Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақтың ынтымақтастығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Еуропалық Одақтың аймақтық, саяси және экономикалық ұйым ретіндегі құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Еуропалық Одақтың құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Еуропалық Одақтың құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2. Еуропалық Одақтың институционалды құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1. Еуропалық Одақ институттар іс.әрекетінің құқықтық сипаттамасы...31
2.2. Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының реформасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақтың ынтымақтастығы ... ... 56
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.Еуропалық Одақтың аймақтық, саяси және экономикалық ұйым ретіндегі құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Еуропалық Одақтың құрылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Еуропалық Одақтың құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2. Еуропалық Одақтың институционалды құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1. Еуропалық Одақ институттар іс.әрекетінің құқықтық сипаттамасы...31
2.2. Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының реформасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақтың ынтымақтастығы ... ... 56
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Соңғы жылдары Қазақстан мен Еуропалық Одақ арасындағы экономикалық, саяси және мәдени байланыстар ерекше табысты дамып келе жатыр.
2008 жылдың акпан айында Республика Президенті Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында: (Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететініне байланысты) «Еуропаға жол» атты арнайы бағдарламаны дайындап, іске асыру керек» – деп айтты.
Кейбір ресейлік сарапшылар Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты Еуропалық Одаққа қарай бірте-бірте «қисая» бастауы мүмкін деген пікірлерін айтуда.
Қалай болса да, Еуропалық Одақтың еліміздің сыртқы саясатында маңызды рөльді ойнай бастағаны даусыз факт болып табылады.
Еуропалық Одақтың әлемдік сахнадағы да рөлі мен ықпалы күшеюде. Әлемдік экономикадағы еуроның біртіндеп долларды ауыстыра бастағаны осының көрнекі айғағы болып табылады.
ТМД бойынша біздің кейбір көршілеріміз еуроинтеграцияға қарай бағыт ала бастады (Украина мен Грузия).
Ал Республика Президенті: «Егер Қазақстан Еуропалық Одақ мүшелігіне өтініш беретін болса, біздің елде мұндай мүшелікке негіздер Түркияға қарағанда көбірек болады. Жайықтан батыс жатқан қазақстанның еуропалық территориясы Түркияның еуропалық территориясынан 3 есе үлкен» – деп айтқан болатын.
Әрине Қазақстан еуроинтеграцияға қарай жақын 10-15 жыл ішінде бағыт алатыны екіталай, ол оның көпвекторлы сыртқы саясатымен үйлеспейді де. Бірақ сонда да еуроинтеграция өте тартымды құбылыс ретінде болып көрінеді. Ал оған жақындау үшін Еуропалық Одақ деген не және оның институттары қалай жұмыс істейді деген сұрақтарға жауаптарды білу өте маңызды.
Соңғы төрт жылдың ішінде Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымы бірталай өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістердің пайда болуы соңғы төртінші және бесінші кеңею толқындарымен байланысты.
Кейбір сарапшылар Еуропалық Конституция жобасының Франция мен Голландияда сәтсіздікке ұшырағаннан кейін Одақ институттарын реформалау процессінде белгілі бір тежелу байқалады ма деп өз қорқыныштарын білдірген болатын. Алайда еуроинтеграцияның ерекшелігі сол – ол үнемі алға жылжып тұратын құбылыс. Сол себептен Одақтың конституция жобасын алмастыратын құжаттың пайда болуы тек уақыттың еншісіне берілген мәселе болатын.
Еуроодақ институттар іс-әрекетінің халықаралық-құқықтық қырларын зерттеу өзектілігі бірнеше себептермен түсіндіріледі. Көпшілікті соңғы институционалдық реформалардан кейін (Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан) Еуропалық Одақтағы «демократия тапшылығы» атты феномен толығымен жойылып, институттардың қызметі бұрынғыға қарағанда ашықтау бола ма екен деген сұрақ мазалайды. Соған қоса Еуроодақта 2009 жылдан бастап өзінің Президенті пайда болады. Одақтың институционалдық құрылымында да бірталай өзгерістер күтелуде. Осы және бірталай басқа да факторлар Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымын кешенді түрде зерттеуді өзекті қылатыны сөзсіз. Проблеманың зерттелу жағдайы. Ғылыми әдебиетте Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымы Маастрихт, Амстердам және Ницца шарттары тұрғысынан айтарлықтай жақсы зерттелген. Осы тақырыпқа байланысты шетелдік авторлардың келесідей жұмыстарын атап өтуге болады: ЕО құқықтық тәртібінің басты қағидалары Т.С.Hartley "The foundations of European Community law: an introduction to the constitutional and administrative law of the European Community", Oxford, 1994, және D. Simon "Le systeme juridique communautaire", Paris, 1997, курстарында талданады. Еуропалық Одақтың құрылу мен даму процесстері, оның институционалдық құрылымының қызметі E.Wistrich, "The United States of Europe", London, 1994, W.Hummer "Rechtsfragen in der Anwendung des Amsterdamer Vertrages", Wien, 2001 монографияларында мазмұндалады. Еуропалық Одақ іс-әрекетінің құқықтық проблемалары бірталай ұжымдық жұмыстардың пәні болды ("The European Union: readings on the theory and practice of European integration", ed. by B.Nelsen and A.Stubb, Boulder, 1994; "New legal dynamics of European Union", ed. by J.Shaw and G.More, Oxford, 1995). Еуропалық қауымдастықтар жүйесінің мемлекет үсті белгілері D.Chalmers, "The European Communities: towards supranationalism at last", the Liverpool law review, 1992, M. Sheich "Erweiterung und institutionelle Reform der Europaischen Union", Wien, 2001 жұмыстарында қарастырылады.
2008 жылдың акпан айында Республика Президенті Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында: (Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететініне байланысты) «Еуропаға жол» атты арнайы бағдарламаны дайындап, іске асыру керек» – деп айтты.
Кейбір ресейлік сарапшылар Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты Еуропалық Одаққа қарай бірте-бірте «қисая» бастауы мүмкін деген пікірлерін айтуда.
Қалай болса да, Еуропалық Одақтың еліміздің сыртқы саясатында маңызды рөльді ойнай бастағаны даусыз факт болып табылады.
Еуропалық Одақтың әлемдік сахнадағы да рөлі мен ықпалы күшеюде. Әлемдік экономикадағы еуроның біртіндеп долларды ауыстыра бастағаны осының көрнекі айғағы болып табылады.
ТМД бойынша біздің кейбір көршілеріміз еуроинтеграцияға қарай бағыт ала бастады (Украина мен Грузия).
Ал Республика Президенті: «Егер Қазақстан Еуропалық Одақ мүшелігіне өтініш беретін болса, біздің елде мұндай мүшелікке негіздер Түркияға қарағанда көбірек болады. Жайықтан батыс жатқан қазақстанның еуропалық территориясы Түркияның еуропалық территориясынан 3 есе үлкен» – деп айтқан болатын.
Әрине Қазақстан еуроинтеграцияға қарай жақын 10-15 жыл ішінде бағыт алатыны екіталай, ол оның көпвекторлы сыртқы саясатымен үйлеспейді де. Бірақ сонда да еуроинтеграция өте тартымды құбылыс ретінде болып көрінеді. Ал оған жақындау үшін Еуропалық Одақ деген не және оның институттары қалай жұмыс істейді деген сұрақтарға жауаптарды білу өте маңызды.
Соңғы төрт жылдың ішінде Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымы бірталай өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістердің пайда болуы соңғы төртінші және бесінші кеңею толқындарымен байланысты.
Кейбір сарапшылар Еуропалық Конституция жобасының Франция мен Голландияда сәтсіздікке ұшырағаннан кейін Одақ институттарын реформалау процессінде белгілі бір тежелу байқалады ма деп өз қорқыныштарын білдірген болатын. Алайда еуроинтеграцияның ерекшелігі сол – ол үнемі алға жылжып тұратын құбылыс. Сол себептен Одақтың конституция жобасын алмастыратын құжаттың пайда болуы тек уақыттың еншісіне берілген мәселе болатын.
Еуроодақ институттар іс-әрекетінің халықаралық-құқықтық қырларын зерттеу өзектілігі бірнеше себептермен түсіндіріледі. Көпшілікті соңғы институционалдық реформалардан кейін (Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан) Еуропалық Одақтағы «демократия тапшылығы» атты феномен толығымен жойылып, институттардың қызметі бұрынғыға қарағанда ашықтау бола ма екен деген сұрақ мазалайды. Соған қоса Еуроодақта 2009 жылдан бастап өзінің Президенті пайда болады. Одақтың институционалдық құрылымында да бірталай өзгерістер күтелуде. Осы және бірталай басқа да факторлар Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымын кешенді түрде зерттеуді өзекті қылатыны сөзсіз. Проблеманың зерттелу жағдайы. Ғылыми әдебиетте Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымы Маастрихт, Амстердам және Ницца шарттары тұрғысынан айтарлықтай жақсы зерттелген. Осы тақырыпқа байланысты шетелдік авторлардың келесідей жұмыстарын атап өтуге болады: ЕО құқықтық тәртібінің басты қағидалары Т.С.Hartley "The foundations of European Community law: an introduction to the constitutional and administrative law of the European Community", Oxford, 1994, және D. Simon "Le systeme juridique communautaire", Paris, 1997, курстарында талданады. Еуропалық Одақтың құрылу мен даму процесстері, оның институционалдық құрылымының қызметі E.Wistrich, "The United States of Europe", London, 1994, W.Hummer "Rechtsfragen in der Anwendung des Amsterdamer Vertrages", Wien, 2001 монографияларында мазмұндалады. Еуропалық Одақ іс-әрекетінің құқықтық проблемалары бірталай ұжымдық жұмыстардың пәні болды ("The European Union: readings on the theory and practice of European integration", ed. by B.Nelsen and A.Stubb, Boulder, 1994; "New legal dynamics of European Union", ed. by J.Shaw and G.More, Oxford, 1995). Еуропалық қауымдастықтар жүйесінің мемлекет үсті белгілері D.Chalmers, "The European Communities: towards supranationalism at last", the Liverpool law review, 1992, M. Sheich "Erweiterung und institutionelle Reform der Europaischen Union", Wien, 2001 жұмыстарында қарастырылады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Еуропалық Одақтың аймақтық, саяси және экономикалық ұйым ретіндегі
құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Еуропалық Одақтың құрылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Еуропалық Одақтың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
2. Еуропалық Одақтың институционалды
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1. Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетінің құқықтық сипаттамасы...31
2.2. Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 48
3. Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақтың ынтымақтастығы ... ... 56
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары Қазақстан мен Еуропалық Одақ арасындағы экономикалық,
саяси және мәдени байланыстар ерекше табысты дамып келе жатыр.
2008 жылдың акпан айында Республика Президенті Назарбаев өзінің
Қазақстан халқына жолдауында: (Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететініне
байланысты) Еуропаға жол атты арнайы бағдарламаны дайындап, іске асыру
керек – деп айтты.
Кейбір ресейлік сарапшылар Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты
Еуропалық Одаққа қарай бірте-бірте қисая бастауы мүмкін деген пікірлерін
айтуда.
Қалай болса да, Еуропалық Одақтың еліміздің сыртқы саясатында маңызды
рөльді ойнай бастағаны даусыз факт болып табылады.
Еуропалық Одақтың әлемдік сахнадағы да рөлі мен ықпалы күшеюде. Әлемдік
экономикадағы еуроның біртіндеп долларды ауыстыра бастағаны осының көрнекі
айғағы болып табылады.
ТМД бойынша біздің кейбір көршілеріміз еуроинтеграцияға қарай бағыт ала
бастады (Украина мен Грузия).
Ал Республика Президенті: Егер Қазақстан Еуропалық Одақ мүшелігіне
өтініш беретін болса, біздің елде мұндай мүшелікке негіздер Түркияға
қарағанда көбірек болады. Жайықтан батыс жатқан қазақстанның еуропалық
территориясы Түркияның еуропалық территориясынан 3 есе үлкен – деп айтқан
болатын.
Әрине Қазақстан еуроинтеграцияға қарай жақын 10-15 жыл ішінде бағыт
алатыны екіталай, ол оның көпвекторлы сыртқы саясатымен үйлеспейді де.
Бірақ сонда да еуроинтеграция өте тартымды құбылыс ретінде болып көрінеді.
Ал оған жақындау үшін Еуропалық Одақ деген не және оның институттары қалай
жұмыс істейді деген сұрақтарға жауаптарды білу өте маңызды.
Соңғы төрт жылдың ішінде Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымы
бірталай өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістердің пайда болуы соңғы төртінші
және бесінші кеңею толқындарымен байланысты.
Кейбір сарапшылар Еуропалық Конституция жобасының Франция мен
Голландияда сәтсіздікке ұшырағаннан кейін Одақ институттарын реформалау
процессінде белгілі бір тежелу байқалады ма деп өз қорқыныштарын білдірген
болатын. Алайда еуроинтеграцияның ерекшелігі сол – ол үнемі алға жылжып
тұратын құбылыс. Сол себептен Одақтың конституция жобасын алмастыратын
құжаттың пайда болуы тек уақыттың еншісіне берілген мәселе болатын.
Еуроодақ институттар іс-әрекетінің халықаралық-құқықтық қырларын
зерттеу өзектілігі бірнеше себептермен түсіндіріледі. Көпшілікті соңғы
институционалдық реформалардан кейін (Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан)
Еуропалық Одақтағы демократия тапшылығы атты феномен толығымен жойылып,
институттардың қызметі бұрынғыға қарағанда ашықтау бола ма екен деген сұрақ
мазалайды. Соған қоса Еуроодақта 2009 жылдан бастап өзінің Президенті пайда
болады. Одақтың институционалдық құрылымында да бірталай өзгерістер
күтелуде. Осы және бірталай басқа да факторлар Еуропалық Одақтың
институционалдық құрылымын кешенді түрде зерттеуді өзекті қылатыны сөзсіз.
Проблеманың зерттелу жағдайы. Ғылыми әдебиетте Еуропалық Одақтың
институционалдық құрылымы Маастрихт, Амстердам және Ницца шарттары
тұрғысынан айтарлықтай жақсы зерттелген. Осы тақырыпқа байланысты шетелдік
авторлардың келесідей жұмыстарын атап өтуге болады: ЕО құқықтық тәртібінің
басты қағидалары Т.С.Hartley "The foundations of European Community law: an
introduction to the constitutional and administrative law of the European
Community", Oxford, 1994, және D. Simon "Le systeme juridique
communautaire", Paris, 1997, курстарында талданады. Еуропалық Одақтың
құрылу мен даму процесстері, оның институционалдық құрылымының қызметі
E.Wistrich, "The United States of Europe", London, 1994, W.Hummer
"Rechtsfragen in der Anwendung des Amsterdamer Vertrages", Wien, 2001
монографияларында мазмұндалады. Еуропалық Одақ іс-әрекетінің құқықтық
проблемалары бірталай ұжымдық жұмыстардың пәні болды ("The European Union:
readings on the theory and practice of European integration", ed. by
B.Nelsen and A.Stubb, Boulder, 1994; "New legal dynamics of European
Union", ed. by J.Shaw and G.More, Oxford, 1995). Еуропалық қауымдастықтар
жүйесінің мемлекет үсті белгілері D.Chalmers, "The European Communities:
towards supranationalism at last", the Liverpool law review, 1992, M.
Sheich "Erweiterung und institutionelle Reform der Europaischen Union",
Wien, 2001 жұмыстарында қарастырылады.
Соңғы жылдары аталған келелі мәселелер жиынтығының дамуына халықаралық
және еуропалық құқық саласындағы ресейлік мамандардың қосқан үлесі зор.
Олардың ішінде: Б.Н.Топорнин (Европейское право, Москва, 1998),
Л.М.Энтина (Европейское право, учебник, Москва, 2004), Кашкин С.Ю.
редакциясындағы оқулық "Право Европейского Союза", Москва, 2002.
Еуропалық Одақтың интеграциялық процесстері мен институционалдық
құрылымына арнап, зерттеулер жүргізген отандық мамандар ішінен Кембаев Ж.,
Ибрашев пен Галимова М., Сейдахметов Б. атап өтуге болады.
Алайда еуроинтеграцияның серпінді дамуын ескере отырып, осы салада
әрдайым тек ең соңғы мәліметтің болуы аса маңызды екенің мойындауымыз
керек. Ал Лиссабон шарты тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының іс-
әрекеті мүлдем зерттелмегені даусыз факт.
Ірі заңгер-ғалымдар бұл тақырыпты осы шарт тұрғысынан әлі зерттеп
үлгірмеген.
Бұл проблеманың өзектілігі мен жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі,
соған қоса оның Қазақстан Республикасының Еуропалық Одаққа, еуропалық және
халықаралық ұйымдарға ықпалдасуы үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси
маңыздылығы зерттеу тақырыбын таңдауға негіз болды.
Бұл зерттеудің мақсаты Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетінің
халықаралық-құқықтық қырларын соңғы институционалдық өзгерістер тұрғысынан
талдау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер орындалуы
тиіс:
Еуропалық қауымдастықтар мен Еуропалық Одақтың тұжырымдамалық
негіздерінің даму тарихын баяндау;
Еуропалық Одақтың құқықтық мәртебесін анықтау;
Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетіне құқықтық сипаттама беру;
Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының
реформасын талдау;
Қазақстан – Еуропалық Одақ ынтымақтастығы дамуының негізгі үрдістерін
белгілеу.
Зерттеудің объектісі Еуропалық Одақ пен оның институттары болып
табылады. Зерттеу пәні Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетінің халықаралық-
құқықтық қырлары болып табылады. Зерттеу әдістері. Қойылған міндеттерді
шешу барысында жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін халықаралық құқық
теориясында пайдаланылатын тану, жүйелік және қисынды талдау, қайнар-
көздердің басымдылығы, салыстырмалы құқықтанудың қазіргі әдістері
қолданылған. Автор үшін ресейлік еуропалық құқық келесідей мамандардың
еңбектері аса маңызды болды: Кашкин С.Ю., Энтин Л.М., Топорнин Б.Н., Ушаков
Н.М., Юмаше Ю.М., Четвериков О.А. және тағы басқалары.
Бітіру жұмысын жазу барысында автор шетелдік ғалымдардың еңбектерін де
пайдаланды. Олардың ішінде: Хартли Т.К. Основы права европейского
сообщества және Сиджанский Д. Федералистское будущее Европы.
Зерттеуде Еуропалық Одақтың ресми басылымдарында жарияланатын, сондай-
ақ ЕО мен оның институттарының сайттарында орналастырылатын құжаттар мен
мәліметтер кеңінен қолданылған.
Ерекше назар Еуропалық Одақтың құрылтай шарттарына, Амстердам мен Ницца
шарттарына, Еуропа үшін конституцияны ұйымдастыратын шартқа, Еуропалық Одақ
туралы шарт пен Еуропалық Қауымдастықты құру туралы шартқа өзгерістер
енгізу туралы Лиссабон шартына аударылды.
Қорғауға шығарылатын мәселелер:
Еуропалық Одақ, оның қазіргі құрылтай шарттарында бұл нақты
көрсетілмесе де, құқықсубъектілікке ие.
Еуропалық Одақтағы Демократия тапшылығы атты құбылыс Лиссабон шарты
күшіне енген жағдайда да сақталады.
Еуропалық Соттың бас қорғаушылар корпусындағы қолданылатын ротациялық
жүйе бүгінгі заман талабына сай келмейді. Сегіз бас қорғаушының сегізі де
ротациялық түрде Одақтың барлық мүше-мемлекеттеріне берілу керек деп
ойлаймыз.
Лиссабон шартының ұлттық парламенттермен ратификация арқылы қабылдану
рәсімі, құжаттың маңыздылығын ескере отырып, демократия принциптеріне қайшы
деген пікірге келуге болады.
Лиссабон шарты енгізетін Еуропалық Одақ Президент лауазымы Одақтың
кеңесіне төрағалық етуші мемлекеттің рөлін төмендетеді. Бұл өз кезегінде
интеграциялық процесстерге жағымсыз әсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы еуропалық тату көршілік саясатына кіруге ұмтылу
керек. Ал келешекте Еуропалық Одақ мүшелігіне кіру үшін де өтініш беруге
талпыныс жасау керек.
Бітіру жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы оның еуропалық
құқықтың Қазақстанда әрі қарай дамуына үлес қосатындығымен анықталады, ал
жұмыстың қорытындылары мен ережелері еуропалық құқық пәні бойынша оқу
бағдарламаларын әзірген кезде, Қазақстан Республикасының сыртқы саясаттың
даму тұжырымдамасын анықтау кезінде, Қазақстанның еуроинтеграцияға түсу
бағдарламаларын жасаған кезде қолданыла алады.
Еуропалық Одақтың аймақтық, саяси және экономикалық ұйым ретідегі
құқықтық мәртебесі
1.1. Еуропалық Одақтың құрылу тарихы
Еуропалық Одақтың пайда болуы, - тарихи және қисынды түрде өзара
байланысты алғышарттар жиынтығының нәтижесі болып табылатын, ХХ ғасырдың
негізгі оқиғаларының бірі. Бұл алғышарттарды экономика, саясат, рухани-
мәдени өмірде, идеологияда іздеу керек.
Еуропалық Одақтың құрылуының экономикалық алғышарттары шаруашылық
байланыстардың ғаламдану процессінде жатыр. Осының нәтижесінде халықаралық
нарық пен оның құрамдас бөліктері: трансұлттық корпорациялар, халықаралық
ынтымақтастық пен еңбек бөлінісі, капиталдың шетел инвестициялары, жұмыс
күшінің миграциясы және т.б. қалыптасады.
Алайда экономикалық бірлік бағытындағы қозғалыс Еуропаның саяси
бытыраңқылығымен, бір-бірінен шекаралармен, баждармен, визалармен және
халықтар арасындағы шаруашылық қатынастарды шектейтін басқа да
кедергілермен бөлінген – егеменді мемлекеттердің Еуропасымен
үйлесімділікке түсе алмай, қарама-қайшылыққа түсті.
Аталған қарама-қайшылық Еуропа халықтары үшін жаңалық емес. Осы жағдай
Еуропада ортағасырлардың соңы мен жаңа заман тоғысында болған жағдайға өте
ұқсас болып келеді, бірақ басқа деңгейде. Сол дәуірде натуралды шаруалықтың
орнына келген нарық шаруашылығы феодалдық бытыраңқылықпен сыйыса алмай,
ақыр соңында оны жеңіп шықты. Сол кездерде пайда болған орталықтандырылған
мемлекеттердің экономикалық негізі – ұлттық нарық болды.
Шаруашылық қатынастардың мемлекеттік шекаралардан тысқары шығуы Еуропа
халықтарының одан да үлкен саяси ұйымын құруы туралы мәселені көтерді.
Мұндай ұйым Еуропалық қауымдастықтар болды. Нарықты құру (тауар, жұмыс
күші, өндірістің өзге де факторлар мен нәтижелердің қозғалысына барлық
ұлттық кедергілерді жою арқылы) олардың алғашқы ірі бастамасы еді.
Ұлттық мемлекеттер, Қауымдастықтар және олардың негізінде құрылған
Еуропалық Одақ шеңберінде жойылмайды, алайда өздерінің егемендігін осы
мемлекет үсті құрылымның пайдасына қарай шектейді. Экономикадағы интеграция
жайлап барып бұл процесске қоғамдық өмірдің басқа да салаларын тарта
бастайды: саяси, ақпараттық, әлеуметтік, мәдени және т.б. Уақыт өте келе
олар Еуропалық Одақтың қарамағына жататын мәселелер тобына көшеді.
Батыс доктринасында мұндай өзара байланыстың түрі ауыстырып құю әсері
немесе тиісті беріліс әсері деп аталады. Ал басқаларға түрткі күшті
беретін экономика аталған өзара байланыстың ең басты буыны болып
табылатынына ешкім күмән келтірмейді.[1]
Осы орайда орынды сұрақ тууы мүмкін: неге жоғарыда аталған үрдістер
Батыс Еуропа елдерінде ерекше дамуға ие болды? Халықаралық, ал қазіргі
кезде - әлемдік нарық Жердің өзге де аймақтарын қамтиды ғой. Бәлкім осында
тарихи және географиялық сипаттағы факторладынң маңызы үлкен болды.
Біріншіден, Батыс Еуропа елдерінде әлемнің басқа аймақтарымен
салыстырғанда шаруалықтың капиталистік жүйесі ертерек қалыптасып, нарықтық
байланыстар орын ала бастады, яғни мұнда экономикалық интеграцияның
процесстері даму үшін көбірек уақытқа ие болды.
Екіншіден, мемлекеттердің біршама шағын аумақтары ұлттық шекаралар мен
ішкі нарықтың тар шеңберлілігін анықтап өзара тиімді бірігуге итермеледі.
Айтарлықтай үлкен экономикалық бірлік бағытындағы қозғалыс – еуропалық
дамудың жалпы тарихи беталысы болып табылады.
Саяси алғышарттар. Шаруашылық алғышарттарға қарағанда интеграциялық
процесстің саяси алғышарттары ортағасырлардан бастап қалыптаса бастады.
Оларды әрекет ету аясына байланысты екі топқа бөлуге болады: ішкі және
сыртқы. Алайда бұндай бөлу тек шартты сипатқа ие екенін айтап кету қажет.
Ішкі саяси алғышарттар еуропалық мемлекеттердің бір-бірімен өзара
қатынастарының ерекшеліктерін сипаттайды, ал сыртқылары болса, Еуропаның,
ең алдымен оның батыс бөлігінің, басқа (еуропалық емес) мемлекеттер мен
аймақтарға қатысты орнын анықтайды.
Бұл алғышарттардың екі түрінің екеуін де Еуропаның және жалпы әлем
картасына көз жіберіп қарасақ байқауға болады. Ең бірінші болып көзге
түсетіні ол – біршама үлкен емес аумақта өз шекаралары, заңнамасы, әскері,
полициясы бар айтарлықтай көп мемлекеттердің шоғырлануы.
Тар кеңістікте көптеген мемлекеттердің қатар өмір сүріп келуі олардың
арасында аумақтық қақтығыстарға, соның ішінде миллиондаған еуропалықтардың
өмірін алып кеткен әскери қақтығыстарға талай рет әкеп соққаны баршаға
мәлім.
Жеке мемлекеттер арасында жасасылған бітім шарттары, шабуыл жасамау
немесе мәңгілік достық туралы пактілер еуропа тарихында талай рет бұзылған,
және келешекте олар сақталады деп жүз пайыз сенімділікпен ешкім кепіл бере
алмайды.
Ондай жағдайда Еуропаның саяси құрылысында жатқан соғыс пен қақтығыстар
үшін негізді жойып тастаған дұрыс-ақ болмай ма? Яғни бір-бірімен жауласып
жатқан ұлттық мемлекеттер Еуропасын, континентте бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ете алатын бірыңғай билік органдарға ие біртұтас
саяси құрылымға айналдыру.
Алғаш рет осыған ұқсас ойды XVIII ғасырдың ұлы неміс философы Иммануил
Кант айтқан болатын.[2]
ХХ ғасырда бұл идея Еуропа Құрама Штаттары атты жобасында өз көрінісін
табады. Аталған бастама әсіресе Бірінші Дүниежүзілік соғыс кезінде өте кең
танымал болды.
Еуропада бейбітшілікке қол жеткізудің құралы ретінде саяси бірлікті
пайдалану – Еуропалық Одақтың құрылуы басталған Шуман жоспарының ең
негізгі идеясы болып табылады. 1955 жылы бұл бастаманың авторы Еуропалық
қауымдастықтардың бас архитекторы – Жан Монне – Еуропа Құрама Штаттары үшін
күрес атты арнайы ұйымды құрды. 1975 жылға шейін жұмыс істеген бұл
комитетке көптеген еуропалық саясаткерлер мен мемлекет қайраткерлері мүше
болды. Олардың арасында: ГФР канцлерлері В.Брандт пен Г.Шмидт, Франция
Президенті В.Жискар д’Эстен және т.б.
Мемлекеттер арасында ұрыс-жанжалдарды тоқтату қажеттілігі – Еуропа
халықтарын бірігуге және ортақ басқару органдарарын құруға итермелеген
жалғыз саяси фактор емес. Еуропаның бүкіл тарихы бойында сыртқы
факторлардың ықпалы өте үлкен болды, атап айтқанда ортақ дұшпан, ортақ
агрессорға қарсы бірігу.
Орта ғасырларда және Жаңа Заманның бірінші жартысында осындай ортақ жау
рөлін Осман империясы атқарды. Алайда кейін, әсіресе Қазан төңкерісінен
соң, интеграция иделогтары келешек Еуропалық Одақтың мақсатын Ресей (КСРО)
тарапынан болуы мүмкін агрессияға қарсы бірігуде көрді. Әрбір еуропалық
Ресейден төніп тұрған қауіпті жете түсінуі тиіс[3], - деп, 1924 жылы
бұндай ұстанымның ең ықпалды жақтаушысы, Панъеуропалық одақтың негізін
қалаушы және оның көсемі болған граф Куденхов-Калерги айтқан болатын.
Бүгінгі таңда Біріккен Еуропаның ең басты бәсекелестері Америка Құрама
Штаттары және Қытай болып табылады.
Мәдениет саласындағы алғышарттар. Еуропа халықтарының бірыңғай және
мемлекет үсті ұйымға бірігуі – тек экономикалық және саяси факторлардың
әсері ғана емес. Еуропалықтардың этно-ұлттық айырмашылықтарына қарамастан,
оларды, өмірдің ортақ мәдени, этикалық және діни негіздер біріктірді.
Еуропалықтарды діни (христиандық) негізде біріктіру идеялары бірнеше рет
ұсынылған болатын.
Мәселен 1306 жылы француз заңгері П.Дюбуа Еуропада христиандық
республиканы құруды ұсынды. Аталған бастама еуропалық идея шеңберінде
тарихи ең алғашқылардың бірі болып саналады.[4]
Сол кездерде ортақ христиан дінін, бүкіл Еуропа шеңберінде саяси
билікке қол жеткізу мақсатында, Рим папалары кеңінен пайдаланды.
Бір қызығы, кейбір зерттеушілер еуропалықтар деген терминін, өзін Рим
католик шіркеуінің басшысына, Папа Пий екіншісіне телейді. Византия
құлағаннан кейін (1453ж.) ол христиандарды еуропалықтар деп атап, оларды
Respublica christiana-ны Оттоман империясының шабуылынан бірігіп қорғауға
шақырды. Бүгінгі күні сәл әлсіреп кеткен діни фактормен қатар саяси мен
экономикалық бірігудің факторы ретінде ортақ құқықтық мәдениеттің рөлі
ерекше зор болды.
Пайда болуы жағынан еуропалық болып табылатын конституционализмнің,
адам құқықтары мен билікті бөлу идеялардың бірігуі, Еуропаның жекелеген
мемлекеттердің және жалпы Одақ шеңберінде саяси мекемелердің қызмет етуі
жүзеге асырылатын негізді құрады.
Идеологиялық алғышарттар. Қоғамдық өзгерістер – бұл тек ақиқат өмірдің
аясында жатқан объективті себептер әрекетінің нәтижесі ғана емес (қоғамдық
болмыс). Келешек реформалар қоғам тарапынан дұрыс қолдауға ие болу үшін
адамдардың көңіл-күйлерін дайындау, қоғамдық сананы соған икемдеу өте
маңызды, ал кейбір жағдайларда тіпті қажетті шарт болып та табылады.
Ал ол үшін адамдарды біріктіре алатын анық концепцияны, идеяны ойлап
табу керек. Алғашқы конституциялар қабылданар алдында конституционализм
идеялары әбден пісіліп жетілдірілді; ХІХ-ХХ ғасырлардың революциялық
оқиғалардың астарында марксизм және басқа да социалистік ілімдерде
дамытылған идеологиялық негіздемелер жатыр және т.с.с.
Еуропалық Одақ жағдайында сондай концепция ретінде еуропалық идея
(басқаша атауы – панъеуропалық) болды. Оның мәні – Еуропа халықтарының өз
еркімен бірыңғай саяси ұйымға бірігуі.
Еуропалық идеяның дүниеге келу тарихы айтарлықтай жуырда пайда болған
Еуропалық Қауымдастықтар мен Одаққа қарағанда едәуір көнелеу болып
табылады. Оның ең алғашқы жобасы XIV ғасырда пайда болған П.Дюбуаның жобасы
болып саналады. Ал кейбір тарихшылар Еуропаны өзге бір әлем, адамзаттың
ерекше бір семьясы ретінде қарастыратын пікірлер ХІ ғасырдан бастап көріне
бастайды дейді. [5]
Әрине сол уақыттан өткен жеті ғасыр аралығында еуропалық идеяның
мазмұны біраз өзгерістерге ұшырады. Кез келген басқа әлеуметтік ілім
секілді ол да біртіндеп, дамып келе жатты.
Орта ғасырлар кезеңінен бастап, Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғына
дейін еуропалық идеяны тек жеке ғалымдар мен саясаткерлер дамытып, оны
уағыздауға тырысқан.
Феодалдық Еуропаны біріктіру жоспарларының ішінде Иржи Подебрад атты
(1458-1471) Богемия патшасының әрекеті үлкен маңызға ие болды. Ол Еуропа
монархтарын тек бірігуге ғана емес, сол бірігудің жолында нақты әрекеттерді
жасауға шақырды.
1693ж. Ағылшындық У.Пенни Еуропадағы мемлекеттер мозайкасын бұзып,
еуропалық парламентті шақыру керек деп ұсыныс айтты.
XIХ ғасырдың басында (1814ж.) аса көрнекті француз социалист-утопист
ғалымы Анри Сен-Симон ұсынған жобасы көңіл аударарлық. Оның Еуропаны саяси
біріктіру жоспары Еуромонарх лауазымын, Еуропалық үкімет пен әскердің
құрылуын көздеді.
ХІХ ғасырдың соңыңда болашақ саяси одақтың жоспарын өркениетті
халықтардың халықаралық құқық ғылымының өкілі К.Блунтшли (Швейцария)
ұсынды. 1878 жылы жарияланған мемлекеттердің еуропалық одақ ұйымы атты
мақалада Блунтшли аталған одақты тікелей дауыс берумен сайланатын
Федералдық кеңес пен Сенаттың басқаруында құруға шақырды.
Орта ғасырларда еуропалық идеяның жақтастары италияндық ақын Данте
Алигьери, ағылшын философы У.Оккам болды. Жаңа заманда бұл идеяны
қолдаушылардың саны әлдеқайда өсті. Оларға: Вольтер, В.Гюго, Г.Лейбниц,
Ж.Ж.Руссо және тағы басқалары қосылды.[6]
ХХ ғасырдың басында аса ірі жобалардың бірі, бұл Бірінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында пайда болған – Еуропа құрама Штаттары (ЕҚШ) деп аталатын
жоба болды. Бұл жоба бойынша еуропа мемлекеттері арасындағы қатынастар АҚШ-
тың үлгісімен қайта құрылу керек еді. Аталған жобаға еуропалық идея
дамуының кейінгі кезеңдерде де назар аударылады.
Екі соғыс арасындағы кезеңде (1919-1939), осы кезге дейін жеке, бір-
бірінен оқшауланған ойшылдармен дамытылып келе жатқан еуропалық идеяны
жақтаушылардың ұйымдастырушылық бірігу процессі (институализация)
басталады.
1923 жылы Австрия саясаткері граф Куденхов-Калергидің басшылығымен
Панъеуропалық Одақ құрылды. Бұл одақ Франция үкіметі тарапынан қолдау
тауып, 1924 жылғы манифестте Еуропа құрама штаттарын құруға шақырды.
Панъеуропалық Одақтың негізін қалаушылардың тағы бір өкілі, Францияның
көрнекті мемлекет қайраткері Аристид Бриан болды. Ол 1929 жылы ЕҚШ-ты құру
жоспарын (Бриан жоспары деген атпен белгілі) ұсынды. Бұл жоспарда
Еуропаны алғашқы рет тек ортақ жауға қарсы немесе ішкі қақтығыстарды
болдырмау үшін біріктіру ғана емес, экономикалық базис ретінде
федеративтік байланыс пен ортақ нарық негізінде біріктіру тірегі
белгіленді. Жоспардың негізгі мақсаты – экономикалық өрлеуді қамтамасыз ету
мен еуропалықтардың өмір деңгейін көтеру болды.
Алайда Еуропалық Одақ жоспарын зерттеу бойынша Ұлттар Лигасысмен
құрылған арнайы комиссия жұмыс істеген жылдары (1930-1932) қандай да бір
маңызды нәтижелерге жете алмай, А.Бриан қайтыс болған соң өз жұмысын
тоқтатты.
Екінші дүниежүзілік соғыс еуропалық идеяның әрі қарай дамуына өте үлкен
әсер етті.
Алғашында тек жеке ойшылдардың көкейінде жүрген еуропалық идея енді осы
уақыттан бастап зиялы қауыммен насихатталады да, сол арқылы қалың бұқараның
санасына ене бастайды. Германия басып алған еуропалық мемлекеттер
территорияларында әрекет қылған Қарсыласу қозғалысының осыған сіңірген
еңбегі зор. Қозғалыстың басты мақсаты фашизмнің көзін жою болды. Алайда
оның қайраткерлері басталып кеткен соғыс үшін тек Гитлерді ғана кінәлау
дұрыс емес екенін түсінді. Олардың ойынша соғыстың себептері Еуропаның
саяси құрылысында да жатыр, атап айтқанда, оның, бір-бірін жаулап алғысы
келетін, көптеген егеменді мемлекеттерге бөлінуі.
Сәйкесінше фашистік Германияны жеңіп тастау міндетін шешкеннен кейін,
фашизмнің сұмдықтары және басқа да соғыстар континентте ешқашан қайталанбас
үшін – Еуропаны саяси біріктіру міндеті тұрды.[7]
Еуропаның Қарсыласу қозғалыстары 1944 жылғы Декларацияда ұсынылған
федеративтік одақ негізінде халық алдында жауапты болатын ортақ үкіметті,
сол үкіметке бағынатын ортақ әскерді және федералдық конституцияны
түсіндірудің кез келген мәселелерін қарастыратын және мүше-мемлекеттер
арасында немесе мемлекеттер мен федерация арасында мүмкін болатын дауларды
шеше алатын Жоғарғы Сотты құруды ұсынды.
1940 жылдардың соңына қарай Еуропадағы нақты интеграцияға қол
жеткізуге тек халықаралық-құқықтық құралдармен үйлестіргенде ғана мүмкін
болатыны айқын болды. Аталған интеграция қатысушы-мемлекеттерден өз
егемендіктерін өз еркімен шектеуін және өздеріне тиесілі бірқатар
функцияларын ортақ мүдделері үшін қызмет істейтін мемлекет үсті органға
тапсыруын талап етті.
Бұл жаңа көзқарастың негізгі ерекшеліктері 1950 жылы 9 мамыр күні
Францияның сыртқы істер министрі – Робер Шуманның мәлімдемесінде өз
көрінісін тапты. Ол Шуман жоспары деген атпен белгілі болды, бірақ іс
жүзінде оны дайындаған, жоспарлау жөніндегі француз комиссары Жан Монне
еді. Монне-Шуман жоспарының мәні – бүкіл франко-германдық көмір мен болат
өндірісін біріктіріп, оны басқа еуропа елдері үшін ашық болатын ортақ
(мемлекет үсті) Жоғарғы органның басқаруына тапсыру.
1) федеративтік мақсаттан; 2) интеграциялық процесстердің
біріктірілуінен; 3) ажыратылмайтын мүдделердің біріктірілуін ең алдымен
экономикалық біріктіру негізінде қамтамасыз етуден; 4) практикалық
міндеттерді шешуге бейімделуден тұратын коммунитарлық тәсіл Ж.Монне
дайындаған жоспардың жетістігі болатын.
Осы тәсілдің арқасында біріккен халықтардың ортақ игілігін қамтамасыз
етуді өзіне мақсат қойған саяси биліктің жаңа, мемлекет үсті деңгейі пайда
болу керек еді.
Еуропалық кауымдастықтардың құрылуы. Көмір мен болат еуропалық
бірлестігі. 1950 жылғы Декларация жарияланғаннан кейін Келісімнің мәтінін
дайындау үшін үкіметаралық конференция шақырылды. 1951 18 сәуір күні жылы
Парижде оның қорытындылары бойынша көмір мен болат еуропалық бірлестігін
құру туралы шартқа қол қойылды (бейресми атауы – Париж шарты). Құжат барлық
қатысушы-мемлекеттер оны ратификациялағаннан кейін, яғни 1952 жылы 25 шілде
күні күшіне енді.
Париж шартының тараптары және сәйкесінше КБЕБ-тің мүшелері Батыс
Еуропаның алты мемлекеті болды, олар: Бельгия, Италия, Люксембург,
Нидерланды, Франция және ГРФ.
Париж шарты қоғамдық өмірдің үш негізгі саласын қамтыды.
Экономика саласында ұлттық экономикаларды ортақ нарыққа айналдыруға
бағыт алынды. Ал Париж шартының пәнін ескеретін болсақ, бұл тек өндірістің
көмір шығару секторы мен болат құю өнеркәсібіне тарайды.
Саясат саласында Париж шарты биліктің ортақ органдардың құрылуын
қамтамасыз етіп, оларды атау үшін институт деген термин енгізілді.
Институттардың ішінде ең негізгісі Жоғарғы орган еді. Ол құқықшығармашылық
әкімшілік функцияларға ие болды.
Көмір мен болат еуропалық бірлестігінің құрылуы заң (құқық) саласында
да интеграциялық процесстердің басталуы үшін тиісті негізді қалады.
КБЕБ туралы шарттан бастап, мүлдем жаңа құқықтық жүйе – Еуропалық
Одақтың құқығы қалыптаса бастады. Ал 1951 жылғы Париж шарты оның ең алғашқы
қайнар көзі болып есептеледі. Бұл шарт 50 жыл мерзімге жасалады. 1997 жылғы
Амстердам, ал кейінірек 2001 жылғы Ницца конференцияларында мүше-
мемлекеттердің өкілдері КБЕБ туралы шартты әрі қарай ұзартудың еш қандай
жөні жоқ деген шешімге келді. Сөйтіп, 2002 жылы 24 шілде күні бұл ұйым өз
қызметін тоқтатты. Оның өкілеттіктерінің барлығы Еуропалық қауымдастыққа
өтті.
Еуропалық (экономикалық) қауымдастық. 1957 жылы 25 наурызда Рим
қаласында аталған алты мемлекет Еуропалық экономикалық қауымдастықты құру
туралы Шартқа қол қойды. Ол күшіне 1958 жылы 1 қаңтар күні енеді.
ЕЭҚ туралы шарт КБЕБ-те бекітілген қағидаларды аталған Батыс Еуропа
елдері экономикаларының барлық секторларына көшіруі тиіс еді.
Экономика саласында, халық шаруашылығының барлық секторлары мен
салаларын (көмір мен болаттан басқа) қамтитын ортақ нарықтың құрылуы
көзделген. Болатын өзгерістердің ауқымдылығын ескере отырып, ортақ нарық
қағидалары енгізілуі тиіс он екі жылдық өтпелі кезең белгіленді.
Саясат саласында ортақ нарықты реттеу және ортақ саясатты жүргізу үшін
ЕЭҚ-тың институттары құрылған. ЕЭҚ-тың институциондық құрылымы КБЕБ-тікіне
өте ұқсас болып келеді, сонда да белгілі бір айырмашылықтар бар.
Біріншіден, ЕЭҚ-тың басты заң шығарушы органы, КБЕБ-тің министрлер
кеңесі секілді, мүше-мемлекет үкіметтерінің өкілдерінен тұратын, - Кеңес
болды.
Екіншіден, Жоғарғы орган сияқты құрылған Комиссия, көбінесе атқарушы
өкілеттіктерді иеленген болатын. Сонымен бірге, ЕЭҚ туралы Шарт Комиссия
мүшелерінің өздерінің немесе басқа да мүше-мемлекеттердің үкіметтерінен
тәуелсіздігі туралы ережені сақтап қалды.
ЕЭҚ-тың қалған екі институттың (Ассамблея мен Сот) жағдайы КБЕБ-тің
сәйкес құрылыммен салыстырғанда, қандай да бір маңызды өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
1992 жылғы Маастрихт шарты Еуропалық экономикалық қауымдастық ұйымының
атауын Еуропалық қауымдастық (ЕҚ) дегенге өзгертті. Өйткені 1990 жылдардың
басына қарай ЕЭҚ тек экономикалық мәселелермен ғана айналысқан жоқ.
Сәйкесінше оның бұрынғы атауы Қауымдастықтың атқарған функцияларына сай
келмеді.
ЕҚ туралы Шарт. 1993 жылдың 1-қарашасынан, яғни Маастрихт шарты күшіне
енген сәттен бастап, ЕҚ-тың құрылтай құжатының да атауы өзгеріске ұшырады;
ол енді – Еуропалық қауымдастықты ұйымдастыратын Шарт деген атауға ие болды
(ЕҚ туралы Шарт).
Бүгінгі (Афиндік) редакциясында Еуропалық қауымдастық туралы шарт
преамбуладан және 318 баптан тұрады.[8]
Құрылтай құжаттары ішінен ЕҚ туралы Шарттың құрылымы ең күрделі болып
табылады. Құжат 6 бөлімнен, ал бөлімдердің ең үлкендері бірнеше бөліктен
құралған. Бөліктердің бірталайы тарауларға, ал соңғылары өз кезегінде –
бөлімшелерге бөлінген.
ЕҚ туралы шарттың құрамдас бөліміне, Қауымдастықтың ортақ аграрлық
саясаты тарайтын өнім түрлерінің тізімі (I қосымша) және теңіздің ар
жағындағы аумақтар тізбесі (II қосымша) берілген екі қосымша кіреді.
Атом энергиясы жөніндегі Еуропалық қауымдастық. ЕЭҚ – 1957 жылы
құрылған жалғыз қауымдастық емес. Дәл сол жылы, бірақ бөлек шарттың
негізінде тағы бір ұйым құрылады. Оның көмегімен мемлекеттер (баяғы 6 ел)
коммунитарлық тәсілдің негізінде, ғылым және өнеркәсіптің сол кезде жаңа
және келешегі зор деп саналған саласын – ядролық энергиясын меңгеруге
үміттенген.
Алайда осы салада зерттеулерді басқа еуропалық мемлекеттермен
салыстырғанда ертерек бастаған Францияның өзі, АҚШ пен КСРО деңгейіне өз
күшімен жету мүмкін емес екенін түсінді. КБЕБ–тің құрамына кіретін өзге де
елдермен келіссөздер барысында, Франция саясаткерлері өз әріптестерін бұл
салада арнайы ұйымды құру қажет екендігіне көндірді. Сөйтіп, екінші Рим
шарты мен үшінші Қауымдастық – атом энергиясы жөніндегі Еуропалық
қауымдастық (Евратом) құрылады.
Ортақ нарық құрылғанымен (Евратом туралы Шарттың IX тарауы – атом
энергиясы жөніндегі ортақ нарық), ол Евратомның негізгі түйіні болған жоқ.
Евратом қызметінде ғылыми зерттеулер мен ядролық энергияны өнеркәсіпте
қолдану мәселелеріне басым назар аударылды, сол себептен құрылтай шартының
нормаларының көпшілік бөлігі осыған арналды.
1960 жж интеграция. 1950 жж құрылған Еуропалық қауымдастықтар өз
алдарына ұқсас мақсаттарды қойған, мүше-мемлекеттер құрамы бірдей және
қоғамдық өмірдің бір саласында жұмыс істейтін ұйымдар болып табылады.
Алғашқы жылдардан-ақ басқарушы органдардың (институттардың) үш бөлек
жүйенің қатар жүруінің қолайсыз екені білінді, өйткені үш қауымдастықтың
институттарының құрылымы өте ұқсас болып келді.
Бұл мәселе 1957 жылы Рим шарттарын жасасқан кезде ішінара шешілген
болатын. Осы шарттармен бірдей уақытта қол қойылған және күшіне енген –
Кейбір ортақ институттар туралы конвенция деп аталған қосымша келісім –
Қауымдастықтардың екі институттың біріктірілуін және ортақ Сот пен ортақ
Ассамблеяның құрылуын қамтамасыз етті.
1958 жылы ЕЭҚ пен Евратом өз жұмыстарына кіріскен кезде, олардың
өкілді және сот органдары үш Қауымдастықтың органдары ретінде қызмет ете
бастады.
Бірақ барлық Қауымдастықтарда екі негізгі саяси институт әлі де әр
түрлі болып қала берді: КБЕБ-тің Жоғарғы органы өз бетінше жұмыс жасады,
онымен қатарласып, өз жұмысын ЕЭҚ Комиссиясы мен Евратом Комиссиясы
жүргізді. Үш әр түрлі Кенестің қызметі де қатар жүрді.
Бұл тәжірибе 1960 жылдардың ортасына қарай аяқталды. 1965 жылы 8
сәуірде Брюссельде қол қойылып, ал 1967 жылы Еуропалық қауымдастықтардың
бірыңғай Комиссиясы мен бірыңғай Кеңесін құру туралы Шарт күшіне енді, бұл
құжат көбінесе Біріктіру туралы Келісім деген атаумен белгілі.[9]
Біріктіру туралы шарттан кейін үш Қауымдастық ортақ басты органдармен
(институттармен) басқарылатын, бірыңғай ұйымға айналды деп айтуға болады.
1960 жылдары Еуропалық интеграцияның дамуында басқа да маңызды оқиға
орын алды. Ол – ортақ нарықтың құрылуының аяқталуы. Ресми, бұл процесс
Кеден Одағы құрылуының біткендігін көрсетті. Бұл оқиға жоспарланған
мерзімнен бір жарым жылға ертерек іске асырылды (1968ж).
Ортақ нарықты құру жолында елеулі оқиғалардың бірі, бұл – ортақ
аграрлық саясаттың енгізілуі (1966ж). Ауыл шаруашылығы еуропалық
интеграцияның ең осалдау жерлерінің бірі болып табылады, сондықтан аталған
секторға ортақ шараларды қолдану жөнінде алғашқы әрекеттердің өзі мүше-
мемлекеттер арасындағы қарама-қайшылықтарды шиеленістіріп жіберді.
Бұл меселеге қатысты Франция ұстанымы 1966 жылдың ортасында бос
кресло деп аталатын дағдарысқа әкеліп соқты: Францияның өкілдері Кеңес
отырыстарын шетқақпайлады.[10] Оған себеп – Қауымдастықтың ауылшаруашылық
шаралары маманданған көпшілік принципі бойынша өткізілуі керек болатын, ал
Франция үкіметі өзіне жарамайтын шешімдерге жалғыз өзі бөгет жасай алмады.
Аталған дағдарыс 1967 жылы Люксембург қаласында Қауымдастықтың құрылтай
шартына арнайы хаттамаға қол қоюмен аяқталды. Ол Люксембург ымырасы деген
атауға ие болды. Люксембург ымырасының негізгі түйіні мынада: дауыс беру
тәртібі туралы құрылтай шартының ережелеріне қарамастан, аса маңызды
мәселелер жөнінде Кеңес шешімі бәрібір тек бүкіл мүше-мемлекеттер
өкілдерінің арасында бұл жайында келісімге қол жеткен кезде ғана
қабылданады.
1970 жж интеграция. Осы кезеңнің ең маңызды заңи оқиғасы, бұл – 1976
жылғы төте сайлау туралы Актіде бекітілген, Қауымдастықтардың Ассамблеясына
төте сайлау идеяның жүзеге асырылуы. 1979 жылдан бастап, Қауымдастықтардың
Ассамблеясы енді мүше-мемлекеттердің халқымен тікелей сайланатын болады.
1970 жж Қауымдастықтардың құқығының дамуына елеулі әсер еткен басқа да
оқиғалардың ішінен, Қауымдастықтардың құрылтай құжаттарына өзгерістер
енгізген, екі бюджеттік шарттың қабылдануын атап өтуге болады.
Бірінші бюджеттік шарт 1970 жылы 21 сәуір күні қабылданып, күшіне 1971
жылы енеді. Ол Қауымдастықтардың қаржы дербестігін бекітті.
1975 жылы 22 маусымда қабылданған Екінші бюджеттік шарттың басты
мақсаты – Ассамблеяның қаржы өкілеттіктерін кеңейту және Есеп палатасы деп
аталатын бюджеттік бақылаудың арнайы органын құру арқылы Қауымдастықтардағы
бюджеттік процессті жетілдіру болды.
1970 жылы саяси үндестірудің (унификацияның) проблемалары туралы
Баяндаманың негізінде, Еуропалық Одақтың болашақ екінші тіректің үлгісі
болған, - Еуропалық саяси ынтымақтастығы өз жұмысын бастады.
1975 жылы мүше-мемлекеттердің құқыққорғау органдарының жұмысын
үйлестіретін – Trevi тобы деп аталатын арнайы орган құрылды. Осылайша,
бүгінгі күні үшінші тірек шеңберінде жүзеге асырылатын қылмыспен қүрес
саласындағы ортақ саясатқа жол ашылды.
Соған қоса 1970 жж мүше-мемлекеттердің Қауымдастықтарға алғашқы қосылу
толқындары орын алды. 1972 жылы қосылу туралы Шарттың негізінде бұл елдер
қатарына Ұлыбритания, Дания және Ирландия кірді (Қауымдастықтарға аталған
елдер 1973ж мүше болды), ал 1979 жылғы қосылу туралы Шарттың негізінде –
Грекия (1981).
1980 жж интеграция. Бұл кезең Одақты құру мақсатында Қауымдастықтарды
түпкілікті реформалаудың алғашқы әрекеттерімен белгілі болды. 1984 жылы
Еуропалық Парламенттің бір топ депутаты А.Спинеллидің басшылығымен Еуропалқ
Одақ туралы Шарттың алғашқы жобасын әзірледі. Осы құжаттың басты ережелері,
кейін, Бірыңғай Еуропалық Акті мен Маастрихт шартын жасау кезінде негіз
ретінде алынды.
1980-ші жылдардың басты оқиғасы бұл – 1986 жылы Бірыңғай Еуропалық
Актінің қабылдануы еді. Акт 1987 жылы 1-шілдеде күшіне енді.
Құжат нормаларының көбісі Еуропалық Қауымдастықтардың (әсіресе ЕЭҚ-тың)
құрылтай актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізді.
1. Бірыңғай еуропалық акт Қауымдастықтар елдерінің ішкі нарығын құру
датасын белгіледі (1992ж 31 желтоқсан).
2. Бірыңғай Еуропалық акт ЕЭҚ-тың қызмет ету өрісін кеңейтті. БЕА – ның
арқасында Қауымдастықтардың карамағына ортақ саясаттың жаңа салалары өтті:
аймақтық, ғылыми-техникалық, экологиялық.
3. БЕА-нің негізінде Еуропалық қауымдастықтардың институттар жүйесі
өзгеріске ұшырады.
Қауымдастықтар Ассамблеясы енді Еуропалық Парламент деп атала бастады;
жаңа құжат бұл институтке заң шығару саласында жаңа өкілеттіктерді берді.
Сонымен қатар, Парламент Қауымдастықтарға жаңа мүшелерді қабылдау
мәселелерін қарастырғанда шешуші дауысқа ие болды (қазір мұндай құқыққа
Кеңес ие болып отыр).
Қауымдастықтардың орталық заң шығарушы органы – Кеңес – ішкі нарықты
реттеуге қатысты мәселелері бойынша нормативтік актілерді маманданған
көпшілік дауыспен, яғни жеке мүше-мемлекеттердің қарсылықтарын ескермей,
қабылдауға құқылы болды.
4. БЕА-нің нормаларында Еуропалық саяси ынтымақтастығының тетігі
заңдастырылды. Бұл, 1970 жылдары қалыптасқан мүше-мемлекеттердің сыртқы
саясатын үйлестіретін тетік, құрылтай құжаттарында заңи түрде рәсілделмеген
болып шықты. Бірыңғай Еуропалық Акт бұл олқылықты жойды. Еуропалық Одақтың
келешек екінші тіректің болашақ үлгісі БЕА-нің Сыртқы саясат саласындағы
еуропалық ынтымақтастық туралы Ережелер деп аталатын үшінші бөлімнің
нормаларында бекітілген.[11]
Бірыңғай Еуропалық Акт әлі де өз күшінде жүргеніне қарамастан, оның
ережелері қазіргі уақытта онша маңызды емес. БЕА ұсынған барлық негізгі
өзгерістер Маастрихт, Амстердам және Ницца шарттарының ережелерінде
неғұрлым көбірек дамытылып, жетілдірілді.
Сонымен қатар, 1980 жылдары Еуропалық қауымдастықтардың кеңеюі әрі
қарай жалғасты. 1985 жылғы қосылу туралы Шарттың негізінде
Қауымдастықтардың құрамына Испания мен Португалия кірді. Алайда осы кезеңде
кеңеюмен қатар цессия (бөлініп шығу) да орын алды. 1983 жылы балық аулау
саясатының мәселелері бойынша келісе алмаушылықтың салдарынан дат доминионы
Гренландия өзінің ЕЭҚ құрамынан шығатыны туралы жариялады. Бұл 1985 жылы
күшіне енген құрылтай шарттарына арнайы хаттамамен рәсімделді.[12]
Еуропалық Одақтың құрылуы. 1992 жылы 7 ақпан күні голландиялық
Маастрихт қалашығында Европалық Олақ туралы Шартқа қол қойылды.
Еуропалық Одақ туралв Шарт қатысушы-мемлекеттерден мемлекеттік
егемендіктің лектелуін тағы да талап етті. Сол себепті бұл мемлекеттердің
көбінде конституциялық реформалар мен референдумдар өткізілген болатын. Бұл
құжаттың ратификациялануы бір жарым жылға созылды. Еуропалық Одақ туралы
Шарт 1993 жылы 1 қарашада күшіне енді.
Маастрихт шартының интеграциялық құрылымға енгізген өзгерістер елеулі
болды.
1. Шарттың негізінде Еуропвлық Одақ деп аталатын жаңа интеграциялық
ұйым құрылды. Оның қызметі қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтыды,
оларға: экономикалық интеграция (1950 жылдардан Қауымдастықтар шеңберінде
өткізіліп жүрді), Одақтың ортақ сыртқы саясаты мен қауіпсіздік саясаты
(бұрынғы ЕСЫ), және мүше-мемлекеттердің тиісті әрекеттерін үйлестірудің
арқасында құқыққорғау қызметінің жүзеге асырылуы – сот әділдігі мен ішкі
істер саласындағы ынтымақтастық.
Еуропалық қауымдастықтардың басқару органдары (институттар) Одақтың
институттарына айналды да, олардың жалпы саны беске жетті (Маастрихт шарты
бұрынғы төрт институтке Есеп палатасын қосты).
Бұдан былай мүше-мемлекеттердің азаматтары ұлттық азаматтығымен бірге
енді Еуропалық азаматтықты да иеленетін болды.
2. ЕЭҚ Маастрихт шартымен Еуропалық қауымдастық (ЕҚ) болып өзгертілді.
Еуропалық қауымдастық 1957 жылғы Рим шартына енгізген толықтырулардың
нәтижесінде енді мәдениет, білім беру, жастар саясаты, трансъеуропалық
торлар, денсаулық сақтау, тұтынушылардың құқықтарын қорғау және т.б. осы
сияқты салаларда қызмет атқаруға құқылы болды.
3. Маастрихт шарты ұлттық ақша бірліктерін алмастыратын және мемлекет
үсті органдары мен мекемелердің басқаруында болатын бірыңғай валютаның
енгізілуін көздейтін, ЕҚ-тың интеграциялық процесстің мүлдем жаңа, неғұрлым
жоғары сатысына – экономикалық және валюталық одаққа өтуін заңи тұрғыдан
қамтамасыз етті.
4. Маастрихт шарты, БЕА сияқты, енді бүкіл Еуропалық Одақтың
институттары болып табылатын Қауымдастықтардың институттарының реформасын
әрі қарай жалғастырды.
Еуропалық енді Кеңеспен бірге шешім қабылдайтын болды. Соған қоса
Парламент сенім вотумының көмегімен Еуропалық комиссияның жаңа құрамын
бекітуге құқылы. Ал Кеңесте маманданған көпшілік дауыс берудің қолданылу
аясы кеңейтілді, яғни мүше-мемлекеттердің Одақтың заң шығару және өзге де
актілеріне вето құқығын қолданылуы шектелген.
5. Маастрихт шарты алғаш рет құрылтай құжаттардың деңгейінде жалпы
Одақтың адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтаудағы
міндетін мойындады. [13]
Еуропалық Одақтың құрылымы. Еуропалық Одақ үш құрылымдық комроненттен
тұрады. Ғылыми әдебиетте және кейбір кезде ресми құжаттардың өзінде бұл
компоненттер Одақ тіректері деп аталады.
Бірінші тірек – 1950 жж құрылған және Одақтың құрылуынан кейін де
сақталған Еуропалық қауымдастықтар болып табылады. Бүгінде олардың саны
екеу – Еуропалық қауымдастық (ЕҚ) және атом энергиясы жөнінде Еуропалық
қауымдастық (Евратом). Олардың ең ескісі – КБЕБ - өз жұмысын 2002 жылы 24
шілдеде тоқтатты, өйткені оның құрылтай шарты тек 50 жылға ғана жасалған
(КБЕБ-таң мүлкі мен құзыреті ЕҚ-қа өтті).
Екінші тірек, 1970 жылы құрылған еуропалық саясат ынтымақтастығының
мирасқоры – ортақ сыртқы саясат пен қауыпсіздік саясаты.
Үшінші тірек – қылмыстық-құқықтық саладағы полицияның және сот
органдарының ынтымақтастығы.
Одақ үш бөліктен (тіректен) тұрғанымен, оның басқару органдары
(институттары), азаматтығы және мүше-мемлекеттердің құрамы бірыңғай болып
табылады. Одаққа жаңадан кіретін ел, автоматты түрде үш бірдей тіректің
мүшесі де болады.
Еуропалықт Одақ туралы шарт. Еуропалық Одақ туралы Шарт – ұйымның
құрылтай құжаттарының ішінде ең жаңасы болып табылады. Ол Еуропалық
қауымдастықтарды және 1990 жылдардың басына қарай қалыптасқан мүше-
мемлекеттердің өзге де интеграциялық құрылымдарды біртұтас ұйымға –
Еуропалық Одаққа біріктірді.
Маастрихт шартында Одақ қызметінің жалпы мақсаттары мен жағдайлары
бекітілген. Еуропалық Одақ туралы Шарт, өзінің құрылтай құжаты жоқ, ұйымның
екінші және үшінші тірегі болып табылатын – ортақ сыртқы саясат пен
қаіупсіздік саясаты және полиция мен сот органдарының қылмыстық-құқықтық
салада ынтымақтастығының қызметін тікелей реттейді.
Еуропалық Одақ туралы Шарт прембуладан және 63 баптан тұрады. Шарттың
баптары 8 бөлімге топтастырылған.[14]
Амстердам және Ницца шарттары: Одақ реформасы.
1990 жылдардың соңына қарай Одақ пен жалпы қауымдастықтардың өзгерісін
анықтаған бірнеше аса маңызды оқиға орын алды.
Біріншіден, 1995 жылы Еуропалық Одаққа 3 жаңа мемлекет қосылды:
Австрия, Швеция және Финляндия.
Екіншіден, 1994 Еуропалық экономикалық кеңістік құрылған болатын.
Үшіншіден, 1994 жылы 24 маусымда Ресей Федерациясы мен Еуропалық
қауымдастықтар және олардың мүше-мемлекеттері арасында серіктестікті
ұйымдастыратын, Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.
Төртіншіден, 1990 жылдардың аяғына қарай 13 Еуропа елі Еуропалық Одаққа
кіру жөнінде өтінім берді.
Сонымен бірге Қауымдастықтардың ішінде де жағдай біраз өзгерді. 1992
жылғы Еуропалық Одақ туралы Шарт бұл интеграциялық ұйымның құқықтық
негіздерінің реформалауын тездетіп, өткізілетін реформалардың ауқымы мен
жиілілігін арттырды.
Маастрихт шартының өзінде (N-бабы) 1996 жылы Одақтың құрылтай
құжаттарына (Еуропалық Одақ туралы Шартқа, Еуропалық қауымдастықтар туралы
Париж және Рим шарттарына) өзгерістерді енгізу үшін мүше-мемлекеттердің
үкіметтерінің конференциясы шақырылатыны туралы алдын ала ескерілді.
Жаңа конференция 1990 жылдардың соңына қарай қалыптасқан үш маңызды
мәселені шешу керек болатын.
1. Одақты кең ауқымды кеңеюге дайындау.
2. Жаңа жағдайларда Одақ институттарының қызметінің тиімділігін арттыру
мақсатында оларды реформалау.
3. Еуропалық Парламенттің құқықшығармашылық жункцияларын кеңейту және
ЕҚ институттарында маманданған көпшілік дауыс беруге өту арқылы заң
шығармашылық процессті демократизациялау.
1997 жылғы Амстердам шарты. 1997 жылы 2-қазанда Амстердамда өткен
конференцияның соңы Еуропалық Одақ туралы Шартқа, Еуропалық
Қауымдастықтарды ұйымдастыру туралы шарттарға және олармен байланысты
кейбір актілерге өзгерістер енгізу туралы Амстердам шартын қабылдаумен
аяқталды (қысқаша атауы – Амстердам шарты). Күшіне 1999 жылдың 1-мамырында
енді.
Амстердам шарты жаңа ұйымдарды құрмайтыны оның атауынан-ақ көрініп тұр.
Оның міндеті – қолданыстағы құрылтай құжаттарына өзгерістер мен
толықтыруларды енгізу болды.
Амстердам шарты енгізген негізгі өзгертулер мен толықтырулар:
1. Еуропалық қауымдастықтардың және жалыпы Одақтың құзыретін кеңейту
процессін жалғастырды. Енді ЕҚ-тың қарамағына визалық, иммиграциялық
саясат, баспана беру мәселелері, жұмыспен қамту саясаты және т.б. өтті.
Еуропалық Одақ қылмыстық құқық пен тергеу мәселелері бойынша нормативтік
актілерді шығаруға өкілетті болды.
Сонымен қатар, кейбір мүше-мемлекеттерге құрылтай құжаттарына
түзетулердің енгізілуін күтпей-ақ Одақ институттарына қосымша құзыреттерді
тапсыра беруге рұқсат етілді.
2. Институттар реформасы әрі қарай жалғасты.
3. Амстердам шарты алғаш рет Одақ деңгейінде конституциялық құрылыстың
жалпы принциптерін бекітіп, оларды бұзған мемлекеттер ушін санкцияларды
белгіледі.
4. ЕҚ мен Еуропалық Одақ туралы шарттарға арнайы хаттаманың негізінде
Еуропалық Одақтың құқығына Шенген келісімдері, олардың негізінде
қабылданған нормативтік актілер мен басқа да құжаттар енгізілді.[15]
5. Амсетрдам шарты құрылтай құжаттарын жеңілдету процессін бастады. Осы
жағдайда жеңілдету деп – Еуропалық қауымдастықтар туралы Шарттың ішінен
ескірген, бүгінгі күні өз маңыздылығын жоғалтқан ережелерді алып тастау
процессі тұспалданады (мысалы ортақ нарықты құру тәртібі туралы).
Сонымен қатар Еуропалық Одақ туралы және Еуропалық қауымдастықтар
туралы шарттардағы баптардың нөмірленуі өзгертілді. Бірінші құжаттағы
әріптік белгілер сандық белгілермен алмастырылып, А бабы 1-бап болып, В – 2-
бап..., J.1. – 11 және т.с.с. өзгертілді. Ал Еуропалық қауымдастықтар
туралы Шартта баптардың нөмірлену ретінің өзгертілуі өткен 40 жыл ішінде
түзетулер ретінде енгізілген және сол себептен аралас етіп белгіленген
баптарды алып тастау үшін жүргізілді. 189а, 109m, 130у баптары өзгерістен
кейін сәйкесінше 251, 124 және 181 болып белгіленді.[16]
Енгізілген ережелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Еуропалық Одақтың аймақтық, саяси және экономикалық ұйым ретіндегі
құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Еуропалық Одақтың құрылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Еуропалық Одақтың құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
2. Еуропалық Одақтың институционалды
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1. Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетінің құқықтық сипаттамасы...31
2.2. Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 48
3. Қазақстан Республикасы мен Еуропалық Одақтың ынтымақтастығы ... ... 56
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары Қазақстан мен Еуропалық Одақ арасындағы экономикалық,
саяси және мәдени байланыстар ерекше табысты дамып келе жатыр.
2008 жылдың акпан айында Республика Президенті Назарбаев өзінің
Қазақстан халқына жолдауында: (Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететініне
байланысты) Еуропаға жол атты арнайы бағдарламаны дайындап, іске асыру
керек – деп айтты.
Кейбір ресейлік сарапшылар Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты
Еуропалық Одаққа қарай бірте-бірте қисая бастауы мүмкін деген пікірлерін
айтуда.
Қалай болса да, Еуропалық Одақтың еліміздің сыртқы саясатында маңызды
рөльді ойнай бастағаны даусыз факт болып табылады.
Еуропалық Одақтың әлемдік сахнадағы да рөлі мен ықпалы күшеюде. Әлемдік
экономикадағы еуроның біртіндеп долларды ауыстыра бастағаны осының көрнекі
айғағы болып табылады.
ТМД бойынша біздің кейбір көршілеріміз еуроинтеграцияға қарай бағыт ала
бастады (Украина мен Грузия).
Ал Республика Президенті: Егер Қазақстан Еуропалық Одақ мүшелігіне
өтініш беретін болса, біздің елде мұндай мүшелікке негіздер Түркияға
қарағанда көбірек болады. Жайықтан батыс жатқан қазақстанның еуропалық
территориясы Түркияның еуропалық территориясынан 3 есе үлкен – деп айтқан
болатын.
Әрине Қазақстан еуроинтеграцияға қарай жақын 10-15 жыл ішінде бағыт
алатыны екіталай, ол оның көпвекторлы сыртқы саясатымен үйлеспейді де.
Бірақ сонда да еуроинтеграция өте тартымды құбылыс ретінде болып көрінеді.
Ал оған жақындау үшін Еуропалық Одақ деген не және оның институттары қалай
жұмыс істейді деген сұрақтарға жауаптарды білу өте маңызды.
Соңғы төрт жылдың ішінде Еуропалық Одақтың институционалдық құрылымы
бірталай өзгерістерге ұшырады. Бұл өзгерістердің пайда болуы соңғы төртінші
және бесінші кеңею толқындарымен байланысты.
Кейбір сарапшылар Еуропалық Конституция жобасының Франция мен
Голландияда сәтсіздікке ұшырағаннан кейін Одақ институттарын реформалау
процессінде белгілі бір тежелу байқалады ма деп өз қорқыныштарын білдірген
болатын. Алайда еуроинтеграцияның ерекшелігі сол – ол үнемі алға жылжып
тұратын құбылыс. Сол себептен Одақтың конституция жобасын алмастыратын
құжаттың пайда болуы тек уақыттың еншісіне берілген мәселе болатын.
Еуроодақ институттар іс-әрекетінің халықаралық-құқықтық қырларын
зерттеу өзектілігі бірнеше себептермен түсіндіріледі. Көпшілікті соңғы
институционалдық реформалардан кейін (Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан)
Еуропалық Одақтағы демократия тапшылығы атты феномен толығымен жойылып,
институттардың қызметі бұрынғыға қарағанда ашықтау бола ма екен деген сұрақ
мазалайды. Соған қоса Еуроодақта 2009 жылдан бастап өзінің Президенті пайда
болады. Одақтың институционалдық құрылымында да бірталай өзгерістер
күтелуде. Осы және бірталай басқа да факторлар Еуропалық Одақтың
институционалдық құрылымын кешенді түрде зерттеуді өзекті қылатыны сөзсіз.
Проблеманың зерттелу жағдайы. Ғылыми әдебиетте Еуропалық Одақтың
институционалдық құрылымы Маастрихт, Амстердам және Ницца шарттары
тұрғысынан айтарлықтай жақсы зерттелген. Осы тақырыпқа байланысты шетелдік
авторлардың келесідей жұмыстарын атап өтуге болады: ЕО құқықтық тәртібінің
басты қағидалары Т.С.Hartley "The foundations of European Community law: an
introduction to the constitutional and administrative law of the European
Community", Oxford, 1994, және D. Simon "Le systeme juridique
communautaire", Paris, 1997, курстарында талданады. Еуропалық Одақтың
құрылу мен даму процесстері, оның институционалдық құрылымының қызметі
E.Wistrich, "The United States of Europe", London, 1994, W.Hummer
"Rechtsfragen in der Anwendung des Amsterdamer Vertrages", Wien, 2001
монографияларында мазмұндалады. Еуропалық Одақ іс-әрекетінің құқықтық
проблемалары бірталай ұжымдық жұмыстардың пәні болды ("The European Union:
readings on the theory and practice of European integration", ed. by
B.Nelsen and A.Stubb, Boulder, 1994; "New legal dynamics of European
Union", ed. by J.Shaw and G.More, Oxford, 1995). Еуропалық қауымдастықтар
жүйесінің мемлекет үсті белгілері D.Chalmers, "The European Communities:
towards supranationalism at last", the Liverpool law review, 1992, M.
Sheich "Erweiterung und institutionelle Reform der Europaischen Union",
Wien, 2001 жұмыстарында қарастырылады.
Соңғы жылдары аталған келелі мәселелер жиынтығының дамуына халықаралық
және еуропалық құқық саласындағы ресейлік мамандардың қосқан үлесі зор.
Олардың ішінде: Б.Н.Топорнин (Европейское право, Москва, 1998),
Л.М.Энтина (Европейское право, учебник, Москва, 2004), Кашкин С.Ю.
редакциясындағы оқулық "Право Европейского Союза", Москва, 2002.
Еуропалық Одақтың интеграциялық процесстері мен институционалдық
құрылымына арнап, зерттеулер жүргізген отандық мамандар ішінен Кембаев Ж.,
Ибрашев пен Галимова М., Сейдахметов Б. атап өтуге болады.
Алайда еуроинтеграцияның серпінді дамуын ескере отырып, осы салада
әрдайым тек ең соңғы мәліметтің болуы аса маңызды екенің мойындауымыз
керек. Ал Лиссабон шарты тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының іс-
әрекеті мүлдем зерттелмегені даусыз факт.
Ірі заңгер-ғалымдар бұл тақырыпты осы шарт тұрғысынан әлі зерттеп
үлгірмеген.
Бұл проблеманың өзектілігі мен жеткілікті деңгейде зерттелмегендігі,
соған қоса оның Қазақстан Республикасының Еуропалық Одаққа, еуропалық және
халықаралық ұйымдарға ықпалдасуы үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси
маңыздылығы зерттеу тақырыбын таңдауға негіз болды.
Бұл зерттеудің мақсаты Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетінің
халықаралық-құқықтық қырларын соңғы институционалдық өзгерістер тұрғысынан
талдау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер орындалуы
тиіс:
Еуропалық қауымдастықтар мен Еуропалық Одақтың тұжырымдамалық
негіздерінің даму тарихын баяндау;
Еуропалық Одақтың құқықтық мәртебесін анықтау;
Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетіне құқықтық сипаттама беру;
Лиссабон шартын қабылдау тұрғысынан Еуропалық Одақ институттарының
реформасын талдау;
Қазақстан – Еуропалық Одақ ынтымақтастығы дамуының негізгі үрдістерін
белгілеу.
Зерттеудің объектісі Еуропалық Одақ пен оның институттары болып
табылады. Зерттеу пәні Еуропалық Одақ институттар іс-әрекетінің халықаралық-
құқықтық қырлары болып табылады. Зерттеу әдістері. Қойылған міндеттерді
шешу барысында жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін халықаралық құқық
теориясында пайдаланылатын тану, жүйелік және қисынды талдау, қайнар-
көздердің басымдылығы, салыстырмалы құқықтанудың қазіргі әдістері
қолданылған. Автор үшін ресейлік еуропалық құқық келесідей мамандардың
еңбектері аса маңызды болды: Кашкин С.Ю., Энтин Л.М., Топорнин Б.Н., Ушаков
Н.М., Юмаше Ю.М., Четвериков О.А. және тағы басқалары.
Бітіру жұмысын жазу барысында автор шетелдік ғалымдардың еңбектерін де
пайдаланды. Олардың ішінде: Хартли Т.К. Основы права европейского
сообщества және Сиджанский Д. Федералистское будущее Европы.
Зерттеуде Еуропалық Одақтың ресми басылымдарында жарияланатын, сондай-
ақ ЕО мен оның институттарының сайттарында орналастырылатын құжаттар мен
мәліметтер кеңінен қолданылған.
Ерекше назар Еуропалық Одақтың құрылтай шарттарына, Амстердам мен Ницца
шарттарына, Еуропа үшін конституцияны ұйымдастыратын шартқа, Еуропалық Одақ
туралы шарт пен Еуропалық Қауымдастықты құру туралы шартқа өзгерістер
енгізу туралы Лиссабон шартына аударылды.
Қорғауға шығарылатын мәселелер:
Еуропалық Одақ, оның қазіргі құрылтай шарттарында бұл нақты
көрсетілмесе де, құқықсубъектілікке ие.
Еуропалық Одақтағы Демократия тапшылығы атты құбылыс Лиссабон шарты
күшіне енген жағдайда да сақталады.
Еуропалық Соттың бас қорғаушылар корпусындағы қолданылатын ротациялық
жүйе бүгінгі заман талабына сай келмейді. Сегіз бас қорғаушының сегізі де
ротациялық түрде Одақтың барлық мүше-мемлекеттеріне берілу керек деп
ойлаймыз.
Лиссабон шартының ұлттық парламенттермен ратификация арқылы қабылдану
рәсімі, құжаттың маңыздылығын ескере отырып, демократия принциптеріне қайшы
деген пікірге келуге болады.
Лиссабон шарты енгізетін Еуропалық Одақ Президент лауазымы Одақтың
кеңесіне төрағалық етуші мемлекеттің рөлін төмендетеді. Бұл өз кезегінде
интеграциялық процесстерге жағымсыз әсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы еуропалық тату көршілік саясатына кіруге ұмтылу
керек. Ал келешекте Еуропалық Одақ мүшелігіне кіру үшін де өтініш беруге
талпыныс жасау керек.
Бітіру жұмысының теориялық және тәжірибелік маңыздылығы оның еуропалық
құқықтың Қазақстанда әрі қарай дамуына үлес қосатындығымен анықталады, ал
жұмыстың қорытындылары мен ережелері еуропалық құқық пәні бойынша оқу
бағдарламаларын әзірген кезде, Қазақстан Республикасының сыртқы саясаттың
даму тұжырымдамасын анықтау кезінде, Қазақстанның еуроинтеграцияға түсу
бағдарламаларын жасаған кезде қолданыла алады.
Еуропалық Одақтың аймақтық, саяси және экономикалық ұйым ретідегі
құқықтық мәртебесі
1.1. Еуропалық Одақтың құрылу тарихы
Еуропалық Одақтың пайда болуы, - тарихи және қисынды түрде өзара
байланысты алғышарттар жиынтығының нәтижесі болып табылатын, ХХ ғасырдың
негізгі оқиғаларының бірі. Бұл алғышарттарды экономика, саясат, рухани-
мәдени өмірде, идеологияда іздеу керек.
Еуропалық Одақтың құрылуының экономикалық алғышарттары шаруашылық
байланыстардың ғаламдану процессінде жатыр. Осының нәтижесінде халықаралық
нарық пен оның құрамдас бөліктері: трансұлттық корпорациялар, халықаралық
ынтымақтастық пен еңбек бөлінісі, капиталдың шетел инвестициялары, жұмыс
күшінің миграциясы және т.б. қалыптасады.
Алайда экономикалық бірлік бағытындағы қозғалыс Еуропаның саяси
бытыраңқылығымен, бір-бірінен шекаралармен, баждармен, визалармен және
халықтар арасындағы шаруашылық қатынастарды шектейтін басқа да
кедергілермен бөлінген – егеменді мемлекеттердің Еуропасымен
үйлесімділікке түсе алмай, қарама-қайшылыққа түсті.
Аталған қарама-қайшылық Еуропа халықтары үшін жаңалық емес. Осы жағдай
Еуропада ортағасырлардың соңы мен жаңа заман тоғысында болған жағдайға өте
ұқсас болып келеді, бірақ басқа деңгейде. Сол дәуірде натуралды шаруалықтың
орнына келген нарық шаруашылығы феодалдық бытыраңқылықпен сыйыса алмай,
ақыр соңында оны жеңіп шықты. Сол кездерде пайда болған орталықтандырылған
мемлекеттердің экономикалық негізі – ұлттық нарық болды.
Шаруашылық қатынастардың мемлекеттік шекаралардан тысқары шығуы Еуропа
халықтарының одан да үлкен саяси ұйымын құруы туралы мәселені көтерді.
Мұндай ұйым Еуропалық қауымдастықтар болды. Нарықты құру (тауар, жұмыс
күші, өндірістің өзге де факторлар мен нәтижелердің қозғалысына барлық
ұлттық кедергілерді жою арқылы) олардың алғашқы ірі бастамасы еді.
Ұлттық мемлекеттер, Қауымдастықтар және олардың негізінде құрылған
Еуропалық Одақ шеңберінде жойылмайды, алайда өздерінің егемендігін осы
мемлекет үсті құрылымның пайдасына қарай шектейді. Экономикадағы интеграция
жайлап барып бұл процесске қоғамдық өмірдің басқа да салаларын тарта
бастайды: саяси, ақпараттық, әлеуметтік, мәдени және т.б. Уақыт өте келе
олар Еуропалық Одақтың қарамағына жататын мәселелер тобына көшеді.
Батыс доктринасында мұндай өзара байланыстың түрі ауыстырып құю әсері
немесе тиісті беріліс әсері деп аталады. Ал басқаларға түрткі күшті
беретін экономика аталған өзара байланыстың ең басты буыны болып
табылатынына ешкім күмән келтірмейді.[1]
Осы орайда орынды сұрақ тууы мүмкін: неге жоғарыда аталған үрдістер
Батыс Еуропа елдерінде ерекше дамуға ие болды? Халықаралық, ал қазіргі
кезде - әлемдік нарық Жердің өзге де аймақтарын қамтиды ғой. Бәлкім осында
тарихи және географиялық сипаттағы факторладынң маңызы үлкен болды.
Біріншіден, Батыс Еуропа елдерінде әлемнің басқа аймақтарымен
салыстырғанда шаруалықтың капиталистік жүйесі ертерек қалыптасып, нарықтық
байланыстар орын ала бастады, яғни мұнда экономикалық интеграцияның
процесстері даму үшін көбірек уақытқа ие болды.
Екіншіден, мемлекеттердің біршама шағын аумақтары ұлттық шекаралар мен
ішкі нарықтың тар шеңберлілігін анықтап өзара тиімді бірігуге итермеледі.
Айтарлықтай үлкен экономикалық бірлік бағытындағы қозғалыс – еуропалық
дамудың жалпы тарихи беталысы болып табылады.
Саяси алғышарттар. Шаруашылық алғышарттарға қарағанда интеграциялық
процесстің саяси алғышарттары ортағасырлардан бастап қалыптаса бастады.
Оларды әрекет ету аясына байланысты екі топқа бөлуге болады: ішкі және
сыртқы. Алайда бұндай бөлу тек шартты сипатқа ие екенін айтап кету қажет.
Ішкі саяси алғышарттар еуропалық мемлекеттердің бір-бірімен өзара
қатынастарының ерекшеліктерін сипаттайды, ал сыртқылары болса, Еуропаның,
ең алдымен оның батыс бөлігінің, басқа (еуропалық емес) мемлекеттер мен
аймақтарға қатысты орнын анықтайды.
Бұл алғышарттардың екі түрінің екеуін де Еуропаның және жалпы әлем
картасына көз жіберіп қарасақ байқауға болады. Ең бірінші болып көзге
түсетіні ол – біршама үлкен емес аумақта өз шекаралары, заңнамасы, әскері,
полициясы бар айтарлықтай көп мемлекеттердің шоғырлануы.
Тар кеңістікте көптеген мемлекеттердің қатар өмір сүріп келуі олардың
арасында аумақтық қақтығыстарға, соның ішінде миллиондаған еуропалықтардың
өмірін алып кеткен әскери қақтығыстарға талай рет әкеп соққаны баршаға
мәлім.
Жеке мемлекеттер арасында жасасылған бітім шарттары, шабуыл жасамау
немесе мәңгілік достық туралы пактілер еуропа тарихында талай рет бұзылған,
және келешекте олар сақталады деп жүз пайыз сенімділікпен ешкім кепіл бере
алмайды.
Ондай жағдайда Еуропаның саяси құрылысында жатқан соғыс пен қақтығыстар
үшін негізді жойып тастаған дұрыс-ақ болмай ма? Яғни бір-бірімен жауласып
жатқан ұлттық мемлекеттер Еуропасын, континентте бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ете алатын бірыңғай билік органдарға ие біртұтас
саяси құрылымға айналдыру.
Алғаш рет осыған ұқсас ойды XVIII ғасырдың ұлы неміс философы Иммануил
Кант айтқан болатын.[2]
ХХ ғасырда бұл идея Еуропа Құрама Штаттары атты жобасында өз көрінісін
табады. Аталған бастама әсіресе Бірінші Дүниежүзілік соғыс кезінде өте кең
танымал болды.
Еуропада бейбітшілікке қол жеткізудің құралы ретінде саяси бірлікті
пайдалану – Еуропалық Одақтың құрылуы басталған Шуман жоспарының ең
негізгі идеясы болып табылады. 1955 жылы бұл бастаманың авторы Еуропалық
қауымдастықтардың бас архитекторы – Жан Монне – Еуропа Құрама Штаттары үшін
күрес атты арнайы ұйымды құрды. 1975 жылға шейін жұмыс істеген бұл
комитетке көптеген еуропалық саясаткерлер мен мемлекет қайраткерлері мүше
болды. Олардың арасында: ГФР канцлерлері В.Брандт пен Г.Шмидт, Франция
Президенті В.Жискар д’Эстен және т.б.
Мемлекеттер арасында ұрыс-жанжалдарды тоқтату қажеттілігі – Еуропа
халықтарын бірігуге және ортақ басқару органдарарын құруға итермелеген
жалғыз саяси фактор емес. Еуропаның бүкіл тарихы бойында сыртқы
факторлардың ықпалы өте үлкен болды, атап айтқанда ортақ дұшпан, ортақ
агрессорға қарсы бірігу.
Орта ғасырларда және Жаңа Заманның бірінші жартысында осындай ортақ жау
рөлін Осман империясы атқарды. Алайда кейін, әсіресе Қазан төңкерісінен
соң, интеграция иделогтары келешек Еуропалық Одақтың мақсатын Ресей (КСРО)
тарапынан болуы мүмкін агрессияға қарсы бірігуде көрді. Әрбір еуропалық
Ресейден төніп тұрған қауіпті жете түсінуі тиіс[3], - деп, 1924 жылы
бұндай ұстанымның ең ықпалды жақтаушысы, Панъеуропалық одақтың негізін
қалаушы және оның көсемі болған граф Куденхов-Калерги айтқан болатын.
Бүгінгі таңда Біріккен Еуропаның ең басты бәсекелестері Америка Құрама
Штаттары және Қытай болып табылады.
Мәдениет саласындағы алғышарттар. Еуропа халықтарының бірыңғай және
мемлекет үсті ұйымға бірігуі – тек экономикалық және саяси факторлардың
әсері ғана емес. Еуропалықтардың этно-ұлттық айырмашылықтарына қарамастан,
оларды, өмірдің ортақ мәдени, этикалық және діни негіздер біріктірді.
Еуропалықтарды діни (христиандық) негізде біріктіру идеялары бірнеше рет
ұсынылған болатын.
Мәселен 1306 жылы француз заңгері П.Дюбуа Еуропада христиандық
республиканы құруды ұсынды. Аталған бастама еуропалық идея шеңберінде
тарихи ең алғашқылардың бірі болып саналады.[4]
Сол кездерде ортақ христиан дінін, бүкіл Еуропа шеңберінде саяси
билікке қол жеткізу мақсатында, Рим папалары кеңінен пайдаланды.
Бір қызығы, кейбір зерттеушілер еуропалықтар деген терминін, өзін Рим
католик шіркеуінің басшысына, Папа Пий екіншісіне телейді. Византия
құлағаннан кейін (1453ж.) ол христиандарды еуропалықтар деп атап, оларды
Respublica christiana-ны Оттоман империясының шабуылынан бірігіп қорғауға
шақырды. Бүгінгі күні сәл әлсіреп кеткен діни фактормен қатар саяси мен
экономикалық бірігудің факторы ретінде ортақ құқықтық мәдениеттің рөлі
ерекше зор болды.
Пайда болуы жағынан еуропалық болып табылатын конституционализмнің,
адам құқықтары мен билікті бөлу идеялардың бірігуі, Еуропаның жекелеген
мемлекеттердің және жалпы Одақ шеңберінде саяси мекемелердің қызмет етуі
жүзеге асырылатын негізді құрады.
Идеологиялық алғышарттар. Қоғамдық өзгерістер – бұл тек ақиқат өмірдің
аясында жатқан объективті себептер әрекетінің нәтижесі ғана емес (қоғамдық
болмыс). Келешек реформалар қоғам тарапынан дұрыс қолдауға ие болу үшін
адамдардың көңіл-күйлерін дайындау, қоғамдық сананы соған икемдеу өте
маңызды, ал кейбір жағдайларда тіпті қажетті шарт болып та табылады.
Ал ол үшін адамдарды біріктіре алатын анық концепцияны, идеяны ойлап
табу керек. Алғашқы конституциялар қабылданар алдында конституционализм
идеялары әбден пісіліп жетілдірілді; ХІХ-ХХ ғасырлардың революциялық
оқиғалардың астарында марксизм және басқа да социалистік ілімдерде
дамытылған идеологиялық негіздемелер жатыр және т.с.с.
Еуропалық Одақ жағдайында сондай концепция ретінде еуропалық идея
(басқаша атауы – панъеуропалық) болды. Оның мәні – Еуропа халықтарының өз
еркімен бірыңғай саяси ұйымға бірігуі.
Еуропалық идеяның дүниеге келу тарихы айтарлықтай жуырда пайда болған
Еуропалық Қауымдастықтар мен Одаққа қарағанда едәуір көнелеу болып
табылады. Оның ең алғашқы жобасы XIV ғасырда пайда болған П.Дюбуаның жобасы
болып саналады. Ал кейбір тарихшылар Еуропаны өзге бір әлем, адамзаттың
ерекше бір семьясы ретінде қарастыратын пікірлер ХІ ғасырдан бастап көріне
бастайды дейді. [5]
Әрине сол уақыттан өткен жеті ғасыр аралығында еуропалық идеяның
мазмұны біраз өзгерістерге ұшырады. Кез келген басқа әлеуметтік ілім
секілді ол да біртіндеп, дамып келе жатты.
Орта ғасырлар кезеңінен бастап, Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғына
дейін еуропалық идеяны тек жеке ғалымдар мен саясаткерлер дамытып, оны
уағыздауға тырысқан.
Феодалдық Еуропаны біріктіру жоспарларының ішінде Иржи Подебрад атты
(1458-1471) Богемия патшасының әрекеті үлкен маңызға ие болды. Ол Еуропа
монархтарын тек бірігуге ғана емес, сол бірігудің жолында нақты әрекеттерді
жасауға шақырды.
1693ж. Ағылшындық У.Пенни Еуропадағы мемлекеттер мозайкасын бұзып,
еуропалық парламентті шақыру керек деп ұсыныс айтты.
XIХ ғасырдың басында (1814ж.) аса көрнекті француз социалист-утопист
ғалымы Анри Сен-Симон ұсынған жобасы көңіл аударарлық. Оның Еуропаны саяси
біріктіру жоспары Еуромонарх лауазымын, Еуропалық үкімет пен әскердің
құрылуын көздеді.
ХІХ ғасырдың соңыңда болашақ саяси одақтың жоспарын өркениетті
халықтардың халықаралық құқық ғылымының өкілі К.Блунтшли (Швейцария)
ұсынды. 1878 жылы жарияланған мемлекеттердің еуропалық одақ ұйымы атты
мақалада Блунтшли аталған одақты тікелей дауыс берумен сайланатын
Федералдық кеңес пен Сенаттың басқаруында құруға шақырды.
Орта ғасырларда еуропалық идеяның жақтастары италияндық ақын Данте
Алигьери, ағылшын философы У.Оккам болды. Жаңа заманда бұл идеяны
қолдаушылардың саны әлдеқайда өсті. Оларға: Вольтер, В.Гюго, Г.Лейбниц,
Ж.Ж.Руссо және тағы басқалары қосылды.[6]
ХХ ғасырдың басында аса ірі жобалардың бірі, бұл Бірінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында пайда болған – Еуропа құрама Штаттары (ЕҚШ) деп аталатын
жоба болды. Бұл жоба бойынша еуропа мемлекеттері арасындағы қатынастар АҚШ-
тың үлгісімен қайта құрылу керек еді. Аталған жобаға еуропалық идея
дамуының кейінгі кезеңдерде де назар аударылады.
Екі соғыс арасындағы кезеңде (1919-1939), осы кезге дейін жеке, бір-
бірінен оқшауланған ойшылдармен дамытылып келе жатқан еуропалық идеяны
жақтаушылардың ұйымдастырушылық бірігу процессі (институализация)
басталады.
1923 жылы Австрия саясаткері граф Куденхов-Калергидің басшылығымен
Панъеуропалық Одақ құрылды. Бұл одақ Франция үкіметі тарапынан қолдау
тауып, 1924 жылғы манифестте Еуропа құрама штаттарын құруға шақырды.
Панъеуропалық Одақтың негізін қалаушылардың тағы бір өкілі, Францияның
көрнекті мемлекет қайраткері Аристид Бриан болды. Ол 1929 жылы ЕҚШ-ты құру
жоспарын (Бриан жоспары деген атпен белгілі) ұсынды. Бұл жоспарда
Еуропаны алғашқы рет тек ортақ жауға қарсы немесе ішкі қақтығыстарды
болдырмау үшін біріктіру ғана емес, экономикалық базис ретінде
федеративтік байланыс пен ортақ нарық негізінде біріктіру тірегі
белгіленді. Жоспардың негізгі мақсаты – экономикалық өрлеуді қамтамасыз ету
мен еуропалықтардың өмір деңгейін көтеру болды.
Алайда Еуропалық Одақ жоспарын зерттеу бойынша Ұлттар Лигасысмен
құрылған арнайы комиссия жұмыс істеген жылдары (1930-1932) қандай да бір
маңызды нәтижелерге жете алмай, А.Бриан қайтыс болған соң өз жұмысын
тоқтатты.
Екінші дүниежүзілік соғыс еуропалық идеяның әрі қарай дамуына өте үлкен
әсер етті.
Алғашында тек жеке ойшылдардың көкейінде жүрген еуропалық идея енді осы
уақыттан бастап зиялы қауыммен насихатталады да, сол арқылы қалың бұқараның
санасына ене бастайды. Германия басып алған еуропалық мемлекеттер
территорияларында әрекет қылған Қарсыласу қозғалысының осыған сіңірген
еңбегі зор. Қозғалыстың басты мақсаты фашизмнің көзін жою болды. Алайда
оның қайраткерлері басталып кеткен соғыс үшін тек Гитлерді ғана кінәлау
дұрыс емес екенін түсінді. Олардың ойынша соғыстың себептері Еуропаның
саяси құрылысында да жатыр, атап айтқанда, оның, бір-бірін жаулап алғысы
келетін, көптеген егеменді мемлекеттерге бөлінуі.
Сәйкесінше фашистік Германияны жеңіп тастау міндетін шешкеннен кейін,
фашизмнің сұмдықтары және басқа да соғыстар континентте ешқашан қайталанбас
үшін – Еуропаны саяси біріктіру міндеті тұрды.[7]
Еуропаның Қарсыласу қозғалыстары 1944 жылғы Декларацияда ұсынылған
федеративтік одақ негізінде халық алдында жауапты болатын ортақ үкіметті,
сол үкіметке бағынатын ортақ әскерді және федералдық конституцияны
түсіндірудің кез келген мәселелерін қарастыратын және мүше-мемлекеттер
арасында немесе мемлекеттер мен федерация арасында мүмкін болатын дауларды
шеше алатын Жоғарғы Сотты құруды ұсынды.
1940 жылдардың соңына қарай Еуропадағы нақты интеграцияға қол
жеткізуге тек халықаралық-құқықтық құралдармен үйлестіргенде ғана мүмкін
болатыны айқын болды. Аталған интеграция қатысушы-мемлекеттерден өз
егемендіктерін өз еркімен шектеуін және өздеріне тиесілі бірқатар
функцияларын ортақ мүдделері үшін қызмет істейтін мемлекет үсті органға
тапсыруын талап етті.
Бұл жаңа көзқарастың негізгі ерекшеліктері 1950 жылы 9 мамыр күні
Францияның сыртқы істер министрі – Робер Шуманның мәлімдемесінде өз
көрінісін тапты. Ол Шуман жоспары деген атпен белгілі болды, бірақ іс
жүзінде оны дайындаған, жоспарлау жөніндегі француз комиссары Жан Монне
еді. Монне-Шуман жоспарының мәні – бүкіл франко-германдық көмір мен болат
өндірісін біріктіріп, оны басқа еуропа елдері үшін ашық болатын ортақ
(мемлекет үсті) Жоғарғы органның басқаруына тапсыру.
1) федеративтік мақсаттан; 2) интеграциялық процесстердің
біріктірілуінен; 3) ажыратылмайтын мүдделердің біріктірілуін ең алдымен
экономикалық біріктіру негізінде қамтамасыз етуден; 4) практикалық
міндеттерді шешуге бейімделуден тұратын коммунитарлық тәсіл Ж.Монне
дайындаған жоспардың жетістігі болатын.
Осы тәсілдің арқасында біріккен халықтардың ортақ игілігін қамтамасыз
етуді өзіне мақсат қойған саяси биліктің жаңа, мемлекет үсті деңгейі пайда
болу керек еді.
Еуропалық кауымдастықтардың құрылуы. Көмір мен болат еуропалық
бірлестігі. 1950 жылғы Декларация жарияланғаннан кейін Келісімнің мәтінін
дайындау үшін үкіметаралық конференция шақырылды. 1951 18 сәуір күні жылы
Парижде оның қорытындылары бойынша көмір мен болат еуропалық бірлестігін
құру туралы шартқа қол қойылды (бейресми атауы – Париж шарты). Құжат барлық
қатысушы-мемлекеттер оны ратификациялағаннан кейін, яғни 1952 жылы 25 шілде
күні күшіне енді.
Париж шартының тараптары және сәйкесінше КБЕБ-тің мүшелері Батыс
Еуропаның алты мемлекеті болды, олар: Бельгия, Италия, Люксембург,
Нидерланды, Франция және ГРФ.
Париж шарты қоғамдық өмірдің үш негізгі саласын қамтыды.
Экономика саласында ұлттық экономикаларды ортақ нарыққа айналдыруға
бағыт алынды. Ал Париж шартының пәнін ескеретін болсақ, бұл тек өндірістің
көмір шығару секторы мен болат құю өнеркәсібіне тарайды.
Саясат саласында Париж шарты биліктің ортақ органдардың құрылуын
қамтамасыз етіп, оларды атау үшін институт деген термин енгізілді.
Институттардың ішінде ең негізгісі Жоғарғы орган еді. Ол құқықшығармашылық
әкімшілік функцияларға ие болды.
Көмір мен болат еуропалық бірлестігінің құрылуы заң (құқық) саласында
да интеграциялық процесстердің басталуы үшін тиісті негізді қалады.
КБЕБ туралы шарттан бастап, мүлдем жаңа құқықтық жүйе – Еуропалық
Одақтың құқығы қалыптаса бастады. Ал 1951 жылғы Париж шарты оның ең алғашқы
қайнар көзі болып есептеледі. Бұл шарт 50 жыл мерзімге жасалады. 1997 жылғы
Амстердам, ал кейінірек 2001 жылғы Ницца конференцияларында мүше-
мемлекеттердің өкілдері КБЕБ туралы шартты әрі қарай ұзартудың еш қандай
жөні жоқ деген шешімге келді. Сөйтіп, 2002 жылы 24 шілде күні бұл ұйым өз
қызметін тоқтатты. Оның өкілеттіктерінің барлығы Еуропалық қауымдастыққа
өтті.
Еуропалық (экономикалық) қауымдастық. 1957 жылы 25 наурызда Рим
қаласында аталған алты мемлекет Еуропалық экономикалық қауымдастықты құру
туралы Шартқа қол қойды. Ол күшіне 1958 жылы 1 қаңтар күні енеді.
ЕЭҚ туралы шарт КБЕБ-те бекітілген қағидаларды аталған Батыс Еуропа
елдері экономикаларының барлық секторларына көшіруі тиіс еді.
Экономика саласында, халық шаруашылығының барлық секторлары мен
салаларын (көмір мен болаттан басқа) қамтитын ортақ нарықтың құрылуы
көзделген. Болатын өзгерістердің ауқымдылығын ескере отырып, ортақ нарық
қағидалары енгізілуі тиіс он екі жылдық өтпелі кезең белгіленді.
Саясат саласында ортақ нарықты реттеу және ортақ саясатты жүргізу үшін
ЕЭҚ-тың институттары құрылған. ЕЭҚ-тың институциондық құрылымы КБЕБ-тікіне
өте ұқсас болып келеді, сонда да белгілі бір айырмашылықтар бар.
Біріншіден, ЕЭҚ-тың басты заң шығарушы органы, КБЕБ-тің министрлер
кеңесі секілді, мүше-мемлекет үкіметтерінің өкілдерінен тұратын, - Кеңес
болды.
Екіншіден, Жоғарғы орган сияқты құрылған Комиссия, көбінесе атқарушы
өкілеттіктерді иеленген болатын. Сонымен бірге, ЕЭҚ туралы Шарт Комиссия
мүшелерінің өздерінің немесе басқа да мүше-мемлекеттердің үкіметтерінен
тәуелсіздігі туралы ережені сақтап қалды.
ЕЭҚ-тың қалған екі институттың (Ассамблея мен Сот) жағдайы КБЕБ-тің
сәйкес құрылыммен салыстырғанда, қандай да бір маңызды өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
1992 жылғы Маастрихт шарты Еуропалық экономикалық қауымдастық ұйымының
атауын Еуропалық қауымдастық (ЕҚ) дегенге өзгертті. Өйткені 1990 жылдардың
басына қарай ЕЭҚ тек экономикалық мәселелермен ғана айналысқан жоқ.
Сәйкесінше оның бұрынғы атауы Қауымдастықтың атқарған функцияларына сай
келмеді.
ЕҚ туралы Шарт. 1993 жылдың 1-қарашасынан, яғни Маастрихт шарты күшіне
енген сәттен бастап, ЕҚ-тың құрылтай құжатының да атауы өзгеріске ұшырады;
ол енді – Еуропалық қауымдастықты ұйымдастыратын Шарт деген атауға ие болды
(ЕҚ туралы Шарт).
Бүгінгі (Афиндік) редакциясында Еуропалық қауымдастық туралы шарт
преамбуладан және 318 баптан тұрады.[8]
Құрылтай құжаттары ішінен ЕҚ туралы Шарттың құрылымы ең күрделі болып
табылады. Құжат 6 бөлімнен, ал бөлімдердің ең үлкендері бірнеше бөліктен
құралған. Бөліктердің бірталайы тарауларға, ал соңғылары өз кезегінде –
бөлімшелерге бөлінген.
ЕҚ туралы шарттың құрамдас бөліміне, Қауымдастықтың ортақ аграрлық
саясаты тарайтын өнім түрлерінің тізімі (I қосымша) және теңіздің ар
жағындағы аумақтар тізбесі (II қосымша) берілген екі қосымша кіреді.
Атом энергиясы жөніндегі Еуропалық қауымдастық. ЕЭҚ – 1957 жылы
құрылған жалғыз қауымдастық емес. Дәл сол жылы, бірақ бөлек шарттың
негізінде тағы бір ұйым құрылады. Оның көмегімен мемлекеттер (баяғы 6 ел)
коммунитарлық тәсілдің негізінде, ғылым және өнеркәсіптің сол кезде жаңа
және келешегі зор деп саналған саласын – ядролық энергиясын меңгеруге
үміттенген.
Алайда осы салада зерттеулерді басқа еуропалық мемлекеттермен
салыстырғанда ертерек бастаған Францияның өзі, АҚШ пен КСРО деңгейіне өз
күшімен жету мүмкін емес екенін түсінді. КБЕБ–тің құрамына кіретін өзге де
елдермен келіссөздер барысында, Франция саясаткерлері өз әріптестерін бұл
салада арнайы ұйымды құру қажет екендігіне көндірді. Сөйтіп, екінші Рим
шарты мен үшінші Қауымдастық – атом энергиясы жөніндегі Еуропалық
қауымдастық (Евратом) құрылады.
Ортақ нарық құрылғанымен (Евратом туралы Шарттың IX тарауы – атом
энергиясы жөніндегі ортақ нарық), ол Евратомның негізгі түйіні болған жоқ.
Евратом қызметінде ғылыми зерттеулер мен ядролық энергияны өнеркәсіпте
қолдану мәселелеріне басым назар аударылды, сол себептен құрылтай шартының
нормаларының көпшілік бөлігі осыған арналды.
1960 жж интеграция. 1950 жж құрылған Еуропалық қауымдастықтар өз
алдарына ұқсас мақсаттарды қойған, мүше-мемлекеттер құрамы бірдей және
қоғамдық өмірдің бір саласында жұмыс істейтін ұйымдар болып табылады.
Алғашқы жылдардан-ақ басқарушы органдардың (институттардың) үш бөлек
жүйенің қатар жүруінің қолайсыз екені білінді, өйткені үш қауымдастықтың
институттарының құрылымы өте ұқсас болып келді.
Бұл мәселе 1957 жылы Рим шарттарын жасасқан кезде ішінара шешілген
болатын. Осы шарттармен бірдей уақытта қол қойылған және күшіне енген –
Кейбір ортақ институттар туралы конвенция деп аталған қосымша келісім –
Қауымдастықтардың екі институттың біріктірілуін және ортақ Сот пен ортақ
Ассамблеяның құрылуын қамтамасыз етті.
1958 жылы ЕЭҚ пен Евратом өз жұмыстарына кіріскен кезде, олардың
өкілді және сот органдары үш Қауымдастықтың органдары ретінде қызмет ете
бастады.
Бірақ барлық Қауымдастықтарда екі негізгі саяси институт әлі де әр
түрлі болып қала берді: КБЕБ-тің Жоғарғы органы өз бетінше жұмыс жасады,
онымен қатарласып, өз жұмысын ЕЭҚ Комиссиясы мен Евратом Комиссиясы
жүргізді. Үш әр түрлі Кенестің қызметі де қатар жүрді.
Бұл тәжірибе 1960 жылдардың ортасына қарай аяқталды. 1965 жылы 8
сәуірде Брюссельде қол қойылып, ал 1967 жылы Еуропалық қауымдастықтардың
бірыңғай Комиссиясы мен бірыңғай Кеңесін құру туралы Шарт күшіне енді, бұл
құжат көбінесе Біріктіру туралы Келісім деген атаумен белгілі.[9]
Біріктіру туралы шарттан кейін үш Қауымдастық ортақ басты органдармен
(институттармен) басқарылатын, бірыңғай ұйымға айналды деп айтуға болады.
1960 жылдары Еуропалық интеграцияның дамуында басқа да маңызды оқиға
орын алды. Ол – ортақ нарықтың құрылуының аяқталуы. Ресми, бұл процесс
Кеден Одағы құрылуының біткендігін көрсетті. Бұл оқиға жоспарланған
мерзімнен бір жарым жылға ертерек іске асырылды (1968ж).
Ортақ нарықты құру жолында елеулі оқиғалардың бірі, бұл – ортақ
аграрлық саясаттың енгізілуі (1966ж). Ауыл шаруашылығы еуропалық
интеграцияның ең осалдау жерлерінің бірі болып табылады, сондықтан аталған
секторға ортақ шараларды қолдану жөнінде алғашқы әрекеттердің өзі мүше-
мемлекеттер арасындағы қарама-қайшылықтарды шиеленістіріп жіберді.
Бұл меселеге қатысты Франция ұстанымы 1966 жылдың ортасында бос
кресло деп аталатын дағдарысқа әкеліп соқты: Францияның өкілдері Кеңес
отырыстарын шетқақпайлады.[10] Оған себеп – Қауымдастықтың ауылшаруашылық
шаралары маманданған көпшілік принципі бойынша өткізілуі керек болатын, ал
Франция үкіметі өзіне жарамайтын шешімдерге жалғыз өзі бөгет жасай алмады.
Аталған дағдарыс 1967 жылы Люксембург қаласында Қауымдастықтың құрылтай
шартына арнайы хаттамаға қол қоюмен аяқталды. Ол Люксембург ымырасы деген
атауға ие болды. Люксембург ымырасының негізгі түйіні мынада: дауыс беру
тәртібі туралы құрылтай шартының ережелеріне қарамастан, аса маңызды
мәселелер жөнінде Кеңес шешімі бәрібір тек бүкіл мүше-мемлекеттер
өкілдерінің арасында бұл жайында келісімге қол жеткен кезде ғана
қабылданады.
1970 жж интеграция. Осы кезеңнің ең маңызды заңи оқиғасы, бұл – 1976
жылғы төте сайлау туралы Актіде бекітілген, Қауымдастықтардың Ассамблеясына
төте сайлау идеяның жүзеге асырылуы. 1979 жылдан бастап, Қауымдастықтардың
Ассамблеясы енді мүше-мемлекеттердің халқымен тікелей сайланатын болады.
1970 жж Қауымдастықтардың құқығының дамуына елеулі әсер еткен басқа да
оқиғалардың ішінен, Қауымдастықтардың құрылтай құжаттарына өзгерістер
енгізген, екі бюджеттік шарттың қабылдануын атап өтуге болады.
Бірінші бюджеттік шарт 1970 жылы 21 сәуір күні қабылданып, күшіне 1971
жылы енеді. Ол Қауымдастықтардың қаржы дербестігін бекітті.
1975 жылы 22 маусымда қабылданған Екінші бюджеттік шарттың басты
мақсаты – Ассамблеяның қаржы өкілеттіктерін кеңейту және Есеп палатасы деп
аталатын бюджеттік бақылаудың арнайы органын құру арқылы Қауымдастықтардағы
бюджеттік процессті жетілдіру болды.
1970 жылы саяси үндестірудің (унификацияның) проблемалары туралы
Баяндаманың негізінде, Еуропалық Одақтың болашақ екінші тіректің үлгісі
болған, - Еуропалық саяси ынтымақтастығы өз жұмысын бастады.
1975 жылы мүше-мемлекеттердің құқыққорғау органдарының жұмысын
үйлестіретін – Trevi тобы деп аталатын арнайы орган құрылды. Осылайша,
бүгінгі күні үшінші тірек шеңберінде жүзеге асырылатын қылмыспен қүрес
саласындағы ортақ саясатқа жол ашылды.
Соған қоса 1970 жж мүше-мемлекеттердің Қауымдастықтарға алғашқы қосылу
толқындары орын алды. 1972 жылы қосылу туралы Шарттың негізінде бұл елдер
қатарына Ұлыбритания, Дания және Ирландия кірді (Қауымдастықтарға аталған
елдер 1973ж мүше болды), ал 1979 жылғы қосылу туралы Шарттың негізінде –
Грекия (1981).
1980 жж интеграция. Бұл кезең Одақты құру мақсатында Қауымдастықтарды
түпкілікті реформалаудың алғашқы әрекеттерімен белгілі болды. 1984 жылы
Еуропалық Парламенттің бір топ депутаты А.Спинеллидің басшылығымен Еуропалқ
Одақ туралы Шарттың алғашқы жобасын әзірледі. Осы құжаттың басты ережелері,
кейін, Бірыңғай Еуропалық Акті мен Маастрихт шартын жасау кезінде негіз
ретінде алынды.
1980-ші жылдардың басты оқиғасы бұл – 1986 жылы Бірыңғай Еуропалық
Актінің қабылдануы еді. Акт 1987 жылы 1-шілдеде күшіне енді.
Құжат нормаларының көбісі Еуропалық Қауымдастықтардың (әсіресе ЕЭҚ-тың)
құрылтай актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізді.
1. Бірыңғай еуропалық акт Қауымдастықтар елдерінің ішкі нарығын құру
датасын белгіледі (1992ж 31 желтоқсан).
2. Бірыңғай Еуропалық акт ЕЭҚ-тың қызмет ету өрісін кеңейтті. БЕА – ның
арқасында Қауымдастықтардың карамағына ортақ саясаттың жаңа салалары өтті:
аймақтық, ғылыми-техникалық, экологиялық.
3. БЕА-нің негізінде Еуропалық қауымдастықтардың институттар жүйесі
өзгеріске ұшырады.
Қауымдастықтар Ассамблеясы енді Еуропалық Парламент деп атала бастады;
жаңа құжат бұл институтке заң шығару саласында жаңа өкілеттіктерді берді.
Сонымен қатар, Парламент Қауымдастықтарға жаңа мүшелерді қабылдау
мәселелерін қарастырғанда шешуші дауысқа ие болды (қазір мұндай құқыққа
Кеңес ие болып отыр).
Қауымдастықтардың орталық заң шығарушы органы – Кеңес – ішкі нарықты
реттеуге қатысты мәселелері бойынша нормативтік актілерді маманданған
көпшілік дауыспен, яғни жеке мүше-мемлекеттердің қарсылықтарын ескермей,
қабылдауға құқылы болды.
4. БЕА-нің нормаларында Еуропалық саяси ынтымақтастығының тетігі
заңдастырылды. Бұл, 1970 жылдары қалыптасқан мүше-мемлекеттердің сыртқы
саясатын үйлестіретін тетік, құрылтай құжаттарында заңи түрде рәсілделмеген
болып шықты. Бірыңғай Еуропалық Акт бұл олқылықты жойды. Еуропалық Одақтың
келешек екінші тіректің болашақ үлгісі БЕА-нің Сыртқы саясат саласындағы
еуропалық ынтымақтастық туралы Ережелер деп аталатын үшінші бөлімнің
нормаларында бекітілген.[11]
Бірыңғай Еуропалық Акт әлі де өз күшінде жүргеніне қарамастан, оның
ережелері қазіргі уақытта онша маңызды емес. БЕА ұсынған барлық негізгі
өзгерістер Маастрихт, Амстердам және Ницца шарттарының ережелерінде
неғұрлым көбірек дамытылып, жетілдірілді.
Сонымен қатар, 1980 жылдары Еуропалық қауымдастықтардың кеңеюі әрі
қарай жалғасты. 1985 жылғы қосылу туралы Шарттың негізінде
Қауымдастықтардың құрамына Испания мен Португалия кірді. Алайда осы кезеңде
кеңеюмен қатар цессия (бөлініп шығу) да орын алды. 1983 жылы балық аулау
саясатының мәселелері бойынша келісе алмаушылықтың салдарынан дат доминионы
Гренландия өзінің ЕЭҚ құрамынан шығатыны туралы жариялады. Бұл 1985 жылы
күшіне енген құрылтай шарттарына арнайы хаттамамен рәсімделді.[12]
Еуропалық Одақтың құрылуы. 1992 жылы 7 ақпан күні голландиялық
Маастрихт қалашығында Европалық Олақ туралы Шартқа қол қойылды.
Еуропалық Одақ туралв Шарт қатысушы-мемлекеттерден мемлекеттік
егемендіктің лектелуін тағы да талап етті. Сол себепті бұл мемлекеттердің
көбінде конституциялық реформалар мен референдумдар өткізілген болатын. Бұл
құжаттың ратификациялануы бір жарым жылға созылды. Еуропалық Одақ туралы
Шарт 1993 жылы 1 қарашада күшіне енді.
Маастрихт шартының интеграциялық құрылымға енгізген өзгерістер елеулі
болды.
1. Шарттың негізінде Еуропвлық Одақ деп аталатын жаңа интеграциялық
ұйым құрылды. Оның қызметі қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтыды,
оларға: экономикалық интеграция (1950 жылдардан Қауымдастықтар шеңберінде
өткізіліп жүрді), Одақтың ортақ сыртқы саясаты мен қауіпсіздік саясаты
(бұрынғы ЕСЫ), және мүше-мемлекеттердің тиісті әрекеттерін үйлестірудің
арқасында құқыққорғау қызметінің жүзеге асырылуы – сот әділдігі мен ішкі
істер саласындағы ынтымақтастық.
Еуропалық қауымдастықтардың басқару органдары (институттар) Одақтың
институттарына айналды да, олардың жалпы саны беске жетті (Маастрихт шарты
бұрынғы төрт институтке Есеп палатасын қосты).
Бұдан былай мүше-мемлекеттердің азаматтары ұлттық азаматтығымен бірге
енді Еуропалық азаматтықты да иеленетін болды.
2. ЕЭҚ Маастрихт шартымен Еуропалық қауымдастық (ЕҚ) болып өзгертілді.
Еуропалық қауымдастық 1957 жылғы Рим шартына енгізген толықтырулардың
нәтижесінде енді мәдениет, білім беру, жастар саясаты, трансъеуропалық
торлар, денсаулық сақтау, тұтынушылардың құқықтарын қорғау және т.б. осы
сияқты салаларда қызмет атқаруға құқылы болды.
3. Маастрихт шарты ұлттық ақша бірліктерін алмастыратын және мемлекет
үсті органдары мен мекемелердің басқаруында болатын бірыңғай валютаның
енгізілуін көздейтін, ЕҚ-тың интеграциялық процесстің мүлдем жаңа, неғұрлым
жоғары сатысына – экономикалық және валюталық одаққа өтуін заңи тұрғыдан
қамтамасыз етті.
4. Маастрихт шарты, БЕА сияқты, енді бүкіл Еуропалық Одақтың
институттары болып табылатын Қауымдастықтардың институттарының реформасын
әрі қарай жалғастырды.
Еуропалық енді Кеңеспен бірге шешім қабылдайтын болды. Соған қоса
Парламент сенім вотумының көмегімен Еуропалық комиссияның жаңа құрамын
бекітуге құқылы. Ал Кеңесте маманданған көпшілік дауыс берудің қолданылу
аясы кеңейтілді, яғни мүше-мемлекеттердің Одақтың заң шығару және өзге де
актілеріне вето құқығын қолданылуы шектелген.
5. Маастрихт шарты алғаш рет құрылтай құжаттардың деңгейінде жалпы
Одақтың адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтаудағы
міндетін мойындады. [13]
Еуропалық Одақтың құрылымы. Еуропалық Одақ үш құрылымдық комроненттен
тұрады. Ғылыми әдебиетте және кейбір кезде ресми құжаттардың өзінде бұл
компоненттер Одақ тіректері деп аталады.
Бірінші тірек – 1950 жж құрылған және Одақтың құрылуынан кейін де
сақталған Еуропалық қауымдастықтар болып табылады. Бүгінде олардың саны
екеу – Еуропалық қауымдастық (ЕҚ) және атом энергиясы жөнінде Еуропалық
қауымдастық (Евратом). Олардың ең ескісі – КБЕБ - өз жұмысын 2002 жылы 24
шілдеде тоқтатты, өйткені оның құрылтай шарты тек 50 жылға ғана жасалған
(КБЕБ-таң мүлкі мен құзыреті ЕҚ-қа өтті).
Екінші тірек, 1970 жылы құрылған еуропалық саясат ынтымақтастығының
мирасқоры – ортақ сыртқы саясат пен қауыпсіздік саясаты.
Үшінші тірек – қылмыстық-құқықтық саладағы полицияның және сот
органдарының ынтымақтастығы.
Одақ үш бөліктен (тіректен) тұрғанымен, оның басқару органдары
(институттары), азаматтығы және мүше-мемлекеттердің құрамы бірыңғай болып
табылады. Одаққа жаңадан кіретін ел, автоматты түрде үш бірдей тіректің
мүшесі де болады.
Еуропалықт Одақ туралы шарт. Еуропалық Одақ туралы Шарт – ұйымның
құрылтай құжаттарының ішінде ең жаңасы болып табылады. Ол Еуропалық
қауымдастықтарды және 1990 жылдардың басына қарай қалыптасқан мүше-
мемлекеттердің өзге де интеграциялық құрылымдарды біртұтас ұйымға –
Еуропалық Одаққа біріктірді.
Маастрихт шартында Одақ қызметінің жалпы мақсаттары мен жағдайлары
бекітілген. Еуропалық Одақ туралы Шарт, өзінің құрылтай құжаты жоқ, ұйымның
екінші және үшінші тірегі болып табылатын – ортақ сыртқы саясат пен
қаіупсіздік саясаты және полиция мен сот органдарының қылмыстық-құқықтық
салада ынтымақтастығының қызметін тікелей реттейді.
Еуропалық Одақ туралы Шарт прембуладан және 63 баптан тұрады. Шарттың
баптары 8 бөлімге топтастырылған.[14]
Амстердам және Ницца шарттары: Одақ реформасы.
1990 жылдардың соңына қарай Одақ пен жалпы қауымдастықтардың өзгерісін
анықтаған бірнеше аса маңызды оқиға орын алды.
Біріншіден, 1995 жылы Еуропалық Одаққа 3 жаңа мемлекет қосылды:
Австрия, Швеция және Финляндия.
Екіншіден, 1994 Еуропалық экономикалық кеңістік құрылған болатын.
Үшіншіден, 1994 жылы 24 маусымда Ресей Федерациясы мен Еуропалық
қауымдастықтар және олардың мүше-мемлекеттері арасында серіктестікті
ұйымдастыратын, Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды.
Төртіншіден, 1990 жылдардың аяғына қарай 13 Еуропа елі Еуропалық Одаққа
кіру жөнінде өтінім берді.
Сонымен бірге Қауымдастықтардың ішінде де жағдай біраз өзгерді. 1992
жылғы Еуропалық Одақ туралы Шарт бұл интеграциялық ұйымның құқықтық
негіздерінің реформалауын тездетіп, өткізілетін реформалардың ауқымы мен
жиілілігін арттырды.
Маастрихт шартының өзінде (N-бабы) 1996 жылы Одақтың құрылтай
құжаттарына (Еуропалық Одақ туралы Шартқа, Еуропалық қауымдастықтар туралы
Париж және Рим шарттарына) өзгерістерді енгізу үшін мүше-мемлекеттердің
үкіметтерінің конференциясы шақырылатыны туралы алдын ала ескерілді.
Жаңа конференция 1990 жылдардың соңына қарай қалыптасқан үш маңызды
мәселені шешу керек болатын.
1. Одақты кең ауқымды кеңеюге дайындау.
2. Жаңа жағдайларда Одақ институттарының қызметінің тиімділігін арттыру
мақсатында оларды реформалау.
3. Еуропалық Парламенттің құқықшығармашылық жункцияларын кеңейту және
ЕҚ институттарында маманданған көпшілік дауыс беруге өту арқылы заң
шығармашылық процессті демократизациялау.
1997 жылғы Амстердам шарты. 1997 жылы 2-қазанда Амстердамда өткен
конференцияның соңы Еуропалық Одақ туралы Шартқа, Еуропалық
Қауымдастықтарды ұйымдастыру туралы шарттарға және олармен байланысты
кейбір актілерге өзгерістер енгізу туралы Амстердам шартын қабылдаумен
аяқталды (қысқаша атауы – Амстердам шарты). Күшіне 1999 жылдың 1-мамырында
енді.
Амстердам шарты жаңа ұйымдарды құрмайтыны оның атауынан-ақ көрініп тұр.
Оның міндеті – қолданыстағы құрылтай құжаттарына өзгерістер мен
толықтыруларды енгізу болды.
Амстердам шарты енгізген негізгі өзгертулер мен толықтырулар:
1. Еуропалық қауымдастықтардың және жалыпы Одақтың құзыретін кеңейту
процессін жалғастырды. Енді ЕҚ-тың қарамағына визалық, иммиграциялық
саясат, баспана беру мәселелері, жұмыспен қамту саясаты және т.б. өтті.
Еуропалық Одақ қылмыстық құқық пен тергеу мәселелері бойынша нормативтік
актілерді шығаруға өкілетті болды.
Сонымен қатар, кейбір мүше-мемлекеттерге құрылтай құжаттарына
түзетулердің енгізілуін күтпей-ақ Одақ институттарына қосымша құзыреттерді
тапсыра беруге рұқсат етілді.
2. Институттар реформасы әрі қарай жалғасты.
3. Амстердам шарты алғаш рет Одақ деңгейінде конституциялық құрылыстың
жалпы принциптерін бекітіп, оларды бұзған мемлекеттер ушін санкцияларды
белгіледі.
4. ЕҚ мен Еуропалық Одақ туралы шарттарға арнайы хаттаманың негізінде
Еуропалық Одақтың құқығына Шенген келісімдері, олардың негізінде
қабылданған нормативтік актілер мен басқа да құжаттар енгізілді.[15]
5. Амсетрдам шарты құрылтай құжаттарын жеңілдету процессін бастады. Осы
жағдайда жеңілдету деп – Еуропалық қауымдастықтар туралы Шарттың ішінен
ескірген, бүгінгі күні өз маңыздылығын жоғалтқан ережелерді алып тастау
процессі тұспалданады (мысалы ортақ нарықты құру тәртібі туралы).
Сонымен қатар Еуропалық Одақ туралы және Еуропалық қауымдастықтар
туралы шарттардағы баптардың нөмірленуі өзгертілді. Бірінші құжаттағы
әріптік белгілер сандық белгілермен алмастырылып, А бабы 1-бап болып, В – 2-
бап..., J.1. – 11 және т.с.с. өзгертілді. Ал Еуропалық қауымдастықтар
туралы Шартта баптардың нөмірлену ретінің өзгертілуі өткен 40 жыл ішінде
түзетулер ретінде енгізілген және сол себептен аралас етіп белгіленген
баптарды алып тастау үшін жүргізілді. 189а, 109m, 130у баптары өзгерістен
кейін сәйкесінше 251, 124 және 181 болып белгіленді.[16]
Енгізілген ережелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz