Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқыту
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгібөлім.
Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың өзекті
мәселелері.
2.1. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту әдістемесінің
даму тарихы.
2.2. Қазақ тілінен лексика . грамматикалық минимумды
іріктеу мәселелері.
2.3. «Қазақ тілі» оқулықтарының мазмұны.
2.4. Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың тиімді
әдіс . тәсілдері
ІІІ. Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ.Негізгібөлім.
Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың өзекті
мәселелері.
2.1. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту әдістемесінің
даму тарихы.
2.2. Қазақ тілінен лексика . грамматикалық минимумды
іріктеу мәселелері.
2.3. «Қазақ тілі» оқулықтарының мазмұны.
2.4. Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың тиімді
әдіс . тәсілдері
ІІІ. Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Соңғы кезде ана тіліміз – мемлекеттік тіл болып табылатын қазақ тілі жайында жиі әңгіме қозғалып жүр. Оның дәрежесі тәуелсіздік алғалы бері биікке көтеріліп, мемлекеттік мәртебе берілді. «Қазақстан Республикасының тіл туралы» Заңы, басқа да ресми құжаттар жарық көрді. Солардың бірі жуықта жарық көрген Елбасының арнайы жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдау мен дамытудың 2001 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Бұл бағдарламадағы мемлекеттік тілге қатысты берілген нақты тұжырымдар үлкен істің алдағы он жылда тиянақтылатынын көрсетіп отыр.
Мемлекеттік тілдің өз қызметін толық атқаруы үшін, Қазақстанды мекендейтін халықтардың ол тілді білуі парыз. Еліміз көп ұлтты мемлекеттік болғандықтан, орыс тілді басқа ұлт өкілдері мен қазақтарға қазақ тілін оқытуды жан – жақты жетілдіріп, оның өзекті мәселелерінің шешімін іздеу керектігі дәлелденіп отыр.
Сонымен мемлекеттік тіл өз мәртебесіне сай қоғамдық қызметін кеңейтіп, қажеттілігін табиғи түрде арттыруы үшін, тілді міндетті оқытуды жүйелі түрде енгізіп, оқыту сапасына қатал талаптар қою және оның орындалу нәтижесіне тұрақты бақылау жасау қажет.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілі 1 – 11 сынып аралығында жүретін негізгі міндетті пәндердің бірі. Осы тұрғыда қазақ тілін оқыту мәселелері әлі көптеген шешімдерін таба алмай отыр. Мәселен, мектепте қазақ тілін оқыту үрдісі бар да, оның көрсеткіштік нәтижелері төменгі деңгейде.
Диплом жұмысының мақсаты: оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттелу тарихына тоқтала отырып, өзекті мәселелерін көрсету, олардың шешілу жолдарын қарастыру.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін, келесі мәселелерді шешу керек:
- Қазақ тілінен бірегей типтік, яғни лексика – грамматикалық
минимумның осы кезеңге дейін анықталмауы;
- Оқулық, оқу құралдарының білім беру, іскерлік, дағды
қалыптастыру тұрғысында сапсыз жасалуы;
- Тілді практикалық негізде үйретудің жаңаша, тиімді әдіс –
тәсілдерінің тәжірибеде аз қолданылуы.
Мемлекеттік тілдің өз қызметін толық атқаруы үшін, Қазақстанды мекендейтін халықтардың ол тілді білуі парыз. Еліміз көп ұлтты мемлекеттік болғандықтан, орыс тілді басқа ұлт өкілдері мен қазақтарға қазақ тілін оқытуды жан – жақты жетілдіріп, оның өзекті мәселелерінің шешімін іздеу керектігі дәлелденіп отыр.
Сонымен мемлекеттік тіл өз мәртебесіне сай қоғамдық қызметін кеңейтіп, қажеттілігін табиғи түрде арттыруы үшін, тілді міндетті оқытуды жүйелі түрде енгізіп, оқыту сапасына қатал талаптар қою және оның орындалу нәтижесіне тұрақты бақылау жасау қажет.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілі 1 – 11 сынып аралығында жүретін негізгі міндетті пәндердің бірі. Осы тұрғыда қазақ тілін оқыту мәселелері әлі көптеген шешімдерін таба алмай отыр. Мәселен, мектепте қазақ тілін оқыту үрдісі бар да, оның көрсеткіштік нәтижелері төменгі деңгейде.
Диплом жұмысының мақсаты: оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттелу тарихына тоқтала отырып, өзекті мәселелерін көрсету, олардың шешілу жолдарын қарастыру.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін, келесі мәселелерді шешу керек:
- Қазақ тілінен бірегей типтік, яғни лексика – грамматикалық
минимумның осы кезеңге дейін анықталмауы;
- Оқулық, оқу құралдарының білім беру, іскерлік, дағды
қалыптастыру тұрғысында сапсыз жасалуы;
- Тілді практикалық негізде үйретудің жаңаша, тиімді әдіс –
тәсілдерінің тәжірибеде аз қолданылуы.
1. Адамбаева Ж. Орыс мектепте қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту
жұмыстары. Алматы, 1992ж.
2. Адамбаева Ж. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау. Орыс
мектептері үшін. 4 – класс. Алматы: Мектеп, 1988ж.
3. Адамбаева Ж. Қазақ тілі (учебник казахского языка для 5 класса
русских школ) А..Рауан, 1992.
4. Адамбаева Ж., Оңалбаева К. Қазақ тілі (учебник казахского
языка для 10 класса русских школ) Алматы: Рауан, 1992.
5. Асқарова А., Түменова К. Қазақ тілі оқулығына методикалық
нұсқау. Орыс мектептерінің 2 – кластары үшін. Алматы: Рауан,
1990ж.
6. Арғынов Х. Қазақ тілі методикасы. Алматы, 1974ж.
7. Аяпов Т. Қазақ тілі (Негізгі оқулығы). Алматы: Ғылым, 1998ж.
8. Бабанский Ю.Н. Интесификация процесса обучения.
Москва: Знание, 1987, 80стр.
9. Байтұрсынов А. Тіл ғылымы. ( Қазақ тілі мен оқу ағартуға
қатысты еңбектері) – Алматы: Ана тілі, 1992, 448 –бет.
10. Бектуров Ш., Бектурова А. Казахский язык: Учебник для
аудиторных и кружковых, самостоятельных занятий. Алма –
ата: Рауан, 1990г.
11. Бисембаева З. Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту әдістері.
Көмекші құрал. Алматы, 1995ж
12. Ғалым ғибраты. Ғылыми – практикалық конференция
материалдары. А., Қаз МемҚПИ, 2001.
13. Жиенбаев С. Қазақ тілі: Учебник казахского языка для
взрослых. Алма – ата 1974.
14. Жиенбаев С., Бегалиев Ғ., ұйықбаева И. Қазақ тілі (Самоучитель
казахского языка) Алматы, 1987.
15. Жиенбаев С. Қазақ тілі методикасы. Алматы, 1941ж.
16. Жақсылықова К. Қазақ тілін орыс тілді бөлімдерде модульмен
оқытудың ғылыми – теориялық негіздері. Алматы: Білім, 2000.
17. Жаппаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының
негіздері. Алматы, 1991.
18. Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді әдістемелері. Алматы,
2000.
19. Қадашева Қ. Қазақ тілінің жұмыс бағдарламасы. Алматы:
ҚазМЗУ, 1995.
20. Қошқаров А., Маманов Ы. Қазақ тілі (Учебник для ҮІІІ класса
русских школ) Алматы: Рауан, 1992.
21. Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде
қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Ана тілі, 1996.
22. Оралбаева Н. Қазақ тілін үйрену курсының программасы.
Алматы: Мектеп, 1987.
23. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері.
Алматы 1956.
24.Сарыбаев Ш. Методика преподавания казахского языка в русской школе. Алматы, 1943,
25. Сәтбекова А. Қазақ тіліндегі септіктерді орыс мектебінің 6- класында оқыту.Алматы: Мектеп 1998ж
26 Современный урок русского языкаи литературы. Под.ред. Смеяковой З.С. Ленинград, 1990г
27 Сүлейменова Ж.Қазақ тілін оқытудың кейбір мәселелері.
Алматы: Білім, 2001.
28. Сүлейменова Э., Ақанова Д., Қадашева Қ. Қазақ тілі. Казахский язык. Учебный план. Алматы: Жібек жолы, 1996.
29. Шаханов Н., Трубзева О. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы:
Санат, 1997
30. Ш.К. Бектұров. Қазақ тілі. Алматы 2006ж
31. Ж.Н. Нағмет. Қазақ тілі. хрестоматиясы. Алматы 2003.
жұмыстары. Алматы, 1992ж.
2. Адамбаева Ж. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау. Орыс
мектептері үшін. 4 – класс. Алматы: Мектеп, 1988ж.
3. Адамбаева Ж. Қазақ тілі (учебник казахского языка для 5 класса
русских школ) А..Рауан, 1992.
4. Адамбаева Ж., Оңалбаева К. Қазақ тілі (учебник казахского
языка для 10 класса русских школ) Алматы: Рауан, 1992.
5. Асқарова А., Түменова К. Қазақ тілі оқулығына методикалық
нұсқау. Орыс мектептерінің 2 – кластары үшін. Алматы: Рауан,
1990ж.
6. Арғынов Х. Қазақ тілі методикасы. Алматы, 1974ж.
7. Аяпов Т. Қазақ тілі (Негізгі оқулығы). Алматы: Ғылым, 1998ж.
8. Бабанский Ю.Н. Интесификация процесса обучения.
Москва: Знание, 1987, 80стр.
9. Байтұрсынов А. Тіл ғылымы. ( Қазақ тілі мен оқу ағартуға
қатысты еңбектері) – Алматы: Ана тілі, 1992, 448 –бет.
10. Бектуров Ш., Бектурова А. Казахский язык: Учебник для
аудиторных и кружковых, самостоятельных занятий. Алма –
ата: Рауан, 1990г.
11. Бисембаева З. Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту әдістері.
Көмекші құрал. Алматы, 1995ж
12. Ғалым ғибраты. Ғылыми – практикалық конференция
материалдары. А., Қаз МемҚПИ, 2001.
13. Жиенбаев С. Қазақ тілі: Учебник казахского языка для
взрослых. Алма – ата 1974.
14. Жиенбаев С., Бегалиев Ғ., ұйықбаева И. Қазақ тілі (Самоучитель
казахского языка) Алматы, 1987.
15. Жиенбаев С. Қазақ тілі методикасы. Алматы, 1941ж.
16. Жақсылықова К. Қазақ тілін орыс тілді бөлімдерде модульмен
оқытудың ғылыми – теориялық негіздері. Алматы: Білім, 2000.
17. Жаппаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының
негіздері. Алматы, 1991.
18. Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді әдістемелері. Алматы,
2000.
19. Қадашева Қ. Қазақ тілінің жұмыс бағдарламасы. Алматы:
ҚазМЗУ, 1995.
20. Қошқаров А., Маманов Ы. Қазақ тілі (Учебник для ҮІІІ класса
русских школ) Алматы: Рауан, 1992.
21. Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде
қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Ана тілі, 1996.
22. Оралбаева Н. Қазақ тілін үйрену курсының программасы.
Алматы: Мектеп, 1987.
23. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері.
Алматы 1956.
24.Сарыбаев Ш. Методика преподавания казахского языка в русской школе. Алматы, 1943,
25. Сәтбекова А. Қазақ тіліндегі септіктерді орыс мектебінің 6- класында оқыту.Алматы: Мектеп 1998ж
26 Современный урок русского языкаи литературы. Под.ред. Смеяковой З.С. Ленинград, 1990г
27 Сүлейменова Ж.Қазақ тілін оқытудың кейбір мәселелері.
Алматы: Білім, 2001.
28. Сүлейменова Э., Ақанова Д., Қадашева Қ. Қазақ тілі. Казахский язык. Учебный план. Алматы: Жібек жолы, 1996.
29. Шаханов Н., Трубзева О. Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы:
Санат, 1997
30. Ш.К. Бектұров. Қазақ тілі. Алматы 2006ж
31. Ж.Н. Нағмет. Қазақ тілі. хрестоматиясы. Алматы 2003.
Тақырыбы: Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқыту.
Мазмұны
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгібөлім.
Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың өзекті
мәселелері.
2.1. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту әдістемесінің
даму тарихы.
2.2. Қазақ тілінен лексика – грамматикалық минимумды
іріктеу мәселелері.
2.3. Қазақ тілі оқулықтарының мазмұны.
2.4. Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың тиімді
әдіс – тәсілдері
ІІІ. Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Соңғы кезде ана тіліміз – мемлекеттік тіл болып табылатын қазақ тілі
жайында жиі әңгіме қозғалып жүр. Оның дәрежесі тәуелсіздік алғалы бері
биікке көтеріліп, мемлекеттік мәртебе берілді. Қазақстан Республикасының
тіл туралы Заңы, басқа да ресми құжаттар жарық көрді. Солардың бірі жуықта
жарық көрген Елбасының арнайы жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдау мен
дамытудың 2001 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Бұл
бағдарламадағы мемлекеттік тілге қатысты берілген нақты тұжырымдар үлкен
істің алдағы он жылда тиянақтылатынын көрсетіп отыр.
Мемлекеттік тілдің өз қызметін толық атқаруы үшін, Қазақстанды
мекендейтін халықтардың ол тілді білуі парыз. Еліміз көп ұлтты мемлекеттік
болғандықтан, орыс тілді басқа ұлт өкілдері мен қазақтарға қазақ тілін
оқытуды жан – жақты жетілдіріп, оның өзекті мәселелерінің шешімін іздеу
керектігі дәлелденіп отыр.
Сонымен мемлекеттік тіл өз мәртебесіне сай қоғамдық қызметін кеңейтіп,
қажеттілігін табиғи түрде арттыруы үшін, тілді міндетті оқытуды жүйелі
түрде енгізіп, оқыту сапасына қатал талаптар қою және оның орындалу
нәтижесіне тұрақты бақылау жасау қажет.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілі 1 – 11 сынып аралығында
жүретін негізгі міндетті пәндердің бірі. Осы тұрғыда қазақ тілін оқыту
мәселелері әлі көптеген шешімдерін таба алмай отыр. Мәселен, мектепте қазақ
тілін оқыту үрдісі бар да, оның көрсеткіштік нәтижелері төменгі деңгейде.
Диплом жұмысының мақсаты: оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ
тілін оқыту әдістемесінің зерттелу тарихына тоқтала отырып, өзекті
мәселелерін көрсету, олардың шешілу жолдарын қарастыру.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін, келесі мәселелерді шешу керек:
- Қазақ тілінен бірегей типтік, яғни лексика – грамматикалық
минимумның осы кезеңге дейін анықталмауы;
- Оқулық, оқу құралдарының білім беру, іскерлік, дағды
қалыптастыру тұрғысында сапсыз жасалуы;
- Тілді практикалық негізде үйретудің жаңаша, тиімді әдіс –
тәсілдерінің тәжірибеде аз қолданылуы.
ІІ. Негізгі бөлім
Басқа ұлт мектебінде қазақ тілін оқытудың өзекті мәселелері
2.1 Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту әдістемесінің даму тарихы.
Қазақстанда жалпы мектеп жүйесінің түбегейлі өзгеруі Ұлы Қазан
социалистік төңкерісінен соң басталады. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында
– ақ Қазақстанда тіл туралы ресми құжаттар дүниеге келе бастады. Солардың
алғашқыларының бірі – 1920 жылы қабылданған Қазақ АССР – і еңбекшілері
правосының декларациясы. Онда еліміздегі барлық тілдердің тең құқықты
қолданылатындағы жарияланса, іле 1921 жылы Қазақ АССР – і халық
комисарларының кеңесі Республикадағы мемлекеттік мекемелерге қазақ, орыс
тілдерін қолдану жөніндегі Декреттер қоғамдық салаларда қазақ және орыс
тілдерін қолдану міндеті көзделді. өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту
мәселесі тұңғыш рет 1926 жылы Қазақ АССР – нің орталық атқару комитеті
президиумының Аппараты тұрақтандыру жөніндегі қаулысында қаралады.
Мұнда ересектер үшін курстар ұйымдастыру ( ерікті түрде ) ал, екінші
басқышты мектептердегі жавропалықтардың балаларын қазақ тіліне міндетті
түрде оқыту қажеттілігі атап көрсетіледі. Осы жылдары өзге ұлт өкілдері
үшін алғаш бағдарлама, оқулық жарық көрді. Олар: Жавропалықтар үшін қазақ
тілінің бағдарламасы ( 1926 жыл), К.Кемеңгеровтың Жавропалықтар үшін екі
жылдық оқу құралы (1928 жыл. )
ВКП (б) ОК – нің 1932 жылғы Оқу бағдарламалары мен бастауыш, орта
мектеп режимі туралы қаулысының шешімдерінін орындау барысында өзге ұлт
оқушылары үшін жүйелі қазақ тілі оқулықтары жазыла бастады. Солардың бірі –
Т.Шонанұлының 1931, 1933 жылдары шыққан Орыс үшін қазақ әліппесі мен
Қазақ тілінің оқу құралы.
1934 жылы ҮІІІ Қазақстандық өлкелік партия конференциясы өзге ұлт
өкілдерінің қазақ тілін үйренуін жеделдетуді барлық партия ұйымдарына
міндетті етті. Бұл орыс мектебіне арналған қазақ тілі оқулықтарына жедел
қарқын берді. Осы жылдары шыққан оқулықтар: Т.Ахметованың 5 -6 сыныпқа
арналған Орыс мектептері үшін оқу құралы (1934 жыл), С.Жиенбаевтың 6 – 7
сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығы (1938 жыл), І. Кеңесбаевтың 8 – 10
сыныптар үшін Қазақ тілі оқулығы ( 1939жыл ), С.Жиенбаевтың 7 сынып
оқулығы (1940 жыл).
Осылармен қатар сол кездері шығып тұрған педагогикалық журналдар мен
газет беттері қазақ әдістемесінің өкілдері Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев,
Ғ.Бегалиев сияқты әдіскер ғалымдардың ұлттық мектептегі қазақ тілін оқу
жаындағы ірілі – кішілі мақалалары жарық көре бастады.
Солардың алғашқыларының бірі – С.Жиенбаевтың Орыс мектебінде қазақ
тілін оқытудың методикасы атты мақаласы. Ол бұл мақаласында қазақ тілін
оқытуда шет тілін оқытудың әдістемесін қолданудың тиімділігін айта келіп,
алдымен оқушының ауызша сөйлетудің қажеттілігіне тоқталады. Оқушылардың
сөйлеу тілін дамытуға, әсіресе қазақ тілі сөздерінің ерекше орын алатынын,
сондықтан, оған сабақ барысында көбірек көңіл бөлу керектігін атап
көрсетеді.
Осы тұста жарық көрген дүниелердің ішінен ғалым Ш.Х.Сарыбаевтың еңбегін
ерекше атап өту керек. Ол – сол салада алғаш құнды мақалалар жариялап,
кейіннен көз майын тауыса зерттеген тақырыптар аясына тұңғыш диссертациялық
жұмыс жазған адам.Автор диссертациясының кіріспесінде орыс мектебінде қазақ
тілі пәнін оқытуға жете мән бермей келе жатқанын, әдістемелік бақылау мен
басшылықтың, оқу құралдарының жоқтығын қынжыла жазады. Еңбек қазақ тілі
грамматикасын оқытудың әдістемесі, ауызекі тілде сөйлеуге үйретудің
әдістемесі екі бөлімнен тұрады. Ғалым грамматиканы оқытуда теориялық
материалдардың ең керектілерін іріктеп, оны практикалық қажеттіліке қарай
жүйелеп орналастыру тәртібінің тілді үйренуде маңызды роль атқаратынына
тоқталады. Автордың бірнеше ұқсас, мазмұны бір – біріне жақын тақырыптарды
біріктіріп ұсынуы – қазіргі кезеңдегі сабақты тиімді өткізудің әдісі –
блокпен оқытуға сәйкес келеді. Оқушыларға грамматикалық және лексикалық
материалдарды игеруді араға уақыт салып, оқытып қайталап отырудың
тиімділігіне назар аударады. Морфология мен синтаксис элементтерін оқытуда
өзінің элементтерін Сан әдісін ұсынады. Алдымен тақырыпқа лайық
мысалдарды түсіндіріп, содан соң оны қорытып, ережесін шығарып, соңынан
Сан әдісті қолдануды ұсынады. Бұл әдіс, біріншіден, оқушылардың сабаққа
ынтасын арттырса, екіншіден, ұстаз бен шәкірттердің уақыты үнемдеуіне
мүмкіндік береді.
Еңбектің тіл дамытуға арналған тарауында оқу, жазу, сөздік жұмысын
жүргізудің жолдары баяндалады, оны үнемі грамматикалық материалдармен
ұштастырып отырудың қажеттілігі еске салынады. Автор оқушыны оқу мен жазуға
дағдыландыруға оқулықтағы текстердің үлкен роль атқаратынына тоқталады, әр
сабақта өткен сабақтарды қайталап отырудың тиянақты білім беруге негіз
жасайтындығына көңіл бөледі.
Ш.Х.Сарыбаев 1948 жылы жазған Орыс оқушыларын қазақша сөйлеуге үйрету
әдісі деген мақаласында орыс оқушыларына отыз сағаттық сабақта қазақша
түсіндіріп, ал жүз сағат көлеміндегі сабақты қазақ тілінде жүргізуге
болатынын, оны өз тәжірибесінде байқап, дәлелдегенін айтады. Мұндай
нәтижеге жету үшін, оқу процесінде мынадай шарттардың орындалу қажеттілігін
көрсетеді:
- үйретілген сөз оқушының көз алдындағы заттар мен соның
қимылының атауы болуы керек;
- бас сабақта берілетін сөз саны аз, яғни, бестен аспауы қажет;
- үйретілген сөз мағыналық жағынан үйлесімді, ұялас болуы керек.
Жоғары аталған талаптарды орындағанда ғана оқушының сөйлеу тілін
дамытуға жемісті нәтижеге қол жеткізуге болады деп жазады автор.
1952 – 1954 жылдары жарық көрген Орыс оқушыларына қазақ тілі
категориясын оқыту, Қазақ тілін оқыту мақаласында қазақ тілі
категориясын орыс мектебі түгілі, қазақ мектебі оқушыларына меңгерту қиын
мәселе екендігін, оның бір төркінінің бұл жөніндегі әдістемелік
еңбектерінің жоқтығында екенін баяндайды. Ол қазақ тілі тақырыбын
түсіндіруде үйретілген қазақ тілінің мағыналық жағынан ұқсас болуы,
көрнекті түсіндіру деген тәрізді екі түрлі принципті тұтқа етіп ұстауды
ұсынады. Осыған байланысты қазақ тілі оқушыларының тікелей іс - әрекеттері
( өздері жасаған ) арқылы түсіндірілді.
Қимылды білдіретін сөздерді оқушылардың көз алдындағы заттардың
қозғалысы арқылы түсіндірудің тиімділігін нақты мысалдармен дәлелдеп, қазақ
тілін меңгертуде сан әдісін қолданудың жолдарын көрсетеді.
Қазақ тілі шақтарын меңгерту үшін, оларды үнемі бір – бірімен салыстыра
оқытудың және жіктелуін қазақ тілімен байланыстыра өтіудің маңызы зор
екенін айтады.
Сол тақырыптардың ішіндегі күрделі де көлемдісі қазақ тілі. Ғалымның
қазақ тілі тақырыбына қайта – қайта оралып, осы бағытта дүркін – дүркін
мақала жазуы, автордың орыс мектебіндегі қазақ тілін оқыту әдістемесін
жетік білетіндігін аңғартады. Себебі, оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда
қазақ тілінің алатын орны ерекше. Автор осы ерекшеліктерді тап басып,
талдап көрсетеді.
1940 жылы жазылған М.Лопатухинның еңбегі орыс мектебінде қазақ тілін
оқытумен байланысты қойылатын талптар, қазақ тілін өзге тіл ретінде оқыту
әдістерінің өзіндік ерекшеліктері, сабақ құрылымы, үлгілері, үй жұмыстары
берудің әдістемесі сияқты мәселелер қамтылады. Сонымен бірге мұнда
орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық материалдарды берудің жолдары сөз
болады. Автор бұл еңбегінде жазба және ауызша тілді дамытудың жолдары мен
қазақ және орыс тілдеріндегі тілдік материалдардың ұқсас жақтарының
ерекшеліктеріне тоқталған. Тақырыбымызға сәйкес қазақ тілін оқыту мәселесі
бұл еңбекте қысқаша баяндалады. Мұнда қазақ тілі сөздерін енгізген
көрнекті түсіндіру әдістері арқылы меңгеруге тиісті грамматикалық
материалды айтып кетеді.
1941 жылы жарық көрген жинаққа ғылым Ш.Х. Сарыбаев пен Т.Әбішевтің
көлемді мақалалары енген.
Ш.Х. Сарыбаев өзінің орыс мектебіне қазақ тілін ұйрету мәселелері атты
мақаласында орыс тілі оқушыларымен жүргізілетін алғашқы сабақтар үлгісін
көрсетеді. Мұнда ол грамматикалық материалдарды оқушылардың игеріп, оны
тілде дұрыс қолдануда үйретудің жолдарын, қазақ тілі бойынша бұйрық рай,
ауыспалы осы шақты меңгертудің әдістемесін сөз еткен. Бұл материалдарды
жеңіл игертуге өзінің кейіннен диссертациясында сөз ететін сан әдісін
қолданудың тиімділігін айта келе, көрнекті көрсетеді. Еңбектің соңында
бақылау жұмысын жүргізу әдістемесіне тоқталған.
Т.Әбішевтің мақаласы Орыстарға қазақ тілін оқыту методикасын оқытудың
кейбір мәселелері деп аталады. Мұнда ол қазақ тілі сабақтарында
жүргізілетін жұмыстың түрлері мен тілдің грамматикалық игерту әдістеріне
тоқталады.
1946 жылы Ғ.Бегалиев Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту деген
мақаласында сөйлеуге ең қажетті сөздерді іріктеп алу қажет дей келе, сөздік
минимум жасауға келіп тіреледі. Автордың лексика – грамматикалық материалды
іріктеудің кей бір элементтерін атап көрсетуі – тіл үйретудің негізгі
проблемаларының бірі. Сол алғашқы оқу жылында үйретілген тілдік минимум
мына негізде беріледі:
1. Оқушылардың қазақша сөйлеуіне аса қажет сөздерінің іріктелуі.
2. Көп мағыналы сөздердің берілмеуін қадағалау
3. Айтылуы қысқа буынды сөздер
4. Үйретілген қазақ тілін бұйрық мағынада қолдану
1950 жылдары жарық көрген М.Бошаев, Ф.Мұсабекова мақалаларында
С.Жиенбаевтың 6-7 сыныпқа сыныпқа Ғ.Бегалиевтің 8-9 сыныпқа
арналғаноқулықтарындағы бапсты кемшіліктерге мыналарды атап көрсетеді:
- жаңа сөздерді келесі сабақтарда қайталанудың жоқтығы;
- жаттығулар мен тапсырмалардың мазмұның сапасының төмендігі;
- қиын сөздердің аударылмауы;
- стильдік, емлелік қателердің көптігі;
1960 жылы шықан К.Мыңбаева, Е. Көшербаевтың еңбектерінде бастауыш
сыныптарда оқытылатын оқулық құрылымы, онымен жұмыс істеудің әдіс –
тәсілдері, сөздік жұмысын жүргізудің жолдары және үйретілетін сөздік
минимум берілген.
1974 жылы Орыс мектебіндегі қазақ тілі мұғалімдерінің іс –
тәжірибесінен деген еңбек жарық көрді. Бұл орыс мектебіндегі қазақ тілі
әдістемесі бойынша алғаш жарияланған еңбек болып табылады. Мұнда
Ж.Адамбаеваның 4 – 5 сыныптарда тіл дамытуға байланысты жүргізілетін
жұмыстары, Р.Әміровтың сабақта сабақта көрнекілік қолдану тәсілдері,
Н.Дүйсекованың үйірме жұмыстарын ұйымдастыру туралы жазған мақалалары
енген.
1978 жылы Адамбаеваның Орыс мектебіндегі қазақ тілі сабақтарында тіл
дамыту жұмыстары деген еңбегі жарық көрді. Бұл әдістемелік құрал ғылыми
тұрғыдан жазылған көлемді мазмұнды еңбектің бірі. Мұнда автор 2 -8 сынып
аралықтарындағы қазақ тілі дамыту жұмыстарының ерекшеліктері мен оған
қойылатын талаптар, ерекше дыбыстарды тіл дамытумен ұштастыра оқыту
тәсілдері, мәтін, грамматика, жаттығу, тапсырмаларды орындауға байланысты
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының түрлері, онда пайдаланатын көрнекі
құралдар, сабақ үлгілері тәрізді мәселелер қамтылған. Сонымен бірге, осы
автордың бастауыш, орта буынды сыныптарға арналған грамматикалық кестелері
мен диафильмдердің, фонохрестоматияларының оқушыларға тіл үйретуде маңызы
зор болғандығын айта кету орынды.
1980 жылдары жарық көрген бірі – Ы.Мамановтың Орыс мектебіндегі қазақ
тілін оқыту әдістемелік оқу құралы. Автор бұл еңбегінде фонетика,
морфология, синтаксисты оқытудың әдіс – тәсілдеріне және қазақ тілі
формаларын үйретудің жолдарына арнайы тоқталған. Сөздердің бір –бірімен
байланысын, сөз тіркесін құрауда грамматикалық формалардың басты роль
атқаратындығын, ендеше, грамматикасыз тіл үйрету мүмкін емес екендігін,
соның ішінде, қазақ тілі сөздерінің атқаратын рөлін айта келіп, оқушының
міндетті түрде білуге тиісті төмендегі қазақ тілі формаларын атап
көрсетеді; жедел өткен шақ, ауыспалы келер шақ, нақ осы шақ, бұйрық рай,
өткен шақ есімше, тұйық етістік, өткен шақ көсемше, қалау рай, көмекші
етістіктер ( еді, екен, ет, де.).
1987 жылы Қазақ ССР министрлер советінің Республикада қазақ тілін
оқытып, үйретуді жетілдіру қаулысынан кейін, іле республикада қазақ тілі
мемлекеттік мәртебе алғаннан соң (1989), Егеменді еліміздің жаңа
Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып заңдастырылып, қазақ
тілін өркендетудің бағыт – бағдары анықталды. Міне, осы тарихи құжаттар
республикада тұратын жергілікті ұлт пен өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік
тілді үйрену қажеттілігін туғызды. Осыған байланысты ересектерге арналған
Қазақ тілі, жоғары оқу орындары үшін қазақ тілі оқулықтары, мектепке
арналған оқу құралдары көптеп шығарыла бастады. Атап айтқанда,
Х.Қожахметованың Қазақ тілінің 40 сабағы, Н.Оралбаеваның Біз қазақ тілін
үйренеміз, Ш.Бектұров, А.Бектұрованың Қазақ тілі оқулығы,
Б.Құлмахамбетов, Ж.Елемісованың Қазақ тілі көмекші құралы,
Ә.Сәдуақасованың Орыс мектебіндегі қазақ тілін үйретудің мәселелері,
Т.Аяпованың Қазақ тілі оқулығы, Қ.Молдабековтің Қазақ тілін
үйренушілерге оқулығы, Э.Сүлейменова және бірнеше автордың қазақ тілін
өзге ұлт өкілдеріне үйретумен байланысты жарық көрген Тіл ұстарту,
Анықтағыш, Сұхбат, Бейнежазба, Үнжария оқу кешені, А.Мұсаева, бірнеше
автордың Алғашқы қадам оқу құралы, А.Бұхдыбаев, Л.Екшембаеваның Сөйлей
білсеңіз - ұтасыз Ү.Несіпбайқызының Ана тілі - қанатым әдістемелік
құралы, А.Сәтбекованың Қазақ тіліндегі септіктерді орыс мектебінің 6 –
сыныбында оқыту әдістемелік құралы, еңбектері жарық көрді.
Осылармен бірге ұлттық мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері бойынша
жоғары оқу орындарынан студенттеріне арналған тұңғыш оқулық Орыс тіліндегі
мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесін ерекше атауға болады. Оның
авторлары – көрнекті ғалым Н.Оралбаева және К.Жақсылықова. Мұнда орыс
мектебінде қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық негіздемесі, бағдарламар
мен оқулықтар, қазақ тілін оқытудың әдістері, қазақ тілі сабақтары,
оқушылардың қазақша тілін дамыту мәселелері және тіл салаларын оқытудың
теориясы мен практикасы толық қамтылған.
Осы еңбекпен байланысты, 1999 жылы А.Қасабек, А.Күзембаеваның Орыс
мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің практикалық және зертханалық
оқу құралын атауға болады. Сонымен бірге, орыс мектептеріне арналған жаңа
бағдарламалар, кеңес дәуірінде бірінші рет жарық көрген бірінші сыныпқа
арналған суретті оқулығы.
50 – жылдардан бері қарай алғаш рет шыққан 9,10,11, сынып оқулықтары,
Атамұра баспасынан шығып жатқан Жаңа буын оқулықтары – айтқанымызға
дәлел.
Сыныптары Жылдары Авторлары
1 2 3
1 – сынып 1998 Б.Баймұратова
Ұ.Бұтабаева
Қ.Қасабекова
1997 Ә.Жүнісбеков, Б.Баймұратова
С.Бәтібаева
1960 – 1970 Р.Әміров, А.Бекбосынова
2 – сынып 1970 – 1985 Р Р.Әміров, А.Асқарбаева
1985 – 1993 А.Асқарбаева,К.Түменова
1998 Ә.Жүнісбек,Б.Құлмағамбетова
Ж.Мәжитқызы
3 – сынып 1960 – 1970 Р.Әміров, А.Бекбосынова
1969 – 1992 Р.Әміров, А.Асқарбаева
1993 Р.Әміров
1999 Ә.Жүнісбек, Е.Дүйсебаев
Ж.Мәжитқызы
4 – сынып 1960 – 1970 Р.Әміров, А.Бекбосынова
1969 – 1992 Ж.Адамбаева
1993 А.Ақтаева
1999 Ә.Жүнісбек, Е.Дүйсебаев.
Ж. Мәжитқызы
5 – сынып 1960 – 1970 Ғ.Бегалиева, А.Айдарбеков
1970 – 1988 Ы.Маманов, М.Нұрғалиева
1988 – 1992 М.Нұрғалиева
Б.Құлмағамбетова
1993 Ж.Адамбаева
2000 Ж.Адамбева.
6 – сынып 1950 – 1970 Ғ.Бегалиева, А.Айдарбеков
1970 – 1990 Ы.Маманов, М.Нұрғалиева
1990 – 1992 Н.Ботантаева
1993 М.Нұрғалиева,Б.Құлмағамбетова.
Б.Құлмағамбетова.а.Исанова
2000 М.Нұрғалиева.А.сатбекова
7-сынып 1931 Т.Шонаұлы
1940 С.Жиенбаев
1950-1973 Ғ.Бегалиев, А.Айдарбеков
1973-1985 Ы.Маманов, Н.Дүйсекова
1985-1992 Ы.Маманов
1993 Н.Ботанбаева
2000 Н.Ботанбаева және т.б.
8-сынап 1940 І.Кеңесбаев
1950-1970 Ғ.Бегалиев,ААйдарбеков
1970-1982 Ы.Маманов,Н.Дүйсекова
1993 Ы.Маманов. А.Қошқаров
9-сынып 1940 І.Кеңесбаев
1990-1993 С.Дүкенбаева, Ә.Сәдуақасова
10-сынып 1940 І.Кеңесбаев
1992-1993 Ж.Адамбаева, А.Оңалбаева
11-сынып 1993 Х.Қожахметова, М.Нұрғалиева
2.2. Қазақ тілінен лексика- грамматикалық минимумды іріктеу мәселелері
Қазақ тілін өзге ұлттарға оқытумен байланысты шешімін таппай келе жатқан
мәселелердің бірі – лексика–грамматикалық материалдың шенберін шектеу, яғни
лексика-грамматикалық минимумды анықтау. Тілді меңгеру барысында лексика-
грамматикалық материалды іріктеп, таңдап оқытудың теориялық та, практикалық
та маңызы зор.
Өзге тілді үйретуге тілдің толық грамматикалық жүйесін және сол тілдің
сөздік қорын игеру мүмкін емес. Қазақ тілі бойынша жасалған жүйелі
минимумның жоқтығы оқыту барысында көптеген қиындықтарға әкеліп тірейді.
60-жылдарда өзге тілді оқыту әдістемесінде ереже, анықтама т.б.
грамматикалық ұғымдарды баса түсіндіру әдістері, жолдары ойдағыдай нәтиже
бере алмады. Ал 70 – жылдардағы грамматиканы игеруден мүлдем бас тарту да
оны тек сөйлеу үлгілеріне құру да нәтиже бере алмады. Әдіскер ғылымдардың
зерттеуі бойынша, өзге тілді оқытудың грамматикалық минимумын жасаудың
негізгі мақсаты- адамдардың арасындағы қарым-қатынас жасау қажеттілігіне
қарай сөйлеудің практикалық коммуникативтік бағытынқамтамасыз ететін тіл
материалын іріктеу
Грамматиканы оқытудың маңызы зор. Академик Л.В.Шерба: Грамматика-это
репертуар средств, посредством, которых, во-первых, по определенным
правилым выражаются отношения между самостоятельными предметами мысли и
посредством, которых, во-вторых,по определенным правилам оразуются новые
слова деген.
Сөйлеу-адам әрекеттінің бірі. Ал сөйлеуді тілдік механизм басқарады, ал
бұл-грамматика деген сөз.
Грамматикалық материалды іріктеп қана қоймай, сонымен бірге оны жүйелеп
орналастыру, өту ретін белгілеу де оқу процесінде нәтижеге жетудің алғы
шарттарының бірі.
Орыс мектептерінде бүгінгі күнге дейін қолданылып келген Ж.Д.
Адамбаеваның 5-сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығынада 18 грамматикалық
тақырып берілген.
Олардың реті мынадай :
& 6. Жұрнақ
& 10. Нақ осы шақ
& 11. Нақ осы шақтың күрделі түрі
& 14. Өткен шақ
& 15. Келер шақ
& 20. етістіктің болымсыз түрі
& 23. Көптік жалғау
& 24. Сұраулық шылау
& 27. Кімнің? Ненің?
& 31. Затесімнің тәуекелдік жалғаулары
& 36. суффиксы-нікі, -дікі, - тікі.
& 46. кімге? Қайда? Неге?
& 47. Кімді? Нені?
& 52. Кімде? Неде? Қайда?
& 56.послелоги дейін? Шейін?
& 57. Кіммен? Неммен?
& 59. Жіктік жағау
& 61. Кімнен? Неден? Қайдан?
Грамматикалық тақырыптардың берілу реті бойынша бірінші берілген
тақырып- Жұрнақ. Ал жұрнақпен бірге сөздің морфологиялық құрамына жататын
қосымшалар мен жалғаулар (көптік жалғауы, зат есімнің тәуекелдік жалғаулары
– нікі,-дікі,-тікі қосымшалары) жұрнақпен сабақтаспай, алшақ орналасқан.
Жіктелуді үйретпес бұрын шақты оқыту, қосымша, жұрнақ, жалғаудың ара жігін,
ажыратпай жатып жіктелуді үйрету мүмкін емес екені белгілі. Сондықтан
грамматикалық тақырыптарды берудегі осындай жүйесіздік оқытуда қиындық
туғызары анық.
Грамматикалық материалдарды іріктеуде оқушылардың жас ерекшелігін ескеру
балалардың жапс шамасына лайық теориялық материалдың не тым жеңіл, не тым
ауыр болмауын қамтамасыз етеді. Ғылымдардың дәлелдеуі бойынша бала күрделі
грамматикалық ережелердің өзін екінші сынып көлемінің өзінде –ақ саналы
түрде меңгере алады екен. Сондықтан грамматикалдық материалды әр сыныпқа
өсіп күрделеніп отыруын қадағалау қажет. Осы тұрғыдан алғанда, 5-сынып
оқушыларына септіктердің атын, мағынасын көрсетпей, тек сұрақтарын және
септік жалғауларының буын, дыбыс үндестіктеріне сай жалғану ережесін ғана
беру жеңіл бола тұра күңгірттеу. Бірақ, мұнда септіктердің алдыңғы
6-сыныпта өтілетіндігі ескерілсе керек. Осыған орай, 8-сыныптың оқу
бағдарламасы бойынша Құрмалас сөйлемдер (салалас құрмалас сөйлемдер,
сабақтас, құрмалас сөйлемдер) берілген. Жалпы құрмалассөйлем синтаксисі
тілдің күрделі саласы екені белгілі. Ұлт мектептерінде, ұлт мектептеріндегі
орыс тілін оқытуда құрмалас сөйлемдер 9-сыныпта оқытылады. Ал бұл мәселе
орыс мектептерінде қазақ тілін оқытуда ескерілмеген.
Өзге тіл ретінде оқыту процесінде қазақ тіліндегі грамматикалық
материалды іріктеу мәселесі алғаш рет жоғарғы оқу орындарының студенттеріне
арналған К.Жақсылықованың қазақ тілінің тілдік материалын сұрыптау және
комплексті түрде берудің ғылыми негіздері деген зерттеу еңбегінде
қарастырылған (1992). Мұнда ол грамматикалық материалды іріктеудің
функционалды, дифференциалды, ана тілінің ерекшелігін ескеру, қосымшалардың
омонимдік қасиеті принцптерін айтады
Грамматикалық материалды іріктеудің негізгі заңдылықтарының бірі-
функциональдық принцип. Бұл функциональды лингвистикаға сүйенеді.
Функциональды лингвистика грамматикалық механизмнің кілті болып табылады.
Тілдің функциональдық жүйесіне сүйену оқытуда үлкен нәтижеге қол
жеткізеді. Мысалы, қалып етістіктерін меңгерту барысында осы етістік туралы
жалпы мәлімет берумен бірге, оның функциональдық қызметі түсіндіріледі,
нақтылап айтқанда, біріншіден, осы шақтың, нақ осы мағына білдіруі,
екіншіден, созылыңқы сипат категориясын жасайды, үшіншіден, күрделі
еетістік құрамында келуі және аналитикалық формант жасауы. Осы секілді
функциональдық қызметі жоғары грамматикалық материалды іріктеу оқушының
сөйлеу тілінің қажеттілігін өтейді.
Грамматикалық ереже, анықтамалары түсіндіруде оқушылардың ана тіліне
сүйене отырып принципі өзге тілді оқытудың негізгі екені дидактикадан
белгілі. Осымен байланысты оқушының ана тілінде қалыптасқан грамматикалық
құрылысын үйретуде алатын орны ерекше. Мәселен, етістіктің шақтық, жақтық,
модальдық, болымсыздық т.б. грамматикалық категорияларының екі тілде де бар
екендігі, олардың көрсеткіштерінің әр түрлі болғанымен, білдіретін
иағыналарының ұқсастығы оқушының материалды салыстырмалы түрда ассоциативті
байланыстарнегізінде қабылдануына мүмкіндік береді.
Н.оралбаева, К.Жақсылықовалардың Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін
оқыту әдістемесі еңбегінде лексикалық материалды таңдап, сұрыптауда
сөздің төмендегідей қасиеттеріне ерекше көңіл бөлуі қажет деп көрсетеді:
1 сөздердің қолдану жиілігі;
2 сөздердің жеңіл қиындығы;
3 сөздердің синонимдік қасиеті;
4 сөздің тақырып қажеттілігіне сәйкестігі;
5 екі тілге ортақ сөздердісанатқа кіргізбеу;
6 сөздің сөзжамбас қабілеті;
7 сөздің тілдік дыбыстық ерекшелігін қамытуы;
8 сөздің оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне сәйкестігі;
9 сөздің оқулықта қайталану жиілігі.
Сөздің қолданужилігі принципі. Қазақ сөздерінің барлығының қолданыста
жиі кездесуі мүмкін емесі мәлім. Қолданылу тұрғысынан алғанда бір сөздер
қолданыста бір сөздер жиі кездеседі, бір сөздер жиі кездеседі.Жиі
қолданылатын сөздер:ата, ана, үй, ал, әкел, жаз, оқы, апар т.б.
Қазақ тілінде қолданысты жиі кездесетін сөздердің статистикалық әдіс
бойынша алынған дерегін көрсететін Қазақ тексінің статистикасы атты 1978
жылы шыққан кітәпта текстегі ең жиі қолданылатын 57 сөз, ондағы жалпы сөз
25%-ін қамтиды. Ол – тілді үйретуде сөздің қолданыс жилігіне сүйенудің
ерекше екенін анық көрсетіп отыр.
Ошлай болса,басқа тілге аорналған оқулықта лексикалық материалды
таңдау,сұрыптап алу ғылыминегізде жасалу керек .
Оқулықта алынатын сөз жан –жақты талқыланып,сөз таңдау принциптеріне сай
таңдауға тиіс.
Сөздерді сұрыптауда оның жеңіл-қиындығын ескеру.
Сөздерді лексикалық минимум жағынан сұрыптағанда, оның қолданылу жиілігімен
қатар жеңіл-қиындық деңгейіне де көңіл бөліну керек. Себебі жиі
қолданылатын сөздердің өзі түрлі-түрлі:
Біреуінің айтылуы жеңіл, бір-екі дыбыстан тұратын сөз де, екіншісі төрт
–бес дыбыстан тұратын сөз болуы да мүмкін. Сол себептен өзге тілді оқыту
әдістемесінде екідыбыстан, үшдыбыстан тұратын бір буынды сөздерді үйретуден
бастау дұрыс саналады. Бұл принцип қазақ тілін үйренеміз оқулығында,
А.Байтұрсыновтың қазхақ балаларына арналған әліппесінде қолданылған.
Сөздердің синонимдік қасиетін ескеру. Кез келген тілдің сөздік құрамы
синонимсіз болуы мүмкін емес. Сондықтан, өзге ұлт үшін қазақ тілінің
лексикалық минимумын сұрыптау мәселесін сөз етикенде, сөздің синанимдік
қасиеттеріде ескеріледі. Өзге тілді оқыту әдістемесінде (А.А. Миролюбов,
И.В. Рахманов, В.С. Цетлин, С.М. Шатилов т.б.) тіл үйренушілерге синоним
сөздердің барлығын үйрету мүмкін еместігін дәлелдеген. Ғылымдардың айтуынша
,өзге тілді үйретуде синонимдік қатардың ең жиі қолданылатын бір-екі
сөзін алу жеткілікті.
Дегенімен, кейінгі кезде, кей жағдайда қолданыстағы ең жиі кездесетін
сөздеодің синонимдерін лексикалық минимумға қосу мәселесі де сөз болып
жүр(Н.М. Шанский, Н.З. Бакеева, А.М. Ким т.б.). Оның тиімділігін тәжірбеде
де көрсетіп отыр.Жалпы синоним сөздермен тіл үйренушілер ана тілі арқылы
таныс. Осыған байланысты өзге тілдің синонимдерін меңгеру еш қиындық
туғызбайды.
Сөздің тақырып қажетіне сәйкестігі. Оқушылардың актив сөздік қорын жаңа
сөздермен толықтыруда әр сабақта алынатан сөздердің тақырап қажетіне
сәйкестігіне жете көңіл бөлінгені жөн. Оқушыларға сөздерді жеке-жеке
қалпына емес, ситуациалық тақырып ішінде (речевая ситуация) қолдануына
мүмкін жасалуы қажет. Ол үшін алдымен қолданыс тақырыбына сәйкес шамада
ситуациалар анықталады. Мысалы, ол мәселе жайында А.М. Аббасов алдымен
сөйлеу тақырыбына қатысты тілдік жағдай белгілену керек, содан кейін керек
сөздік талданады екен. Ситуацианы анықтау Жақыннан алысқа принципіне
негізделіп жүргізілгені жөн. Өзге тілді оқыту әдістемесінде тақырып
қажетіне сәйкестігі принципі бойынша сұрыпталғанда, негізінен күнделікті
тұрмыста қолданылатын: 1.оқу құралдарының атаулары: қалам, дәптер, оқулық
т.б. және осыған байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер- жаз, оқы, тыңдау,
айту т.б. 2. азық-түлік атаулары: нан, қант, су, қаймақ т.б. және оған
байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер – ішу, жеу, алу, әкелу т.б. сөздер
алынып жүргені мәлім.Сөздерді аталған тақырыптарға бағыттап сұрыптаудың,
оқушыларды адамгершілікке, достықа тәрбиелеуде мәні зор. Атап айтқанда,
аталған принциптің өзге ұлтқа арналған қазақ тілінің лексикалық минимумын
сұрыптауға маңызы зор.
Екі тілге ортақ сөздерді сөздік минимумға қоспау принципі. Қазақ тілінің
лексикасы адам айтқысыз бай екені белгілі. Қазақ тілінің сөздік қорына
аталас ұлттар тілінен енген сөздерден басқа,орыс тілінен және орыс тілі
арқылы шетел тілінен енген сөздер біршама . Ондай сөздердің мағынасы
оқушгыларға ана тілінен таныс болғандықтан, меңгеруге қиындық туғызбайды.
Ұлттық мектеп оқушылары қазақ тілі сабағында бұл сөздермен жиі кездеседі,
ана тілінен таныс бұл сөздердің көбі қазақ тілінің әсерімен айтылу
ерекшелігіне ұшыраған. Дегенімен, олардың мағынасын оқушылар еш қиындықсыз
түсінеді. Сондықтан оқу процесінде екі тілге де ортақ сөздерді сөздік
минимумға қоспау-өзіндік мәні бар принциптердің бірі болып саналады.
Сөздердің сөзжасамдық қабілеті принципі. Сөзді қатынас құралы ретінде
еркін қолдану үшін оның сөзжасамдық қабілетін де жете меңгеру қажет. Бұл
пікірді сөзжасам тақырыбын ғылыми аспектіде оқыту деп түсінбек керек.
Себебі екінші тілді оқыту әдістемесіә алдына бұндай мақсат қоймайды. Бірақ
оқушылар сөз тудырушы жұрнақтарды айыра білуі керек. Орыс тілді оқушыларға
қазақ тілінің барлық сөз тудырушы жұрнағынбілу қажет емес. Күнделікті
қолданыста жиі кездесетін сөз тудырушы жұрнақтардың минимумы берілгені
жөн.Сөз тудырушы жұрнақтарды білу оқушылардың туынды сөздердің мағынасын
білетін оқушы осы сөзден –ім жұрнағы арқылы жасалған білім сөзінің
мағынасына (знание) тез табады. Немесе сату (продавать) сөзін білетін
оқушы (продавец) сөзінің мағынасын да тез айырады. Атап айтқанда,
лекксикалық материалды сұрыптауда оның сөзжасамдық қабілетін ескерудің
өзіндік маңызы бар.
Сөздерді сұрыптауда тілдің дыбыстық ерекшелігін ескерудің мәні.өзге
тілді оқыту барысында кездесетін қиындықтардың біріекі тілдің дыбыстық
айырмашылықтарына байланысты. Кез келген адамның артикуляциялық аппараты
жас кезінен өзінің ана тілінің дыбыстық жүйесіне тән қозғалысқа үйренеде.
Сондықтан да тіл үйренушілерөзге тілдегі сөздерді айтуда біраз
кемшіліктержібереді. Атап айтқанда, тіл үйренушілерге олардың ана тілінде
кездеспейтін бөгде дыбыстардың ерекшелігін айыра білуге, айта білуге
жаттықтыру керек. Ал дыбыс жеке дара үйретілмейді. Ал дыбыс тіркесі тіркесі
сөзішінде үйретіледі. Сондықтан сөздерді сұрыптауда қазақ тілінің
ерекшелігіне байланысты дыбыстары бар сөздер жеткілікті таңдалуы керек. Ол
төл дыбыстардың түрлі жағжайда қалай айтылуын, басқа дыбыстармен
тіркесуерекшелігін үйрету үшін, оқушының ондай дыбыстары дұрыс айту
дағдысын қалыптастыру үшін керек.
Сөздерді сұрыптауда оқушылардың психофизиологиялық ерекшеліктерін
ескерудің мәні. Өзге тілді оқытудың басты міндеттерінің бірі – тіл
үйренушілердің өзіндік ерекшеліктерін үнемі ескеріп отыру.Оқушылдар
өздерінің табиғатына, жекелік ерекшеліктеріне сәйкес түрліше. Осындай
ерекшеліктер оқушылардың әрқайсысының қабілетінен, білімінен, мінез-құлқы
мен темпераментімен, ерік-жігерінен, әдет-дағдыларынан анық көрінеді.
Берілген материалды оқушылардың менгеруі –олардың қабілеттілігі мен
білімділігіне тәуелді.
Сөздердің оқулықта қайталану жиілігін ескерудің мәні.
Ғылыми принциптер негізінде сұрыпталған сөздер оқулықта жүйелі қайталанып
отырылуы керек. Бұл - өзге тілді оқыту әдістемесінде экспериментті түрде
қаралып, дәлелденген мәселе.
Ғылыми-әдіскерлердің пікірінше, сөздердің қайталану жиілігі оның қиындық
денгейіне байланысты болуы қажет.Соңғы әдістемелік әдебиеттерде: ең қиын
сөздердің қайталану жиілігі 16-20 рет, орташа қиындықтар 10-12 рет, қиын
сөздер 8-10 рет, жеңіл сөздер 5-6рет, өте жеңіл 3-4 рет, - деп
көрсетілген. Әдіскерлердің айтуы бойынша, сабақта берілген жаңа сөздер 3-4
сабақ қатарымен, одан кейін де қайталау керек.
Лексикалық материалдарды іріктеудің принциптері. Қайсы бір тілді алсақ,
ол сөздер жиынтығынан тұрады. Сондықтан тілді игеру үшін белгілі бір сөздік
қор болуы қажет.
Көрнекті әдіскер.З.П.Даунене: При обучении лексике целесообразно
уделять внимание тем вопросам, которые связаны практическим овладением
русской речи, с трудностями приусвоении русской лексики. Естественно при
такой цели и своеобразных условиях изучения русского языка в национальной
школе необходимо ограничение словаря, научный отбор минимума слов учебных
целей - демекші орыс мектебіндегі қазақ тілі бойынша игеруге тиісті
минимум сөздіктің жоқтығы көптеген қиындықтарға әкеледі. Минимумды жасаудың
теориясы мен практикасы, әрине, өте жауапты да қиын іс екені даусыз.
Лексикалық материалды ірікеу заңдылықтары:
- статистикалық принцип
- сөз тіркесімділігі принципі
- сөзжасамдық принцип
- тілдің сематикалық құндылығы принципі
- сөздің стилдік жағынан бейтарап болуы принципі
- ситуативті- тақырыптық принцип.
Сөздің статистикалық принципі жалпы қоғамдық өмірдің барлық салаларында
жиі қолданылатын сөздер жиынтығын қамтиды. Бұл сөздер оқушының күнделікті
қарым қатынасқа және өтілетін материалғабйланысты өз ойын анық жеткізуге
мүмкіндік беретіндей болуы керек.
Жиі қолданылатын сөздердің тіркесімділігі әр тілде әр түрлі.
Мысалы, қазақ тілінде етістіктің басқа сөздерді менгеру қабылеті күшті.
Сондықтан етістік бойынша лексикалық минимумды жасағанда, етістіктің
сөздерді меңгерумен қатар, оған меңгерілу икемі жоғары сөздердің тіркесім
қасиетін ескеру – оқытуда жақсы нәтижеге қол жеткізеді.
Ситуативті – тақырыптық принцип жәнінде Л.Г. Саяхованың айтқаны орынды:
Достоинство этого принципа в том, что он сохраняет наидолее естественную
для речи ситуативно-тематическую организацию языкового материала и
обусловленные ею связи языковых элементов . Бұл оқушының жасанды
ситуацияларда еркін сөйлеуіне мүмкіндік береді. Лексикалык материалды
іріктеудің ғылыми негіздерінің бірі – сөзжасамдық принцип. Мәселен, қазақ
тіліндегі етістік – сөзжасамдық қасиеті жағынан күрделі сөз табы. Оқушы
қазақ тіліндегі етістіктің сөз тудырушылық қасиетін неғұрлым жақсы түсінсе,
оның тіл байлығында етістік сөздер көбейеді. Сонымен бірге тілді меңгеруде
ортақ элементтері бар материалды оқушы және сапалы игереді.
Бағдарлама бойынша мектеп курсында (І-ХІ) қазақ тілінен 2570-3050 сөз
игерілуі керек. Әр сыныпқа шаққанда , міндетті түрде игеріп алуға тиісті
сөз мөлшері мынадай.
1- сынып 80-100 сөз
2- сынып 150-200 сөз
3- сынып 200-220 сөз
4- сынып 220-250 сөз
5- сынып 250-280 сөз
6- сынып 250-280 сөз
7- сынып 300-320 сөз
8- сынып 320-350 сөз
9 – сынып 320-350 сөз
10- сынып 300-350 сөз
11- сынып 300-350 сөз
Барлығы 2570-3050 сөз.
Сонымен қорыта келгенде, лексикалық- грамматикалық минимумды ғылыми
тұрғыдан іріктеп, сұрыптамайынша, тілді оқытуду нәтижеге жету мүмкін емес.
Осымен байланысты, ең болмаса бастауыш сынып оқушыларына арналған лексика-
грамматикалық минимум жасау- қазір кезек күттірмейтін мәселе деп
есептейміз.
2.3.Қазақ тілі оқулықтарының мазмұны
Бағдарлама белгілеген оқу мазмұны оқушыларға оқулық арқылы беріліді.
Оқушылардың тілді менгеру үшін, сондай ақ оларды адамгершілік рухта
тәрбиелеуге, халықтар арасындағы достық сезімді қалыптастыруда атқаратын
қызметі зор. Оқулық мұғалім мен оқушылардың бірігіп жасайтын жұмыстарының
мазмұның тікелей қамтиды. Сондықтан пәнді оқыту процесінде жететін жетістік
белгілі бір дәрежеде оқулыққа байланысты. Орыстың ұлы педагогі И.Д.
Ушинскийдің сөзімен айтсақ:
Оқудық – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
І.Кіріспе.
ІІ.Негізгібөлім.
Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың өзекті
мәселелері.
2.1. Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту әдістемесінің
даму тарихы.
2.2. Қазақ тілінен лексика – грамматикалық минимумды
іріктеу мәселелері.
2.3. Қазақ тілі оқулықтарының мазмұны.
2.4. Басқа ұлт мектептерінде қазақ тілін оқытудың тиімді
әдіс – тәсілдері
ІІІ. Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
Соңғы кезде ана тіліміз – мемлекеттік тіл болып табылатын қазақ тілі
жайында жиі әңгіме қозғалып жүр. Оның дәрежесі тәуелсіздік алғалы бері
биікке көтеріліп, мемлекеттік мәртебе берілді. Қазақстан Республикасының
тіл туралы Заңы, басқа да ресми құжаттар жарық көрді. Солардың бірі жуықта
жарық көрген Елбасының арнайы жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдау мен
дамытудың 2001 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Бұл
бағдарламадағы мемлекеттік тілге қатысты берілген нақты тұжырымдар үлкен
істің алдағы он жылда тиянақтылатынын көрсетіп отыр.
Мемлекеттік тілдің өз қызметін толық атқаруы үшін, Қазақстанды
мекендейтін халықтардың ол тілді білуі парыз. Еліміз көп ұлтты мемлекеттік
болғандықтан, орыс тілді басқа ұлт өкілдері мен қазақтарға қазақ тілін
оқытуды жан – жақты жетілдіріп, оның өзекті мәселелерінің шешімін іздеу
керектігі дәлелденіп отыр.
Сонымен мемлекеттік тіл өз мәртебесіне сай қоғамдық қызметін кеңейтіп,
қажеттілігін табиғи түрде арттыруы үшін, тілді міндетті оқытуды жүйелі
түрде енгізіп, оқыту сапасына қатал талаптар қою және оның орындалу
нәтижесіне тұрақты бақылау жасау қажет.
Оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілі 1 – 11 сынып аралығында
жүретін негізгі міндетті пәндердің бірі. Осы тұрғыда қазақ тілін оқыту
мәселелері әлі көптеген шешімдерін таба алмай отыр. Мәселен, мектепте қазақ
тілін оқыту үрдісі бар да, оның көрсеткіштік нәтижелері төменгі деңгейде.
Диплом жұмысының мақсаты: оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ
тілін оқыту әдістемесінің зерттелу тарихына тоқтала отырып, өзекті
мәселелерін көрсету, олардың шешілу жолдарын қарастыру.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін, келесі мәселелерді шешу керек:
- Қазақ тілінен бірегей типтік, яғни лексика – грамматикалық
минимумның осы кезеңге дейін анықталмауы;
- Оқулық, оқу құралдарының білім беру, іскерлік, дағды
қалыптастыру тұрғысында сапсыз жасалуы;
- Тілді практикалық негізде үйретудің жаңаша, тиімді әдіс –
тәсілдерінің тәжірибеде аз қолданылуы.
ІІ. Негізгі бөлім
Басқа ұлт мектебінде қазақ тілін оқытудың өзекті мәселелері
2.1 Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту әдістемесінің даму тарихы.
Қазақстанда жалпы мектеп жүйесінің түбегейлі өзгеруі Ұлы Қазан
социалистік төңкерісінен соң басталады. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында
– ақ Қазақстанда тіл туралы ресми құжаттар дүниеге келе бастады. Солардың
алғашқыларының бірі – 1920 жылы қабылданған Қазақ АССР – і еңбекшілері
правосының декларациясы. Онда еліміздегі барлық тілдердің тең құқықты
қолданылатындағы жарияланса, іле 1921 жылы Қазақ АССР – і халық
комисарларының кеңесі Республикадағы мемлекеттік мекемелерге қазақ, орыс
тілдерін қолдану жөніндегі Декреттер қоғамдық салаларда қазақ және орыс
тілдерін қолдану міндеті көзделді. өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту
мәселесі тұңғыш рет 1926 жылы Қазақ АССР – нің орталық атқару комитеті
президиумының Аппараты тұрақтандыру жөніндегі қаулысында қаралады.
Мұнда ересектер үшін курстар ұйымдастыру ( ерікті түрде ) ал, екінші
басқышты мектептердегі жавропалықтардың балаларын қазақ тіліне міндетті
түрде оқыту қажеттілігі атап көрсетіледі. Осы жылдары өзге ұлт өкілдері
үшін алғаш бағдарлама, оқулық жарық көрді. Олар: Жавропалықтар үшін қазақ
тілінің бағдарламасы ( 1926 жыл), К.Кемеңгеровтың Жавропалықтар үшін екі
жылдық оқу құралы (1928 жыл. )
ВКП (б) ОК – нің 1932 жылғы Оқу бағдарламалары мен бастауыш, орта
мектеп режимі туралы қаулысының шешімдерінін орындау барысында өзге ұлт
оқушылары үшін жүйелі қазақ тілі оқулықтары жазыла бастады. Солардың бірі –
Т.Шонанұлының 1931, 1933 жылдары шыққан Орыс үшін қазақ әліппесі мен
Қазақ тілінің оқу құралы.
1934 жылы ҮІІІ Қазақстандық өлкелік партия конференциясы өзге ұлт
өкілдерінің қазақ тілін үйренуін жеделдетуді барлық партия ұйымдарына
міндетті етті. Бұл орыс мектебіне арналған қазақ тілі оқулықтарына жедел
қарқын берді. Осы жылдары шыққан оқулықтар: Т.Ахметованың 5 -6 сыныпқа
арналған Орыс мектептері үшін оқу құралы (1934 жыл), С.Жиенбаевтың 6 – 7
сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығы (1938 жыл), І. Кеңесбаевтың 8 – 10
сыныптар үшін Қазақ тілі оқулығы ( 1939жыл ), С.Жиенбаевтың 7 сынып
оқулығы (1940 жыл).
Осылармен қатар сол кездері шығып тұрған педагогикалық журналдар мен
газет беттері қазақ әдістемесінің өкілдері Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев,
Ғ.Бегалиев сияқты әдіскер ғалымдардың ұлттық мектептегі қазақ тілін оқу
жаындағы ірілі – кішілі мақалалары жарық көре бастады.
Солардың алғашқыларының бірі – С.Жиенбаевтың Орыс мектебінде қазақ
тілін оқытудың методикасы атты мақаласы. Ол бұл мақаласында қазақ тілін
оқытуда шет тілін оқытудың әдістемесін қолданудың тиімділігін айта келіп,
алдымен оқушының ауызша сөйлетудің қажеттілігіне тоқталады. Оқушылардың
сөйлеу тілін дамытуға, әсіресе қазақ тілі сөздерінің ерекше орын алатынын,
сондықтан, оған сабақ барысында көбірек көңіл бөлу керектігін атап
көрсетеді.
Осы тұста жарық көрген дүниелердің ішінен ғалым Ш.Х.Сарыбаевтың еңбегін
ерекше атап өту керек. Ол – сол салада алғаш құнды мақалалар жариялап,
кейіннен көз майын тауыса зерттеген тақырыптар аясына тұңғыш диссертациялық
жұмыс жазған адам.Автор диссертациясының кіріспесінде орыс мектебінде қазақ
тілі пәнін оқытуға жете мән бермей келе жатқанын, әдістемелік бақылау мен
басшылықтың, оқу құралдарының жоқтығын қынжыла жазады. Еңбек қазақ тілі
грамматикасын оқытудың әдістемесі, ауызекі тілде сөйлеуге үйретудің
әдістемесі екі бөлімнен тұрады. Ғалым грамматиканы оқытуда теориялық
материалдардың ең керектілерін іріктеп, оны практикалық қажеттіліке қарай
жүйелеп орналастыру тәртібінің тілді үйренуде маңызды роль атқаратынына
тоқталады. Автордың бірнеше ұқсас, мазмұны бір – біріне жақын тақырыптарды
біріктіріп ұсынуы – қазіргі кезеңдегі сабақты тиімді өткізудің әдісі –
блокпен оқытуға сәйкес келеді. Оқушыларға грамматикалық және лексикалық
материалдарды игеруді араға уақыт салып, оқытып қайталап отырудың
тиімділігіне назар аударады. Морфология мен синтаксис элементтерін оқытуда
өзінің элементтерін Сан әдісін ұсынады. Алдымен тақырыпқа лайық
мысалдарды түсіндіріп, содан соң оны қорытып, ережесін шығарып, соңынан
Сан әдісті қолдануды ұсынады. Бұл әдіс, біріншіден, оқушылардың сабаққа
ынтасын арттырса, екіншіден, ұстаз бен шәкірттердің уақыты үнемдеуіне
мүмкіндік береді.
Еңбектің тіл дамытуға арналған тарауында оқу, жазу, сөздік жұмысын
жүргізудің жолдары баяндалады, оны үнемі грамматикалық материалдармен
ұштастырып отырудың қажеттілігі еске салынады. Автор оқушыны оқу мен жазуға
дағдыландыруға оқулықтағы текстердің үлкен роль атқаратынына тоқталады, әр
сабақта өткен сабақтарды қайталап отырудың тиянақты білім беруге негіз
жасайтындығына көңіл бөледі.
Ш.Х.Сарыбаев 1948 жылы жазған Орыс оқушыларын қазақша сөйлеуге үйрету
әдісі деген мақаласында орыс оқушыларына отыз сағаттық сабақта қазақша
түсіндіріп, ал жүз сағат көлеміндегі сабақты қазақ тілінде жүргізуге
болатынын, оны өз тәжірибесінде байқап, дәлелдегенін айтады. Мұндай
нәтижеге жету үшін, оқу процесінде мынадай шарттардың орындалу қажеттілігін
көрсетеді:
- үйретілген сөз оқушының көз алдындағы заттар мен соның
қимылының атауы болуы керек;
- бас сабақта берілетін сөз саны аз, яғни, бестен аспауы қажет;
- үйретілген сөз мағыналық жағынан үйлесімді, ұялас болуы керек.
Жоғары аталған талаптарды орындағанда ғана оқушының сөйлеу тілін
дамытуға жемісті нәтижеге қол жеткізуге болады деп жазады автор.
1952 – 1954 жылдары жарық көрген Орыс оқушыларына қазақ тілі
категориясын оқыту, Қазақ тілін оқыту мақаласында қазақ тілі
категориясын орыс мектебі түгілі, қазақ мектебі оқушыларына меңгерту қиын
мәселе екендігін, оның бір төркінінің бұл жөніндегі әдістемелік
еңбектерінің жоқтығында екенін баяндайды. Ол қазақ тілі тақырыбын
түсіндіруде үйретілген қазақ тілінің мағыналық жағынан ұқсас болуы,
көрнекті түсіндіру деген тәрізді екі түрлі принципті тұтқа етіп ұстауды
ұсынады. Осыған байланысты қазақ тілі оқушыларының тікелей іс - әрекеттері
( өздері жасаған ) арқылы түсіндірілді.
Қимылды білдіретін сөздерді оқушылардың көз алдындағы заттардың
қозғалысы арқылы түсіндірудің тиімділігін нақты мысалдармен дәлелдеп, қазақ
тілін меңгертуде сан әдісін қолданудың жолдарын көрсетеді.
Қазақ тілі шақтарын меңгерту үшін, оларды үнемі бір – бірімен салыстыра
оқытудың және жіктелуін қазақ тілімен байланыстыра өтіудің маңызы зор
екенін айтады.
Сол тақырыптардың ішіндегі күрделі де көлемдісі қазақ тілі. Ғалымның
қазақ тілі тақырыбына қайта – қайта оралып, осы бағытта дүркін – дүркін
мақала жазуы, автордың орыс мектебіндегі қазақ тілін оқыту әдістемесін
жетік білетіндігін аңғартады. Себебі, оқушылардың сөйлеу тілін дамытуда
қазақ тілінің алатын орны ерекше. Автор осы ерекшеліктерді тап басып,
талдап көрсетеді.
1940 жылы жазылған М.Лопатухинның еңбегі орыс мектебінде қазақ тілін
оқытумен байланысты қойылатын талптар, қазақ тілін өзге тіл ретінде оқыту
әдістерінің өзіндік ерекшеліктері, сабақ құрылымы, үлгілері, үй жұмыстары
берудің әдістемесі сияқты мәселелер қамтылады. Сонымен бірге мұнда
орфоэпиялық, лексикалық, грамматикалық материалдарды берудің жолдары сөз
болады. Автор бұл еңбегінде жазба және ауызша тілді дамытудың жолдары мен
қазақ және орыс тілдеріндегі тілдік материалдардың ұқсас жақтарының
ерекшеліктеріне тоқталған. Тақырыбымызға сәйкес қазақ тілін оқыту мәселесі
бұл еңбекте қысқаша баяндалады. Мұнда қазақ тілі сөздерін енгізген
көрнекті түсіндіру әдістері арқылы меңгеруге тиісті грамматикалық
материалды айтып кетеді.
1941 жылы жарық көрген жинаққа ғылым Ш.Х. Сарыбаев пен Т.Әбішевтің
көлемді мақалалары енген.
Ш.Х. Сарыбаев өзінің орыс мектебіне қазақ тілін ұйрету мәселелері атты
мақаласында орыс тілі оқушыларымен жүргізілетін алғашқы сабақтар үлгісін
көрсетеді. Мұнда ол грамматикалық материалдарды оқушылардың игеріп, оны
тілде дұрыс қолдануда үйретудің жолдарын, қазақ тілі бойынша бұйрық рай,
ауыспалы осы шақты меңгертудің әдістемесін сөз еткен. Бұл материалдарды
жеңіл игертуге өзінің кейіннен диссертациясында сөз ететін сан әдісін
қолданудың тиімділігін айта келе, көрнекті көрсетеді. Еңбектің соңында
бақылау жұмысын жүргізу әдістемесіне тоқталған.
Т.Әбішевтің мақаласы Орыстарға қазақ тілін оқыту методикасын оқытудың
кейбір мәселелері деп аталады. Мұнда ол қазақ тілі сабақтарында
жүргізілетін жұмыстың түрлері мен тілдің грамматикалық игерту әдістеріне
тоқталады.
1946 жылы Ғ.Бегалиев Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту деген
мақаласында сөйлеуге ең қажетті сөздерді іріктеп алу қажет дей келе, сөздік
минимум жасауға келіп тіреледі. Автордың лексика – грамматикалық материалды
іріктеудің кей бір элементтерін атап көрсетуі – тіл үйретудің негізгі
проблемаларының бірі. Сол алғашқы оқу жылында үйретілген тілдік минимум
мына негізде беріледі:
1. Оқушылардың қазақша сөйлеуіне аса қажет сөздерінің іріктелуі.
2. Көп мағыналы сөздердің берілмеуін қадағалау
3. Айтылуы қысқа буынды сөздер
4. Үйретілген қазақ тілін бұйрық мағынада қолдану
1950 жылдары жарық көрген М.Бошаев, Ф.Мұсабекова мақалаларында
С.Жиенбаевтың 6-7 сыныпқа сыныпқа Ғ.Бегалиевтің 8-9 сыныпқа
арналғаноқулықтарындағы бапсты кемшіліктерге мыналарды атап көрсетеді:
- жаңа сөздерді келесі сабақтарда қайталанудың жоқтығы;
- жаттығулар мен тапсырмалардың мазмұның сапасының төмендігі;
- қиын сөздердің аударылмауы;
- стильдік, емлелік қателердің көптігі;
1960 жылы шықан К.Мыңбаева, Е. Көшербаевтың еңбектерінде бастауыш
сыныптарда оқытылатын оқулық құрылымы, онымен жұмыс істеудің әдіс –
тәсілдері, сөздік жұмысын жүргізудің жолдары және үйретілетін сөздік
минимум берілген.
1974 жылы Орыс мектебіндегі қазақ тілі мұғалімдерінің іс –
тәжірибесінен деген еңбек жарық көрді. Бұл орыс мектебіндегі қазақ тілі
әдістемесі бойынша алғаш жарияланған еңбек болып табылады. Мұнда
Ж.Адамбаеваның 4 – 5 сыныптарда тіл дамытуға байланысты жүргізілетін
жұмыстары, Р.Әміровтың сабақта сабақта көрнекілік қолдану тәсілдері,
Н.Дүйсекованың үйірме жұмыстарын ұйымдастыру туралы жазған мақалалары
енген.
1978 жылы Адамбаеваның Орыс мектебіндегі қазақ тілі сабақтарында тіл
дамыту жұмыстары деген еңбегі жарық көрді. Бұл әдістемелік құрал ғылыми
тұрғыдан жазылған көлемді мазмұнды еңбектің бірі. Мұнда автор 2 -8 сынып
аралықтарындағы қазақ тілі дамыту жұмыстарының ерекшеліктері мен оған
қойылатын талаптар, ерекше дыбыстарды тіл дамытумен ұштастыра оқыту
тәсілдері, мәтін, грамматика, жаттығу, тапсырмаларды орындауға байланысты
жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының түрлері, онда пайдаланатын көрнекі
құралдар, сабақ үлгілері тәрізді мәселелер қамтылған. Сонымен бірге, осы
автордың бастауыш, орта буынды сыныптарға арналған грамматикалық кестелері
мен диафильмдердің, фонохрестоматияларының оқушыларға тіл үйретуде маңызы
зор болғандығын айта кету орынды.
1980 жылдары жарық көрген бірі – Ы.Мамановтың Орыс мектебіндегі қазақ
тілін оқыту әдістемелік оқу құралы. Автор бұл еңбегінде фонетика,
морфология, синтаксисты оқытудың әдіс – тәсілдеріне және қазақ тілі
формаларын үйретудің жолдарына арнайы тоқталған. Сөздердің бір –бірімен
байланысын, сөз тіркесін құрауда грамматикалық формалардың басты роль
атқаратындығын, ендеше, грамматикасыз тіл үйрету мүмкін емес екендігін,
соның ішінде, қазақ тілі сөздерінің атқаратын рөлін айта келіп, оқушының
міндетті түрде білуге тиісті төмендегі қазақ тілі формаларын атап
көрсетеді; жедел өткен шақ, ауыспалы келер шақ, нақ осы шақ, бұйрық рай,
өткен шақ есімше, тұйық етістік, өткен шақ көсемше, қалау рай, көмекші
етістіктер ( еді, екен, ет, де.).
1987 жылы Қазақ ССР министрлер советінің Республикада қазақ тілін
оқытып, үйретуді жетілдіру қаулысынан кейін, іле республикада қазақ тілі
мемлекеттік мәртебе алғаннан соң (1989), Егеменді еліміздің жаңа
Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып заңдастырылып, қазақ
тілін өркендетудің бағыт – бағдары анықталды. Міне, осы тарихи құжаттар
республикада тұратын жергілікті ұлт пен өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік
тілді үйрену қажеттілігін туғызды. Осыған байланысты ересектерге арналған
Қазақ тілі, жоғары оқу орындары үшін қазақ тілі оқулықтары, мектепке
арналған оқу құралдары көптеп шығарыла бастады. Атап айтқанда,
Х.Қожахметованың Қазақ тілінің 40 сабағы, Н.Оралбаеваның Біз қазақ тілін
үйренеміз, Ш.Бектұров, А.Бектұрованың Қазақ тілі оқулығы,
Б.Құлмахамбетов, Ж.Елемісованың Қазақ тілі көмекші құралы,
Ә.Сәдуақасованың Орыс мектебіндегі қазақ тілін үйретудің мәселелері,
Т.Аяпованың Қазақ тілі оқулығы, Қ.Молдабековтің Қазақ тілін
үйренушілерге оқулығы, Э.Сүлейменова және бірнеше автордың қазақ тілін
өзге ұлт өкілдеріне үйретумен байланысты жарық көрген Тіл ұстарту,
Анықтағыш, Сұхбат, Бейнежазба, Үнжария оқу кешені, А.Мұсаева, бірнеше
автордың Алғашқы қадам оқу құралы, А.Бұхдыбаев, Л.Екшембаеваның Сөйлей
білсеңіз - ұтасыз Ү.Несіпбайқызының Ана тілі - қанатым әдістемелік
құралы, А.Сәтбекованың Қазақ тіліндегі септіктерді орыс мектебінің 6 –
сыныбында оқыту әдістемелік құралы, еңбектері жарық көрді.
Осылармен бірге ұлттық мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері бойынша
жоғары оқу орындарынан студенттеріне арналған тұңғыш оқулық Орыс тіліндегі
мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесін ерекше атауға болады. Оның
авторлары – көрнекті ғалым Н.Оралбаева және К.Жақсылықова. Мұнда орыс
мектебінде қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық негіздемесі, бағдарламар
мен оқулықтар, қазақ тілін оқытудың әдістері, қазақ тілі сабақтары,
оқушылардың қазақша тілін дамыту мәселелері және тіл салаларын оқытудың
теориясы мен практикасы толық қамтылған.
Осы еңбекпен байланысты, 1999 жылы А.Қасабек, А.Күзембаеваның Орыс
мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің практикалық және зертханалық
оқу құралын атауға болады. Сонымен бірге, орыс мектептеріне арналған жаңа
бағдарламалар, кеңес дәуірінде бірінші рет жарық көрген бірінші сыныпқа
арналған суретті оқулығы.
50 – жылдардан бері қарай алғаш рет шыққан 9,10,11, сынып оқулықтары,
Атамұра баспасынан шығып жатқан Жаңа буын оқулықтары – айтқанымызға
дәлел.
Сыныптары Жылдары Авторлары
1 2 3
1 – сынып 1998 Б.Баймұратова
Ұ.Бұтабаева
Қ.Қасабекова
1997 Ә.Жүнісбеков, Б.Баймұратова
С.Бәтібаева
1960 – 1970 Р.Әміров, А.Бекбосынова
2 – сынып 1970 – 1985 Р Р.Әміров, А.Асқарбаева
1985 – 1993 А.Асқарбаева,К.Түменова
1998 Ә.Жүнісбек,Б.Құлмағамбетова
Ж.Мәжитқызы
3 – сынып 1960 – 1970 Р.Әміров, А.Бекбосынова
1969 – 1992 Р.Әміров, А.Асқарбаева
1993 Р.Әміров
1999 Ә.Жүнісбек, Е.Дүйсебаев
Ж.Мәжитқызы
4 – сынып 1960 – 1970 Р.Әміров, А.Бекбосынова
1969 – 1992 Ж.Адамбаева
1993 А.Ақтаева
1999 Ә.Жүнісбек, Е.Дүйсебаев.
Ж. Мәжитқызы
5 – сынып 1960 – 1970 Ғ.Бегалиева, А.Айдарбеков
1970 – 1988 Ы.Маманов, М.Нұрғалиева
1988 – 1992 М.Нұрғалиева
Б.Құлмағамбетова
1993 Ж.Адамбаева
2000 Ж.Адамбева.
6 – сынып 1950 – 1970 Ғ.Бегалиева, А.Айдарбеков
1970 – 1990 Ы.Маманов, М.Нұрғалиева
1990 – 1992 Н.Ботантаева
1993 М.Нұрғалиева,Б.Құлмағамбетова.
Б.Құлмағамбетова.а.Исанова
2000 М.Нұрғалиева.А.сатбекова
7-сынып 1931 Т.Шонаұлы
1940 С.Жиенбаев
1950-1973 Ғ.Бегалиев, А.Айдарбеков
1973-1985 Ы.Маманов, Н.Дүйсекова
1985-1992 Ы.Маманов
1993 Н.Ботанбаева
2000 Н.Ботанбаева және т.б.
8-сынап 1940 І.Кеңесбаев
1950-1970 Ғ.Бегалиев,ААйдарбеков
1970-1982 Ы.Маманов,Н.Дүйсекова
1993 Ы.Маманов. А.Қошқаров
9-сынып 1940 І.Кеңесбаев
1990-1993 С.Дүкенбаева, Ә.Сәдуақасова
10-сынып 1940 І.Кеңесбаев
1992-1993 Ж.Адамбаева, А.Оңалбаева
11-сынып 1993 Х.Қожахметова, М.Нұрғалиева
2.2. Қазақ тілінен лексика- грамматикалық минимумды іріктеу мәселелері
Қазақ тілін өзге ұлттарға оқытумен байланысты шешімін таппай келе жатқан
мәселелердің бірі – лексика–грамматикалық материалдың шенберін шектеу, яғни
лексика-грамматикалық минимумды анықтау. Тілді меңгеру барысында лексика-
грамматикалық материалды іріктеп, таңдап оқытудың теориялық та, практикалық
та маңызы зор.
Өзге тілді үйретуге тілдің толық грамматикалық жүйесін және сол тілдің
сөздік қорын игеру мүмкін емес. Қазақ тілі бойынша жасалған жүйелі
минимумның жоқтығы оқыту барысында көптеген қиындықтарға әкеліп тірейді.
60-жылдарда өзге тілді оқыту әдістемесінде ереже, анықтама т.б.
грамматикалық ұғымдарды баса түсіндіру әдістері, жолдары ойдағыдай нәтиже
бере алмады. Ал 70 – жылдардағы грамматиканы игеруден мүлдем бас тарту да
оны тек сөйлеу үлгілеріне құру да нәтиже бере алмады. Әдіскер ғылымдардың
зерттеуі бойынша, өзге тілді оқытудың грамматикалық минимумын жасаудың
негізгі мақсаты- адамдардың арасындағы қарым-қатынас жасау қажеттілігіне
қарай сөйлеудің практикалық коммуникативтік бағытынқамтамасыз ететін тіл
материалын іріктеу
Грамматиканы оқытудың маңызы зор. Академик Л.В.Шерба: Грамматика-это
репертуар средств, посредством, которых, во-первых, по определенным
правилым выражаются отношения между самостоятельными предметами мысли и
посредством, которых, во-вторых,по определенным правилам оразуются новые
слова деген.
Сөйлеу-адам әрекеттінің бірі. Ал сөйлеуді тілдік механизм басқарады, ал
бұл-грамматика деген сөз.
Грамматикалық материалды іріктеп қана қоймай, сонымен бірге оны жүйелеп
орналастыру, өту ретін белгілеу де оқу процесінде нәтижеге жетудің алғы
шарттарының бірі.
Орыс мектептерінде бүгінгі күнге дейін қолданылып келген Ж.Д.
Адамбаеваның 5-сыныпқа арналған қазақ тілі оқулығынада 18 грамматикалық
тақырып берілген.
Олардың реті мынадай :
& 6. Жұрнақ
& 10. Нақ осы шақ
& 11. Нақ осы шақтың күрделі түрі
& 14. Өткен шақ
& 15. Келер шақ
& 20. етістіктің болымсыз түрі
& 23. Көптік жалғау
& 24. Сұраулық шылау
& 27. Кімнің? Ненің?
& 31. Затесімнің тәуекелдік жалғаулары
& 36. суффиксы-нікі, -дікі, - тікі.
& 46. кімге? Қайда? Неге?
& 47. Кімді? Нені?
& 52. Кімде? Неде? Қайда?
& 56.послелоги дейін? Шейін?
& 57. Кіммен? Неммен?
& 59. Жіктік жағау
& 61. Кімнен? Неден? Қайдан?
Грамматикалық тақырыптардың берілу реті бойынша бірінші берілген
тақырып- Жұрнақ. Ал жұрнақпен бірге сөздің морфологиялық құрамына жататын
қосымшалар мен жалғаулар (көптік жалғауы, зат есімнің тәуекелдік жалғаулары
– нікі,-дікі,-тікі қосымшалары) жұрнақпен сабақтаспай, алшақ орналасқан.
Жіктелуді үйретпес бұрын шақты оқыту, қосымша, жұрнақ, жалғаудың ара жігін,
ажыратпай жатып жіктелуді үйрету мүмкін емес екені белгілі. Сондықтан
грамматикалық тақырыптарды берудегі осындай жүйесіздік оқытуда қиындық
туғызары анық.
Грамматикалық материалдарды іріктеуде оқушылардың жас ерекшелігін ескеру
балалардың жапс шамасына лайық теориялық материалдың не тым жеңіл, не тым
ауыр болмауын қамтамасыз етеді. Ғылымдардың дәлелдеуі бойынша бала күрделі
грамматикалық ережелердің өзін екінші сынып көлемінің өзінде –ақ саналы
түрде меңгере алады екен. Сондықтан грамматикалдық материалды әр сыныпқа
өсіп күрделеніп отыруын қадағалау қажет. Осы тұрғыдан алғанда, 5-сынып
оқушыларына септіктердің атын, мағынасын көрсетпей, тек сұрақтарын және
септік жалғауларының буын, дыбыс үндестіктеріне сай жалғану ережесін ғана
беру жеңіл бола тұра күңгірттеу. Бірақ, мұнда септіктердің алдыңғы
6-сыныпта өтілетіндігі ескерілсе керек. Осыған орай, 8-сыныптың оқу
бағдарламасы бойынша Құрмалас сөйлемдер (салалас құрмалас сөйлемдер,
сабақтас, құрмалас сөйлемдер) берілген. Жалпы құрмалассөйлем синтаксисі
тілдің күрделі саласы екені белгілі. Ұлт мектептерінде, ұлт мектептеріндегі
орыс тілін оқытуда құрмалас сөйлемдер 9-сыныпта оқытылады. Ал бұл мәселе
орыс мектептерінде қазақ тілін оқытуда ескерілмеген.
Өзге тіл ретінде оқыту процесінде қазақ тіліндегі грамматикалық
материалды іріктеу мәселесі алғаш рет жоғарғы оқу орындарының студенттеріне
арналған К.Жақсылықованың қазақ тілінің тілдік материалын сұрыптау және
комплексті түрде берудің ғылыми негіздері деген зерттеу еңбегінде
қарастырылған (1992). Мұнда ол грамматикалық материалды іріктеудің
функционалды, дифференциалды, ана тілінің ерекшелігін ескеру, қосымшалардың
омонимдік қасиеті принцптерін айтады
Грамматикалық материалды іріктеудің негізгі заңдылықтарының бірі-
функциональдық принцип. Бұл функциональды лингвистикаға сүйенеді.
Функциональды лингвистика грамматикалық механизмнің кілті болып табылады.
Тілдің функциональдық жүйесіне сүйену оқытуда үлкен нәтижеге қол
жеткізеді. Мысалы, қалып етістіктерін меңгерту барысында осы етістік туралы
жалпы мәлімет берумен бірге, оның функциональдық қызметі түсіндіріледі,
нақтылап айтқанда, біріншіден, осы шақтың, нақ осы мағына білдіруі,
екіншіден, созылыңқы сипат категориясын жасайды, үшіншіден, күрделі
еетістік құрамында келуі және аналитикалық формант жасауы. Осы секілді
функциональдық қызметі жоғары грамматикалық материалды іріктеу оқушының
сөйлеу тілінің қажеттілігін өтейді.
Грамматикалық ереже, анықтамалары түсіндіруде оқушылардың ана тіліне
сүйене отырып принципі өзге тілді оқытудың негізгі екені дидактикадан
белгілі. Осымен байланысты оқушының ана тілінде қалыптасқан грамматикалық
құрылысын үйретуде алатын орны ерекше. Мәселен, етістіктің шақтық, жақтық,
модальдық, болымсыздық т.б. грамматикалық категорияларының екі тілде де бар
екендігі, олардың көрсеткіштерінің әр түрлі болғанымен, білдіретін
иағыналарының ұқсастығы оқушының материалды салыстырмалы түрда ассоциативті
байланыстарнегізінде қабылдануына мүмкіндік береді.
Н.оралбаева, К.Жақсылықовалардың Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін
оқыту әдістемесі еңбегінде лексикалық материалды таңдап, сұрыптауда
сөздің төмендегідей қасиеттеріне ерекше көңіл бөлуі қажет деп көрсетеді:
1 сөздердің қолдану жиілігі;
2 сөздердің жеңіл қиындығы;
3 сөздердің синонимдік қасиеті;
4 сөздің тақырып қажеттілігіне сәйкестігі;
5 екі тілге ортақ сөздердісанатқа кіргізбеу;
6 сөздің сөзжамбас қабілеті;
7 сөздің тілдік дыбыстық ерекшелігін қамытуы;
8 сөздің оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне сәйкестігі;
9 сөздің оқулықта қайталану жиілігі.
Сөздің қолданужилігі принципі. Қазақ сөздерінің барлығының қолданыста
жиі кездесуі мүмкін емесі мәлім. Қолданылу тұрғысынан алғанда бір сөздер
қолданыста бір сөздер жиі кездеседі, бір сөздер жиі кездеседі.Жиі
қолданылатын сөздер:ата, ана, үй, ал, әкел, жаз, оқы, апар т.б.
Қазақ тілінде қолданысты жиі кездесетін сөздердің статистикалық әдіс
бойынша алынған дерегін көрсететін Қазақ тексінің статистикасы атты 1978
жылы шыққан кітәпта текстегі ең жиі қолданылатын 57 сөз, ондағы жалпы сөз
25%-ін қамтиды. Ол – тілді үйретуде сөздің қолданыс жилігіне сүйенудің
ерекше екенін анық көрсетіп отыр.
Ошлай болса,басқа тілге аорналған оқулықта лексикалық материалды
таңдау,сұрыптап алу ғылыминегізде жасалу керек .
Оқулықта алынатын сөз жан –жақты талқыланып,сөз таңдау принциптеріне сай
таңдауға тиіс.
Сөздерді сұрыптауда оның жеңіл-қиындығын ескеру.
Сөздерді лексикалық минимум жағынан сұрыптағанда, оның қолданылу жиілігімен
қатар жеңіл-қиындық деңгейіне де көңіл бөліну керек. Себебі жиі
қолданылатын сөздердің өзі түрлі-түрлі:
Біреуінің айтылуы жеңіл, бір-екі дыбыстан тұратын сөз де, екіншісі төрт
–бес дыбыстан тұратын сөз болуы да мүмкін. Сол себептен өзге тілді оқыту
әдістемесінде екідыбыстан, үшдыбыстан тұратын бір буынды сөздерді үйретуден
бастау дұрыс саналады. Бұл принцип қазақ тілін үйренеміз оқулығында,
А.Байтұрсыновтың қазхақ балаларына арналған әліппесінде қолданылған.
Сөздердің синонимдік қасиетін ескеру. Кез келген тілдің сөздік құрамы
синонимсіз болуы мүмкін емес. Сондықтан, өзге ұлт үшін қазақ тілінің
лексикалық минимумын сұрыптау мәселесін сөз етикенде, сөздің синанимдік
қасиеттеріде ескеріледі. Өзге тілді оқыту әдістемесінде (А.А. Миролюбов,
И.В. Рахманов, В.С. Цетлин, С.М. Шатилов т.б.) тіл үйренушілерге синоним
сөздердің барлығын үйрету мүмкін еместігін дәлелдеген. Ғылымдардың айтуынша
,өзге тілді үйретуде синонимдік қатардың ең жиі қолданылатын бір-екі
сөзін алу жеткілікті.
Дегенімен, кейінгі кезде, кей жағдайда қолданыстағы ең жиі кездесетін
сөздеодің синонимдерін лексикалық минимумға қосу мәселесі де сөз болып
жүр(Н.М. Шанский, Н.З. Бакеева, А.М. Ким т.б.). Оның тиімділігін тәжірбеде
де көрсетіп отыр.Жалпы синоним сөздермен тіл үйренушілер ана тілі арқылы
таныс. Осыған байланысты өзге тілдің синонимдерін меңгеру еш қиындық
туғызбайды.
Сөздің тақырып қажетіне сәйкестігі. Оқушылардың актив сөздік қорын жаңа
сөздермен толықтыруда әр сабақта алынатан сөздердің тақырап қажетіне
сәйкестігіне жете көңіл бөлінгені жөн. Оқушыларға сөздерді жеке-жеке
қалпына емес, ситуациалық тақырып ішінде (речевая ситуация) қолдануына
мүмкін жасалуы қажет. Ол үшін алдымен қолданыс тақырыбына сәйкес шамада
ситуациалар анықталады. Мысалы, ол мәселе жайында А.М. Аббасов алдымен
сөйлеу тақырыбына қатысты тілдік жағдай белгілену керек, содан кейін керек
сөздік талданады екен. Ситуацианы анықтау Жақыннан алысқа принципіне
негізделіп жүргізілгені жөн. Өзге тілді оқыту әдістемесінде тақырып
қажетіне сәйкестігі принципі бойынша сұрыпталғанда, негізінен күнделікті
тұрмыста қолданылатын: 1.оқу құралдарының атаулары: қалам, дәптер, оқулық
т.б. және осыған байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер- жаз, оқы, тыңдау,
айту т.б. 2. азық-түлік атаулары: нан, қант, су, қаймақ т.б. және оған
байланысты іс-қимылды білдіретін сөздер – ішу, жеу, алу, әкелу т.б. сөздер
алынып жүргені мәлім.Сөздерді аталған тақырыптарға бағыттап сұрыптаудың,
оқушыларды адамгершілікке, достықа тәрбиелеуде мәні зор. Атап айтқанда,
аталған принциптің өзге ұлтқа арналған қазақ тілінің лексикалық минимумын
сұрыптауға маңызы зор.
Екі тілге ортақ сөздерді сөздік минимумға қоспау принципі. Қазақ тілінің
лексикасы адам айтқысыз бай екені белгілі. Қазақ тілінің сөздік қорына
аталас ұлттар тілінен енген сөздерден басқа,орыс тілінен және орыс тілі
арқылы шетел тілінен енген сөздер біршама . Ондай сөздердің мағынасы
оқушгыларға ана тілінен таныс болғандықтан, меңгеруге қиындық туғызбайды.
Ұлттық мектеп оқушылары қазақ тілі сабағында бұл сөздермен жиі кездеседі,
ана тілінен таныс бұл сөздердің көбі қазақ тілінің әсерімен айтылу
ерекшелігіне ұшыраған. Дегенімен, олардың мағынасын оқушылар еш қиындықсыз
түсінеді. Сондықтан оқу процесінде екі тілге де ортақ сөздерді сөздік
минимумға қоспау-өзіндік мәні бар принциптердің бірі болып саналады.
Сөздердің сөзжасамдық қабілеті принципі. Сөзді қатынас құралы ретінде
еркін қолдану үшін оның сөзжасамдық қабілетін де жете меңгеру қажет. Бұл
пікірді сөзжасам тақырыбын ғылыми аспектіде оқыту деп түсінбек керек.
Себебі екінші тілді оқыту әдістемесіә алдына бұндай мақсат қоймайды. Бірақ
оқушылар сөз тудырушы жұрнақтарды айыра білуі керек. Орыс тілді оқушыларға
қазақ тілінің барлық сөз тудырушы жұрнағынбілу қажет емес. Күнделікті
қолданыста жиі кездесетін сөз тудырушы жұрнақтардың минимумы берілгені
жөн.Сөз тудырушы жұрнақтарды білу оқушылардың туынды сөздердің мағынасын
білетін оқушы осы сөзден –ім жұрнағы арқылы жасалған білім сөзінің
мағынасына (знание) тез табады. Немесе сату (продавать) сөзін білетін
оқушы (продавец) сөзінің мағынасын да тез айырады. Атап айтқанда,
лекксикалық материалды сұрыптауда оның сөзжасамдық қабілетін ескерудің
өзіндік маңызы бар.
Сөздерді сұрыптауда тілдің дыбыстық ерекшелігін ескерудің мәні.өзге
тілді оқыту барысында кездесетін қиындықтардың біріекі тілдің дыбыстық
айырмашылықтарына байланысты. Кез келген адамның артикуляциялық аппараты
жас кезінен өзінің ана тілінің дыбыстық жүйесіне тән қозғалысқа үйренеде.
Сондықтан да тіл үйренушілерөзге тілдегі сөздерді айтуда біраз
кемшіліктержібереді. Атап айтқанда, тіл үйренушілерге олардың ана тілінде
кездеспейтін бөгде дыбыстардың ерекшелігін айыра білуге, айта білуге
жаттықтыру керек. Ал дыбыс жеке дара үйретілмейді. Ал дыбыс тіркесі тіркесі
сөзішінде үйретіледі. Сондықтан сөздерді сұрыптауда қазақ тілінің
ерекшелігіне байланысты дыбыстары бар сөздер жеткілікті таңдалуы керек. Ол
төл дыбыстардың түрлі жағжайда қалай айтылуын, басқа дыбыстармен
тіркесуерекшелігін үйрету үшін, оқушының ондай дыбыстары дұрыс айту
дағдысын қалыптастыру үшін керек.
Сөздерді сұрыптауда оқушылардың психофизиологиялық ерекшеліктерін
ескерудің мәні. Өзге тілді оқытудың басты міндеттерінің бірі – тіл
үйренушілердің өзіндік ерекшеліктерін үнемі ескеріп отыру.Оқушылдар
өздерінің табиғатына, жекелік ерекшеліктеріне сәйкес түрліше. Осындай
ерекшеліктер оқушылардың әрқайсысының қабілетінен, білімінен, мінез-құлқы
мен темпераментімен, ерік-жігерінен, әдет-дағдыларынан анық көрінеді.
Берілген материалды оқушылардың менгеруі –олардың қабілеттілігі мен
білімділігіне тәуелді.
Сөздердің оқулықта қайталану жиілігін ескерудің мәні.
Ғылыми принциптер негізінде сұрыпталған сөздер оқулықта жүйелі қайталанып
отырылуы керек. Бұл - өзге тілді оқыту әдістемесінде экспериментті түрде
қаралып, дәлелденген мәселе.
Ғылыми-әдіскерлердің пікірінше, сөздердің қайталану жиілігі оның қиындық
денгейіне байланысты болуы қажет.Соңғы әдістемелік әдебиеттерде: ең қиын
сөздердің қайталану жиілігі 16-20 рет, орташа қиындықтар 10-12 рет, қиын
сөздер 8-10 рет, жеңіл сөздер 5-6рет, өте жеңіл 3-4 рет, - деп
көрсетілген. Әдіскерлердің айтуы бойынша, сабақта берілген жаңа сөздер 3-4
сабақ қатарымен, одан кейін де қайталау керек.
Лексикалық материалдарды іріктеудің принциптері. Қайсы бір тілді алсақ,
ол сөздер жиынтығынан тұрады. Сондықтан тілді игеру үшін белгілі бір сөздік
қор болуы қажет.
Көрнекті әдіскер.З.П.Даунене: При обучении лексике целесообразно
уделять внимание тем вопросам, которые связаны практическим овладением
русской речи, с трудностями приусвоении русской лексики. Естественно при
такой цели и своеобразных условиях изучения русского языка в национальной
школе необходимо ограничение словаря, научный отбор минимума слов учебных
целей - демекші орыс мектебіндегі қазақ тілі бойынша игеруге тиісті
минимум сөздіктің жоқтығы көптеген қиындықтарға әкеледі. Минимумды жасаудың
теориясы мен практикасы, әрине, өте жауапты да қиын іс екені даусыз.
Лексикалық материалды ірікеу заңдылықтары:
- статистикалық принцип
- сөз тіркесімділігі принципі
- сөзжасамдық принцип
- тілдің сематикалық құндылығы принципі
- сөздің стилдік жағынан бейтарап болуы принципі
- ситуативті- тақырыптық принцип.
Сөздің статистикалық принципі жалпы қоғамдық өмірдің барлық салаларында
жиі қолданылатын сөздер жиынтығын қамтиды. Бұл сөздер оқушының күнделікті
қарым қатынасқа және өтілетін материалғабйланысты өз ойын анық жеткізуге
мүмкіндік беретіндей болуы керек.
Жиі қолданылатын сөздердің тіркесімділігі әр тілде әр түрлі.
Мысалы, қазақ тілінде етістіктің басқа сөздерді менгеру қабылеті күшті.
Сондықтан етістік бойынша лексикалық минимумды жасағанда, етістіктің
сөздерді меңгерумен қатар, оған меңгерілу икемі жоғары сөздердің тіркесім
қасиетін ескеру – оқытуда жақсы нәтижеге қол жеткізеді.
Ситуативті – тақырыптық принцип жәнінде Л.Г. Саяхованың айтқаны орынды:
Достоинство этого принципа в том, что он сохраняет наидолее естественную
для речи ситуативно-тематическую организацию языкового материала и
обусловленные ею связи языковых элементов . Бұл оқушының жасанды
ситуацияларда еркін сөйлеуіне мүмкіндік береді. Лексикалык материалды
іріктеудің ғылыми негіздерінің бірі – сөзжасамдық принцип. Мәселен, қазақ
тіліндегі етістік – сөзжасамдық қасиеті жағынан күрделі сөз табы. Оқушы
қазақ тіліндегі етістіктің сөз тудырушылық қасиетін неғұрлым жақсы түсінсе,
оның тіл байлығында етістік сөздер көбейеді. Сонымен бірге тілді меңгеруде
ортақ элементтері бар материалды оқушы және сапалы игереді.
Бағдарлама бойынша мектеп курсында (І-ХІ) қазақ тілінен 2570-3050 сөз
игерілуі керек. Әр сыныпқа шаққанда , міндетті түрде игеріп алуға тиісті
сөз мөлшері мынадай.
1- сынып 80-100 сөз
2- сынып 150-200 сөз
3- сынып 200-220 сөз
4- сынып 220-250 сөз
5- сынып 250-280 сөз
6- сынып 250-280 сөз
7- сынып 300-320 сөз
8- сынып 320-350 сөз
9 – сынып 320-350 сөз
10- сынып 300-350 сөз
11- сынып 300-350 сөз
Барлығы 2570-3050 сөз.
Сонымен қорыта келгенде, лексикалық- грамматикалық минимумды ғылыми
тұрғыдан іріктеп, сұрыптамайынша, тілді оқытуду нәтижеге жету мүмкін емес.
Осымен байланысты, ең болмаса бастауыш сынып оқушыларына арналған лексика-
грамматикалық минимум жасау- қазір кезек күттірмейтін мәселе деп
есептейміз.
2.3.Қазақ тілі оқулықтарының мазмұны
Бағдарлама белгілеген оқу мазмұны оқушыларға оқулық арқылы беріліді.
Оқушылардың тілді менгеру үшін, сондай ақ оларды адамгершілік рухта
тәрбиелеуге, халықтар арасындағы достық сезімді қалыптастыруда атқаратын
қызметі зор. Оқулық мұғалім мен оқушылардың бірігіп жасайтын жұмыстарының
мазмұның тікелей қамтиды. Сондықтан пәнді оқыту процесінде жететін жетістік
белгілі бір дәрежеде оқулыққа байланысты. Орыстың ұлы педагогі И.Д.
Ушинскийдің сөзімен айтсақ:
Оқудық – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz