай бола тұра бұл принциптің мәнінен мемлекеттік қызметшінің заң
шығарушы (өкілді) органның депутаты болуға қүқы болмайтындығы туындайды.
Немесе керісінше: депутаттар мемлекеттік қызметте бола алмайды.
Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдындағы басымдық принципі.
Бұл Қазақстанның заңнамаларындағы жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің
адам мен азаматтың құқықтары мсн бостандықтарын білуге, сақтауға және
қорғауға міндеттейді.
Қазақстанда кұрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамнын ең қымбат
қазына екендігін тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мудделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері үшін Мемлекеттік қызмет
туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік қызметшілердін жауапкершіліктері
болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар
принципі Конституцияның 33-бабының 4-тармағында [5] бекітілген.
Оның мәні мынада, мемлекеттік қызметке қабылдаған кезде нәсіліне,
жынысына, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, мүліктік және лауазымдық
жағдайына, тұрақты тұратын жеріне, дініне, иланымына, қоғамдық
бірлестіктерге қатыстылығына байланысты қандай да болсын тікелей немесе
жанама шектеулер қоюға болмайды.
Мемлекеттік қызметке кіру мүмкіндігі Қазақстанның азаматы болуына,
жасына және мемлекеттік қызметшілер үшін қойылатын басқа талаптармен ғана
байланысты. Қазақстанда кұрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамнын ең
қымбат қазына екендігін тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мудделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері үшін
Мемлекеттік қызмет туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік
қызметшілердін жауапкершіліктері болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі принципі ҚР- сы
Конституциясының 24-бабының 1-тармағында бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді [5].
Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары біліктілік принципі
мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға) кандидатты іріктеген кезде
пайдаланылатын негізгі белгілер. Басымдық ең лайықтыға, жақсы дайындығы
барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс-жүзінде өзінің
ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге беріледі.
Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең төлеу принципі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 2-тармағында бекітілген
әркімнің өз еңбегі үшін бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар деген
ережеге негізделеді [5]. Қазақстанда кұрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін
адамнын ең қымбат қазына екендігін тану және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мудделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері
үшін Мемлекеттік қызмет туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік
қызметшілердін жауапкершіліктері болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттігі
шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынысты мемлекеттік қызметшілер
үшін міндеттілік принципі Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі бастауларының
бірі болып табылады.
Ол мемлекеттік биліктің бір тұтастығына және заңның жоғары күші
болатынына, төменгі органдардың жоғарғы органдарға бағыныстылығына
негізделеді. Осының арқасында мемлекеттік механизмнің барлық буындарында
атқарушылық тәртіп үшін шынайы жағдайлар жасалынады [9, 56 б].
Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болу және есептілік припципі
мемлекеттік қызметтегі тәртіпті нығайтудың, мемлекеттік қызметшілердің
өздерінің міндеттерін ойдағыдай орындауын қамтамасыз етудің, олардың сол
үшін жауапкершіліктерін арттырудың аса қажетті және тәжірибеде сыналған
пайдалы тәсілдері. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары
біліктілік принципі мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға)
кандидатты іріктеген кезде пайдаланылатын негізгі бслгілер. Басымдық ең
лайықтыға, жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі
барға, іс-жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге
беріледі.
Қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру принципі мемлекеттік қызмет
туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға қол жетерлік
болуын және олардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры, құқықтық жағдайы
туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келісімімен шешулерін болжайды.
Жариялылықты кеңейтпейінше, қоғамдық пікірді ескермейінше, бақылау үшін
ашық және қолжетушілік болмайынша мемлекеттік қызметшілердің шынайы
бақылауда болуы мүмкін емес. Мемлекеттік органдардың бірде-бір қызметкері
бақылаудан, сыннан тысқары қалуға тиіс емес.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік корғалу принципі
олардың қалыпты қызмет атқаруы үшін қажетті жағдайлар туғызуды, қызметтік
міндеттерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді жоюға тиісті шаралар
қолдануды көздейді. Қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру принципі
мемлекеттік қызмет туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға
қол жетерлік болуын және олардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры, құқықтық
жағдайы туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келісімімен шешулерін
болжайды. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары біліктілік
принципі мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға) кандидатты
іріктеген кезде пайдаланылатын негізгі бслгілер. Басымдық ең лайықтыға,
жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс-
жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге беріледі.
Қызметшілердің әлеуметтік және құқықтық қорғалуы: олардың еңбегінің
беделін көтеруді, айтарлықтай жоғары еңбек ақы төлеуді, еңбек етуге,
демалысына қалыпты жағдайлар туғызуды, мемлекеттік сақтандыруды, қызмет
жөнінен өсуді болжайды.
Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны,
ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу
принципін жүзеге асыру шаралары Мемлекеттік қызмет туралы заңның 23-
бабында [2] қаралған.
Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындағаны не тиісінше
орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке
жауаптылық принципі мемлекеттік тәртіпті күшейтуге, мемлекеттік
қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
принципі қызметшілердің тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын,
кәсіби деңгейі мен біліктілігін арттыруларын, арнайы оқу орындарын
ұйымдастыруды, т.б. болжайды.
Мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған кезде
заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың, қоғамдық
бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдеріне байланысты болмайды.
Мемлекеттік қызметшілердің атқаратын міндеттері мен функциялары, олардан
саяси және діни алаламаулықты талап етеді.
Мемлекеттік қызметтің мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық
актілердің аумағы мен мазмұны мемлекеттік қызметтік қатынастардың пайда
болуының және іске асырылуының мүмкіндіктерімен алдын ала анықталады.
Бұл жерде ең алдымен лауазымға орналасуға және мемлекеттік қызметшілер
өздерінің өкілеттіктерін жүзеге асыруға байланысты мәселелерді шешкенге
дейін, мемлекеттік билік органдарының жүйесі мен олардың ішкі (ұйымдық-
штат) құрылымын анықтау, мемлекеттік лауазымдардың тізбесін бекіту және
оларды санаттар мен топтар бойынша жіктеу, әрбір лауазым бойынша
өкілеттіктер мен функциялардың көлемін, сондай-ақ осы лауазымдарға
орналасатын мемлекеттік қызметшілерге қойылатын біліктілік талаптарды
(білімі, мамандығы бойынша жұмыс өтілі мен тәжрибесі жөнінен) белгілеу
қажет екендігі еске алынып отыр. Мемлекеттік - қызметтік қатынастардың
қатысушысы ретінде мемлекеттік қызметшінің құқықтык жағдайын анықтаған
кезде заңнамаларда: оның кұқықтары, міндеттері мен кепілдіктері;
мемлекеттік қызметпен байланысты шектеулер; көтермелеу және жауаптылық
белгіленуі тиіс. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған
кезде заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың,
қоғамдық бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдеріне байланысты
болмайды. Мемлекеттік қызметшілердің атқаратын міндеттері мен функциялары,
олардан саяси және діни алаламаулықты талап етеді.
Мемлекеттік қызметті өткеру мәселелері де құқықтық нормалармен
реттелінеді: мемлекеттік қызметке кіру; бос лауазымдарға орналасу
тәсілдері; мемлекеттік қызметшіні аттестациялау; біліктілік дәрежелерін
беру; мемлекеттік қызметті тоқтату.
Мемлекеттік - қызметтік қатынастарды іске асырудың қажетті алғы шарты
мемлекеттік қызметке азаматтарды қабылдауды, сондай-ақ оларды лауазымдарға
тағайындау мен ауыстыруды, мемлекеттік қызметте болған кезде оларға
біліктілік дәрежелер (әскери және арнайы атақтар, сыныптар, шендер,
дипломатиялық рангілер) беруді жүзеге асыру үшін құқық берілетін нақты
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарды белгілеу болып табылады.
Мемлекеттік органдардың кадрлар жөніндегі жұмысының маңызды элементі-
мемлекеттік кадр саясатын жүзеге асыру.
Кадр саясаты заңдарда, өзге нормативтік құқықтық актілердс бекітіледі
және солар арқылы іске асырылады. Кадр саясатының жетістігі мемлекеттік
аппараттың сапасымен, оның заңнамаларды атқаруымен, атқарушылық
тәртіптілігімен тікелей байланысты.
Мемлекеттік қызмет туралы заңдар Конституциядан, Мемлекеттік қызмет
туралы заңнан, ҚР-ның өзге де нормативтік құқықтық актілері Президенттің,
Парламенттің, оның палаталарының және Үкіметтің құзыреттері белгіленген.
Мемлекеттік қызмет туралы заң мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың
құқықтық негіздерін, мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайының
негіздерін және мемлекеттік қызметтіөткерудің тәртібін белгілейді. Заңның
негізгі мақсаты - мемлекеттік қызметтің бірыңғай жалпы мемлекеттік құқықтық
негізін жасау, оған кәсібилік сипат беру.
Заң төрешілдікпен, сыбайлас жемқорлықпен, шенеуніктік зорлық
зомбылықпен, жеке адамға берілгендік принципі бойынша кадр іріктеп алу
практикасымен күресу үшін құқықтық негізді дамытуға мүмкіндік туғызады.
Ол мемлекеттік қызметшілерге, олардың міндеттеріне тек талаптарды
арттыруға ғана емес, сонымен бірге олардың құқықтық және әлеуметтік
қорғалуын қамтамасыз етуге де бағытталған.
Заңда көп жаңа маңызды ұғымдар бар: мемлекеттік лауазым, мемлекеттік
қызмет, мемлекеттік қызметші, біліктілік дәреже деген не екендігі және
басқалар туралы. Ол мемлекеттік қызметке орналасқысы келетін немесе
орналасқан азаматтарға қойылатын талаптарды күшейте түскен: арнаулы білім,
аттестациялау, біліктілік емтихан, қатал тәртіптік жазалар жүйесі жете
қабілеттілігі жоқ немесе қара ниет қызметшілердің жолына қатаң кедергілер
жасауға толық мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызмет туралы заң барлық мемлекеттік қызметшілерге
қолданылады, бұған Конституцияда, конституциялық заңдарда немесе өзге де
заң актілерінде олар үшін өзгедей құқықтық мәртебе белгіленген жағдайлар
қосылмайды.
Жекелеген мемлекеттік органдардағы мемлекеттік қызметтің ерекшеліктерін
реттейтін бірнеше заңдар бар. Оларға, мысалы, 1995 ж. 21-желтоқсандағы ҚР-
ның ішкі істер органдары туралы [10], 1997 ж. 27-наурыздағы Авариялық
құтқару және құтқарушылардың мәртебесі туралы [11], 2002 ж. 7-наурыздағы
ҚР-ның дипломатиялық қызметі туралы [12], 2002 ж. 4-шілдедегі ҚР-ның
қаржы полициясы органдары туралы [13], 2005 ж. 8-шілдедегі Әскери
міндеттілік және әскери қызмет туралы [14] т.б. заңдар жатады.
Мемлекеттік қызметтің бірқатар мәселелері бойынша ҚР-сы Президентінің
Жарлықтары бар: ҚР-сы саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының
реестрін бекіту және саяси мемлекеттік қызметшілерге тәртіптік жазалар
қолданудың тәртібі туралы Ережені бекіту туралы 1999 ж. 29-желтоқсандағы
[15], Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілер
лауазымдарының реестрін және әкімшілік мемлекеттік қызметшілер санаттарының
тізбесін бекіту туралы 1999 ж. 22-желтоқсандағы [16]; Қазақстан
Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту
туралы 1999 жылғы 29-желтоқсандағы [17]; Қазақстан Республикасы әкімшілік
мемлекеттік қызметшілеріне тәртіптік жазалар қолдану Ережелерін бекіту
туралы 1999 жылғы 31-желтоқсандағы [18]; Мемлекеттік әкімшілік
қызметшілерді аттестациядан өткізу Ережелерін бекіту туралы 2000 ж. 21-
қаңтардағы [19]; Мемлекеттік қызмет өткеру тәртібі туралы Ережені бекіту
туралы 2000 ж. 10-наурыздағы [20]; Қазақстан Республикасы саяси
мемлекеттік қызметшілер антының мәтінін және Қазақстан Республикасы саяси
мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту туралы 2000 ж. 13-
сәуірдегі [21].
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы мемлекеттік қызмет
академиясының мәселелері туралы 1998 ж. 12-қарашадағы өкімі [22];
Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігі
туралы Ережені бекіту туралы 1999 ж. 3-желтоқсандағы [23]; Мемлекеттік
қызметтің кадр резерві туралы ережені бекіту туралы 2003ж. 4-желтоқсандағы
[24].
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттары бойынша
тізілімін бекіту туралы 2004 ж. 17-қаңтардағы [25]; Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қызметшілерін қайта даярлау және олардың
біліктілігін арттыру ережесін бекіту туралы 2004 ж. 11-қазандағы [26];
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар-Намыс Кодексін
(Мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасы Ережелерін) бекіту туралы 2005
ж. 3-мамырдағы [3]; Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының
кадрларын даярлау және біліктілігін арттыруды одан өрі жетілдіру жөніндегі
шаралар туралы 2005 ж. 31 –мамырдағы [27]; Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің облыстардағы, Астана және Алматы
қалаларындағы тәртіптік кеңестері туралы Ережені бекіту туралы 2005 ж. 30-
маусымдағы [28] және т.б.
Мемлекеттік қызметтің көптеген мөселелері тәртіптік жарғылармен және
ережелермен, нақтылы органдар мен олардың құрылымдық бөлімшелері туралы
ережелермен, Үкіметтің, министрліктер мен агенттіктердің өзге де
нормативтік актілерімен реттелінеді.
Жалпы алғанда мемлекеттік қызмет - күрделі кешенді құқықтық институт,
ол құқықтың бірнеше салаларымен (конституциялық , әкімшілік, еңбек, қаржы
және басқалармен) реттеледі [29, 17 б].
Мемлекеттік органдардағы - мемлекеттікке жатпайтын лауазымдарда, сондай-
ақ мемлекеттік емес ұйымдарда (шаруашылық серіктестіктерде, акционерлік
қоғамдарда, мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда) істейтіндердің қызметі
еңбек туралы заңнамалармен реттелінеді.
Қазақстанның мемлекеттік қызметшісінің, құқықтың кез келген субъектісі
сияқты – Қазақстан Республикасының азаматы, Конституциямен және басқа
бірнеше нормативтік құқықтық актілермен адам мен азамат үшін белгіленген
құқықтары, бостандықтары мен міндеттері бар.
Сонымен бірге ол мемлекеттік қызметке орналасқан сәттен бастап
мемлекеттік - қызметтік қатынастардың субъектісі болып табылады: оған
ерекше құқықтар беріліп, міндеттер жүктеледі, міндеттерді орындау үшін
жауапкершілік тартатын болады.
Бұл жерде, біріншіден, нақты қызмет бойынша өкілеттіктерді айқындайтын
лауазымдық құқықтар мен міндеттерді және, екіншіден, мемлекеттік
қызметшілер үшін, олардың атқаратын мемлекеттік лауазымдарына қарамастан,
белгіленген жалпы құқықтар мен міндеттерді айыру керек.
Лауазымдық құқықтар мен міндеттер мемлекеттік органның міндеттері мен
функцияларынан туындайды және оның өкілеттігін білдіреді. Мемлекеттік
қызметтің мемлекеттік әкімшілік лауазымдар лауазымды адамның немесе
қатардағы мемлекеттік қызметшінің лауазымы болуы мүмкін. Мысалы, басшының
лауазымына мынадай өкілеттіктер тән:
- бағынышты құрылымдық бөлімшелердің немесе жеке қызметшілердің қызметіне
басшылық жасау және оларға жүктелген міндеттердің орындалуы үшін дербес
жауапкершілігі; бағынышты қызметкерлердің арасында міндеттерді бөлу және
олардың өздерінің міндеттерін орындау үшін жауапкершілігінің дәрежесін
белгілеу;
- бағынышты құрылымдық бөлімшелер мен қызметшілердің лауазымдық
өкілеттіктерінің көлемін айқындайтын ережелер мен лауазымдық
нұсқаулықтар бекіту;
- басшының құзыретіне жататын мәселелер бойынша нормативтік құқықтық
актілер шығару туралы арнаулы құқықтары, бағыныштылардың жұмысын
ұйымдастыру және үйлестіру;
- меншікке билік ету, еңбек шарттарын (контрактілер) жасау, қызметкерлерді
қызметке тағайындау және қызметтен босату, оларды көтермелеу және
тәртіптік жауапкершілікке тарту жөніндегі өкілеттіктері;
- өзге ұйымдармен қарым-қатынас жасау, жұмыстың ерекше нысандары мен
әдістерін қолдану жөніндегі құқықтары.
Мемлекеттік қызметшілердің жалпы құқықтары мен міндеттері Мемлекеттік
қызмет туралы 1999 ж. 23-шілдедегі Заңда белгіленген. Бұл құқықтар мен
міндеттердің ерекшелігі сол, олар орналасқан лауазым туралы өкілеттіктерді
емес, қызметшілердің мінез-құлықтары мен іс-қимылдарының жалпы ережелерін,
олардың лауазымдық қызметтері бойынша өкілеттіктерін іске асыруды
қамтамасыз ететін ұйымдастыру сипаты бар жағдайлар мен шараларды білдіреді.
Әрбір мемлекеттік қызметшінің, өзінің атқарып отырған қызметі
жөніндегі нақты өкілеттіктеріне қарамастан, мыналарға құқығы бар:
- Республиканың азаматтарына Конституциямен және заңдармен кепілдік
берілетін қүқықтар мен бостандықтарды пайдалануға;
- өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша шешімдер
қабылдауға қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды адамдардың оларды
орындауын талап етуге;
- белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерді орындау үшін қажетті ақпарат
пен материалдар алура;
- басшыдан мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес міндеттерін
жөне қызметтік өкілеттіктерінің көлемін дәлдеп белгілеуді талап етуге;
- жеке басының қадір-қасиетінің құрметтелуіне, басшылар, өзге де лауазымды
адамдар және азаматтар тарапынан өзіне әділ және құрметпен көзқарас
жасалуына;
- өзі атқаратын лауазымға, жұмыс сапасына, тәжірибесіне және Мемлекеттік
қызмет туралы заңда [2] белгіленген өзге де негіздерге қарай
ынталандырылуына және еңбегіне ақы төленуіне;
- тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға (қайта мамандануға) жөне
біліктілігін арттыруға;
- өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен кедергісіз
танысуға, қажет болған жағдайларда жеке түсініктеме беруге;
- еңбегінің қорғалуына, денсаулығының сақталуына, және жоғары жүмыс істеуі
үшін қажетті еңбек жағдайына;
- әлеуметтік және құқықтық қорғалуға;
- мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша шығуға;
- зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
- жоғары түрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға мемлекеттік
қызметті жетілдіру жәнінде ұсыныстар енгізуге.
Жоғарыда аталғандардың ішінен мемлекеттік қызметшінің қызмет бойынша
жоғарылау құқығы ерекше көңіл аударуға тұрарлық. Бұл құқық (мансап құқығы)
мемлекетгік қызмет туралы біздің заңнамаларымызда бірінші рет бекітіліп
отыр.
Әрбір қызметші, ол мемлекеттік қызметте істеп тұрған кезде, қызмет
бойынша көтерілу құқығы пайда болуы мүмкін. Бірақ мүндай құқықтың нақты
болуы туралы тек сол кезде ғана айтуға болады, егер қызметші атқарып
отырған қызметімен салыстырғанда жоғары лауазымға орналасу үшін қойылатын
барлық талаптар бойынша тура келетін болса.
Егер де, мысалы, оның жоғары лауазым бойынша қажетті білімі, сәйкес
келетін лауазымдардағы өкілі болмаса немесе соңғы аттестацияда оның қызмет
бойынша көтерілуге жеткілікті қабілеті жоқ делінген болса, онда оның бұған
негіздемелері жоқ деп санау керек.
Әрбір қызметші атқарып отырған мемлекеттік қызметтің мемлекеттік
лауазымы бойынша өкілеттіктеріне қарамастан мыналар жөнінде міндетті:
Республиканың Конституциясы мен Заңдарын сақтауға; ҚР-сы Президенті
бекіткен тәртіппен мемлекеттік қызметшінің антын беруге; азаматтар мен
заңды тұлғалар құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын
және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда белгіленген тәртіп пен мерзімде
азаматтардың өтініштерін қарауға, олар бойынша қажетті шаралар қолдануға;
өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес өкілеттігін
жүзеге асыруға; мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтауға; өзіне заңда
белгіленген шектеулерді қабылдауға; заңдарда белгіленген қызметтік әдеп
нормаларын сақтауға; басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғары тұрған
органдар мен лауазымды адамдардың өз өкілеттігі шегінде шығарған шешімдері
мен нұсқауларын орындауға; мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын
өзге де құпияны сақтауға, оның ішінде мемлекеттік қызметті тоқтатқаннан
кейін де, заңмен белгіленген белгілі бір уақыт ішінде, ол жөнінде қолхат
бере отырып сақтауға; қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған,
азаматтардың жеке өмірін, ар-намысын және қадір-қасиетін қозғайтын
мәліметтерді құпия сақтауға және олардан, заңдарда көзделген жағдайларды
қоспағанда, мұндай ақпарат беруді талап етпеуге; мемлекеттік меншіктің
сақталуын қамтамасыз етуге міндетті.
Мемлекеттік қызметшілердің Мемлекеттік қызмет туралы заңда
белгіленген негізгі міндеттерінен туындайтын нақты міндеттері үлгі
біліктілік талаптар негізінде айқындалады және тиісті мемлекеттік
органдардың басшылары бекітетін мемлекеттік коммуналдық міндеттері ҚР-ның
заңдарымен, Президенттің 2000 ж. 10-наурыздағы жарлығымен бекітілген
Мемлекеттік қызметті өткеру туралы Ережемен [3], тиісті мемлекеттік орган
туралы Ережемен және лауазымдық нұсқаулықтармен айқындалады.
Олардың негізгі функциялары мыналар: мемлекеттік саясатты айқындауға
және іске асыруға жәрдемдесетін шешімдер қабылдау; қабылданған шешімдердің
орындалу барысын бақылау; мемлекеттік және өзге де бағдарламалар мен
жобалардың орындалу барысын реттеу және бағалау, сондай-ақ орындалуы үшін
дербес жауапкершілік; мемлекетгік органның жұмысын басқару; бағынышты
мемлекеттік қызметшілердің жұмысына басшылық жасау болып табылады.
Мемлекеттік қызметші мемлекеттік қызметке кіргенде құқықтар мен
міндеттерден басқа заңнамалармен белгіленген бірнеше шектеулер мен
тыйымдарды да өз еркімен қабылдайды, олардың мақсаты мемлекеттік
қызметшінің жоғары рухани бейнесін және оның лауазымдық өкілеттіктерінің
шегінде іс-қимылының еркіншілігін қамтамасыз ету.
Мұндай шектеулер мен тыйымдар билікті теріс пайдаланушылыққа, сыбайлас
жемқорлық көріністеріне тосқауыл болуға тиіс.
Билікті бөлу принципіне байланысты мемлекеттік қызметшіге өкілді
органдардың депутаты және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі
болуға рұқсат етілмейді.
Оған, педагогтік, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда,
басқа ақылы қызметпен айналысуға болмайды. Мемлекеттік қызметшіге
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде, егер коммерциялық ұйымды
басқаруға тікелей қатысу заңдарға сәйкес оның қызметтік міндетіне кірмейтін
болса, ұйымдық - құқықтық нысанына қарамастан, коммерциялық ұйымды
басқаруға қатысуға рұқсат етілмейді.
Мемлекеттік қызметшіге үшінші тұлғалардың істері бойынша өзі қызмет
істейтін не өзіне тікелей бағынысты немесе өзінің бақылауындағы мемлекеттік
органда өкіл болуға тыйым салынады. Оған өзінің қызметтік іс-әрекетін
материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын,
басқа да мемлекеттік мүлік пен қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсатта
пайдалануға тыйым салынады.
Мемлекеттік қызметшінің ереуілдерге, мемлекеттік органдардың қалыпты
жұмыс істеуіне және қызметтік міндеттерді орындауға кедергі келтіретін
әрекеттерге қатысуына рұқсат етілмейді.
Оған лауазымдық өкілеттігін орындауға байланысты азаматтар мен заңды
тұлғалардың қызметін жеке мақсатына пайдалануға тыйым салынады. Бұл
тыйымдармен оның кімге болса да тәуелді болмау мақсаты көзделеді, әсіресе
егер бүл кез келген түрде заңсыз сыйақы алуға қатысты (сыйлықтар, ақшалай
сыйлық, ссудалар, қызметтер көрсету, ойын-сауықтарды, демалысты төлеу және
т.б.).
Мемлекеттік қызметші заңнамалармен белгіленген тәртіппен қызметке
кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызмет өткеру уақытына өзінің
меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлесті
(акциялар пакеттерін) және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай-ақ
мүліктік жалға берілген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге де мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті.
Бірақ оның осы мүліктен, соның ішінде сыйақы, дивидендтер, ұтыстар,
мүлікті жалға беруден және басқа да заңды көздерден түскен табыс нысанында
табыс алуға құқығы бар. Мемлекеттік қызметшіге өзінің жақын туыстары (ата-
аналары, балалары, бала асырап алушылар, асырап алған балалар, ата-анасы
бір жөне ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілсрі, аталары, әжелері,
немерелері) немесе ері (зайыбы) атқаратын қызметке тікелей бағынысты
лауазым, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, атқаруына болмайды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар-Намыс Кодексінде
бұлардан басқа да мемлекеттік қызметшілері мінез-құлқының негізгі
стандарттары белгіленген. Мемлекеттік қызметшілердің этикалық, кәсіби,
мәдени деңгейі мен мінез-құлық нормалары нақтыланған.
Кодексте белгіленген нақты талаптар бойынша, мысалы, заңмен белгіленген
жағдайлардан басқа, Қазақстандық немесе шетелдік жеке жөне заңды тұлғалар
есебінен мемлекетішілік және шетелдік туристік, емдеу-сауықтыру және өзге
де сапарларға шақырулардан бас тартуға тиіс. Сонымен жоғарыда
айтылғандардың негізінде мемлекеттік қызметшілер үшін белгіленген тыйымдар
мен шектеулердің соншалықты маңызды екеніне көзіміз жетті.
Мемлекеттік басқару органдары мемлекеттік органдарының нақты түрлері
болып табылады. Сондықтан оларға сол нақты органдардың негізгі
ерекшеліктері тән болады. Мемлекеттік өзіне қажетті органдарды өзі тікелей
құрады және олардың құрылу тәртібін анықтайды, қызмет атқару бағыттарының
негізгі қағидаларын белгілейді, сондай-ақ оларды өз атынан және өз мүддесін
кездеп қызмет атқаруға жеткілікті өкілеттіліктермен қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік қызметші заңнамалармен белгіленген тәртіппен қызметке
кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызмет өткеру уақытына өзінің
меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлесті
(акциялар пакеттерін) және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай-ақ
мүліктік жалға берілген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге де мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті.
Мемлекеттік органға тән қасиет ол мемлекеттік билік берілген саяси ұйым
болып табылады [3, 12 б]. Осыған орай мемлекеттік органның маңызды белгісі
оның қолындағы мемлекеттік - өктем сипаттағы өкілеттілігі. Демек,
мемлекеттік басқару органдарына да тиісті көлемде жоғарыда айтылғандай
өкілеттіліктер беріледі.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесін белгілеген кезде
мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымдарының құқықтық мағынасы мен
топтастырылуын дұрыс түсінудің ерекше маңызы бар.
Жалпы түрде алғанда лауазым деп, оған орналасқан адамның өкілеттігінің
мазмұны мен көлемін білдіретін, белгіленген тәртіппен қүрылған бастапқы
құрылымдық (ұйымдық) бөлік түсініледі. Бұл ұйымдық-құқықтық санат тек
қызметшілерге ғана тән: халықтың басқа топтары мамандықтары бойынша
(мысалы, жүмысшылар өнеркәсіп кешенінде) жұмыс істейді (студенттер,
оқушылар) оқиды т.с.с.
Мемлекеттік қызмет туралы 1999 жылғы 23-шілдедегі заңда [2]
мемлекеттік лауазымның қазіргі кезеңдегі мағынасына орай оны қандайда
болмасын өзге - мемлекеттік емес лауазымнан айыратын ұғымы берілген.
Мемлекеттік лауазым-нормативтік құқықтық актілермен белгіленген
лауазымдық өкілеттіктер мен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген
мемлекеттік органның құрылымдық бөлігі.
Сонымен мемлекеттік деп тиісті мемлекеттік органның өкілеттіктерін
атқару және камтамасыз ету туралы міндеттер көлемі белгіленген, еңбек ақы
төленетін және осы міндеттерді орындау үшін жауапты болатын тек мемлекеттік
билік органдарындағы, сондай-ақ Конституцияға және басқа заң актілері-не
сәйкес құрылатын өзге мемлекеттік органдардағы лауазым аталады.
Мұндай өзге мемлекеттік органдарға, мысалы, Қазақстанның Ұлттық
Банкі, Қазақстан Республикасының Прокуратурасы, Адам құқықтары жөніндегі
Уәкілдік аппараты және т.б. жатады.
Мемлекеттік лауазым ұғымы тек мемлекеттік қызмет ұғымын анықтау үшін
ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік қызметшінің құқықтық жағдайын,
мемлекеттік қызметті өткерудің тәртібін (лауазымға орналасудың тәсілін,
біліктілік дәрежесінің деңгейін, мемлекеттік қызметті тоқтатудың негіздерін
т.б.) анықтау үшін өзекті, негізге алынатын ұғым болып табылады [4, 58 б.].
Бұл орайда 1999 жылы 23-шілдедегі заңмен белгіленген мемлекеттік қызметтің
мемлекеттік лауазымдарын бөлудің принципті маңызы бар.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік қызметшілердің лауазымдары ең алдымен
саяси және әкімшілік лауазымдарға бөлінеді. Бұл екі топ лауазымдардың
тізілімдері (Рестрлері) ҚР-сы Президентінің 1999 ж. 29-желтоқсандағы
Жарлықтарымен бекітілген. Саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарына
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі, оның орынбасарлары, орталық
және жергілікті атқарушы билік органдарының басшыларымен олардың
орынбасарлары және басқа республикалық мемлекеттік органдардың мемлекеттік
әкімшілік қызметшілер үшін санаттар белгіленеді.
Мемлекеттік әкімшілік лауазым санаты-мемлекеттік әкімшілік қызметшілер
атқаратын, лауазымдық өкілеттіктің көлемі мен сипатын көрсететін әкімшілік
лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы.
Мемлекеттік саяси қызметшілер үшін лауазым санаттары белгіленбейді.
Лауазымдарды мемлекеттік әкімшілік лауазымдар санаттарының топтарына бөлу
лауазымдарды топтастыруды қолданыстағы басқарудың құрылымына
сәйкестендіруге мүмкіндік туғызды.
Президенттің 1999 ж. 29-желтоқсандағы №318 жарлығымен мемлекеттік
әкімшілік қызметшілер лауазымдарының тізілімімен қоса санаттарының тізбесі
бекітілген. Ол тізбе бойынша мемлекеттік әкімшілік лауазымдар А,В,С,Д,Е
санаттар топтарына бөлінген.
А – тобына – Президент әкімшілігі;
В - Парламент Палаталарының аппараттары, Премьер-Министрдің Кеңсесі,
Жоғарғы Соттың аппараты, ҚР Конституциялық Кеңесінің аппараты, ҚР
Президентінің Іс Басқармасы;
С - Президентке тікелей бағынышты жөне есепті органдар, Орталық
атқарушы органдар, Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдар,
орталық атқарушы органдардың ведомстволары, облыстық, аудандық аумақтық
органдар;
Д - облыстардың, аудандардың, кенттердің, ауылдардың (селолардың)
аппараттары, облыстар, аудандар мәслихаттарының аппараттары, облыстар,
аудандар соттарының аппараттары;
Е - жергілікті атқарушы органдар жатады. Қазіргі кезде Мемлекеттік
әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттары бойынша тізілімін бекіту
туралы ҚР-сы Президентінің 2004 ж. 17-қаңтардағы жарлығы [33] басшылыққа
алынады.Әрбір санат тобының лауазымдары бірнеше сандық бөліктер бойынша
бөлінеді. Мысалы, А санаты тобына жатқызылған әкімшілік лауазымдар:
А-1 - Мемлекеттік хатшының Кеңесшісі Әкімшілік басшысының Кеңесшісі;
А-2 - Мемлекеттік хатшынын Көмекшісі т.б.;
А-3 - Консультант, Аға эксперт;
А-4 - Аға референт. Эксперт;
А-5 - Референт;
А-6 - Аға маман;
А-7 - Маман.
Әр санат тобындағы лауазымдарды топтастыратын сандары әртүрлі. Мысалы,
С санаты С-1 - ден С-13 -ке дейін, Е санаты Е-1 - ден 9-ға дейін.
Әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының тізілімі мемлекеттік
қызметтің лауазымдарын бір ізге келтіруге және басқарудағы қажеті жоқ
буындарды қысқартуға бағытталған. Заңда және заңға тәуелді актілерде
мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптар тағайындау
арқылы мемлекеттік қызметшілердің кәсіби мамандығын арттыруға бағытталған
шаралар белгіленген, бұл қабілетсіз адамдардың мемлекеттік қызметке кіруіне
сенімді бөгеу болып табылады.
Біліктілік талаптары, - делінген Заңда, - мемлекеттік әкімшілік
қызметті атқаруға үміткер азаматтарға оның кәсіби даярлығының деңгейін,
құзыреттілігін және нақты әкімшілік қызметке сәйкес келуін анықтау
мақсатында қойылатын талаптар.
ҚР-ның Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігі Төрағасынын 2004
ж. 23-қаңтардағы бұйрығымен Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарының
санаттарына типтік біліктілік талаптары [4] бекітілген. Заңда және заңға
тәуелді актілерде мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік
талаптар тағайындау арқылы мемлекеттік қызметшілердің кәсіби мамандығын
арттыруға бағытталған шаралар белгіленген, бұл қабілетсіз адамдардың
мемлекеттік қызметке кіруіне сенімді бөгеу болып табылады.
Мемлекеттік органдар осы типтік біліктілік талаптары негізінде
өздерінің штат кестесінде қаралған әкімшілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Жұмыста мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесін,
еңбек құқығы теориясы бойынша тәртіптік жауапкершілік ұғымын, мемлекеттік
қызметшілердің тәртіптік жауапкершілігі түсінігі мен оның мәнін,
мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза түсінігі және оның
түрлерін жан-жақты талдаулар жасауға арналған.
Жұмыстың өзектілігі.
Мемлекеттік қызмет институты әр мемлекеттің ең маңызды сұрақтарына
жатады және мамандық саясаты, мемлекеттің жалпы саясаттың бөлімі болып
табылады. Ол да белгілі, яғни мемлекеттік қызметкерлер мемлекеттің саясатын
әзірлейді және оны жүзеге асырады. Мемлекеттің атағы көбінесе
қызметкерлерге байланысты.
2030 бағдарламасы мемлекеттік саясаттың негізгі приоритеттердің
аппараттарының толық жүйесін құру [1, 25 б]. Қойылған мақсатқа жету үшін
Қазақстанда арнайы орган құрылды – мемлекеттік қызмет агенттігі. Оның
негізгі мақсаты – біртұтас мамандық саясатын әзірлеу және жүзеге асыру,
мемлекеттік қызметкерлерді дайындау, оларды әлеуметтік және құқықтық
көмегімен қамтамасыз ету.
Мамандық саясаттың реформасы 1998 жылы басталды және осы күнге дейін
аяқталды деп айтуға болмайды. Оған байланысты 1999 жылы 23 – шілде айында
Мемлекеттік қызмет туралы Заң [2] қабылданған және мемлекеттік қызмет
сұрақтарын реттейтін бүкіл нормативтік базасы өзгертілді.
Жаңа Қазақстанның мамандық саясатына байланысты мемлекет карьерлық
қызмет жүйе жолына көшті. Бұл жүйенің де жақсы жақтары бар, бірақ
заңгерлердің, саясаттанушылардың бұл сұраққа басқа да көзқарастары бар.
Әлемдегі тәжірибе көрсетеді – ең пайдалы, қолайлы, жалдамалы жүйе
болып табылады. Ол мысалы АҚШ және Канада мемлекеттерінде бар. Мемлекеттiк
қызмет атқару қоғам мен мемлекет тарапынан ерекше сенiм бiлдiру болып
табылады және мемлекеттiк қызметшiлердің адамгершілiгiне және моральдық-
этикалық бейнесiне жоғары талаптар қояды.
Қоғам мемлекеттік қызметшi өзiнiң барлық күш-жiгерiн, бiлiмi мен
тәжiрибесiн атқаратын кәсiби қызметiне жұмсайды, өзiнiң Отаны - Қазақстан
Республикасына адал да қалтқысыз қызмет етедi деп сенiм бiлдiредi.
Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерiнің ар-намыс кодексi
[3] (Мемлекеттiк қызметшiлердiң қызмет этикасы ережелерi) (бұдан әрi -
Кодекс), Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы 1998 жылғы 2 шiлдедегi
Қазақстан Республикасының Заңына [4] және жалпы қабылданған моральдық-
этикалық нормаларға сәйкес Қазақстан Республикасы мемлекеттiк қызметшiлерi
мiнез-құлқының негiзгi стандарттарын белгiлейдi.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекеттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б.) қызметшілердің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы
жатқызылды.
Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер мемлекеттік
қызметшілер болып саналды. Мұндай жағдай 1995 жылға дейін сақталып келді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекеттік қызметке
кірудің және мемлекеттік қызметші лауазымына үміткерге қойылатын негізгі
қағиданы белгіледі [5, 33 б. 4-т.].
1995 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президентінің
Мемлекеттік қызмет туралы заң күші бар жарлығы шықты – бұл, шындығында,
мемлекеттік қызметке арнайы арналған бірінші нормативтік-құқықтық акт еді.
Ол қазіргі кездегі қолданыстағы 1999 жылы 23-шілдеде қабылданған.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып, ауыстырылды.
Аталған заңда мемлекеттік қызметші мен мемлекеттік қызмет ұғымдарына
жаңа мән-мағына берілген. Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік
органдарда, кез келген мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік
жоғары оқу орындарының қызметшілері мемлекеттік қызметшілер болып
саналмайды), мемлекеттік лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады.
Мемлекеттік қызметшілерге көтермелеу шараларын тек оларды қолдануға
құқық берілген органдар мен лауазымды адамдар ғана қолдана алады. Бұл
орайда олар тек тиісті нормативтік актілермен қаралған көтермелеулерді ғана
өздеріне берілген биліктің шегінде жөне белгіленген тәртіппен қолдануға
міндетті. Көтермелеумен қатар заңнамалар, қажет болған кезде, мемлекеттік
қызметшілердің заңдық жауаптылығын қарайды, атап айтқанда: тәртіптік,
әкімшілік, материалдық және қылмыстық.
Осы жұмыстың өзектілігі мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын
тәртіптік жауапкершлік ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
зерттеу қажеттілігінен туындайды.
Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік органдарда, кез келген
мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік жоғары оқу орындарының
қызметшілері мемлекеттік қызметшілер болып саналмайды), мемлекеттік
лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстандық заң ғылымында мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік
жауапкершілік мәселелері, яғни оның кешендiк сипаты жүйелi түрде толық
зерттелiнбеген.
Жұмысты жазу барысында атақты отандық және ресей ғалымдарының еңбектері
қолданылды: А.А Токтыбеков, М.С., Досымбекова В. Уваров, Е.Б. Баянов,
С.С.Алексеев, С.Н.Братусь, О.С.Иоффе, О.Э. Лейст, И.С.Самощенко,
М.Д.Шаргородский, А.С.Пашков, С.С.Карийский, Е.А.Кленов, П.С.Стависский,
Л.А.Сыроватский, Е.Б.Хохлов.
Дипломдық жұмыстың пәнi және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
институтының құқықтық аспектiлерi болып табылады.
Зерттеудiң пәнін мемлекеттік қызмет мәні, мемлекеттік қызметшілердің
құқықтық мәртебесі, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
институтының түсінігі, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жаза түсінігі,
түрлері және олардың ерекшеліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік
жауапкершілік институтын реттеудi, яғни мемлекеттік қызметшілердің
тәртіптік жауапкершілігіне қатысты ұлттық заңдарды, сондай-ақ, доктринаны
зерттей отырып, мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
институтының тарихи-құқықтық және еңбектік-құқықтық аспектiде талдау
жасауды және оны шешуге қатысты нақты теориялық қорытындылар мен ұсыныстар
жасауды мақсат етiп қояды.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi
шешу көзделедi:
- мемлекеттік қызмет мәнін, мемлекеттік қызметшілердің құқықтық
мәртебесін айқындау;
- мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік институтының
түсінігін, тәртіптік теріс қылық құрамын зерттеу;
- мемлекеттік қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жаза түсінігі,
түрлері және олардың ерекшелігіне кешендi теориялық талдау жасау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазақстан Республикасының еңбек, әкімшілік заңдарын, мемлекеттік
қызметшілерге қолданылатын тәртіптік жауапкершіліктің шарттық тәжiрибесiн,
еңбек құқығы қалыптары мен доктринасын ескере отырып, кешендi түрде
мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік мәселелері теориялық
және тәжiрибелiк тұрғыда зерттелiндi.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық
маңыздылығы.
Мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік мәселелері
республикамыз үшін еңбек құқығындағы жан-жақты зерттеуді қажет ететін
институттың бірі. Мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік жауапкершілік
аясындағы қатынастарды шешуде тәжірибені қолдану тәртіптік жазалардың
негізгі белгілерін анықтауға көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Жұмыстың бағытын таңдауда мемлекеттік қызметшілердің тәртіптік
жауапкершіліктерінің түсінігін, түрлерін, және оның қолдану ерекшеліктерін
объективті зерттеу қажеттілігіне бағытталған.
Танымдық жалпы ғылыми диалектикалық әдісі негізінде зерттелген
тәртіптік жауапкершілік туралы ойлар жұмыстың әдістемелік негізі болды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында автор зерттеулердің жеке-ғылыми
әдістерін: талдау мен синтез әдістерін, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-
құрылымдық және жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау
әдістерін пайдаланды. Қолданыстағы отандық еңбек және әкімшілік заңдарын,
құқық қолдану тәжірибесін зерделеу салыстырмалы-құқықтық әдіс көмегімен
жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық, ресейлік
заңгерлердің еңбегі құрады. Жұмыс тақырыбының кешендік сипаты отандық және
ресейлік заңи әдебиеттерге негізделген.
Тәртіптік жауапкершілік институтының құқықтық табиғатын талдауда, оны
ұлттық-құқықтық құралмен қамтамасыз етуде автор ішкі мемлекеттік заңдарға,
доктринаға сүйенді.
Қолданылған оқулықтар, монографиялар, тәртіптік жауапкершілік мәселесі
бойынша талдаулар, белгілі бір ғылыми тәжірибелер авторға дипломдық жұмыс
бойынша мәселені терең ұғындырды.
1 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ТӘРТІПТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК: ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ,
ТҮРЛЕРІ
1.1 Мемлекеттік қызметшілердің ұғымы және құқықтық мәртебесі
Мемлекеттік қызметшілер құқық субъектілері ретінде демократия мен
құқық негізінде экономика, әлеуметтік-мәдениет және әкімшілік-саяси аяларын
басқару, қазақстан мемлекеттілігін нығайту және қоғамды реформалау сияқты
міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқарады.
Елімізде қоғам мен мемлекет өмірінің барлық аяларында жүргізіліп
жатқан қайта құруға байланысты түбегейлі өзгерістер мемлекеттік
қызметшілерге қойылатын жаңа талаптар туғызды.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттік аппараттың қызметі
нарықтық реформаларды жүзеге асырудың міндеттеріне толығынан сай келмейтін
болғандықтан мемлекеттік қызметті реформалаудың қажеттігі пайда болды.
Реформалаудың мақсаты қазіргі және келешектегі саяси және экономикалық
жағдайларда жұмыс істей алатын қабілетті жаңа үлгідегі мемлекеттік аппарат,
жоғары кәсіби білікті, құзыретті, тиімді жөне тәртіпті аппарат құру. Бұл
міндетті шешу мемлекеттік қызметшілердің тиісті құқықтық мәртебесін
белгілеуді де қамтиды.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекеттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б.) қызметшілерінің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы жатқызылды
[6, 45 б]. Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер
мемлекеттік қызметшілер болып саналды.
Мұндай жағдай 1995 ж. дейін сақталып келді. ҚР-ның 1995 ж.
Конституциясы мемлекеттік қызметкелердің және мемлекеттік қызметші
лауазымына үміткерге қойылатын негізгі қағиданы белгіледі [5, 4 т., 33 б.].
1995 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің Мемлекеттік
қызмет туралы заң күші бар жарлығы шықты, бұл шындығында, мемлекеттік
қызметке арнайы арналған бірінші нормативтік-құқықтық акт еді.
Ол қазіргі кездегі қолданыстағы 1999 жылы 23-шілдеде қабылданған.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып, ауыстырылды. Аталған заңда
мемлекеттік қызметші мен мемлекеттік қызмет ұғымдарына жаңа мән мағына
берілген.
Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік органдарда, кез келген
мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік жоғары оқу орындарының
қызметшілері мемлекеттік қызметшілер болып саналмайды), мемлекеттік
лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады. Мемлекеттік қызметшілер
лауазымдары оларды жасақтау мақсаттарына қарай саяси және әкімшілік
лауазымдарға бөлінеді [7, 21 б]. Мемлекеттік саяси қызметші тағайындалуы
(сайлануы), босатылуы және қызметі саяси айқындаушы сипатта болатын және
саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін мемлекеттік
қызметші.
Саяси лауазымдарға:
1. ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
2. ҚР-сы Парламентінің Палаталары жөне Парламент Палаталарының
Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
3. ҚР-сы Жоғарғы Сот аппаратының басшысы, оның орынбасарлары;
4. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
5. Орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар), олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады. Саяси лауазымдарға Президент белгілейтін өзге лауазымдар да
жатқызылуы мүмкін.
Мемлекеттік әкімшілік қызметші-мемлекеттік саяси қызметшілердің
құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық
өкілеттікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші.
Сонымен мемлекеттік қызметшілерді жоғарыдағыдай екі топқа бөлудің
негізгі мақсаты мемлекеттік қызмет аясында демократияландыруды қамтамасыз
ету, саяси қызметке тағайындалатындардың шегін белгілеу, оларға байланысты
кәсіби қызметшілердің ауысуларын болдырмау, сөйтіп мемлекеттік аппараттың
қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу және оның тиімділігін арттыру.
Мемлекеттік лауазымдарды осылай бөлудің негізінде аталған заңда
мемлекеттік қызмет ұғымының анықтамасы берілген.
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі [8, 32 б].
Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы, мемлекеттің шешетін барлық
мәселелерінің ішінде кадрлар, ең алдымен басшылар туралы мәселе негізгі
болып табылатындығымен айқындалады.
Тек мемлекеттік аппарат реформаларды, жаңа идеялар мен заңдық
ережелерді жүзеге асыруға міндетті, бірақ басқару қызметінде болатын
кемшіліктердің көпшілігі аппаратшылардың кейбір бөлігінің
қабілетсіздігімен, қей кезде тіпті реформалық бағдарламаларды қабыл
алмауымен, одан бетер олардың сыбайлас жемқорлығымен байланысты екендігі
белгілі. Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі.
Мемлекеттің мықты кадр потенциалын тиімді етіп пайдалану болашақта
тұратын жалпы ұлттық міндет. Әр түрлі саясаткерлер келеді, кетеді, ал
мемлекеттік басқару машинасы барлық жағдайларда да қалтқысыз жұмыс істеуге
тиіс.
Мемлекеттік қызметті реформалау жөніндегі жүргізіліп жатқан ша-ралар
мемлекеттік аппараттың дәл, ұтымды және үнемді қызметін қамтамасыз етуге,
оны партиялық немесе топтық мүдделерге пайдалану мүмкіндігін болдырмауға
бағытталған. Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы, мемлекеттің шешетін барлық
мәселелерінің ішінде кадрлар, ең алдымен басшылар туралы мәселе негізгі
болып табылатындығымен айқындалады.
Мемлекеттік қызметтің принциптері мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
қызмет атқару жүйесіндегі аса маңызды заңдылықтарды белгілейді. Олар
мемлекеттік қызметтің жүйесінде пайда болатын қатынастардың маңыздылығын,
заңдылығын және өлеуметтік құндылығын қамтиды.
Мемлекеттік қызметтің құқықтық принциптерінің болмауы зорлық-
зомбылыққа, ең жаман мағынадағы төрешілдікке, бытыраңқылыққа, заңсыздыққа,
әділетсіздікке әкеп соғады.
Мемлекеттік қызмет туралы заңның 3-бабында [2] мемлекеттік қызметтің
төмендегідей принциптері белгіленген.
1. Зандылық принципі мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін
атқарған және олардың құқықтарын қамтамасыз еткен кезде ҚР-сы Конституциясы
мен заңдарының өзге нормативтік құқықтық актілерден жоғары күші
болатындығын білдіреді.
Бұл Конституцияның 4-бабының 2 тармағы [5] ел Конституциясының ең
жоғары заңдық күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей
қолданылады деген қағидаға негізделеді. Конституция мемлекеттің Ата заңының
-оның Конституциясының ең жоғары заң күші болатын жүйе құруды болжайды, ал
барлық өзге нормативтік құқықтық актілер соған сәйкес болуға тиіс.
Мемлекеттік қызметші құқықтық актілерді, азаматтардың құқықтарын қатал
сақтауға, оларды жүзеге асыру мен қорғау үшін барлық қажетті мүмкіндіктерді
жасауға міндетті. Заңдылық идеясын іске асырудың мынадай бағыттарын атап
айтуға болады: қызметші азаматтар мен ұйымдардың заңдарды орындауына қол
жеткізуге тиіс, оның өзі заңдарды сақтауға тиіс, оның құқықтары қорғалатын
болуға тиіс. Мемлекеттік қызметші құқықтық актілерді, азаматтардың
құқықтарын қатал сақтауға, оларды жүзеге асыру мен қорғау үшін барлық
қажетті мүмкіндіктерді жасауға міндетті. Заңдылық идеясын іске асырудың
мынадай бағыттарын атап айтуға болады: қызметші азаматтар мен ұйымдардың
заңдарды орындауына қол жеткізуге тиіс, оның өзі заңдарды сақтауға тиіс,
оның құқықтары қорғалатын болуға тиіс.
2. Қазақстандық патриотизм принципі, (гректің раігіоіез-отандас,
раігіз-отан дегенді) - мемлекеттік кызметшінің өз Отанын, халқын
сүйетіндігін, оларға деген терең сезімін, берілгендігін, Республиканың
тәуелсіздігін нығайтуға, онда өркениетті демократиялық қоғам құруға, елдің
экономикасы мен мәдениетін, ең алдымен өз халқының тілі мен дінін дамытуға
бар білімі мен күш-жігерін аянбай жұмсайтындығын білдіреді.
3. Мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесініғң біртұтастық принципі.
Бұл Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған тармақтардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады деген Конституцияның 3-бабының 4-
тармағына негізделген.
Сонымен бірге бұл биліктің әрбір тармағының атқаратын қызметінің
аражігін ажыратуды, нақтылап белгілеуді көздейді. Олардың әрқайсысының
белгілі бір шамада дербес болатынын, өз функцияларын орындағанда
белгіленген шекте тәуелсіз екендігін білдіреді. Мемлекеттік қызметші
құқықтық актілерді, азаматтардың құқықтарын қатал сақтауға, оларды жүзеге
асыру мен қорғау үшін барлық қажетті мүмкіндіктерді жасауға міндетті.
Заңдылық идеясын іске асырудың мынадай бағыттарын атап айтуға болады:
қызметші азаматтар мен ұйымдардың заңдарды орындауына қол жеткізуге тиіс,
оның өзі заңдарды сақтауға тиіс, оның құқықтары қорғалатын болуға тиіс.
Солай бола тұра бұл принциптің мәнінен мемлекеттік қызметшінің заң
шығарушы (өкілді) органның депутаты болуға қүқы болмайтындығы туындайды.
Немесе керісінше: депутаттар мемлекеттік қызметте бола алмайды.
Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдындағы басымдық принципі.
Бұл Қазақстанның заңнамаларындағы жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің
адам мен азаматтың құқықтары мсн бостандықтарын білуге, сақтауға және
қорғауға міндеттейді.
Қазақстанда кұрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамнын ең қымбат
қазына екендігін тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мудделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері үшін Мемлекеттік қызмет
туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік қызметшілердін жауапкершіліктері
болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар
принципі Конституцияның 33-бабының 4-тармағында [5] бекітілген.
Оның мәні мынада, мемлекеттік қызметке қабылдаған кезде нәсіліне,
жынысына, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, мүліктік және лауазымдық
жағдайына, тұрақты тұратын жеріне, дініне, иланымына, қоғамдық
бірлестіктерге қатыстылығына байланысты қандай да болсын тікелей немесе
жанама шектеулер қоюға болмайды.
Мемлекеттік қызметке кіру мүмкіндігі Қазақстанның азаматы болуына,
жасына және мемлекеттік қызметшілер үшін қойылатын басқа талаптармен ғана
байланысты. Қазақстанда кұрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамнын ең
қымбат қазына екендігін тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары
мен заңды мудделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері үшін
Мемлекеттік қызмет туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік
қызметшілердін жауапкершіліктері болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі принципі ҚР- сы
Конституциясының 24-бабының 1-тармағында бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді [5].
Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары біліктілік принципі
мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға) кандидатты іріктеген кезде
пайдаланылатын негізгі белгілер. Басымдық ең лайықтыға, жақсы дайындығы
барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс-жүзінде өзінің
ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге беріледі.
Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең төлеу принципі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 2-тармағында бекітілген
әркімнің өз еңбегі үшін бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар деген
ережеге негізделеді [5]. Қазақстанда кұрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін
адамнын ең қымбат қазына екендігін тану және азаматтардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мудделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері
үшін Мемлекеттік қызмет туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік
қызметшілердін жауапкершіліктері болмай қалмайтындығы міндетті болуға тиіс.
Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өкілеттігі
шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынысты мемлекеттік қызметшілер
үшін міндеттілік принципі Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі бастауларының
бірі болып табылады.
Ол мемлекеттік биліктің бір тұтастығына және заңның жоғары күші
болатынына, төменгі органдардың жоғарғы органдарға бағыныстылығына
негізделеді. Осының арқасында мемлекеттік механизмнің барлық буындарында
атқарушылық тәртіп үшін шынайы жағдайлар жасалынады [9, 56 б].
Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болу және есептілік припципі
мемлекеттік қызметтегі тәртіпті нығайтудың, мемлекеттік қызметшілердің
өздерінің міндеттерін ойдағыдай орындауын қамтамасыз етудің, олардың сол
үшін жауапкершіліктерін арттырудың аса қажетті және тәжірибеде сыналған
пайдалы тәсілдері. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары
біліктілік принципі мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға)
кандидатты іріктеген кезде пайдаланылатын негізгі бслгілер. Басымдық ең
лайықтыға, жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі
барға, іс-жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге
беріледі.
Қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру принципі мемлекеттік қызмет
туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға қол жетерлік
болуын және олардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры, құқықтық жағдайы
туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келісімімен шешулерін болжайды.
Жариялылықты кеңейтпейінше, қоғамдық пікірді ескермейінше, бақылау үшін
ашық және қолжетушілік болмайынша мемлекеттік қызметшілердің шынайы
бақылауда болуы мүмкін емес. Мемлекеттік органдардың бірде-бір қызметкері
бақылаудан, сыннан тысқары қалуға тиіс емес.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік корғалу принципі
олардың қалыпты қызмет атқаруы үшін қажетті жағдайлар туғызуды, қызметтік
міндеттерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді жоюға тиісті шаралар
қолдануды көздейді. Қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру принципі
мемлекеттік қызмет туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға
қол жетерлік болуын және олардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры, құқықтық
жағдайы туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келісімімен шешулерін
болжайды. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік және жоғары біліктілік
принципі мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға) кандидатты
іріктеген кезде пайдаланылатын негізгі бслгілер. Басымдық ең лайықтыға,
жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс-
жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге беріледі.
Қызметшілердің әлеуметтік және құқықтық қорғалуы: олардың еңбегінің
беделін көтеруді, айтарлықтай жоғары еңбек ақы төлеуді, еңбек етуге,
демалысына қалыпты жағдайлар туғызуды, мемлекеттік сақтандыруды, қызмет
жөнінен өсуді болжайды.
Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны,
ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу
принципін жүзеге асыру шаралары Мемлекеттік қызмет туралы заңның 23-
бабында [2] қаралған.
Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындағаны не тиісінше
орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке
жауаптылық принципі мемлекеттік тәртіпті күшейтуге, мемлекеттік
қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
принципі қызметшілердің тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын,
кәсіби деңгейі мен біліктілігін арттыруларын, арнайы оқу орындарын
ұйымдастыруды, т.б. болжайды.
Мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған кезде
заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың, қоғамдық
бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдеріне байланысты болмайды.
Мемлекеттік қызметшілердің атқаратын міндеттері мен функциялары, олардан
саяси және діни алаламаулықты талап етеді.
Мемлекеттік қызметтің мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық
актілердің аумағы мен мазмұны мемлекеттік қызметтік қатынастардың пайда
болуының және іске асырылуының мүмкіндіктерімен алдын ала анықталады.
Бұл жерде ең алдымен лауазымға орналасуға және мемлекеттік қызметшілер
өздерінің өкілеттіктерін жүзеге асыруға байланысты мәселелерді шешкенге
дейін, мемлекеттік билік органдарының жүйесі мен олардың ішкі (ұйымдық-
штат) құрылымын анықтау, мемлекеттік лауазымдардың тізбесін бекіту және
оларды санаттар мен топтар бойынша жіктеу, әрбір лауазым бойынша
өкілеттіктер мен функциялардың көлемін, сондай-ақ осы лауазымдарға
орналасатын мемлекеттік қызметшілерге қойылатын біліктілік талаптарды
(білімі, мамандығы бойынша жұмыс өтілі мен тәжрибесі жөнінен) белгілеу
қажет екендігі еске алынып отыр. Мемлекеттік - қызметтік қатынастардың
қатысушысы ретінде мемлекеттік қызметшінің құқықтык жағдайын анықтаған
кезде заңнамаларда: оның кұқықтары, міндеттері мен кепілдіктері;
мемлекеттік қызметпен байланысты шектеулер; көтермелеу және жауаптылық
белгіленуі тиіс. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған
кезде заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың,
қоғамдық бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдеріне байланысты
болмайды. Мемлекеттік қызметшілердің атқаратын міндеттері мен функциялары,
олардан саяси және діни алаламаулықты талап етеді.
Мемлекеттік қызметті өткеру мәселелері де құқықтық нормалармен
реттелінеді: мемлекеттік қызметке кіру; бос лауазымдарға орналасу
тәсілдері; мемлекеттік қызметшіні аттестациялау; біліктілік дәрежелерін
беру; мемлекеттік қызметті тоқтату.
Мемлекеттік - қызметтік қатынастарды іске асырудың қажетті алғы шарты
мемлекеттік қызметке азаматтарды қабылдауды, сондай-ақ оларды лауазымдарға
тағайындау мен ауыстыруды, мемлекеттік қызметте болған кезде оларға
біліктілік дәрежелер (әскери және арнайы атақтар, сыныптар, шендер,
дипломатиялық рангілер) беруді жүзеге асыру үшін құқық берілетін нақты
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарды белгілеу болып табылады.
Мемлекеттік органдардың кадрлар жөніндегі жұмысының маңызды элементі-
мемлекеттік кадр саясатын жүзеге асыру.
Кадр саясаты заңдарда, өзге нормативтік құқықтық актілердс бекітіледі
және солар арқылы іске асырылады. Кадр саясатының жетістігі мемлекеттік
аппараттың сапасымен, оның заңнамаларды атқаруымен, атқарушылық
тәртіптілігімен тікелей байланысты.
Мемлекеттік қызмет туралы заңдар Конституциядан, Мемлекеттік қызмет
туралы заңнан, ҚР-ның өзге де нормативтік құқықтық актілері Президенттің,
Парламенттің, оның палаталарының және Үкіметтің құзыреттері белгіленген.
Мемлекеттік қызмет туралы заң мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың
құқықтық негіздерін, мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайының
негіздерін және мемлекеттік қызметтіөткерудің тәртібін белгілейді. Заңның
негізгі мақсаты - мемлекеттік қызметтің бірыңғай жалпы мемлекеттік құқықтық
негізін жасау, оған кәсібилік сипат беру.
Заң төрешілдікпен, сыбайлас жемқорлықпен, шенеуніктік зорлық
зомбылықпен, жеке адамға берілгендік принципі бойынша кадр іріктеп алу
практикасымен күресу үшін құқықтық негізді дамытуға мүмкіндік туғызады.
Ол мемлекеттік қызметшілерге, олардың міндеттеріне тек талаптарды
арттыруға ғана емес, сонымен бірге олардың құқықтық және әлеуметтік
қорғалуын қамтамасыз етуге де бағытталған.
Заңда көп жаңа маңызды ұғымдар бар: мемлекеттік лауазым, мемлекеттік
қызмет, мемлекеттік қызметші, біліктілік дәреже деген не екендігі және
басқалар туралы. Ол мемлекеттік қызметке орналасқысы келетін немесе
орналасқан азаматтарға қойылатын талаптарды күшейте түскен: арнаулы білім,
аттестациялау, біліктілік емтихан, қатал тәртіптік жазалар жүйесі жете
қабілеттілігі жоқ немесе қара ниет қызметшілердің жолына қатаң кедергілер
жасауға толық мүмкіндік береді.
Мемлекеттік қызмет туралы заң барлық мемлекеттік қызметшілерге
қолданылады, бұған Конституцияда, конституциялық заңдарда немесе өзге де
заң актілерінде олар үшін өзгедей құқықтық мәртебе белгіленген жағдайлар
қосылмайды.
Жекелеген мемлекеттік органдардағы мемлекеттік қызметтің ерекшеліктерін
реттейтін бірнеше заңдар бар. Оларға, мысалы, 1995 ж. 21-желтоқсандағы ҚР-
ның ішкі істер органдары туралы [10], 1997 ж. 27-наурыздағы Авариялық
құтқару және құтқарушылардың мәртебесі туралы [11], 2002 ж. 7-наурыздағы
ҚР-ның дипломатиялық қызметі туралы [12], 2002 ж. 4-шілдедегі ҚР-ның
қаржы полициясы органдары туралы [13], 2005 ж. 8-шілдедегі Әскери
міндеттілік және әскери қызмет туралы [14] т.б. заңдар жатады.
Мемлекеттік қызметтің бірқатар мәселелері бойынша ҚР-сы Президентінің
Жарлықтары бар: ҚР-сы саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының
реестрін бекіту және саяси мемлекеттік қызметшілерге тәртіптік жазалар
қолданудың тәртібі туралы Ережені бекіту туралы 1999 ж. 29-желтоқсандағы
[15], Қазақстан Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілер
лауазымдарының реестрін және әкімшілік мемлекеттік қызметшілер санаттарының
тізбесін бекіту туралы 1999 ж. 22-желтоқсандағы [16]; Қазақстан
Республикасы әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту
туралы 1999 жылғы 29-желтоқсандағы [17]; Қазақстан Республикасы әкімшілік
мемлекеттік қызметшілеріне тәртіптік жазалар қолдану Ережелерін бекіту
туралы 1999 жылғы 31-желтоқсандағы [18]; Мемлекеттік әкімшілік
қызметшілерді аттестациядан өткізу Ережелерін бекіту туралы 2000 ж. 21-
қаңтардағы [19]; Мемлекеттік қызмет өткеру тәртібі туралы Ережені бекіту
туралы 2000 ж. 10-наурыздағы [20]; Қазақстан Республикасы саяси
мемлекеттік қызметшілер антының мәтінін және Қазақстан Республикасы саяси
мемлекеттік қызметшілердің ант беру тәртібін бекіту туралы 2000 ж. 13-
сәуірдегі [21].
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы мемлекеттік қызмет
академиясының мәселелері туралы 1998 ж. 12-қарашадағы өкімі [22];
Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі Қазақстан Республикасы Агенттігі
туралы Ережені бекіту туралы 1999 ж. 3-желтоқсандағы [23]; Мемлекеттік
қызметтің кадр резерві туралы ережені бекіту туралы 2003ж. 4-желтоқсандағы
[24].
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттары бойынша
тізілімін бекіту туралы 2004 ж. 17-қаңтардағы [25]; Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қызметшілерін қайта даярлау және олардың
біліктілігін арттыру ережесін бекіту туралы 2004 ж. 11-қазандағы [26];
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар-Намыс Кодексін
(Мемлекеттік қызметшілердің қызмет этикасы Ережелерін) бекіту туралы 2005
ж. 3-мамырдағы [3]; Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының
кадрларын даярлау және біліктілігін арттыруды одан өрі жетілдіру жөніндегі
шаралар туралы 2005 ж. 31 –мамырдағы [27]; Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің облыстардағы, Астана және Алматы
қалаларындағы тәртіптік кеңестері туралы Ережені бекіту туралы 2005 ж. 30-
маусымдағы [28] және т.б.
Мемлекеттік қызметтің көптеген мөселелері тәртіптік жарғылармен және
ережелермен, нақтылы органдар мен олардың құрылымдық бөлімшелері туралы
ережелермен, Үкіметтің, министрліктер мен агенттіктердің өзге де
нормативтік актілерімен реттелінеді.
Жалпы алғанда мемлекеттік қызмет - күрделі кешенді құқықтық институт,
ол құқықтың бірнеше салаларымен (конституциялық , әкімшілік, еңбек, қаржы
және басқалармен) реттеледі [29, 17 б].
Мемлекеттік органдардағы - мемлекеттікке жатпайтын лауазымдарда, сондай-
ақ мемлекеттік емес ұйымдарда (шаруашылық серіктестіктерде, акционерлік
қоғамдарда, мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда) істейтіндердің қызметі
еңбек туралы заңнамалармен реттелінеді.
Қазақстанның мемлекеттік қызметшісінің, құқықтың кез келген субъектісі
сияқты – Қазақстан Республикасының азаматы, Конституциямен және басқа
бірнеше нормативтік құқықтық актілермен адам мен азамат үшін белгіленген
құқықтары, бостандықтары мен міндеттері бар.
Сонымен бірге ол мемлекеттік қызметке орналасқан сәттен бастап
мемлекеттік - қызметтік қатынастардың субъектісі болып табылады: оған
ерекше құқықтар беріліп, міндеттер жүктеледі, міндеттерді орындау үшін
жауапкершілік тартатын болады.
Бұл жерде, біріншіден, нақты қызмет бойынша өкілеттіктерді айқындайтын
лауазымдық құқықтар мен міндеттерді және, екіншіден, мемлекеттік
қызметшілер үшін, олардың атқаратын мемлекеттік лауазымдарына қарамастан,
белгіленген жалпы құқықтар мен міндеттерді айыру керек.
Лауазымдық құқықтар мен міндеттер мемлекеттік органның міндеттері мен
функцияларынан туындайды және оның өкілеттігін білдіреді. Мемлекеттік
қызметтің мемлекеттік әкімшілік лауазымдар лауазымды адамның немесе
қатардағы мемлекеттік қызметшінің лауазымы болуы мүмкін. Мысалы, басшының
лауазымына мынадай өкілеттіктер тән:
- бағынышты құрылымдық бөлімшелердің немесе жеке қызметшілердің қызметіне
басшылық жасау және оларға жүктелген міндеттердің орындалуы үшін дербес
жауапкершілігі; бағынышты қызметкерлердің арасында міндеттерді бөлу және
олардың өздерінің міндеттерін орындау үшін жауапкершілігінің дәрежесін
белгілеу;
- бағынышты құрылымдық бөлімшелер мен қызметшілердің лауазымдық
өкілеттіктерінің көлемін айқындайтын ережелер мен лауазымдық
нұсқаулықтар бекіту;
- басшының құзыретіне жататын мәселелер бойынша нормативтік құқықтық
актілер шығару туралы арнаулы құқықтары, бағыныштылардың жұмысын
ұйымдастыру және үйлестіру;
- меншікке билік ету, еңбек шарттарын (контрактілер) жасау, қызметкерлерді
қызметке тағайындау және қызметтен босату, оларды көтермелеу және
тәртіптік жауапкершілікке тарту жөніндегі өкілеттіктері;
- өзге ұйымдармен қарым-қатынас жасау, жұмыстың ерекше нысандары мен
әдістерін қолдану жөніндегі құқықтары.
Мемлекеттік қызметшілердің жалпы құқықтары мен міндеттері Мемлекеттік
қызмет туралы 1999 ж. 23-шілдедегі Заңда белгіленген. Бұл құқықтар мен
міндеттердің ерекшелігі сол, олар орналасқан лауазым туралы өкілеттіктерді
емес, қызметшілердің мінез-құлықтары мен іс-қимылдарының жалпы ережелерін,
олардың лауазымдық қызметтері бойынша өкілеттіктерін іске асыруды
қамтамасыз ететін ұйымдастыру сипаты бар жағдайлар мен шараларды білдіреді.
Әрбір мемлекеттік қызметшінің, өзінің атқарып отырған қызметі
жөніндегі нақты өкілеттіктеріне қарамастан, мыналарға құқығы бар:
- Республиканың азаматтарына Конституциямен және заңдармен кепілдік
берілетін қүқықтар мен бостандықтарды пайдалануға;
- өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша шешімдер
қабылдауға қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды адамдардың оларды
орындауын талап етуге;
- белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерді орындау үшін қажетті ақпарат
пен материалдар алура;
- басшыдан мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес міндеттерін
жөне қызметтік өкілеттіктерінің көлемін дәлдеп белгілеуді талап етуге;
- жеке басының қадір-қасиетінің құрметтелуіне, басшылар, өзге де лауазымды
адамдар және азаматтар тарапынан өзіне әділ және құрметпен көзқарас
жасалуына;
- өзі атқаратын лауазымға, жұмыс сапасына, тәжірибесіне және Мемлекеттік
қызмет туралы заңда [2] белгіленген өзге де негіздерге қарай
ынталандырылуына және еңбегіне ақы төленуіне;
- тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға (қайта мамандануға) жөне
біліктілігін арттыруға;
- өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты материалдармен кедергісіз
танысуға, қажет болған жағдайларда жеке түсініктеме беруге;
- еңбегінің қорғалуына, денсаулығының сақталуына, және жоғары жүмыс істеуі
үшін қажетті еңбек жағдайына;
- әлеуметтік және құқықтық қорғалуға;
- мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша шығуға;
- зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
- жоғары түрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға мемлекеттік
қызметті жетілдіру жәнінде ұсыныстар енгізуге.
Жоғарыда аталғандардың ішінен мемлекеттік қызметшінің қызмет бойынша
жоғарылау құқығы ерекше көңіл аударуға тұрарлық. Бұл құқық (мансап құқығы)
мемлекетгік қызмет туралы біздің заңнамаларымызда бірінші рет бекітіліп
отыр.
Әрбір қызметші, ол мемлекеттік қызметте істеп тұрған кезде, қызмет
бойынша көтерілу құқығы пайда болуы мүмкін. Бірақ мүндай құқықтың нақты
болуы туралы тек сол кезде ғана айтуға болады, егер қызметші атқарып
отырған қызметімен салыстырғанда жоғары лауазымға орналасу үшін қойылатын
барлық талаптар бойынша тура келетін болса.
Егер де, мысалы, оның жоғары лауазым бойынша қажетті білімі, сәйкес
келетін лауазымдардағы өкілі болмаса немесе соңғы аттестацияда оның қызмет
бойынша көтерілуге жеткілікті қабілеті жоқ делінген болса, онда оның бұған
негіздемелері жоқ деп санау керек.
Әрбір қызметші атқарып отырған мемлекеттік қызметтің мемлекеттік
лауазымы бойынша өкілеттіктеріне қарамастан мыналар жөнінде міндетті:
Республиканың Конституциясы мен Заңдарын сақтауға; ҚР-сы Президенті
бекіткен тәртіппен мемлекеттік қызметшінің антын беруге; азаматтар мен
заңды тұлғалар құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын
және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда белгіленген тәртіп пен мерзімде
азаматтардың өтініштерін қарауға, олар бойынша қажетті шаралар қолдануға;
өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес өкілеттігін
жүзеге асыруға; мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтауға; өзіне заңда
белгіленген шектеулерді қабылдауға; заңдарда белгіленген қызметтік әдеп
нормаларын сақтауға; басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғары тұрған
органдар мен лауазымды адамдардың өз өкілеттігі шегінде шығарған шешімдері
мен нұсқауларын орындауға; мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын
өзге де құпияны сақтауға, оның ішінде мемлекеттік қызметті тоқтатқаннан
кейін де, заңмен белгіленген белгілі бір уақыт ішінде, ол жөнінде қолхат
бере отырып сақтауға; қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған,
азаматтардың жеке өмірін, ар-намысын және қадір-қасиетін қозғайтын
мәліметтерді құпия сақтауға және олардан, заңдарда көзделген жағдайларды
қоспағанда, мұндай ақпарат беруді талап етпеуге; мемлекеттік меншіктің
сақталуын қамтамасыз етуге міндетті.
Мемлекеттік қызметшілердің Мемлекеттік қызмет туралы заңда
белгіленген негізгі міндеттерінен туындайтын нақты міндеттері үлгі
біліктілік талаптар негізінде айқындалады және тиісті мемлекеттік
органдардың басшылары бекітетін мемлекеттік коммуналдық міндеттері ҚР-ның
заңдарымен, Президенттің 2000 ж. 10-наурыздағы жарлығымен бекітілген
Мемлекеттік қызметті өткеру туралы Ережемен [3], тиісті мемлекеттік орган
туралы Ережемен және лауазымдық нұсқаулықтармен айқындалады.
Олардың негізгі функциялары мыналар: мемлекеттік саясатты айқындауға
және іске асыруға жәрдемдесетін шешімдер қабылдау; қабылданған шешімдердің
орындалу барысын бақылау; мемлекеттік және өзге де бағдарламалар мен
жобалардың орындалу барысын реттеу және бағалау, сондай-ақ орындалуы үшін
дербес жауапкершілік; мемлекетгік органның жұмысын басқару; бағынышты
мемлекеттік қызметшілердің жұмысына басшылық жасау болып табылады.
Мемлекеттік қызметші мемлекеттік қызметке кіргенде құқықтар мен
міндеттерден басқа заңнамалармен белгіленген бірнеше шектеулер мен
тыйымдарды да өз еркімен қабылдайды, олардың мақсаты мемлекеттік
қызметшінің жоғары рухани бейнесін және оның лауазымдық өкілеттіктерінің
шегінде іс-қимылының еркіншілігін қамтамасыз ету.
Мұндай шектеулер мен тыйымдар билікті теріс пайдаланушылыққа, сыбайлас
жемқорлық көріністеріне тосқауыл болуға тиіс.
Билікті бөлу принципіне байланысты мемлекеттік қызметшіге өкілді
органдардың депутаты және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі
болуға рұқсат етілмейді.
Оған, педагогтік, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметті қоспағанда,
басқа ақылы қызметпен айналысуға болмайды. Мемлекеттік қызметшіге
кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, соның ішінде, егер коммерциялық ұйымды
басқаруға тікелей қатысу заңдарға сәйкес оның қызметтік міндетіне кірмейтін
болса, ұйымдық - құқықтық нысанына қарамастан, коммерциялық ұйымды
басқаруға қатысуға рұқсат етілмейді.
Мемлекеттік қызметшіге үшінші тұлғалардың істері бойынша өзі қызмет
істейтін не өзіне тікелей бағынысты немесе өзінің бақылауындағы мемлекеттік
органда өкіл болуға тыйым салынады. Оған өзінің қызметтік іс-әрекетін
материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын,
басқа да мемлекеттік мүлік пен қызметтік ақпаратты қызметтік емес мақсатта
пайдалануға тыйым салынады.
Мемлекеттік қызметшінің ереуілдерге, мемлекеттік органдардың қалыпты
жұмыс істеуіне және қызметтік міндеттерді орындауға кедергі келтіретін
әрекеттерге қатысуына рұқсат етілмейді.
Оған лауазымдық өкілеттігін орындауға байланысты азаматтар мен заңды
тұлғалардың қызметін жеке мақсатына пайдалануға тыйым салынады. Бұл
тыйымдармен оның кімге болса да тәуелді болмау мақсаты көзделеді, әсіресе
егер бүл кез келген түрде заңсыз сыйақы алуға қатысты (сыйлықтар, ақшалай
сыйлық, ссудалар, қызметтер көрсету, ойын-сауықтарды, демалысты төлеу және
т.б.).
Мемлекеттік қызметші заңнамалармен белгіленген тәртіппен қызметке
кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызмет өткеру уақытына өзінің
меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлесті
(акциялар пакеттерін) және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай-ақ
мүліктік жалға берілген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге де мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті.
Бірақ оның осы мүліктен, соның ішінде сыйақы, дивидендтер, ұтыстар,
мүлікті жалға беруден және басқа да заңды көздерден түскен табыс нысанында
табыс алуға құқығы бар. Мемлекеттік қызметшіге өзінің жақын туыстары (ата-
аналары, балалары, бала асырап алушылар, асырап алған балалар, ата-анасы
бір жөне ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілсрі, аталары, әжелері,
немерелері) немесе ері (зайыбы) атқаратын қызметке тікелей бағынысты
лауазым, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, атқаруына болмайды.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар-Намыс Кодексінде
бұлардан басқа да мемлекеттік қызметшілері мінез-құлқының негізгі
стандарттары белгіленген. Мемлекеттік қызметшілердің этикалық, кәсіби,
мәдени деңгейі мен мінез-құлық нормалары нақтыланған.
Кодексте белгіленген нақты талаптар бойынша, мысалы, заңмен белгіленген
жағдайлардан басқа, Қазақстандық немесе шетелдік жеке жөне заңды тұлғалар
есебінен мемлекетішілік және шетелдік туристік, емдеу-сауықтыру және өзге
де сапарларға шақырулардан бас тартуға тиіс. Сонымен жоғарыда
айтылғандардың негізінде мемлекеттік қызметшілер үшін белгіленген тыйымдар
мен шектеулердің соншалықты маңызды екеніне көзіміз жетті.
Мемлекеттік басқару органдары мемлекеттік органдарының нақты түрлері
болып табылады. Сондықтан оларға сол нақты органдардың негізгі
ерекшеліктері тән болады. Мемлекеттік өзіне қажетті органдарды өзі тікелей
құрады және олардың құрылу тәртібін анықтайды, қызмет атқару бағыттарының
негізгі қағидаларын белгілейді, сондай-ақ оларды өз атынан және өз мүддесін
кездеп қызмет атқаруға жеткілікті өкілеттіліктермен қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік қызметші заңнамалармен белгіленген тәртіппен қызметке
кіргеннен кейін бір ай ішінде мемлекеттік қызмет өткеру уақытына өзінің
меншігіндегі коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлесті
(акциялар пакеттерін) және осы адамдарға заңды тиесілі ақшаны, сондай-ақ
мүліктік жалға берілген өзге де мүлікті қоспағанда, пайдалану табыс алуға
әкеп соғатын өзге де мүлікті сенім білдірілген басқаруға беруге міндетті.
Мемлекеттік органға тән қасиет ол мемлекеттік билік берілген саяси ұйым
болып табылады [3, 12 б]. Осыған орай мемлекеттік органның маңызды белгісі
оның қолындағы мемлекеттік - өктем сипаттағы өкілеттілігі. Демек,
мемлекеттік басқару органдарына да тиісті көлемде жоғарыда айтылғандай
өкілеттіліктер беріледі.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесін белгілеген кезде
мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымдарының құқықтық мағынасы мен
топтастырылуын дұрыс түсінудің ерекше маңызы бар.
Жалпы түрде алғанда лауазым деп, оған орналасқан адамның өкілеттігінің
мазмұны мен көлемін білдіретін, белгіленген тәртіппен қүрылған бастапқы
құрылымдық (ұйымдық) бөлік түсініледі. Бұл ұйымдық-құқықтық санат тек
қызметшілерге ғана тән: халықтың басқа топтары мамандықтары бойынша
(мысалы, жүмысшылар өнеркәсіп кешенінде) жұмыс істейді (студенттер,
оқушылар) оқиды т.с.с.
Мемлекеттік қызмет туралы 1999 жылғы 23-шілдедегі заңда [2]
мемлекеттік лауазымның қазіргі кезеңдегі мағынасына орай оны қандайда
болмасын өзге - мемлекеттік емес лауазымнан айыратын ұғымы берілген.
Мемлекеттік лауазым-нормативтік құқықтық актілермен белгіленген
лауазымдық өкілеттіктер мен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген
мемлекеттік органның құрылымдық бөлігі.
Сонымен мемлекеттік деп тиісті мемлекеттік органның өкілеттіктерін
атқару және камтамасыз ету туралы міндеттер көлемі белгіленген, еңбек ақы
төленетін және осы міндеттерді орындау үшін жауапты болатын тек мемлекеттік
билік органдарындағы, сондай-ақ Конституцияға және басқа заң актілері-не
сәйкес құрылатын өзге мемлекеттік органдардағы лауазым аталады.
Мұндай өзге мемлекеттік органдарға, мысалы, Қазақстанның Ұлттық
Банкі, Қазақстан Республикасының Прокуратурасы, Адам құқықтары жөніндегі
Уәкілдік аппараты және т.б. жатады.
Мемлекеттік лауазым ұғымы тек мемлекеттік қызмет ұғымын анықтау үшін
ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік қызметшінің құқықтық жағдайын,
мемлекеттік қызметті өткерудің тәртібін (лауазымға орналасудың тәсілін,
біліктілік дәрежесінің деңгейін, мемлекеттік қызметті тоқтатудың негіздерін
т.б.) анықтау үшін өзекті, негізге алынатын ұғым болып табылады [4, 58 б.].
Бұл орайда 1999 жылы 23-шілдедегі заңмен белгіленген мемлекеттік қызметтің
мемлекеттік лауазымдарын бөлудің принципті маңызы бар.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік қызметшілердің лауазымдары ең алдымен
саяси және әкімшілік лауазымдарға бөлінеді. Бұл екі топ лауазымдардың
тізілімдері (Рестрлері) ҚР-сы Президентінің 1999 ж. 29-желтоқсандағы
Жарлықтарымен бекітілген. Саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарына
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі, оның орынбасарлары, орталық
және жергілікті атқарушы билік органдарының басшыларымен олардың
орынбасарлары және басқа республикалық мемлекеттік органдардың мемлекеттік
әкімшілік қызметшілер үшін санаттар белгіленеді.
Мемлекеттік әкімшілік лауазым санаты-мемлекеттік әкімшілік қызметшілер
атқаратын, лауазымдық өкілеттіктің көлемі мен сипатын көрсететін әкімшілік
лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы.
Мемлекеттік саяси қызметшілер үшін лауазым санаттары белгіленбейді.
Лауазымдарды мемлекеттік әкімшілік лауазымдар санаттарының топтарына бөлу
лауазымдарды топтастыруды қолданыстағы басқарудың құрылымына
сәйкестендіруге мүмкіндік туғызды.
Президенттің 1999 ж. 29-желтоқсандағы №318 жарлығымен мемлекеттік
әкімшілік қызметшілер лауазымдарының тізілімімен қоса санаттарының тізбесі
бекітілген. Ол тізбе бойынша мемлекеттік әкімшілік лауазымдар А,В,С,Д,Е
санаттар топтарына бөлінген.
А – тобына – Президент әкімшілігі;
В - Парламент Палаталарының аппараттары, Премьер-Министрдің Кеңсесі,
Жоғарғы Соттың аппараты, ҚР Конституциялық Кеңесінің аппараты, ҚР
Президентінің Іс Басқармасы;
С - Президентке тікелей бағынышты жөне есепті органдар, Орталық
атқарушы органдар, Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдар,
орталық атқарушы органдардың ведомстволары, облыстық, аудандық аумақтық
органдар;
Д - облыстардың, аудандардың, кенттердің, ауылдардың (селолардың)
аппараттары, облыстар, аудандар мәслихаттарының аппараттары, облыстар,
аудандар соттарының аппараттары;
Е - жергілікті атқарушы органдар жатады. Қазіргі кезде Мемлекеттік
әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттары бойынша тізілімін бекіту
туралы ҚР-сы Президентінің 2004 ж. 17-қаңтардағы жарлығы [33] басшылыққа
алынады.Әрбір санат тобының лауазымдары бірнеше сандық бөліктер бойынша
бөлінеді. Мысалы, А санаты тобына жатқызылған әкімшілік лауазымдар:
А-1 - Мемлекеттік хатшының Кеңесшісі Әкімшілік басшысының Кеңесшісі;
А-2 - Мемлекеттік хатшынын Көмекшісі т.б.;
А-3 - Консультант, Аға эксперт;
А-4 - Аға референт. Эксперт;
А-5 - Референт;
А-6 - Аға маман;
А-7 - Маман.
Әр санат тобындағы лауазымдарды топтастыратын сандары әртүрлі. Мысалы,
С санаты С-1 - ден С-13 -ке дейін, Е санаты Е-1 - ден 9-ға дейін.
Әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының тізілімі мемлекеттік
қызметтің лауазымдарын бір ізге келтіруге және басқарудағы қажеті жоқ
буындарды қысқартуға бағытталған. Заңда және заңға тәуелді актілерде
мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптар тағайындау
арқылы мемлекеттік қызметшілердің кәсіби мамандығын арттыруға бағытталған
шаралар белгіленген, бұл қабілетсіз адамдардың мемлекеттік қызметке кіруіне
сенімді бөгеу болып табылады.
Біліктілік талаптары, - делінген Заңда, - мемлекеттік әкімшілік
қызметті атқаруға үміткер азаматтарға оның кәсіби даярлығының деңгейін,
құзыреттілігін және нақты әкімшілік қызметке сәйкес келуін анықтау
мақсатында қойылатын талаптар.
ҚР-ның Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігі Төрағасынын 2004
ж. 23-қаңтардағы бұйрығымен Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарының
санаттарына типтік біліктілік талаптары [4] бекітілген. Заңда және заңға
тәуелді актілерде мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік
талаптар тағайындау арқылы мемлекеттік қызметшілердің кәсіби мамандығын
арттыруға бағытталған шаралар белгіленген, бұл қабілетсіз адамдардың
мемлекеттік қызметке кіруіне сенімді бөгеу болып табылады.
Мемлекеттік органдар осы типтік біліктілік талаптары негізінде
өздерінің штат кестесінде қаралған әкімшілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz