Билiктi немесе қызмет өкiлеттi асыра пайдалану
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттi асыра пайдалану түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I.1. Объектiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
I.2. Объективтiк жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
I.3. Субъектiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
I.4 Субъектiлiк жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
II Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ауырлататын жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1. Жауапты лауазымды адам әрекеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Елеулi зардап әкелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
III Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ұқсас қылмыстардан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
IҮ Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану құрылымының криминологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
I Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттi асыра пайдалану түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
I.1. Объектiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
I.2. Объективтiк жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
I.3. Субъектiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
I.4 Субъектiлiк жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
II Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ауырлататын жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1. Жауапты лауазымды адам әрекеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2 Елеулi зардап әкелуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
III Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ұқсас қылмыстардан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
IҮ Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану құрылымының криминологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Әр бiр мемлекеттiң дамуында экономикалық дағдарыстан шығу кезiнде қылмыстың көрсеткiштер өте жоғары болған. Экономикамызға байланысты мем лекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар күрт өзгерiстерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының Парламентiмен осы заманға сай 1998 жылы 1 қаңтардан бтап күшiне енген жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодекстiң 13 тарауындағы 308 бабында билiктi немесе "Қызмет өкiлетiн асыра пайдалануға" қылмыстық жауапкершiлiк көрсетiлген. Қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану мемлекеттiк аппараттың облыстық, жергiлiктi басқару органы, банк сфераларында орын алатын қоғамға қауiптi қылмыстар.
Қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану лауазымды адамның қызметтiк парызын бұзып, мемлекеттiң немесе қоғамның құқығын және заңмен қорғалатын азаматтардың мүддесiне тiкелей қасақналық пен едәуiр зиян келтiруi.
Бұл бапты зерттеушi заңгер ғалымдар өте көп, және теорияда көп зерттелген. Зерттеуге өз еңбектерiн күш-жiгерiн жұмасаған адамдардың бiрi заң ғылымның докторы, профессоры Арықбай Нүсiпалиұлы Ағыбаев.
Осы тақырып бойынша өте көп мақала мен кiтаптар шығарылған өз еңбегiмде өте көп қолданылған әдебиеттер Арықбай Нүсiпалиұлының еңбектерi.
Тақырыптың өзi мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi. Бұл баптың алу себебiм практикада көрген қылмыстармен салынтыру және өз пiкiр-ойымды қосу әрине өте көп қосамын деп ойлаймын.
Қазақстан Республикасының Парламентiмен осы заманға сай 1998 жылы 1 қаңтардан бтап күшiне енген жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодекстiң 13 тарауындағы 308 бабында билiктi немесе "Қызмет өкiлетiн асыра пайдалануға" қылмыстық жауапкершiлiк көрсетiлген. Қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану мемлекеттiк аппараттың облыстық, жергiлiктi басқару органы, банк сфераларында орын алатын қоғамға қауiптi қылмыстар.
Қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану лауазымды адамның қызметтiк парызын бұзып, мемлекеттiң немесе қоғамның құқығын және заңмен қорғалатын азаматтардың мүддесiне тiкелей қасақналық пен едәуiр зиян келтiруi.
Бұл бапты зерттеушi заңгер ғалымдар өте көп, және теорияда көп зерттелген. Зерттеуге өз еңбектерiн күш-жiгерiн жұмасаған адамдардың бiрi заң ғылымның докторы, профессоры Арықбай Нүсiпалиұлы Ағыбаев.
Осы тақырып бойынша өте көп мақала мен кiтаптар шығарылған өз еңбегiмде өте көп қолданылған әдебиеттер Арықбай Нүсiпалиұлының еңбектерi.
Тақырыптың өзi мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi. Бұл баптың алу себебiм практикада көрген қылмыстармен салынтыру және өз пiкiр-ойымды қосу әрине өте көп қосамын деп ойлаймын.
1. ҚР Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі. 1998 ж. 1 қаңтар.
3. Заң күші бар президент жарлығы «Мемлекеттік қызмет туралы» Казахстанская правда. 26 декабрь. 1995 г.
4. Постонавление Поенума Верховного Суда СССР «О судебной практике по делам со злаупотреблением властью или служебным положением, превышение власти и должностной халатностью» от 30 марта 1990 г.
5. Уголовное право РФ.
6. Ағыбаев А.Н. «Ответственность должностных лиц за служебняе преступления». Алматы, 1997 ж.
7. Ағыбаев А.Н. «Уголовная ответствнность за должностное злаупотребление». Алматы, 1995 ж.
8. Кириченко. «Должностные преступления». Курс советского уголовного права.
9. Здравомыслов. «Должностные преступления». Курс советского угооловного права.
10. Соловьев. «Борьба за злаупотребление приписком и обманом государства».
11. Сахаров. «Ответственность за должносное злаупотребление». М., 1978 г.
12. Утевский С.К. «Общие учение о должностных преступлениях». Москва.
13. Галахова А.В. «Превышение власти или служебных полномочий».
14. Баймурзин Г.И. «К некоторым вопросам объективной стороны должностных преступлений». Актуальные проблемы эффективности борьбы с хояйст. и должностными преступлениями. Караганда, 1986 г.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі. 1998 ж. 1 қаңтар.
3. Заң күші бар президент жарлығы «Мемлекеттік қызмет туралы» Казахстанская правда. 26 декабрь. 1995 г.
4. Постонавление Поенума Верховного Суда СССР «О судебной практике по делам со злаупотреблением властью или служебным положением, превышение власти и должностной халатностью» от 30 марта 1990 г.
5. Уголовное право РФ.
6. Ағыбаев А.Н. «Ответственность должностных лиц за служебняе преступления». Алматы, 1997 ж.
7. Ағыбаев А.Н. «Уголовная ответствнность за должностное злаупотребление». Алматы, 1995 ж.
8. Кириченко. «Должностные преступления». Курс советского уголовного права.
9. Здравомыслов. «Должностные преступления». Курс советского угооловного права.
10. Соловьев. «Борьба за злаупотребление приписком и обманом государства».
11. Сахаров. «Ответственность за должносное злаупотребление». М., 1978 г.
12. Утевский С.К. «Общие учение о должностных преступлениях». Москва.
13. Галахова А.В. «Превышение власти или служебных полномочий».
14. Баймурзин Г.И. «К некоторым вопросам объективной стороны должностных преступлений». Актуальные проблемы эффективности борьбы с хояйст. и должностными преступлениями. Караганда, 1986 г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттi асыра пайдалану
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I.1.
Объектiсi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..6
I.2. Объективтiк жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..10
I.3.
Субъектiсi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13
I.4 Субъектiлiк
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .16
II Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың
ауырлататын жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21
2.1. Жауапты лауазымды адам әрекеттерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Елеулi зардап әкелуi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
III Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ұқсас
қылмыстардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
IҮ Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану
құрылымының криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
Кiрiспе
Әр бiр мемлекеттiң дамуында экономикалық дағдарыстан шығу кезiнде
қылмыстың көрсеткiштер өте жоғары болған. Экономикамызға байланысты мем
лекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар күрт өзгерiстерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының Парламентiмен осы заманға сай 1998 жылы 1
қаңтардан бтап күшiне енген жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодекстiң
13 тарауындағы 308 бабында билiктi немесе "Қызмет өкiлетiн асыра
пайдалануға" қылмыстық жауапкершiлiк көрсетiлген. Қызмет өкiлеттiгiн асыра
пайдалану мемлекеттiк аппараттың облыстық, жергiлiктi басқару органы, банк
сфераларында орын алатын қоғамға қауiптi қылмыстар.
Қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану лауазымды адамның қызметтiк парызын
бұзып, мемлекеттiң немесе қоғамның құқығын және заңмен қорғалатын
азаматтардың мүддесiне тiкелей қасақналық пен едәуiр зиян келтiруi.
Бұл бапты зерттеушi заңгер ғалымдар өте көп, және теорияда көп
зерттелген. Зерттеуге өз еңбектерiн күш-жiгерiн жұмасаған адамдардың бiрi
заң ғылымның докторы, профессоры Арықбай Нүсiпалиұлы Ағыбаев.
Осы тақырып бойынша өте көп мақала мен кiтаптар шығарылған өз
еңбегiмде өте көп қолданылған әдебиеттер Арықбай Нүсiпалиұлының еңбектерi.
Тақырыптың өзi мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi. Бұл баптың
алу себебiм практикада көрген қылмыстармен салынтыру және өз пiкiр-ойымды
қосу әрине өте көп қосамын деп ойлаймын.
Түсiнiк
Мемлекеттiк қзымет мүдделерiне қарсы қылмыстарға толық түсiнiк
бермеген, әр түрлi ғалымдар әртүрлi пiкiр, көз-қарастарын көрсеткен.
Қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар белгiлерi.
а) арнаулы субъектiлерiмен жасалады, яғни лауазымды адамдармен болады.
б) осы әрекеттердi лауазымды адамдар өздерiнiң, лауазымдығына, қызмет
өкiлетiне байлансты жасайды.
в) осы лауазымды адамның кiнәлi түрде жасаған iс -әрекеттерi адамдарға
мемлекетке елеулi зиян келтiрiп және осындай зиянды төндiредi. Осы
жағдайды ескере отырып қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстарға мынадай
түсiнiктеме бередi.
Мемлекеттiк қзымет мүдделерiне қарсы қылмыстар деп - өкiмет билiгiне
(мемлекет) және жергiлiктi басқару органдарының қызметiне, мемлекеттiк
органның дұрыс жұмсына елеулi зиян келтiретiн немесе сондай зиян төндiретiн
өкiмет өкiлдерiмен немесе лауазымды адамның қзымет өкiлетiнiң, себеiмен
немесе қызметiне қарамастан кiнәлi түрде жасалынатын қоғамға қауiптi iс
әрекет.
Мемлекеттiк қзымет мүдделерiне қарсы қылмыстар деп аталу себебi:
а) белгiлi субъектiмен (лауазымды адам) жасалады;
б) мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуiн бұзады, яғни қылмыстың
топтық объектiсiн құрайды. Осы белгiлермен бұны мемлекеттiк қзымет
мүдделерiне қарсы қылмыстар тарауына кiргiзген.
Қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар деп - лауазымды адамның сол
аппаратпен берiлген өкiлетiн пайдаланып мемлекет аппаратның iс - әрекетiне,
мемлкетке, қоғамға және заңмен қорғалатын азаматтардың құқықтарымен
мүдделерiне елеулi зиян келтiретiн қоғамға қауiптi iс - әрекеттi.
Түсiнiктеме бойынша негiзгi белгiлер:
а) Мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуiне қауiп төндiредi;
б) Әрекет немесе әрекетсiздiгiмен заңмен қорғалатын азаматтардың
мүдделерi мен құқықтарына елеулi зиян келтiруi.
в) Лауазымды адамның қоғамға қауiптi iс - әрекеттерi.
е) Субъективтiк жағынан осы қылмыстардың жасалы.
Осылардың барлығы қылмыстық құрамы болады. Егер мемлекеттiк аппарат
органы дұрыс жұмыс iстесе барлығы жақсы болады.
Объектiсi
Билікті немесе лауазымдык өкілетті шамадан тыс асырудың және өзге
қызметтік қылмыстардың да объектісі болып — мемлекеттік аппараттың қалыпты
қызметі табылады.
Билікті немесе лауазымдық өкілетті асыра пайдалану қызметтік өкілетті
теріс пайдаланудың айрықша түрлерінің бірі болып табылады.
Қылмыстың бұл түрінің қызметті теріс пайдалану құрамынан (ҚК-тің 307-
бап) айырмашылығы мынада: кызметті теріс пайдалану кезінде заңсыз әрекет
лауазымды тұлғаның әдеттегі кызмет шеңберінде жасалады, ал асыра
пайдалануда, керісінше, әрекет құқық пен өкілеттің осы шеңберінен ашықтан-
ашық асып кетеді.
Осыған сәйкес қылмыс белгілерін анықтау үшін осы тұлғаға берілген
өкілеттік келемін нақты айқындап алу керек.
Кінәлі тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың шегінен
асып кететін құқықтар мен окілеттер зандармен және мынадай зандық
актілермен айқындалады: қаулылармен, үкімдермен, бұйрықтармен,
нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен және т.б.
Билікті немесе қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру тек қана олардың
өздерінің қызметтік міндеттерін жүзеге асырумен байланысты жасалуы мүмкін.
Егер кінәлі адамның жасаған іс-әрекеті оның қызметтік өкілеттігімен
байланысты болмаса, Қылмыстық кодекстің 309-бабында көзделген қылмыс құрамы
болмайды. Яғни жасалған заңсыз әрекеттер тұлғаның құқығы мен екілетіне
толықтай байланыссыз болған жағдайда, бұл әрекеттер тиісті белгілер болған
кезде қызметіне байланысты болып табылмайтын қылмыс ретінде қаралады.
Қызметтiк парыз бiздiң көз - қарасымыз бойынша қылмыс объектiсi бола
алмайды. Бұл парыз қоғамдық қатынастардың түп-нұсқасын қамты алмайды.
Объектiнi әр қылмыстың қажеттi негiзгi жағдайын анықтауға, қажеттi
үлкен деңгейде. Құқықбұзушылық, саяси - социологиялық негiзiн және қоғамға
қауiптi деңгейiн анықтайды.
Қылмыс объектiсiн анықтау лауазымды адамның iс - әрекетiнiң дұрыс
сараптауға және қылмыстың маңызын, кодекстiң негiзгi бөлiмiнде көрсетiлген
нормаларының анықтауға керек.
Қоғамға қауiптi субъектiнiң әс - әрекеттi (әрекет немесе әркетсiздiк)
қылмыс деп мойындалцы мүмкiн, егер қылмыстық заңмен қорғалатын объектiсiне
қарсы бағытталған болса.
Әр бiр қылмыс - әрекет немесе әрекетсiздiк арқылы болса да, белгiлi
бiр заңмен қорғалатын объектiге қол сұғушылық болмаса, ол қылмыс табиғатта
жоқ деп көрсетiлген. Трайнин А.Н[1]. Қылмыстың заңмен қорғалатын объектiге
қол сұғушылық, ол сонымен қоғамдық қатынастарды бұзады. Бiрақ, барлық
қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғалмайды және қылмыстың бола
алмайды.
Парыз лауазымды адамның моральды құқықтың мiндеттерден құралады.
Сонымен барлық мiндеттер заңмен қарастырылмайды. Жалпы осы барлық қылмыстың
топтық белгiсi - ол қзымет пайдасына қарсы әрекет, лауазымды пайдалануда
белгiлi орын алады.
Қзыметтiк парызын бұзу деп - Кучерявый - заңмен қорғалатын қоғамдық,
қатынастарға елеулi зиян немесе қауiп төндiретiн жағдайда ғана қылмыстың
жауапкершiлiкке тартылады деп көрсеткен[2].
А.Н. Трайнин ойы бойынша лауазымды қылмыстардың топтық объектiсi
мемлекеттiк тәртiп - ең негiзгiсi, саяси байлық, соған әр бiр лауазымды
қылмыскер қол сұғады деп айтқан4.
Бiрақ, А.Н. Трайнин өз еңбегiнде мемлекет түсiнiгiн толығымен ашпаған.
Заң әдебиеттерiнде - мемлекет және қоғамдық ұйымдардың iс - әрекеттерiнiң,
соның негiзiнде ұйым және оның қзыметкерлерiнiң уақтылы және нақты,
творчествалық инициативасын көрсету мiндеттi мен мемлекет жүктеген
мiндеттiмен, жоспарларын атқару мiндеттi.
Мемлекеттiк тәртiпке - әр облыстық iс әрекеттер кiредi. Мысалға,
финанстық, тәртiптiк, шартты т.б.
Дегенмен лауазымды қылмысты мемлекеттiк және қоғамдық аппараттың дұрыс
жұмыс iстеуiне, сол аппараттың қызметкерлерiнiң қол сұғушылығы деп
анықтады.
Мемлекеттiк тәртiп - тек заңда орындау емес, сонымен қатар басқа
мемлекетпен көрсетiлген моральды нормалар сұраныстарын орындау. Мемлекеттiк
тәртiп басқада қылмыстарда кездеседi. Сол себептен профессор Трайниннiң
пiкiрiмен келесi алмаймыз соңынан автордың өзi де көз-қарасын өзгертi,
кейiнгi еңбектерiнде автор топтық объектiге - мемлекетпен қоғамдық
аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi, қалыпты жұмыс iстеуi болып табылатын
қоғамдық қатынастар деп көрсеттi[3]. Бұл пiкiрдi Меньшагин З.А. және
Вышинскаяларда қолдаған5.
Соловьев - лауазымды адам қызметпен байлансты қылмыс жасау,
мемлекеттiк аппаратты масқарлау емес, сонымен қатар өзiне берiлген сенiмдi
ақтамауы6.
Жоғары да көрсетiлген ой-пiкiрлер бойынша топтық объектiсi, ол
мемлекеттiң және қоғамдық аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi.
Аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi бұл мемлекеттiң тәртiптi дұрыс және
нақты орындау, лауазымды адамның өз мiндетiн атқару, Президент
жаушылықтауын және парламент заңдарын және аппарат қызметкерлерінің және
басқада азаматтардың құқықтарымен мүдделерін қорғау.
Топтық объектіні ашқаннан кейін тікелей және факультативті объектіні
қарастырамыз.
Тікелей объектісі – жоғарыда көрсетілген ғалымдардың ой-пікірін қарап
шығып, тікелей объектісі – мемлекеттік аппарат органдарының аппараттың
дұрыс жұмыс істеуі.
Факультативті объекті – азаматтардың заңмен қорғалатын құқықтарымен
мүдделері. Тікелей объекті – қылмыстың құрамы нақты қылмыстың қоғамдық
қатынастарға қол сұғу. Барлық мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыстар әр бір басқару облыстарында және әр түрлі формаларда болады.
Жалпы мемлекеттік және қоғамдық аппараттың мүддесіне жауап беретін
демократиялық, құқықтық мемлекеттің дұрыс жұмысын іс әрекеттерін бұзу және
зиян келтіру.
Б.В.Здровымыслов – мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстың
объектісі – мемлекеттің және қоғамдық аппараттың немесе ұйымның,
кәсіпорынның дұрыс жұмыс істеуі деп көрсеткен[4].
Мысалға: Алматы педагогикалық институтының аға мұғалімі, емтихан
қабылдау комиссия төрағасы болып, өз таныстарына емтиханнан көмектесіп
оқуға түсірген Алмты облыс сотының шешімі бойынша Д. Іс әрекетін
мемлекеттік қызмет өкілетін асыра пайдалану деп сотталған.
Д. өзіне институтпен берілген құқықтарын қарсы қолдану, қоғмдық
қатыныстар – мемлекеттік институттың оқуға қабылдау тәртібін кейбір
абитуренттердің заңмен қорғалатын құқықтарын бұзған.
Объекивтік жағы
Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздік, лауазымды адамның қызмет өкілетін асыра пайдалану
мемлекеттік немесе қоғамдық орган аппаратына елеулі зиян келтіруі. Қызмет
мүддесіне қарсы қылмыстар тек қызмет өеілетін теріс пайдалану болып жасалса
ғана әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып сарапталынады. Қылмыстың
көпшілігі қасақана немесе пайдақоррлық ниетпен жасалады және лауазымды
адамның қызмет құқығы мен міндеттері шегінде ғана әрекеттер. Жоғарыда
көрсеткендей қылмыс әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болады. Әрекетке –
адамның өз қызметінің өкілеттілігін, авторитетін байланыстарын қолданып
елеулі зиян келтіреді және қоғамдық қатынасчтарды бұзады. Қоғамдық немесе
мемлекеттік мүддесіне және заңмен қорғалатын азаматтардың құқықтарымен
мүдделеріне зиян келіреді. Ол міндетті түрде қызмет өкілеттігін теріс
пайдаланудың құрамы және белгісі болады. Егер лауазымды адам екінші
лауазымды адамнан өз пайдасына керекті іс әрекеттерді сұрап істесе онда,
екінші лауазымды адам қызмет өкілеттігін асыра пайдаланушы болады, ал
бірінші лауазымды адам қылмыс жасауға айдақтатушы болады.
Қызмет өкілетін асыра пайдаланудың әрекетті жалпы заңнда
а) Әрекеттері заңға кері болады, яғни лауазымды адамның қызметтік тәртіп
нормаларына теріс болуы.
б)Іс- әрекеттері қызмет міндетімен атқарумен байланысты болады.
Іс - әрекет белгілері алдымен лауазымды адамның қызмет мүддесіне
теріс қылық сұрыған шешу үшін қажет.
Қызметті немесе өкілетін асыра пайдалану адам әрқашан актіні немесе
заңды бұзады деп – Соловьев В.И. көрсеткен[5].
Объективтік жақтың үш негізгі белгілері: Қызмет борышының талаптарын
бұзатын әрекеттер.
а) Қызмет өкілетін асыра және қиянатпен пайдаланады.
б) Қоғамдық қатынастарға белгілі зиян келтіреді.
в) Осы жасалған әрекеттер арасындағы себепті байланыс.
Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстарды шығын, мүліктік,
ақшалай сомада, жеңіл немесе ауыр жарақатта көрсетіледі. Мекеме жұмысын
бұзу өндірістің қызметін тоқтату және оны шығынға ұшырату болып саналады.
Әрекетпен мемлекеттік, қоғамдық мүдделерге, азаматтардың құқықтарына және
заңды мүдделеріне келтіретін елеулі зиян. Әрекеттерді лауазымды адамның
қызмет өкілетіне байланысты істейді, қызметінің арқасында өз өкілетін әр
түрлі мақсатпен пайдалануы.
Әрбір жағдайда қызмет өкілетіне байланыстылығын анықтауымыз керек.
1. Тек қана өз қызметіне байланысты әрекеттері ғана өкілетін асыра
пайдалану деп көрсетіледі. Жаңа кодексте тек қызметімен байланысты
болуы керек деп көрсетілген.
2. Қызмет борышының талаптарына қарсы болуы керек, елеулі зиян келтірілуі
керек.
Қызмет борышының талаптары:
а) азаматтардың мүдделі құқықтарын сақтау және қорғау.
б) азаматтардың нақты кепілдіктерін қамтамасыз етуі керек.
в) меншікті сақтау және қорғау.
г)аппараттың әр түрлі маңызды мәселелерін шешу.
Осы жоғарыда көрсетілген талаптарға қарсы болуы керек. Берілген қылмыс
белгісі құқық бұзушылықпен қызмет өкілеттің арасындағы байланыстың болуы.
Жоғарыда көрсетілген белгілердің бірі болмаса қылмыс жасалды деп
саналмайды. Лауазымды адам қылмыс жасаған жағдайда қолданбаса онда ол
қылмыстық жауапкершілікке басқа баппен сараланады.
Мысалға: адам өлтірсе.
Заңда азаматтардың немесе мекеме органдардың құқықтың пайдасын және
нормаларын бұзу қылмыс құрамы болады деп көрсетілген.
Қызмет өкілетін асыра пайдалану.
а)Өз міндетінің шеңберінен шағын жасалуы .
б)Істің жасалуы өз міндеттілігіне жатпауы, бірақ жалпы алганда қызмет
өкілетін асыра пайдалануы.
Қылмыс болоған жағдайда онда елеулі зиян тек материалды шығындарға
емес, сонымен бірге саяси, еңбекті, тұрақтылықты және Конституцияда
көрсетілген азаматтардың басқада құқықтарымен мүдделері бұзылған болып
есептелінеді. Жалпы формада объективтік жағы қоғамдық заңмен қорғалатын
объектіге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы қылмыс жасау болып есептеледі.
Әрекетсіздік деп – лауазымды адамның мемлекетпен немесе қоғамдық,
ұйымдық аппаратпен берілген талаптарын орындамауы.
Мысалға: Лауазымды адамның жұмысшыларға тиесілі үй немесе пәтерді бермеуі
бұл әрекетсіздікке жатады. Себебі өзіне берілген міндеттерді орындамауы.
Бұндағы жұмысшылардың пәтер алуға тиесілі құқығын бұзып тұр.
Субъектісі
Мемлекеттік қзымет мүдделеріне қарсы қылмыстардың басқа қылмыстардан
айырмашылығы субъектісінде. Бұның субъектісі – лауазымды адам.
Лауазымды деп – заңға сәйкес кәсіптік, әкімшілік шаруашылық және басқа
жалпы мемлекеттік жұмыста орындауға өкілеттігі бар, міндетті, құқығы бар
белгілі мемлекеттік мекеме, ұйым, бірлестіктерде уақытша немесе үнемі
қызметте болатын адамды айтамыз.
Кейбір ғалымдар лауазымды адаммен қызметкерлермен шатастырады. Әр бір
қызметкер белгілі орынға ие болып мемлекеттің белгілі бір функциясын
атқаратын адам деп – Жижеленко айтқан[6] бұн да лауазымды адам мен
қызметкермен шатастырып отыр.
Ғалымдар осы жайында әртүрлі көзқарастар бар. Осылар сынға салынып
лауазымды адамның түсінігін жоққа шығарып, қызметкер мен лауазымды адам бір
деп көрсеткен. Ал қазіргі кезде екеуінің арасындағы айырмашылығы айқын ашық
көрсетіледі.
Лауазымды адам - әкімшілік, ұйымдастыру тағы басқа мемлекеттік
қызметін атқаратын адам деп көрсеткен. Бұл жерде де толық анықталмаған.
Лауазымды адам – мемлекеттік, мекеме, қоғамдық ұйымдарда қызметкерлермен
қатар әкімшілік шаруашылық, ұйымдастыру қызметтің атқаратын деп з.ғ.д.,
Ағыбаев А.У. көрсеткен[7].
Кириченко: Лауазымды адам деп – мемлекеттік, қоғамдық ұйымдарда
кооперативтік шаруашылық болатын мемлекеттік және әкімшілік шаруашылық
міндеттерді орындайтын, яғни мекемені немесе оның бөлімін басқаратын,
сонымен қатар әкімшілік – шаруашылық және басқа құқықтық маңызы бар
әрекеттерді орындататын адамдарды адам деп айтқан[8].
Лауазымды адамдар деп: ескі қылмыстық кодексте өкімет өкілінің
міндеттерін үнемі немесе уақытша жүзеге асыратын, сондай-ақ мемлекеттік
немесе қоғамдық кәсіпорында, мекемелерде, ұйымдар ға, ұйымдастыру басқару,
әкімшілік шаруашылық міндеттерді орындауға байланысты қызметпен
шұғылданатын немесе осындай міндеттерді аталған кәсіпорындарға мекемелерге
немесе ұйымдарға арнаулы өкілетті бойынша орындататын адамдарды айтамыз[9].
Лауазымды адам деп тану үшін
а) Өкімет өкілдері;
б) Басқару, ұйымдастыру міндетін атқаратын адамдар;
в) Әкімшілік, шаруашылық шараларды орындалатын адамдар;
Үнемі жұмыстарға:
1) Уақытша жұмыс істейтін адамдар;
2) Үнемі жұмыс істейтін адамдар болуы тиіс. Бұл адамдар белгілі – бір
лауазымға ие, және басқаруында бірнеше адамдар бар.
Ақылы немесе ақысыз жұмыс істейтін адамдар арнаулы өкілеттілігі
бойынша және компетенциада белгілі бір өз міндеттін атқаратын лауазымды
адам болып табылады.
Өкімет өкіліне – белгілі – бір адамның өз қарамағындағы емес адамдарға
билік жүргізіліп отырады.
Жарлығы, бұйрығы- өз қызметіне байлансты болып, соны адамдар орындауға
тиіс, ал ол орындатуға міндетті.
Мысалға, қатардағы милиционер өз жүйесінде лауазымды адам болып
табылмайды, ал басқа жерде лауазымды адам болып табылады, себебі барлық
адамдарға билігі жүреді.
Өкімет өкілі – басқа адамға міндетті жүретін, оған бағынатын адамдар.
Егер атқарға міндеттерінде - әкімшілік, басқару мен байланысты болса ғана
қылмыстық жауапкершілікке тартамыз.
Лауазымды адам деп – үнемі уақытша арнаулы өкілеттілігі, бойынша
мемлекеттік мекемеде, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында Қазақстан
Республикасының әскери күштерінде, басқа әскерде және әскер құрамасында
ұйымдастыру басқару әкімшілік шаруашылық міндеттерді орындауға байланысты
қызметпен шұғылданатын адамдар[10]. Қылмыс белгілі бір мақсатымен жасалуы,
ол заңда тікелей заңда көрсетілмеген ол ниет-тек қылмысты саралағанда
керек.
Пайдақорлық ниетпен, нәтижелі жасалуы керек, сонда ғана қылмыс қызмет
өкілеттін теріс пайдалану болып сараланады, егер басқа ниет болса, басқа
баппен саралады.
Жоғарыда көрсетілген лауазымды адам түсінігі ескі қылмыстың кодексте
көрсетілген.
Субъективтік жағы
Лауазымды адамның қасақана пайдақорлық ниетпен, біле тұра, билікті
немесе қызметті өкілеттілікті асыра пайдалануы.
Субъективтік жағы – заңда көрсетілген қызмет өкілетін асыра
пайдаланып қасақана тікелей әрекет.
Здравомыслов – қызмет өкілетін теріс пайдаланып, қызмет талаптарына,
қасақана саналы түрде, пайдақорлық ниетпен істейді,- деп айтқан1 .
Субъективтік жақ – нақты формада кінәлі адамның жасалатын қылмысқа
психикалық қатынасы, объективтік жақ – қылмыстың сыртқы көрінісін, ал
субъективтік жақ – ішкі көріністі көрсетеді.
Кінә барлық қылмыстың негізгі белгісі. Кінә - адамның жасайтын
қылмысқа психикалық қатынасы, ол қасақана немесе абайсыздық формасында
болады.
Психикалық қатынас - өз көрінісі бойынша адам санасында өтетін ойлау
процесі. Кінәсіне қарай формасы – мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстар қасақана жасалады. Субъективтік жақтың негізгі белгілері бұл
алдын-ала тергеуде және сот практикасында көп орын алатын мәні (мотив) мен
мақсаты (цель).
Мәні (мотив) – адамның санасында көріністің, қылмыс жасауына
итермелеуші, соны қимылға келтіретін мән әрекеттің қайнаркөзі және
итермелеу, айдақтатушы болып табылады. Себебі оның қозғалтушы күші адамды
белгілі мақсатпен қылмыс жасауға итермелеуші күш.
Мақсат (цель) – адамның өз әрекетінен күтетін немесе тілейтін, белгілі
затқа бағытталған, соның көмегімен, азамат өз қажеттілігін қанағаттандыруға
бағытталған ойы.
Мақсат пен мәні субъективтік жақтың іс-әрекеттері өз араларында тығыз
байланысты, бірақ бұл категориялар бір-біріне сәйкес келмейді және ұқсас
емес.
Сонымен мәні адамды қылмыс жасауға итермелейді және қимылға,
қзғалысқа келтіреді. Қылмыс мақсты пайдақорлық ниетпен тікелей тілейтін,
нәтижесі қоғамға қауіпті іс-әрекет тікелей пайда нәтижесіне жету мақсаты.
Мақсат – қылмыс пен бағытталғандығы, не нәтижеге жету керектігін
көрсетеді, ал мәні бұл мақсатпен субъект үшін бқл мақсатқа жетуге
талпынатын анықтайды. Көп ғалым криминалистер мемлекеттік қызметке қарсы
қылмыс аралас кінә деп қарастырады.
Смолицкий: субъектінің қылмыс салдарынан қасақана түрінде және
абайсызда болуы мүмкін. Бұл негізгі қылмыс салдары лауазымды адамның білген
іс-әрекетінің нәтижесінен болуы керек 1 .
Сахаровтың ойы бойынша кінә түсінігі бөлек анықталуы мүмкін емес,
нәтиже салдарынан және әрекеттің қылмыстық қатынастарында қызмет өкілетін
теріс пайдалану – тікелей қасақаналықпен жасалады. Субъект саналы түрде
қызмет міндетін немесе өз құқықтарын және өзі алып отырған жағдайын
пайдаланып болатын зардапты біле тұра тілеп істеуі деп көрсеткен2.
Пайдақорлық ниеті болмай немесе абайсызда болса, онда ол жалған
түсінікті қызметтің мүддесінде жасалуы.
Бұл лауазымды адамның пайдақорлық ниетті немесе қасақаналықты
көздемей, өз жеке пайдасына емес, басқа адамдарға жанашырлық көрсетіп
істеуі мүмкін. Бұл қылмыс осы зерттелініп отырған баппен сарапталынбайды.
Жалған түсінік қызметтің мүддесінде мәні - өз пайдасын және
пайдақорлық ниетті көздемейді.
Кириченко: - бұның қоғамға қауіптілік деңгейі төмен және пайдақорлық
қасақаналық ниет жоқ деп көрсеткен3.
Көкшетау облыс соты шешімімен Г. сотталған Г. шешімімен бухгалтерге
совхоз есебінен, маңызды қажеттілікті керек етпейтін жиһаз және тұрмысқа
қажетті бұйымдар алдырған.
Материал ісімен таныса отырып Г. азамат қасақаналық және пайдақорлық
ниетті болмаған, тек жалған қызметтің мүддесін түсінігі бойынша жетекшілік
еткен.
Мәні мен мақсат субъектінің қасақана әрекеттің негізгі белгілері. Оның
қылмыс жасалғанда не мақсатта және не пайданы көздегендігін анықтаймыз және
жаза тағайындауда жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларын қарастыруымыз
керек.
Мәні мен мақсатты қосқанда адамның іс-әрекеттері бағытталған мақсатын
анықтауға неге оқталғандығы, өз әрекетімен қандай қылмыстық көрсеткішке
жеткісі келгенін көрсетеді. Мәні мен мақсатты анықтау арқылы сот органдары
қоғамға қарсы қылмыс процесін қылмыстың нақты, тікелей қасақаналық жағдайын
субъектілі қылмыс жасауға шешімін анықтайды және ашады.
Алдын-ала тергеуде және сот қарауында мәні мен мақсатын анықтауда,
қылмысты ескертуге бағытталған практикалық жұмыс және шаралар қолдануға
мүмкіндік береді.
Сол себептен субъективтік жақтың бір элементті маңызы қылмыс мәні.
Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану қасақана қылмыс болып келеді және
субъективтік жағынан бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті лауазымды адамның
белгілі мәні мен қызмет парызына қарсы жасалады.
Қылмыс жасау мәні – ең негізгі жағдай, қоғамға қауіпті жалпы қылмыстың
және оның жасаған адамның қоғамға қауіпті деңгейі. Кінәнің ауырлататын
жағдайдың мемлекеттік қызмет өкілетін теріс пайдаланудың пайдақорлық
ниетпен және тікелей қасақаналықпен жасалуы.
Пайдақорлық ниет мәні теория және сот практикасында материалды пайданы
қандай жолмен болса да алу немесе жету болып есептелінеді.
Пайдақорлық ниет лауазымды адамның мемлекет және басқа да азаматтардың
алдында парызын өтемеу.
Жоғарыда көрсетілген қызмет өкілетін теріс пайдалану мәнінің белгілі
мақсаты бойынша ал мүліктік пайда алу болады.
Қылмыстың мақсатын анықтау өте маңызды себебі, қызмет өкілетін теріс
пайдалану басқа мемлекеттік қызмет мүддесіне қылмыстардан айырмашылығын
ажыратуға керек. Егер лауазымды Адам мемлекетті құлату немесе әлсірету
әрекеттері жасалса онда жауапкершілік мемлекеттік және лауазымды
қылмыстармен сарапталады.
Мәні мен мақсат субъективтік жақтың ең маңызды роль атқарады.
Пайдақорлық ниет – мотиві әр түрлі болуы мүмкін, тікелей қасақана немесе
жеке пайда (материалды пайда, кек алу, қызғаныш, қорқыныш және т.б.).
Осы баптың ауырлататын жағдайы ең негізгі болып келеді. Барлық
қылмысты ауырлататын жағдайлары болады. Бұл баптың өзі мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар белгілі субъектімен жасалады.
Ауырлататын жағдай: бұл жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адам
жасаған нақ сол әрекеттер.
Жауапты мемлекеттік лауазым – атқаратын адам жоғарыда субъектісінде
көрсетілген.
2. Тарау Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың
ауырлататын жағдайлары
Жауапты лауазымды адам әрекеттері
Әкімшілік шаруашылық функциясын белгілі бір меншікке, мүлікке өз
иелігін жүргізіп отыратын адам.
Мысалға бухгалтер мүлікке белгілі бір өкілеттігі жүретіг кәсіптік
процестерді орындайтын адамдар.
Ұйымдастыру басқару функциясын басқа адамды белгілі бір өкілеттілікке
ие болып өз қарамағындағы адамдарды басқаратын ұйымдастыратын адамдар.
Тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтік өкілі
қызметін жүзеге асырушы не, мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі
басқару органда, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері,
Қазақстан рЕспубликасының бақа да әскерлерімен, әскери құрамаларында
ұйымдық-өкілдік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орныдаушы адамдарды
лауазымды тұлғалар деп танылады.
Мемлекеттің міндетін және мемлекеттік органның өкілеттігін тікелей
орындау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясы және өзге де
заңдарында белгіленетін қызметтерді атқаратын адамдар, сол сияқты
мемлекеттік қызмет туралы заңдарда белгіленген мемлекеттік қызметшілердің
жоғары 1 және 2 лауазым санаттарына жататын лауазымда істейтін адамдар
жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар1.
Жоғарғы категория Премьер-Министр мемлекеттік хатшы, Президент
әкімшілігінің басшысы, Премьер-Министр орынбасары.
1 категория Өкімет аппарат басшысы тікелей президентке бағынатын және
есеп беретін мемлекеттік орган басшылары.
Министрлер, мемлекеттік комитет басшылары, облыс әкімдері,
республикалық маңызы бар қалалар және республика астанасы әкімдері.
Орталық сайлау комиссия басшылары Президент әкімшілігі және Өкімет
аппаратының басшысының орныбасарлары Президент кеңесшілері және көмекшілері
Президент өкілдері, Парламент палатасының аппарат басшылары, Президент
әкімшілік құрылым бөлімшелер басшылары Өкімет құрамына кірмейтін орталық
атқару басшылары.
2 категория Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекет –
орган басшы орынбасарлары.
Министрлер орныбасарлары, мемлекеттік комитет басшыларының
орныбасарлары облыс әкімдерінің орныбасаралары, республикалық және
астаналық маңызы бар қала әкім орынбасарлары, Президент әкімшілігінің
мемлекеттік инспекторлар Өкімет аппаратының және Парламент палатасының
құрылым бөлімшелер басшысының орныбасарлары1.
Мәжіліс және Сенат төрағасының көмекшілері Премьер-Министр
орынбасарлары, Президент әкімшілігінің сектор меңгерушісі, Парламент
палатасы және Өкімет аппаратының құрылым бөлімшелер басшы орынбасарлары
Өкімет құрамына кірмейтін орталық атқару орган басшылардың орныбасарлары,
облысқа бағынатын аудан және қала әкімдері, орталық сайлау комиссиясының
мүшелері және хаты төраға орынбасарлары1.
Елеулі зардап әкелуі
Ол өзі мемлекетпен берілген сеніп берілген міндеттерімен талаптарын
дұрыс атқармауы яғни дұрыс жұмыс істеуіне кедергі келтіреді. Мемлекеттік
қызметшілер жөніндегі заң күші бар президент жарлығында көрсетілген
жоғарғы, 1 және 2 санатты адамдар кіреді.
Екінші ауырлататын жағдай осы баптың бірінші немесе екінші
бөліктерінде көзделген әрекеттерден ауыр зардаптарға әкеп соқтырса, яғни
лауазымды адамның әрекеттерінен мемлекеттік немесе қоғамдық ұйым,
кәсіпорындарға материалды немесе моральды зиянын келтіруі.
Зардап екіге бөлінеді:
а) Материалды
б) Моральды
Материалды шығын – ақшалай сомада, мекеменің жұмысын тоқтатуда
материалды шығынға жатады.
Моральды шығын – азаматтардың заңмен қорғалатын мүдделері мен
құқықтарын бұзу болып есептелінеді. Материалды шығын – 10 айлық есеп
көрсеткішімен теңестіріледі.
Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мен билікті немесе қызметтік
өкілеттікті асыра пайдаланудың айырмашылығы.
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, яғни лауазымды
адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін және
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамдық
немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп
соғатын әрекеттер жасауы.
Сот практикасында бұл екі қылмыс едәуір қиындықтарға тап байланысты.
Бірақ өкілеттігін асыра пайдаланудың қоғамға қауіптілік деңгейі өте жоғары
бұнда күш, зорлық көрсетілуі мүмкін.
Зорлық (насилия) психикалық және физикалық болуы мүмкін.
Дене зақымын келтірген зорлық – жеңіл және ауыр дене жарақаты, соққы,
қинауы мүмкін заңсыз бас бостандығынан айыру және т.б. болуы мүмкін.
Психикалық зорлық – дене жарақатын келтіреміз деп, өлтіреміз деп
қорқытуы бұл ауызша, жазбаша, жестпен көрсетілуі мүмкін.
Қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар болғандықтан объективтік жақтары:
а) іс-әрекеттері құқықтары мен өкілеттігінің шегінен асып кетуі;
б) қоғамға қауіпті салдары, яғни зиян келтіру немесе төндіру;
в) екеуінің арасындағы себепті байланыс.
Өкілеттігін асыра пайдалану тек әрекет арқылы жасалады.
Типтік нысана бойынша:
а) жоғарғы лауазымды адамның әрекеттерін жасауы.
Мысалға: қызмткерді жұмысқа қабылдауды және босатуға ректордың құқығын
деканның өзі атқаруы;
б) басқа ведомстваның компетенциясын иемдену, атқару.
Мысалға: Тергеу, прокуратура, сот органдарының құқықтарын аудан
әкімінің қолдануы, тінтуге, қамауға;
в) алқалық органның келісімінсіз әрекеттерді пайдалануы.
Мысалға: Врач-экспертер комиссиясының келісімінсіз өзі мүгедектік
беруі.
г) өз компетенциясына кіретін, бірақ басқа да нормативтік актілермен
реттелетін құқықтар.
Мысалға: шабуылсыз немесе керексіз жағдайда қару қолдануы;
д) органдарға және лауазымды адамдарға берілмейтін құқықтар.
Мысалға: зорлық көрсту, қинау, күштеу және т.б.
Қылмыс болды деп саналу үшін билікті немесе қызмет өкілеттігін асыра
пайдалану сияқты елеулі зиян келтіруі керек.
Субъективтік жағынан қылмыс тек тікелей қасақаналықпен жасалады.
Адам қылмыс істерде өз әрекетімен қоғамдық қатынастарға саналы түрде
зиян келтіретінін білдіреді және сонны қалайды немесе тілейді. Бұнда аралас
кінә болуы мүмкін емес.
Ауырлататын жағдайы жоғарыда көрсетілген психикалық немесе физикалық
күштеу, қорқыту немесе қару қолданылса.
Суық қару – кортик, книжная, литык, фин пышағы және т.б. жатады.
Қаруға – тірі жанды атуға арналған қаруларды айтамыз, оған: мылтық,
тапанша, автомат және т.б. жатады.
Түрме бастығы Б. азамат сотталушы П-дан жаңа келген сотталушы С-і
тәрбиелеуге тапсырма береді. П. сотталушы С-ті каптеркаға кіргізіп ұрып
соққылаған, соның салдарынан сотталушы С. ауыр дене жарақатын алған. Алматы
қалалық сотының шешімімен М. қызмет өкілеттігін асыра пайдаланды деп ҚР ҚК
308 баптың 2 бөліміне соттаған.Азамат М-нің іс-әрекеттері еш лауазымды
адамға және органға берілмейтін әрекеттерді жасаған, яғни ұрғызған күш,
зорлық, қинау көрсеткен. Специфика бойынша екі қылмысты ажырату қиын. Асыра
пайдалану белгілі шеңберден шығуы немесе өз компетенциясына жатпайтын іс-
әрекеттерді жасауы.
3.Тарау Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ұқсас
қылмыстардан айырмашылығы
Қылмысты жасайтын адам, оның "әлеуметтік беті" емес. Мысалы тонау,
шабуыл жасап тонау әлбетте күші, жылдамдығы бар қарсылықты басып тастайтын
мүмкіншілігі бар, қылмыс болған жерден тез қарасын жоғалтуға шамасы келетін
жастарға теңдік бекер емес. Бірақ та бұл адамдардың қылмыстық мінез-құлқын,
күші мен шапшаңдығын туғызбайды. Қылмыстық мінез-құлықтың себебін
түсіндіретін адам сипатының ер тобының маңызын айыра білу керек.
Егерде міндетті кең көлемде қойып, тек қылмыстық мінез-құлықтың себебін
ғана қоймай, сонымен бірге оның әртүрлі қалпының таралуын анықтайтын
болсақ, онда адамның сипаттамасын барлық жағынан бірдей қарауымыз керек.
Заңды нәрседен қылмыстық әрекеттің айырмашылығы оның бағытында, мақсатында
және тағы басқаларда.
Криминологиялық, есептің шешуі, тұлғаны социологиялық, әлеуметті-
психологиялық аспектіден зерттеуді болжайды, сондықтан олардың әрқайсысы
этика-құқылық қорытындымен сай келуі керек.
Социологиялық аспект тұлғаның санасы мен әрекетін, қоғамдық қарым-
қатынастың субъектісі және объектісі ретінде әлеуметтік позиция және
функция көзқарасымен зерттеуді болжап айтады.
Бұл жерде тұлғаны зерттеуде бір-бірімен байланысты екі көзқарасты
әлеуметті-психологиялық және әлеуметті — рольді айтуға болады. Осы екі
көзқарас бір-біріне жақын.
Сонда да әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Әлеуметті-рольдік
көзқараста басты мәселе болып тұлғаның объективті әлеуметтік позициясы және
осы позицияға келетін әлеуметтік нормасы алынады, былай айтқанда тұлғаның
әлеуметтік ортамен қатынас ерекшеліктері. Ал әлеуметті-психологиялық
көзқараста нақтылы кезеңдегі берілген шартқа сай тұлғаның тиісті позициялар
мен рольдің арасында қалыптасқан әлеуметтік сапасы.
Позиция мен роль қанша көп болғанымен әр тұлға әлеуметтік ортамен
байланыста, қатынаста өзгеріске түскен белгілі бір әлеуметті себепші болған
сана мен әрекеттің тұтастығын көрсетеді. Осы екі көзқарас тұлғаның
белсенділігінен-ақ айырмашылық тауып тұрады. Әлеуметті-типологиялық
көзқараста тұлға белсенді адам ретінде қаралса, ал әлеуметті-рольдік
көзқараста оның мінез-құлқының әлеуметтік себебі жақсы көрініп тұрады.
Криминологиялық зерттеуде осы екі көзқарастың біріне-бірі сай болғаны
тән. Сонда ғана әлеуметтік ауытқудың емес соның ішінде нақты қылмыстың
мінез-құлықпен байланыстылығын анықтауға болады.
Тұлғалық сипаттама, әлеуметтік позиция, роль — егерде қазіргі құқылық
және моральдық норманы есепке алмай зерттеп болсақ, өздігінен қылмыс болып
көрінбейді. Сондықтан да социологиялық қорытынды этика-құқылық, қазіргі
моральдық — құқылық нормалармен толықтыру маңызды.
Адамдардың қатыныс заңдылығын әлеуметті-психологиялық жағынан
зерттегенде "Адам өзін қоршаған міндеттер шым-шытырығында өзіне қалай
салса, өз өмірін солай тұрғызады"[11]. Әлеуметтік қоғамдық, топтың, жеке
бастың мінез-құлық және сана механизмі, олардың өзара қатынасы, әртүрлі
жағдайдағы және қоғамның әр саласындағы олардың орны"2 — анықталады.
Әлеуметті-психологиялық зерттеу мінез-құлықтың ауытқу механизмін
түсінуге себеп болғанымен, бұл мінез-құлық неге заңға қарсы сипат алғанына
толық бере алмайды. Сондықтан да бұл жерде қосымша этика-құқылық зерттеу
қажет.
Әлеуметті-психологиялық аспект жекелеген қылмыстық мінез-құлықты
зерттегенде ғана маңызды емес. Әлеуметтік қатынастың әртүрлі тәсілі әр
регионда, қалың бұқараның түрлі топтарының арасында, тұлғаның түрлі
әлеуметтік типіне қайсы бір қылмыстық әрекеттің таралу мөлшеріне себепті
бола алады.
Әлеуметті-психологиялық көзқарас этика-құқылықпен бірге қатыстылықтың
әлеуметтік себебінің механизміне толық жауап бере және оларды анықтауға
көмегі көп. Бірақ ол әлеуметті-психологиялық көзқараспен бірге, әр кезеңде
немесе әр регионда болатын қылмыстылықтың кейбір айырмашылық себептеріне
анықтауға мүмкіншілік туғызатын социологиялық көзқарысты ауыстыра алмайды.
Қылмысты неге осы адамдар және неге нақты осы қылмысты жасады деген
сүрақ туған кезде, онда социологиялық және әлеуметті-психологиялық
көзқарастар жеке — психологиялық зерттеумен толықтандырылуы қажет.
Бұл жерде этика — қүқылық зерттеу маңызын жоймайды: тек мұқтаждығын,
мүддесін зерттеп қана қоймай, оған өнегелі — құқылық баға беру қажет.
Қылмыскердің тұлғасын психологиялық жағынан зерттеудің керектігі көпшілікке
танымды, бірақ та криминология қөзқарасымен бұл зерттеудің шет-шегі
анықталған жоқ, былайша айтқанда қылмыстық мінез-құлық себебімен және
онымен күресті ұйымдастыру жайында. Мүмкін бұл мәселе криминологтар мен
психологтардың бірігіп жұмыс істеуімен шешіліп қалар.
Жекелеген мінез-құлықты түсіндіргенде тұлғаның таза психологиялық
ерекшеліктерін есепке алмаса болмайды. Бірақ та қылмыстық мінез-құлықта
олар, алдынды айтып кеткендей, өздігінен пайда болмайды, олар қылмыскердің
бұзылған моральдық, құқылық көзқарасының келбетінде (фон) немесе басқа
субъектінің моральда және құқылық бұзылу келбетінде (фон) пайда болады.
Жоғарыда айтылғандар қылмыскердің тұлғасын жан-жақты толық зерттеу
социологиялық әлеуметті-психологиялық және психологиялық аспектіде бірдей,
бір уақытта зерттеу керек деген шешімге келтіреді. Нақ қылмыстылық мінез-
құлықтың, қылмыстылықтың себебін түсінуге, бір уақытта тұлғаның этика-
құқылық мазмұнын, оның санасын, мінез-құлқын зерттегенде ғана болады.
Жекеден жалпыға, қылмыстан қылмыстылыққа өту барысында социологиялық
және әлеуметті психологиялық сала жіңішкереді. Соның өзінде этика-құқылық
зерттеу барлық мөлшерде өзінің маңызын сақтап қалады.
Қылмыстылықты зерттеу зерттеушіден құқылық білімді, тексеріліп отырған
адамның мінез-құлқы құқық позициясынан бағалай біліді, сонымен қатар
әлеуметтік қатынас механизімінің кейбір аспектілерін білуді талап етеді. Ал
социологтар мен әлеуметтік психологтар мінез-құлықтың әлеуметтік нормадан
ауытқу себебін өздері де түсіндіре алады. Бірақ та әлеуметті құқылық және
криминологиялық нәтижесіз, неге бұл мінез құлық нақты заңға қарсы бағытқа
түсіп қылмыстық сипат алғанын түсіну мүмкін емес.
Әрине, бұл субъектісінің психикалық және денелік сапасын қандай да бір
маңызын жоққа шығармайды. С.Остраумов айтқан: адамның қайрымсыздығы,
мейрімсіздігі, темпераменті және тағы басқалары "қылмыстан болуына, әсер
етуіне кедергі болуы мүмкін, бірақ адамның қылмыскер болуына нақты себепкер
бола алмайды"1.
Бұл сапалар, көбінесе қылмыстық мінез-қылықтың қалпына әсер
етуі мүмкін.
Криминологиядағы белгіленген сапаларды зерттеу шегі туралы сұрақ және
олардың бағасы бұдан да кең көлемдегі сұрақтың шешімін болжайды:
қылмыскердің тұлғасындағы және қылмыстық мінез-қылықтың механизміндегі
биологиялық және әлеуметтік арасындағы байланыс қылмыскердің тұлғасының
криминологиялық зерттеудегі шегін жан-жақты толық көлемде бере алады деп
ойлауға әліде ертерек сияқты және әліде біраз зерттеулерді талап етеді.
Тұлғаның құрылымындағы азды-көпті жалпы сипат алатын ерекшеліктері:
Тұлғаның бейнесін көрсету үшін және тұлғаны жеке-жеке түрде әлеуметтік
қатарында топтастыру үшін негіз болу қызметін атқарады. Сірә белгілі
категориядағы адамдар арасында, мағынасы зор осындай типологиялық қасиеттер
мен белгілерді қоғамға қатерлі қылмыс жасағандардан да кездестіруге болады.
Кез келген қымыскерге қолдануға болатын ортақ нышана болмағандықтан,
қылмыскердің тұлғасының жалпы анықтамасының болуы мүмкін емес, деген кейбір
заң әдебиеттерінің түсініктері дұрыс емес деп ойлаймын.
Ортақ түсініктің маңыздылығына деген мынадай көзқарас, алдыменен
ойлану, тану, қисындауға қарама-қайшылық білдіріп, қылмыскердің тұлғасының
зерттеу проблемасын жоққа шығарады. Талдап қорыптай, жалпы түсініктерді
бөлмей, ерекше, нақты және жекенің не екенін түсіну мүмкін емес, өйткені
кез келген танымның нағыз өзі жалпы мен ерекшенің қорытындысынан тұрады.
Қылмыскердің тұлғасының жалпы белгілері мен қасиеттері, қылмыстан
жасалу себебінен ғана іздеу керек емес, ең алдымен оны заңды қалтқысыз
орындап, қоғамға қатерлі істерді төмендететін азаматтармен айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктерден және болашақта не іске бейім екендігінен
байкаған жөн.
Қылмыскердің қоғамға қауіптілігі, оның тұлғасының туа біткен қасиеті,
ерекшелігі емес. Шындығында ол қылмыскердің тұлғасының сипатын көрсететін
және оны басқа азаматтардан ажырататып, жалпы белгілері мен нышанының
көрсеткіші болып табылады. Осы белгілер мен қасиеттердің арасында тұлғаның
бейімділілгін, сезімін, ықыласын сипаттайтын ерекшеліктерінің маңызы зор1.
Адам өмір сүру барысында тәрбие мен әлеуметтік қатынастарға араласуы
әсерінің арқасында әлеуметтік тұрмыс нормаларын үйренеді және қоғамдық
қатынастардың субъектісі — жеке адам болып, оның осы қоғамдағы орнын
анықтайтын — тұлғасы қалыптасады. Ал осы адамның жеке басының қалыптасуы
кезіндегі тәрбиенің кемшіліктері, өз ортасының кейбір жағымсыз қоғамға
қарсы қылықтары осы жеке адамның тұлғасының, мінез-құлқының кейбір жақтарын
қоғамға қарсы рефлекстермен, инстинктермен детерминделуіне әкеліп соқтыруы
әбден мүмкін. "Ал егер де осы адамның санасының, жүріс-тұрысын қадағалап,
оны әлеуметтік нормаларға бағындырса, ол өз бойындағы инстинктер мен
рефлекстерге үстемдік жасай алады, саналы қайратты бақылау бұзылғанда осы
инстинктермен рефлекстер адамға үстемдік жасап кетуі әбден ықтимал.
Сондықтан да кейбір әлеуметке қарсы ниеттері бар адамдар да қоғамға қарсы
мінез — құлық шақыруы мүмкін"2.
Сонымен қатар қылмыскердің тұлғасы, барлық адамдардың тұлғасы секілді,
өнегелі — психологиялық қасиеттердің белгілі бір жүйесінен тұрады
(көзқарас, ұмтылу, сенім, мақсат, интеллектуал, эмоция жене жігер
ерекшеліктері).
Қылмыскердің тұлғасының өнегелі — психологиялық қасиеттері оның
әлеуметтік қасиетері мен көрсеткіштерінің диалектикалық бірлестігінен
тұрады және осы бір бірлестік күйінде қаралуы керек.
Бірде-бір криминолог, қандай да бір ғылыми мектепке жатпасын,
қылмыскердің тұлғасына байланысты мәселені (проблеманы) айналып өтіп кетуі
мүмкін емес.
Олар қылмыстың теоретикалық қорытындысында, оның себебінде, сонымен
қатар осы керініспен күрес жүргізуді жан-жақты қарастырып, негізінде және
оның алдын алу шарттарында пайда болады.
Қылмыс, бүтіндей алғанда, қылмыстық — құқықтық тыйымды бұзатын белгілі
бір әрекеттермен және осы әрекеттерді істейтін адамдардың спецификалық
күрделі жиынтығымен сипатталады. Қылмыстың бағасы тек түрлерімен,
тесілдерімен, қылмыстық қастандық жасаудың әлеуметтік зардабымен ғана емес,
сонымен қатар, қылмыс жасаған субъектінің тұлғалық сипаттамасымен де
анықталады. Қылмыс жасаушылардың жеке басаның мәліметтерін талдап қорыту,
осы жеке бастарды түрлеу (типтеу), қылмыстылықтың динамикасын, оның басқа
әлеуметтік көріністер мен процестерге септігін тигізу көмегін алдын-ала
дәлірек бақылап отыруға септігін тигізеді.
ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысына дейін, еш нәрсемен шектелмеген
"ерліктін бостандығы" деген керініс сияқты, қылмыстық мінез-құлыққа деген
көзқарас үстемдік етіп келеді. Қылмыстылықпен күресу тек қылмыстық-құқықтық
тыйымды бұзушыларды жазалаумен ғана шектеліп отырды.
Қылмыстық құқықта детерминизм идеясының таралуымен және криминологияның
пайда болуымен әртүрлі зерттеушілердің түсініктері бойынша қылмыстық мінез-
қылықты туғызатын жағдайларды зертеуге көңіл қоюшылық кебейе бастады.
Нәтижесінде қаралып отырған қоғамға қарсы көріністі ескерту мақсатында
ортаның жүйесін коррекциялаудың бірден-бір кажет екені теория жағынан
негізделеді, бірақта тұлғаға ықтиярсыз әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттi асыра пайдалану
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I.1.
Объектiсi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..6
I.2. Объективтiк жағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..10
I.3.
Субъектiсi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13
I.4 Субъектiлiк
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .16
II Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың
ауырлататын жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.21
2.1. Жауапты лауазымды адам әрекеттерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Елеулi зардап әкелуi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
III Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ұқсас
қылмыстардан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
IҮ Тарау. Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану
құрылымының криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
Кiрiспе
Әр бiр мемлекеттiң дамуында экономикалық дағдарыстан шығу кезiнде
қылмыстың көрсеткiштер өте жоғары болған. Экономикамызға байланысты мем
лекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар күрт өзгерiстерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының Парламентiмен осы заманға сай 1998 жылы 1
қаңтардан бтап күшiне енген жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодекстiң
13 тарауындағы 308 бабында билiктi немесе "Қызмет өкiлетiн асыра
пайдалануға" қылмыстық жауапкершiлiк көрсетiлген. Қызмет өкiлеттiгiн асыра
пайдалану мемлекеттiк аппараттың облыстық, жергiлiктi басқару органы, банк
сфераларында орын алатын қоғамға қауiптi қылмыстар.
Қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдалану лауазымды адамның қызметтiк парызын
бұзып, мемлекеттiң немесе қоғамның құқығын және заңмен қорғалатын
азаматтардың мүддесiне тiкелей қасақналық пен едәуiр зиян келтiруi.
Бұл бапты зерттеушi заңгер ғалымдар өте көп, және теорияда көп
зерттелген. Зерттеуге өз еңбектерiн күш-жiгерiн жұмасаған адамдардың бiрi
заң ғылымның докторы, профессоры Арықбай Нүсiпалиұлы Ағыбаев.
Осы тақырып бойынша өте көп мақала мен кiтаптар шығарылған өз
еңбегiмде өте көп қолданылған әдебиеттер Арықбай Нүсiпалиұлының еңбектерi.
Тақырыптың өзi мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi. Бұл баптың
алу себебiм практикада көрген қылмыстармен салынтыру және өз пiкiр-ойымды
қосу әрине өте көп қосамын деп ойлаймын.
Түсiнiк
Мемлекеттiк қзымет мүдделерiне қарсы қылмыстарға толық түсiнiк
бермеген, әр түрлi ғалымдар әртүрлi пiкiр, көз-қарастарын көрсеткен.
Қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар белгiлерi.
а) арнаулы субъектiлерiмен жасалады, яғни лауазымды адамдармен болады.
б) осы әрекеттердi лауазымды адамдар өздерiнiң, лауазымдығына, қызмет
өкiлетiне байлансты жасайды.
в) осы лауазымды адамның кiнәлi түрде жасаған iс -әрекеттерi адамдарға
мемлекетке елеулi зиян келтiрiп және осындай зиянды төндiредi. Осы
жағдайды ескере отырып қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстарға мынадай
түсiнiктеме бередi.
Мемлекеттiк қзымет мүдделерiне қарсы қылмыстар деп - өкiмет билiгiне
(мемлекет) және жергiлiктi басқару органдарының қызметiне, мемлекеттiк
органның дұрыс жұмсына елеулi зиян келтiретiн немесе сондай зиян төндiретiн
өкiмет өкiлдерiмен немесе лауазымды адамның қзымет өкiлетiнiң, себеiмен
немесе қызметiне қарамастан кiнәлi түрде жасалынатын қоғамға қауiптi iс
әрекет.
Мемлекеттiк қзымет мүдделерiне қарсы қылмыстар деп аталу себебi:
а) белгiлi субъектiмен (лауазымды адам) жасалады;
б) мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуiн бұзады, яғни қылмыстың
топтық объектiсiн құрайды. Осы белгiлермен бұны мемлекеттiк қзымет
мүдделерiне қарсы қылмыстар тарауына кiргiзген.
Қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар деп - лауазымды адамның сол
аппаратпен берiлген өкiлетiн пайдаланып мемлекет аппаратның iс - әрекетiне,
мемлкетке, қоғамға және заңмен қорғалатын азаматтардың құқықтарымен
мүдделерiне елеулi зиян келтiретiн қоғамға қауiптi iс - әрекеттi.
Түсiнiктеме бойынша негiзгi белгiлер:
а) Мемлекеттiк аппараттың дұрыс жұмыс iстеуiне қауiп төндiредi;
б) Әрекет немесе әрекетсiздiгiмен заңмен қорғалатын азаматтардың
мүдделерi мен құқықтарына елеулi зиян келтiруi.
в) Лауазымды адамның қоғамға қауiптi iс - әрекеттерi.
е) Субъективтiк жағынан осы қылмыстардың жасалы.
Осылардың барлығы қылмыстық құрамы болады. Егер мемлекеттiк аппарат
органы дұрыс жұмыс iстесе барлығы жақсы болады.
Объектiсi
Билікті немесе лауазымдык өкілетті шамадан тыс асырудың және өзге
қызметтік қылмыстардың да объектісі болып — мемлекеттік аппараттың қалыпты
қызметі табылады.
Билікті немесе лауазымдық өкілетті асыра пайдалану қызметтік өкілетті
теріс пайдаланудың айрықша түрлерінің бірі болып табылады.
Қылмыстың бұл түрінің қызметті теріс пайдалану құрамынан (ҚК-тің 307-
бап) айырмашылығы мынада: кызметті теріс пайдалану кезінде заңсыз әрекет
лауазымды тұлғаның әдеттегі кызмет шеңберінде жасалады, ал асыра
пайдалануда, керісінше, әрекет құқық пен өкілеттің осы шеңберінен ашықтан-
ашық асып кетеді.
Осыған сәйкес қылмыс белгілерін анықтау үшін осы тұлғаға берілген
өкілеттік келемін нақты айқындап алу керек.
Кінәлі тұлға қаралып отырған қылмысты жасай отырып, солардың шегінен
асып кететін құқықтар мен окілеттер зандармен және мынадай зандық
актілермен айқындалады: қаулылармен, үкімдермен, бұйрықтармен,
нұсқаулықтармен, жарлықтармен, нұсқамалармен және т.б.
Билікті немесе қызметтік өкілетті шамадан тыс асыру тек қана олардың
өздерінің қызметтік міндеттерін жүзеге асырумен байланысты жасалуы мүмкін.
Егер кінәлі адамның жасаған іс-әрекеті оның қызметтік өкілеттігімен
байланысты болмаса, Қылмыстық кодекстің 309-бабында көзделген қылмыс құрамы
болмайды. Яғни жасалған заңсыз әрекеттер тұлғаның құқығы мен екілетіне
толықтай байланыссыз болған жағдайда, бұл әрекеттер тиісті белгілер болған
кезде қызметіне байланысты болып табылмайтын қылмыс ретінде қаралады.
Қызметтiк парыз бiздiң көз - қарасымыз бойынша қылмыс объектiсi бола
алмайды. Бұл парыз қоғамдық қатынастардың түп-нұсқасын қамты алмайды.
Объектiнi әр қылмыстың қажеттi негiзгi жағдайын анықтауға, қажеттi
үлкен деңгейде. Құқықбұзушылық, саяси - социологиялық негiзiн және қоғамға
қауiптi деңгейiн анықтайды.
Қылмыс объектiсiн анықтау лауазымды адамның iс - әрекетiнiң дұрыс
сараптауға және қылмыстың маңызын, кодекстiң негiзгi бөлiмiнде көрсетiлген
нормаларының анықтауға керек.
Қоғамға қауiптi субъектiнiң әс - әрекеттi (әрекет немесе әркетсiздiк)
қылмыс деп мойындалцы мүмкiн, егер қылмыстық заңмен қорғалатын объектiсiне
қарсы бағытталған болса.
Әр бiр қылмыс - әрекет немесе әрекетсiздiк арқылы болса да, белгiлi
бiр заңмен қорғалатын объектiге қол сұғушылық болмаса, ол қылмыс табиғатта
жоқ деп көрсетiлген. Трайнин А.Н[1]. Қылмыстың заңмен қорғалатын объектiге
қол сұғушылық, ол сонымен қоғамдық қатынастарды бұзады. Бiрақ, барлық
қоғамдық қатынастар қылмыстық заңмен қорғалмайды және қылмыстың бола
алмайды.
Парыз лауазымды адамның моральды құқықтың мiндеттерден құралады.
Сонымен барлық мiндеттер заңмен қарастырылмайды. Жалпы осы барлық қылмыстың
топтық белгiсi - ол қзымет пайдасына қарсы әрекет, лауазымды пайдалануда
белгiлi орын алады.
Қзыметтiк парызын бұзу деп - Кучерявый - заңмен қорғалатын қоғамдық,
қатынастарға елеулi зиян немесе қауiп төндiретiн жағдайда ғана қылмыстың
жауапкершiлiкке тартылады деп көрсеткен[2].
А.Н. Трайнин ойы бойынша лауазымды қылмыстардың топтық объектiсi
мемлекеттiк тәртiп - ең негiзгiсi, саяси байлық, соған әр бiр лауазымды
қылмыскер қол сұғады деп айтқан4.
Бiрақ, А.Н. Трайнин өз еңбегiнде мемлекет түсiнiгiн толығымен ашпаған.
Заң әдебиеттерiнде - мемлекет және қоғамдық ұйымдардың iс - әрекеттерiнiң,
соның негiзiнде ұйым және оның қзыметкерлерiнiң уақтылы және нақты,
творчествалық инициативасын көрсету мiндеттi мен мемлекет жүктеген
мiндеттiмен, жоспарларын атқару мiндеттi.
Мемлекеттiк тәртiпке - әр облыстық iс әрекеттер кiредi. Мысалға,
финанстық, тәртiптiк, шартты т.б.
Дегенмен лауазымды қылмысты мемлекеттiк және қоғамдық аппараттың дұрыс
жұмыс iстеуiне, сол аппараттың қызметкерлерiнiң қол сұғушылығы деп
анықтады.
Мемлекеттiк тәртiп - тек заңда орындау емес, сонымен қатар басқа
мемлекетпен көрсетiлген моральды нормалар сұраныстарын орындау. Мемлекеттiк
тәртiп басқада қылмыстарда кездеседi. Сол себептен профессор Трайниннiң
пiкiрiмен келесi алмаймыз соңынан автордың өзi де көз-қарасын өзгертi,
кейiнгi еңбектерiнде автор топтық объектiге - мемлекетпен қоғамдық
аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi, қалыпты жұмыс iстеуi болып табылатын
қоғамдық қатынастар деп көрсеттi[3]. Бұл пiкiрдi Меньшагин З.А. және
Вышинскаяларда қолдаған5.
Соловьев - лауазымды адам қызметпен байлансты қылмыс жасау,
мемлекеттiк аппаратты масқарлау емес, сонымен қатар өзiне берiлген сенiмдi
ақтамауы6.
Жоғары да көрсетiлген ой-пiкiрлер бойынша топтық объектiсi, ол
мемлекеттiң және қоғамдық аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi.
Аппараттың дұрыс жұмыс iстеуi бұл мемлекеттiң тәртiптi дұрыс және
нақты орындау, лауазымды адамның өз мiндетiн атқару, Президент
жаушылықтауын және парламент заңдарын және аппарат қызметкерлерінің және
басқада азаматтардың құқықтарымен мүдделерін қорғау.
Топтық объектіні ашқаннан кейін тікелей және факультативті объектіні
қарастырамыз.
Тікелей объектісі – жоғарыда көрсетілген ғалымдардың ой-пікірін қарап
шығып, тікелей объектісі – мемлекеттік аппарат органдарының аппараттың
дұрыс жұмыс істеуі.
Факультативті объекті – азаматтардың заңмен қорғалатын құқықтарымен
мүдделері. Тікелей объекті – қылмыстың құрамы нақты қылмыстың қоғамдық
қатынастарға қол сұғу. Барлық мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы
қылмыстар әр бір басқару облыстарында және әр түрлі формаларда болады.
Жалпы мемлекеттік және қоғамдық аппараттың мүддесіне жауап беретін
демократиялық, құқықтық мемлекеттің дұрыс жұмысын іс әрекеттерін бұзу және
зиян келтіру.
Б.В.Здровымыслов – мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстың
объектісі – мемлекеттің және қоғамдық аппараттың немесе ұйымның,
кәсіпорынның дұрыс жұмыс істеуі деп көрсеткен[4].
Мысалға: Алматы педагогикалық институтының аға мұғалімі, емтихан
қабылдау комиссия төрағасы болып, өз таныстарына емтиханнан көмектесіп
оқуға түсірген Алмты облыс сотының шешімі бойынша Д. Іс әрекетін
мемлекеттік қызмет өкілетін асыра пайдалану деп сотталған.
Д. өзіне институтпен берілген құқықтарын қарсы қолдану, қоғмдық
қатыныстар – мемлекеттік институттың оқуға қабылдау тәртібін кейбір
абитуренттердің заңмен қорғалатын құқықтарын бұзған.
Объекивтік жағы
Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздік, лауазымды адамның қызмет өкілетін асыра пайдалану
мемлекеттік немесе қоғамдық орган аппаратына елеулі зиян келтіруі. Қызмет
мүддесіне қарсы қылмыстар тек қызмет өеілетін теріс пайдалану болып жасалса
ғана әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып сарапталынады. Қылмыстың
көпшілігі қасақана немесе пайдақоррлық ниетпен жасалады және лауазымды
адамның қызмет құқығы мен міндеттері шегінде ғана әрекеттер. Жоғарыда
көрсеткендей қылмыс әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болады. Әрекетке –
адамның өз қызметінің өкілеттілігін, авторитетін байланыстарын қолданып
елеулі зиян келтіреді және қоғамдық қатынасчтарды бұзады. Қоғамдық немесе
мемлекеттік мүддесіне және заңмен қорғалатын азаматтардың құқықтарымен
мүдделеріне зиян келіреді. Ол міндетті түрде қызмет өкілеттігін теріс
пайдаланудың құрамы және белгісі болады. Егер лауазымды адам екінші
лауазымды адамнан өз пайдасына керекті іс әрекеттерді сұрап істесе онда,
екінші лауазымды адам қызмет өкілеттігін асыра пайдаланушы болады, ал
бірінші лауазымды адам қылмыс жасауға айдақтатушы болады.
Қызмет өкілетін асыра пайдаланудың әрекетті жалпы заңнда
а) Әрекеттері заңға кері болады, яғни лауазымды адамның қызметтік тәртіп
нормаларына теріс болуы.
б)Іс- әрекеттері қызмет міндетімен атқарумен байланысты болады.
Іс - әрекет белгілері алдымен лауазымды адамның қызмет мүддесіне
теріс қылық сұрыған шешу үшін қажет.
Қызметті немесе өкілетін асыра пайдалану адам әрқашан актіні немесе
заңды бұзады деп – Соловьев В.И. көрсеткен[5].
Объективтік жақтың үш негізгі белгілері: Қызмет борышының талаптарын
бұзатын әрекеттер.
а) Қызмет өкілетін асыра және қиянатпен пайдаланады.
б) Қоғамдық қатынастарға белгілі зиян келтіреді.
в) Осы жасалған әрекеттер арасындағы себепті байланыс.
Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстарды шығын, мүліктік,
ақшалай сомада, жеңіл немесе ауыр жарақатта көрсетіледі. Мекеме жұмысын
бұзу өндірістің қызметін тоқтату және оны шығынға ұшырату болып саналады.
Әрекетпен мемлекеттік, қоғамдық мүдделерге, азаматтардың құқықтарына және
заңды мүдделеріне келтіретін елеулі зиян. Әрекеттерді лауазымды адамның
қызмет өкілетіне байланысты істейді, қызметінің арқасында өз өкілетін әр
түрлі мақсатпен пайдалануы.
Әрбір жағдайда қызмет өкілетіне байланыстылығын анықтауымыз керек.
1. Тек қана өз қызметіне байланысты әрекеттері ғана өкілетін асыра
пайдалану деп көрсетіледі. Жаңа кодексте тек қызметімен байланысты
болуы керек деп көрсетілген.
2. Қызмет борышының талаптарына қарсы болуы керек, елеулі зиян келтірілуі
керек.
Қызмет борышының талаптары:
а) азаматтардың мүдделі құқықтарын сақтау және қорғау.
б) азаматтардың нақты кепілдіктерін қамтамасыз етуі керек.
в) меншікті сақтау және қорғау.
г)аппараттың әр түрлі маңызды мәселелерін шешу.
Осы жоғарыда көрсетілген талаптарға қарсы болуы керек. Берілген қылмыс
белгісі құқық бұзушылықпен қызмет өкілеттің арасындағы байланыстың болуы.
Жоғарыда көрсетілген белгілердің бірі болмаса қылмыс жасалды деп
саналмайды. Лауазымды адам қылмыс жасаған жағдайда қолданбаса онда ол
қылмыстық жауапкершілікке басқа баппен сараланады.
Мысалға: адам өлтірсе.
Заңда азаматтардың немесе мекеме органдардың құқықтың пайдасын және
нормаларын бұзу қылмыс құрамы болады деп көрсетілген.
Қызмет өкілетін асыра пайдалану.
а)Өз міндетінің шеңберінен шағын жасалуы .
б)Істің жасалуы өз міндеттілігіне жатпауы, бірақ жалпы алганда қызмет
өкілетін асыра пайдалануы.
Қылмыс болоған жағдайда онда елеулі зиян тек материалды шығындарға
емес, сонымен бірге саяси, еңбекті, тұрақтылықты және Конституцияда
көрсетілген азаматтардың басқада құқықтарымен мүдделері бұзылған болып
есептелінеді. Жалпы формада объективтік жағы қоғамдық заңмен қорғалатын
объектіге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы қылмыс жасау болып есептеледі.
Әрекетсіздік деп – лауазымды адамның мемлекетпен немесе қоғамдық,
ұйымдық аппаратпен берілген талаптарын орындамауы.
Мысалға: Лауазымды адамның жұмысшыларға тиесілі үй немесе пәтерді бермеуі
бұл әрекетсіздікке жатады. Себебі өзіне берілген міндеттерді орындамауы.
Бұндағы жұмысшылардың пәтер алуға тиесілі құқығын бұзып тұр.
Субъектісі
Мемлекеттік қзымет мүдделеріне қарсы қылмыстардың басқа қылмыстардан
айырмашылығы субъектісінде. Бұның субъектісі – лауазымды адам.
Лауазымды деп – заңға сәйкес кәсіптік, әкімшілік шаруашылық және басқа
жалпы мемлекеттік жұмыста орындауға өкілеттігі бар, міндетті, құқығы бар
белгілі мемлекеттік мекеме, ұйым, бірлестіктерде уақытша немесе үнемі
қызметте болатын адамды айтамыз.
Кейбір ғалымдар лауазымды адаммен қызметкерлермен шатастырады. Әр бір
қызметкер белгілі орынға ие болып мемлекеттің белгілі бір функциясын
атқаратын адам деп – Жижеленко айтқан[6] бұн да лауазымды адам мен
қызметкермен шатастырып отыр.
Ғалымдар осы жайында әртүрлі көзқарастар бар. Осылар сынға салынып
лауазымды адамның түсінігін жоққа шығарып, қызметкер мен лауазымды адам бір
деп көрсеткен. Ал қазіргі кезде екеуінің арасындағы айырмашылығы айқын ашық
көрсетіледі.
Лауазымды адам - әкімшілік, ұйымдастыру тағы басқа мемлекеттік
қызметін атқаратын адам деп көрсеткен. Бұл жерде де толық анықталмаған.
Лауазымды адам – мемлекеттік, мекеме, қоғамдық ұйымдарда қызметкерлермен
қатар әкімшілік шаруашылық, ұйымдастыру қызметтің атқаратын деп з.ғ.д.,
Ағыбаев А.У. көрсеткен[7].
Кириченко: Лауазымды адам деп – мемлекеттік, қоғамдық ұйымдарда
кооперативтік шаруашылық болатын мемлекеттік және әкімшілік шаруашылық
міндеттерді орындайтын, яғни мекемені немесе оның бөлімін басқаратын,
сонымен қатар әкімшілік – шаруашылық және басқа құқықтық маңызы бар
әрекеттерді орындататын адамдарды адам деп айтқан[8].
Лауазымды адамдар деп: ескі қылмыстық кодексте өкімет өкілінің
міндеттерін үнемі немесе уақытша жүзеге асыратын, сондай-ақ мемлекеттік
немесе қоғамдық кәсіпорында, мекемелерде, ұйымдар ға, ұйымдастыру басқару,
әкімшілік шаруашылық міндеттерді орындауға байланысты қызметпен
шұғылданатын немесе осындай міндеттерді аталған кәсіпорындарға мекемелерге
немесе ұйымдарға арнаулы өкілетті бойынша орындататын адамдарды айтамыз[9].
Лауазымды адам деп тану үшін
а) Өкімет өкілдері;
б) Басқару, ұйымдастыру міндетін атқаратын адамдар;
в) Әкімшілік, шаруашылық шараларды орындалатын адамдар;
Үнемі жұмыстарға:
1) Уақытша жұмыс істейтін адамдар;
2) Үнемі жұмыс істейтін адамдар болуы тиіс. Бұл адамдар белгілі – бір
лауазымға ие, және басқаруында бірнеше адамдар бар.
Ақылы немесе ақысыз жұмыс істейтін адамдар арнаулы өкілеттілігі
бойынша және компетенциада белгілі бір өз міндеттін атқаратын лауазымды
адам болып табылады.
Өкімет өкіліне – белгілі – бір адамның өз қарамағындағы емес адамдарға
билік жүргізіліп отырады.
Жарлығы, бұйрығы- өз қызметіне байлансты болып, соны адамдар орындауға
тиіс, ал ол орындатуға міндетті.
Мысалға, қатардағы милиционер өз жүйесінде лауазымды адам болып
табылмайды, ал басқа жерде лауазымды адам болып табылады, себебі барлық
адамдарға билігі жүреді.
Өкімет өкілі – басқа адамға міндетті жүретін, оған бағынатын адамдар.
Егер атқарға міндеттерінде - әкімшілік, басқару мен байланысты болса ғана
қылмыстық жауапкершілікке тартамыз.
Лауазымды адам деп – үнемі уақытша арнаулы өкілеттілігі, бойынша
мемлекеттік мекемеде, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында Қазақстан
Республикасының әскери күштерінде, басқа әскерде және әскер құрамасында
ұйымдастыру басқару әкімшілік шаруашылық міндеттерді орындауға байланысты
қызметпен шұғылданатын адамдар[10]. Қылмыс белгілі бір мақсатымен жасалуы,
ол заңда тікелей заңда көрсетілмеген ол ниет-тек қылмысты саралағанда
керек.
Пайдақорлық ниетпен, нәтижелі жасалуы керек, сонда ғана қылмыс қызмет
өкілеттін теріс пайдалану болып сараланады, егер басқа ниет болса, басқа
баппен саралады.
Жоғарыда көрсетілген лауазымды адам түсінігі ескі қылмыстың кодексте
көрсетілген.
Субъективтік жағы
Лауазымды адамның қасақана пайдақорлық ниетпен, біле тұра, билікті
немесе қызметті өкілеттілікті асыра пайдалануы.
Субъективтік жағы – заңда көрсетілген қызмет өкілетін асыра
пайдаланып қасақана тікелей әрекет.
Здравомыслов – қызмет өкілетін теріс пайдаланып, қызмет талаптарына,
қасақана саналы түрде, пайдақорлық ниетпен істейді,- деп айтқан1 .
Субъективтік жақ – нақты формада кінәлі адамның жасалатын қылмысқа
психикалық қатынасы, объективтік жақ – қылмыстың сыртқы көрінісін, ал
субъективтік жақ – ішкі көріністі көрсетеді.
Кінә барлық қылмыстың негізгі белгісі. Кінә - адамның жасайтын
қылмысқа психикалық қатынасы, ол қасақана немесе абайсыздық формасында
болады.
Психикалық қатынас - өз көрінісі бойынша адам санасында өтетін ойлау
процесі. Кінәсіне қарай формасы – мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстар қасақана жасалады. Субъективтік жақтың негізгі белгілері бұл
алдын-ала тергеуде және сот практикасында көп орын алатын мәні (мотив) мен
мақсаты (цель).
Мәні (мотив) – адамның санасында көріністің, қылмыс жасауына
итермелеуші, соны қимылға келтіретін мән әрекеттің қайнаркөзі және
итермелеу, айдақтатушы болып табылады. Себебі оның қозғалтушы күші адамды
белгілі мақсатпен қылмыс жасауға итермелеуші күш.
Мақсат (цель) – адамның өз әрекетінен күтетін немесе тілейтін, белгілі
затқа бағытталған, соның көмегімен, азамат өз қажеттілігін қанағаттандыруға
бағытталған ойы.
Мақсат пен мәні субъективтік жақтың іс-әрекеттері өз араларында тығыз
байланысты, бірақ бұл категориялар бір-біріне сәйкес келмейді және ұқсас
емес.
Сонымен мәні адамды қылмыс жасауға итермелейді және қимылға,
қзғалысқа келтіреді. Қылмыс мақсты пайдақорлық ниетпен тікелей тілейтін,
нәтижесі қоғамға қауіпті іс-әрекет тікелей пайда нәтижесіне жету мақсаты.
Мақсат – қылмыс пен бағытталғандығы, не нәтижеге жету керектігін
көрсетеді, ал мәні бұл мақсатпен субъект үшін бқл мақсатқа жетуге
талпынатын анықтайды. Көп ғалым криминалистер мемлекеттік қызметке қарсы
қылмыс аралас кінә деп қарастырады.
Смолицкий: субъектінің қылмыс салдарынан қасақана түрінде және
абайсызда болуы мүмкін. Бұл негізгі қылмыс салдары лауазымды адамның білген
іс-әрекетінің нәтижесінен болуы керек 1 .
Сахаровтың ойы бойынша кінә түсінігі бөлек анықталуы мүмкін емес,
нәтиже салдарынан және әрекеттің қылмыстық қатынастарында қызмет өкілетін
теріс пайдалану – тікелей қасақаналықпен жасалады. Субъект саналы түрде
қызмет міндетін немесе өз құқықтарын және өзі алып отырған жағдайын
пайдаланып болатын зардапты біле тұра тілеп істеуі деп көрсеткен2.
Пайдақорлық ниеті болмай немесе абайсызда болса, онда ол жалған
түсінікті қызметтің мүддесінде жасалуы.
Бұл лауазымды адамның пайдақорлық ниетті немесе қасақаналықты
көздемей, өз жеке пайдасына емес, басқа адамдарға жанашырлық көрсетіп
істеуі мүмкін. Бұл қылмыс осы зерттелініп отырған баппен сарапталынбайды.
Жалған түсінік қызметтің мүддесінде мәні - өз пайдасын және
пайдақорлық ниетті көздемейді.
Кириченко: - бұның қоғамға қауіптілік деңгейі төмен және пайдақорлық
қасақаналық ниет жоқ деп көрсеткен3.
Көкшетау облыс соты шешімімен Г. сотталған Г. шешімімен бухгалтерге
совхоз есебінен, маңызды қажеттілікті керек етпейтін жиһаз және тұрмысқа
қажетті бұйымдар алдырған.
Материал ісімен таныса отырып Г. азамат қасақаналық және пайдақорлық
ниетті болмаған, тек жалған қызметтің мүддесін түсінігі бойынша жетекшілік
еткен.
Мәні мен мақсат субъектінің қасақана әрекеттің негізгі белгілері. Оның
қылмыс жасалғанда не мақсатта және не пайданы көздегендігін анықтаймыз және
жаза тағайындауда жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларын қарастыруымыз
керек.
Мәні мен мақсатты қосқанда адамның іс-әрекеттері бағытталған мақсатын
анықтауға неге оқталғандығы, өз әрекетімен қандай қылмыстық көрсеткішке
жеткісі келгенін көрсетеді. Мәні мен мақсатты анықтау арқылы сот органдары
қоғамға қарсы қылмыс процесін қылмыстың нақты, тікелей қасақаналық жағдайын
субъектілі қылмыс жасауға шешімін анықтайды және ашады.
Алдын-ала тергеуде және сот қарауында мәні мен мақсатын анықтауда,
қылмысты ескертуге бағытталған практикалық жұмыс және шаралар қолдануға
мүмкіндік береді.
Сол себептен субъективтік жақтың бір элементті маңызы қылмыс мәні.
Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану қасақана қылмыс болып келеді және
субъективтік жағынан бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті лауазымды адамның
белгілі мәні мен қызмет парызына қарсы жасалады.
Қылмыс жасау мәні – ең негізгі жағдай, қоғамға қауіпті жалпы қылмыстың
және оның жасаған адамның қоғамға қауіпті деңгейі. Кінәнің ауырлататын
жағдайдың мемлекеттік қызмет өкілетін теріс пайдаланудың пайдақорлық
ниетпен және тікелей қасақаналықпен жасалуы.
Пайдақорлық ниет мәні теория және сот практикасында материалды пайданы
қандай жолмен болса да алу немесе жету болып есептелінеді.
Пайдақорлық ниет лауазымды адамның мемлекет және басқа да азаматтардың
алдында парызын өтемеу.
Жоғарыда көрсетілген қызмет өкілетін теріс пайдалану мәнінің белгілі
мақсаты бойынша ал мүліктік пайда алу болады.
Қылмыстың мақсатын анықтау өте маңызды себебі, қызмет өкілетін теріс
пайдалану басқа мемлекеттік қызмет мүддесіне қылмыстардан айырмашылығын
ажыратуға керек. Егер лауазымды Адам мемлекетті құлату немесе әлсірету
әрекеттері жасалса онда жауапкершілік мемлекеттік және лауазымды
қылмыстармен сарапталады.
Мәні мен мақсат субъективтік жақтың ең маңызды роль атқарады.
Пайдақорлық ниет – мотиві әр түрлі болуы мүмкін, тікелей қасақана немесе
жеке пайда (материалды пайда, кек алу, қызғаныш, қорқыныш және т.б.).
Осы баптың ауырлататын жағдайы ең негізгі болып келеді. Барлық
қылмысты ауырлататын жағдайлары болады. Бұл баптың өзі мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар белгілі субъектімен жасалады.
Ауырлататын жағдай: бұл жауапты мемлекеттік лауазым атқаратын адам
жасаған нақ сол әрекеттер.
Жауапты мемлекеттік лауазым – атқаратын адам жоғарыда субъектісінде
көрсетілген.
2. Тарау Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың
ауырлататын жағдайлары
Жауапты лауазымды адам әрекеттері
Әкімшілік шаруашылық функциясын белгілі бір меншікке, мүлікке өз
иелігін жүргізіп отыратын адам.
Мысалға бухгалтер мүлікке белгілі бір өкілеттігі жүретіг кәсіптік
процестерді орындайтын адамдар.
Ұйымдастыру басқару функциясын басқа адамды белгілі бір өкілеттілікке
ие болып өз қарамағындағы адамдарды басқаратын ұйымдастыратын адамдар.
Тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтік өкілі
қызметін жүзеге асырушы не, мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі
басқару органда, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері,
Қазақстан рЕспубликасының бақа да әскерлерімен, әскери құрамаларында
ұйымдық-өкілдік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орныдаушы адамдарды
лауазымды тұлғалар деп танылады.
Мемлекеттің міндетін және мемлекеттік органның өкілеттігін тікелей
орындау үшін Қазақстан Республикасының Конституциясы және өзге де
заңдарында белгіленетін қызметтерді атқаратын адамдар, сол сияқты
мемлекеттік қызмет туралы заңдарда белгіленген мемлекеттік қызметшілердің
жоғары 1 және 2 лауазым санаттарына жататын лауазымда істейтін адамдар
жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар1.
Жоғарғы категория Премьер-Министр мемлекеттік хатшы, Президент
әкімшілігінің басшысы, Премьер-Министр орынбасары.
1 категория Өкімет аппарат басшысы тікелей президентке бағынатын және
есеп беретін мемлекеттік орган басшылары.
Министрлер, мемлекеттік комитет басшылары, облыс әкімдері,
республикалық маңызы бар қалалар және республика астанасы әкімдері.
Орталық сайлау комиссия басшылары Президент әкімшілігі және Өкімет
аппаратының басшысының орныбасарлары Президент кеңесшілері және көмекшілері
Президент өкілдері, Парламент палатасының аппарат басшылары, Президент
әкімшілік құрылым бөлімшелер басшылары Өкімет құрамына кірмейтін орталық
атқару басшылары.
2 категория Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекет –
орган басшы орынбасарлары.
Министрлер орныбасарлары, мемлекеттік комитет басшыларының
орныбасарлары облыс әкімдерінің орныбасаралары, республикалық және
астаналық маңызы бар қала әкім орынбасарлары, Президент әкімшілігінің
мемлекеттік инспекторлар Өкімет аппаратының және Парламент палатасының
құрылым бөлімшелер басшысының орныбасарлары1.
Мәжіліс және Сенат төрағасының көмекшілері Премьер-Министр
орынбасарлары, Президент әкімшілігінің сектор меңгерушісі, Парламент
палатасы және Өкімет аппаратының құрылым бөлімшелер басшы орынбасарлары
Өкімет құрамына кірмейтін орталық атқару орган басшылардың орныбасарлары,
облысқа бағынатын аудан және қала әкімдері, орталық сайлау комиссиясының
мүшелері және хаты төраға орынбасарлары1.
Елеулі зардап әкелуі
Ол өзі мемлекетпен берілген сеніп берілген міндеттерімен талаптарын
дұрыс атқармауы яғни дұрыс жұмыс істеуіне кедергі келтіреді. Мемлекеттік
қызметшілер жөніндегі заң күші бар президент жарлығында көрсетілген
жоғарғы, 1 және 2 санатты адамдар кіреді.
Екінші ауырлататын жағдай осы баптың бірінші немесе екінші
бөліктерінде көзделген әрекеттерден ауыр зардаптарға әкеп соқтырса, яғни
лауазымды адамның әрекеттерінен мемлекеттік немесе қоғамдық ұйым,
кәсіпорындарға материалды немесе моральды зиянын келтіруі.
Зардап екіге бөлінеді:
а) Материалды
б) Моральды
Материалды шығын – ақшалай сомада, мекеменің жұмысын тоқтатуда
материалды шығынға жатады.
Моральды шығын – азаматтардың заңмен қорғалатын мүдделері мен
құқықтарын бұзу болып есептелінеді. Материалды шығын – 10 айлық есеп
көрсеткішімен теңестіріледі.
Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану мен билікті немесе қызметтік
өкілеттікті асыра пайдаланудың айырмашылығы.
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, яғни лауазымды
адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін және
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамдық
немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп
соғатын әрекеттер жасауы.
Сот практикасында бұл екі қылмыс едәуір қиындықтарға тап байланысты.
Бірақ өкілеттігін асыра пайдаланудың қоғамға қауіптілік деңгейі өте жоғары
бұнда күш, зорлық көрсетілуі мүмкін.
Зорлық (насилия) психикалық және физикалық болуы мүмкін.
Дене зақымын келтірген зорлық – жеңіл және ауыр дене жарақаты, соққы,
қинауы мүмкін заңсыз бас бостандығынан айыру және т.б. болуы мүмкін.
Психикалық зорлық – дене жарақатын келтіреміз деп, өлтіреміз деп
қорқытуы бұл ауызша, жазбаша, жестпен көрсетілуі мүмкін.
Қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар болғандықтан объективтік жақтары:
а) іс-әрекеттері құқықтары мен өкілеттігінің шегінен асып кетуі;
б) қоғамға қауіпті салдары, яғни зиян келтіру немесе төндіру;
в) екеуінің арасындағы себепті байланыс.
Өкілеттігін асыра пайдалану тек әрекет арқылы жасалады.
Типтік нысана бойынша:
а) жоғарғы лауазымды адамның әрекеттерін жасауы.
Мысалға: қызмткерді жұмысқа қабылдауды және босатуға ректордың құқығын
деканның өзі атқаруы;
б) басқа ведомстваның компетенциясын иемдену, атқару.
Мысалға: Тергеу, прокуратура, сот органдарының құқықтарын аудан
әкімінің қолдануы, тінтуге, қамауға;
в) алқалық органның келісімінсіз әрекеттерді пайдалануы.
Мысалға: Врач-экспертер комиссиясының келісімінсіз өзі мүгедектік
беруі.
г) өз компетенциясына кіретін, бірақ басқа да нормативтік актілермен
реттелетін құқықтар.
Мысалға: шабуылсыз немесе керексіз жағдайда қару қолдануы;
д) органдарға және лауазымды адамдарға берілмейтін құқықтар.
Мысалға: зорлық көрсту, қинау, күштеу және т.б.
Қылмыс болды деп саналу үшін билікті немесе қызмет өкілеттігін асыра
пайдалану сияқты елеулі зиян келтіруі керек.
Субъективтік жағынан қылмыс тек тікелей қасақаналықпен жасалады.
Адам қылмыс істерде өз әрекетімен қоғамдық қатынастарға саналы түрде
зиян келтіретінін білдіреді және сонны қалайды немесе тілейді. Бұнда аралас
кінә болуы мүмкін емес.
Ауырлататын жағдайы жоғарыда көрсетілген психикалық немесе физикалық
күштеу, қорқыту немесе қару қолданылса.
Суық қару – кортик, книжная, литык, фин пышағы және т.б. жатады.
Қаруға – тірі жанды атуға арналған қаруларды айтамыз, оған: мылтық,
тапанша, автомат және т.б. жатады.
Түрме бастығы Б. азамат сотталушы П-дан жаңа келген сотталушы С-і
тәрбиелеуге тапсырма береді. П. сотталушы С-ті каптеркаға кіргізіп ұрып
соққылаған, соның салдарынан сотталушы С. ауыр дене жарақатын алған. Алматы
қалалық сотының шешімімен М. қызмет өкілеттігін асыра пайдаланды деп ҚР ҚК
308 баптың 2 бөліміне соттаған.Азамат М-нің іс-әрекеттері еш лауазымды
адамға және органға берілмейтін әрекеттерді жасаған, яғни ұрғызған күш,
зорлық, қинау көрсеткен. Специфика бойынша екі қылмысты ажырату қиын. Асыра
пайдалану белгілі шеңберден шығуы немесе өз компетенциясына жатпайтын іс-
әрекеттерді жасауы.
3.Тарау Билiктi немесе қызмет өкiлеттiгiн асыра пайдаланудың ұқсас
қылмыстардан айырмашылығы
Қылмысты жасайтын адам, оның "әлеуметтік беті" емес. Мысалы тонау,
шабуыл жасап тонау әлбетте күші, жылдамдығы бар қарсылықты басып тастайтын
мүмкіншілігі бар, қылмыс болған жерден тез қарасын жоғалтуға шамасы келетін
жастарға теңдік бекер емес. Бірақ та бұл адамдардың қылмыстық мінез-құлқын,
күші мен шапшаңдығын туғызбайды. Қылмыстық мінез-құлықтың себебін
түсіндіретін адам сипатының ер тобының маңызын айыра білу керек.
Егерде міндетті кең көлемде қойып, тек қылмыстық мінез-құлықтың себебін
ғана қоймай, сонымен бірге оның әртүрлі қалпының таралуын анықтайтын
болсақ, онда адамның сипаттамасын барлық жағынан бірдей қарауымыз керек.
Заңды нәрседен қылмыстық әрекеттің айырмашылығы оның бағытында, мақсатында
және тағы басқаларда.
Криминологиялық, есептің шешуі, тұлғаны социологиялық, әлеуметті-
психологиялық аспектіден зерттеуді болжайды, сондықтан олардың әрқайсысы
этика-құқылық қорытындымен сай келуі керек.
Социологиялық аспект тұлғаның санасы мен әрекетін, қоғамдық қарым-
қатынастың субъектісі және объектісі ретінде әлеуметтік позиция және
функция көзқарасымен зерттеуді болжап айтады.
Бұл жерде тұлғаны зерттеуде бір-бірімен байланысты екі көзқарасты
әлеуметті-психологиялық және әлеуметті — рольді айтуға болады. Осы екі
көзқарас бір-біріне жақын.
Сонда да әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Әлеуметті-рольдік
көзқараста басты мәселе болып тұлғаның объективті әлеуметтік позициясы және
осы позицияға келетін әлеуметтік нормасы алынады, былай айтқанда тұлғаның
әлеуметтік ортамен қатынас ерекшеліктері. Ал әлеуметті-психологиялық
көзқараста нақтылы кезеңдегі берілген шартқа сай тұлғаның тиісті позициялар
мен рольдің арасында қалыптасқан әлеуметтік сапасы.
Позиция мен роль қанша көп болғанымен әр тұлға әлеуметтік ортамен
байланыста, қатынаста өзгеріске түскен белгілі бір әлеуметті себепші болған
сана мен әрекеттің тұтастығын көрсетеді. Осы екі көзқарас тұлғаның
белсенділігінен-ақ айырмашылық тауып тұрады. Әлеуметті-типологиялық
көзқараста тұлға белсенді адам ретінде қаралса, ал әлеуметті-рольдік
көзқараста оның мінез-құлқының әлеуметтік себебі жақсы көрініп тұрады.
Криминологиялық зерттеуде осы екі көзқарастың біріне-бірі сай болғаны
тән. Сонда ғана әлеуметтік ауытқудың емес соның ішінде нақты қылмыстың
мінез-құлықпен байланыстылығын анықтауға болады.
Тұлғалық сипаттама, әлеуметтік позиция, роль — егерде қазіргі құқылық
және моральдық норманы есепке алмай зерттеп болсақ, өздігінен қылмыс болып
көрінбейді. Сондықтан да социологиялық қорытынды этика-құқылық, қазіргі
моральдық — құқылық нормалармен толықтыру маңызды.
Адамдардың қатыныс заңдылығын әлеуметті-психологиялық жағынан
зерттегенде "Адам өзін қоршаған міндеттер шым-шытырығында өзіне қалай
салса, өз өмірін солай тұрғызады"[11]. Әлеуметтік қоғамдық, топтың, жеке
бастың мінез-құлық және сана механизмі, олардың өзара қатынасы, әртүрлі
жағдайдағы және қоғамның әр саласындағы олардың орны"2 — анықталады.
Әлеуметті-психологиялық зерттеу мінез-құлықтың ауытқу механизмін
түсінуге себеп болғанымен, бұл мінез-құлық неге заңға қарсы сипат алғанына
толық бере алмайды. Сондықтан да бұл жерде қосымша этика-құқылық зерттеу
қажет.
Әлеуметті-психологиялық аспект жекелеген қылмыстық мінез-құлықты
зерттегенде ғана маңызды емес. Әлеуметтік қатынастың әртүрлі тәсілі әр
регионда, қалың бұқараның түрлі топтарының арасында, тұлғаның түрлі
әлеуметтік типіне қайсы бір қылмыстық әрекеттің таралу мөлшеріне себепті
бола алады.
Әлеуметті-психологиялық көзқарас этика-құқылықпен бірге қатыстылықтың
әлеуметтік себебінің механизміне толық жауап бере және оларды анықтауға
көмегі көп. Бірақ ол әлеуметті-психологиялық көзқараспен бірге, әр кезеңде
немесе әр регионда болатын қылмыстылықтың кейбір айырмашылық себептеріне
анықтауға мүмкіншілік туғызатын социологиялық көзқарысты ауыстыра алмайды.
Қылмысты неге осы адамдар және неге нақты осы қылмысты жасады деген
сүрақ туған кезде, онда социологиялық және әлеуметті-психологиялық
көзқарастар жеке — психологиялық зерттеумен толықтандырылуы қажет.
Бұл жерде этика — қүқылық зерттеу маңызын жоймайды: тек мұқтаждығын,
мүддесін зерттеп қана қоймай, оған өнегелі — құқылық баға беру қажет.
Қылмыскердің тұлғасын психологиялық жағынан зерттеудің керектігі көпшілікке
танымды, бірақ та криминология қөзқарасымен бұл зерттеудің шет-шегі
анықталған жоқ, былайша айтқанда қылмыстық мінез-құлық себебімен және
онымен күресті ұйымдастыру жайында. Мүмкін бұл мәселе криминологтар мен
психологтардың бірігіп жұмыс істеуімен шешіліп қалар.
Жекелеген мінез-құлықты түсіндіргенде тұлғаның таза психологиялық
ерекшеліктерін есепке алмаса болмайды. Бірақ та қылмыстық мінез-құлықта
олар, алдынды айтып кеткендей, өздігінен пайда болмайды, олар қылмыскердің
бұзылған моральдық, құқылық көзқарасының келбетінде (фон) немесе басқа
субъектінің моральда және құқылық бұзылу келбетінде (фон) пайда болады.
Жоғарыда айтылғандар қылмыскердің тұлғасын жан-жақты толық зерттеу
социологиялық әлеуметті-психологиялық және психологиялық аспектіде бірдей,
бір уақытта зерттеу керек деген шешімге келтіреді. Нақ қылмыстылық мінез-
құлықтың, қылмыстылықтың себебін түсінуге, бір уақытта тұлғаның этика-
құқылық мазмұнын, оның санасын, мінез-құлқын зерттегенде ғана болады.
Жекеден жалпыға, қылмыстан қылмыстылыққа өту барысында социологиялық
және әлеуметті психологиялық сала жіңішкереді. Соның өзінде этика-құқылық
зерттеу барлық мөлшерде өзінің маңызын сақтап қалады.
Қылмыстылықты зерттеу зерттеушіден құқылық білімді, тексеріліп отырған
адамның мінез-құлқы құқық позициясынан бағалай біліді, сонымен қатар
әлеуметтік қатынас механизімінің кейбір аспектілерін білуді талап етеді. Ал
социологтар мен әлеуметтік психологтар мінез-құлықтың әлеуметтік нормадан
ауытқу себебін өздері де түсіндіре алады. Бірақ та әлеуметті құқылық және
криминологиялық нәтижесіз, неге бұл мінез құлық нақты заңға қарсы бағытқа
түсіп қылмыстық сипат алғанын түсіну мүмкін емес.
Әрине, бұл субъектісінің психикалық және денелік сапасын қандай да бір
маңызын жоққа шығармайды. С.Остраумов айтқан: адамның қайрымсыздығы,
мейрімсіздігі, темпераменті және тағы басқалары "қылмыстан болуына, әсер
етуіне кедергі болуы мүмкін, бірақ адамның қылмыскер болуына нақты себепкер
бола алмайды"1.
Бұл сапалар, көбінесе қылмыстық мінез-қылықтың қалпына әсер
етуі мүмкін.
Криминологиядағы белгіленген сапаларды зерттеу шегі туралы сұрақ және
олардың бағасы бұдан да кең көлемдегі сұрақтың шешімін болжайды:
қылмыскердің тұлғасындағы және қылмыстық мінез-қылықтың механизміндегі
биологиялық және әлеуметтік арасындағы байланыс қылмыскердің тұлғасының
криминологиялық зерттеудегі шегін жан-жақты толық көлемде бере алады деп
ойлауға әліде ертерек сияқты және әліде біраз зерттеулерді талап етеді.
Тұлғаның құрылымындағы азды-көпті жалпы сипат алатын ерекшеліктері:
Тұлғаның бейнесін көрсету үшін және тұлғаны жеке-жеке түрде әлеуметтік
қатарында топтастыру үшін негіз болу қызметін атқарады. Сірә белгілі
категориядағы адамдар арасында, мағынасы зор осындай типологиялық қасиеттер
мен белгілерді қоғамға қатерлі қылмыс жасағандардан да кездестіруге болады.
Кез келген қымыскерге қолдануға болатын ортақ нышана болмағандықтан,
қылмыскердің тұлғасының жалпы анықтамасының болуы мүмкін емес, деген кейбір
заң әдебиеттерінің түсініктері дұрыс емес деп ойлаймын.
Ортақ түсініктің маңыздылығына деген мынадай көзқарас, алдыменен
ойлану, тану, қисындауға қарама-қайшылық білдіріп, қылмыскердің тұлғасының
зерттеу проблемасын жоққа шығарады. Талдап қорыптай, жалпы түсініктерді
бөлмей, ерекше, нақты және жекенің не екенін түсіну мүмкін емес, өйткені
кез келген танымның нағыз өзі жалпы мен ерекшенің қорытындысынан тұрады.
Қылмыскердің тұлғасының жалпы белгілері мен қасиеттері, қылмыстан
жасалу себебінен ғана іздеу керек емес, ең алдымен оны заңды қалтқысыз
орындап, қоғамға қатерлі істерді төмендететін азаматтармен айырмашылығын
көрсететін ерекшеліктерден және болашақта не іске бейім екендігінен
байкаған жөн.
Қылмыскердің қоғамға қауіптілігі, оның тұлғасының туа біткен қасиеті,
ерекшелігі емес. Шындығында ол қылмыскердің тұлғасының сипатын көрсететін
және оны басқа азаматтардан ажырататып, жалпы белгілері мен нышанының
көрсеткіші болып табылады. Осы белгілер мен қасиеттердің арасында тұлғаның
бейімділілгін, сезімін, ықыласын сипаттайтын ерекшеліктерінің маңызы зор1.
Адам өмір сүру барысында тәрбие мен әлеуметтік қатынастарға араласуы
әсерінің арқасында әлеуметтік тұрмыс нормаларын үйренеді және қоғамдық
қатынастардың субъектісі — жеке адам болып, оның осы қоғамдағы орнын
анықтайтын — тұлғасы қалыптасады. Ал осы адамның жеке басының қалыптасуы
кезіндегі тәрбиенің кемшіліктері, өз ортасының кейбір жағымсыз қоғамға
қарсы қылықтары осы жеке адамның тұлғасының, мінез-құлқының кейбір жақтарын
қоғамға қарсы рефлекстермен, инстинктермен детерминделуіне әкеліп соқтыруы
әбден мүмкін. "Ал егер де осы адамның санасының, жүріс-тұрысын қадағалап,
оны әлеуметтік нормаларға бағындырса, ол өз бойындағы инстинктер мен
рефлекстерге үстемдік жасай алады, саналы қайратты бақылау бұзылғанда осы
инстинктермен рефлекстер адамға үстемдік жасап кетуі әбден ықтимал.
Сондықтан да кейбір әлеуметке қарсы ниеттері бар адамдар да қоғамға қарсы
мінез — құлық шақыруы мүмкін"2.
Сонымен қатар қылмыскердің тұлғасы, барлық адамдардың тұлғасы секілді,
өнегелі — психологиялық қасиеттердің белгілі бір жүйесінен тұрады
(көзқарас, ұмтылу, сенім, мақсат, интеллектуал, эмоция жене жігер
ерекшеліктері).
Қылмыскердің тұлғасының өнегелі — психологиялық қасиеттері оның
әлеуметтік қасиетері мен көрсеткіштерінің диалектикалық бірлестігінен
тұрады және осы бір бірлестік күйінде қаралуы керек.
Бірде-бір криминолог, қандай да бір ғылыми мектепке жатпасын,
қылмыскердің тұлғасына байланысты мәселені (проблеманы) айналып өтіп кетуі
мүмкін емес.
Олар қылмыстың теоретикалық қорытындысында, оның себебінде, сонымен
қатар осы керініспен күрес жүргізуді жан-жақты қарастырып, негізінде және
оның алдын алу шарттарында пайда болады.
Қылмыс, бүтіндей алғанда, қылмыстық — құқықтық тыйымды бұзатын белгілі
бір әрекеттермен және осы әрекеттерді істейтін адамдардың спецификалық
күрделі жиынтығымен сипатталады. Қылмыстың бағасы тек түрлерімен,
тесілдерімен, қылмыстық қастандық жасаудың әлеуметтік зардабымен ғана емес,
сонымен қатар, қылмыс жасаған субъектінің тұлғалық сипаттамасымен де
анықталады. Қылмыс жасаушылардың жеке басаның мәліметтерін талдап қорыту,
осы жеке бастарды түрлеу (типтеу), қылмыстылықтың динамикасын, оның басқа
әлеуметтік көріністер мен процестерге септігін тигізу көмегін алдын-ала
дәлірек бақылап отыруға септігін тигізеді.
ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысына дейін, еш нәрсемен шектелмеген
"ерліктін бостандығы" деген керініс сияқты, қылмыстық мінез-құлыққа деген
көзқарас үстемдік етіп келеді. Қылмыстылықпен күресу тек қылмыстық-құқықтық
тыйымды бұзушыларды жазалаумен ғана шектеліп отырды.
Қылмыстық құқықта детерминизм идеясының таралуымен және криминологияның
пайда болуымен әртүрлі зерттеушілердің түсініктері бойынша қылмыстық мінез-
қылықты туғызатын жағдайларды зертеуге көңіл қоюшылық кебейе бастады.
Нәтижесінде қаралып отырған қоғамға қарсы көріністі ескерту мақсатында
ортаның жүйесін коррекциялаудың бірден-бір кажет екені теория жағынан
негізделеді, бірақта тұлғаға ықтиярсыз әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz