Қазақстан Республикасында саяси баспана берілген шетел тұлғаларының құқықтық жағдайы
КІРІСПЕ 3
1 БАСПАНА БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баспана құқығының даму тарихы 8
1.2 Баспана түсінігі және оның түрлері 12
1.3 Баспана берудің негізгі шарттары және заңды негіздері 21
2 САЯСИ БАСПАНА БЕРУДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Саяси баспана беруді реттейтін халықаралық құжаттар 28
2.2 Саяси баспана беру бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасының нормалары 35
3 САЯСИ БАСПАНА БЕРІЛГЕН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ САЯСИ БАСПАНА БЕРУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ
3.1 Саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық жағдайы 44
3.2 Саяси баспана берудің халықаралық құқықтық салдары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
1 БАСПАНА БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Баспана құқығының даму тарихы 8
1.2 Баспана түсінігі және оның түрлері 12
1.3 Баспана берудің негізгі шарттары және заңды негіздері 21
2 САЯСИ БАСПАНА БЕРУДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Саяси баспана беруді реттейтін халықаралық құжаттар 28
2.2 Саяси баспана беру бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасының нормалары 35
3 САЯСИ БАСПАНА БЕРІЛГЕН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ САЯСИ БАСПАНА БЕРУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ
3.1 Саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық жағдайы 44
3.2 Саяси баспана берудің халықаралық құқықтық салдары 48
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық құқықтың даму тенденциясы артты және адам құқықтарын қорғау маңызды орынға ие бола бастады. Мұндай маңызды институттардың бірі – баспана құқығы.
Баспана құқығы институты ауыр әрі күрделі жолды өткерді. Бастауын Ежелге Грекия, Рим мемлекеттерінен алатын бұл институттың қалыптасуы ұзақ болды. Қоғамның өзгеруіне байланысты уақыт өте келе баспана құқығының да мәні өзгерді.
Ресейде буржуазды-демократиялық революциялар кезеңінде пайда болған, саяси эмигранттарға берілетін баспана құқығы марксизм-ленинизм идеялары үшін күрескен жұмысшы тапқа берілді.
В.И.Ленин де патша үкіметімен қудаланып ұзақ уақыт бойы эмиграцияда жүрді. Нәтижесінде В.И. Лениннің тапсырмасымен 1918 жылғы РСФСР Конституциясына баспана құқығы туралы бап енгізілді.Саяси эмигранттарға көмек ұйымдастыруды халықаралық коммунистік қозғалыстардың қайраткерлері К. Цеткин, Г. Димитров жүзеге асырды[1, 5б.].
Қазіргі кезде баспана құқығы көптеген демократиялық мемлекеттердің конституцияларында көрініс тапқан.ХХ ғасырда бұл құқық халықаралық құқықтың жалпыға танылған ережесі ретінде қалыптасып, 1948 жылғы Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясында[2] және 1967 жылғы территориялық баспана туралы БҰҰ Декларациясында бекітілген [3].
КСРО ыдыраған соң, Қазақстан мен Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының (әрі қарай-ТМД) өзге елдерінде көші-қон процесі дами бастады. Мұндай жағдайда босқындар мен өзге де баспана іздеп жүрген тұлғалар мәселесі өзекті бола бастады.Отандық және шетел әдебиеттерінде, халықаралық құжаттарда баспана құқығына көптеген анықтамалар беріліп, зерттеулер жүргізіле бастады.
Тақырыптың өзектілігі – саяси баспана алған тұлғаның құқықтық жағдайы түрлі мемлекеттердің азаматтары арасындағы байланыстардың дамуы мен әр саладағы ынтымақтастықтың дамуы жағдайында тек халықаралық құқық тұрғысынан емес, сондай-ақ, ұлттық заңнама тұрғысынан ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Саяси баспана құқығы – бұл адамның өзге елдерде қудаланудан баспана іздеу және оны пайдалану құқығы,сондай-ақ өзге елде саяси себептер бойынша қудаланған тұлғаға мемлекеттің өз территориясына ену және онда тұруға рұқсат беру құқығы. Бұл халықаралық-құқықтық институт өзінің мазмұны және заңи салдары бойынша босқындар институтынан айырмашылығы бар екенін байқау қиын емес. Өз мемлекеттерінде саяси себептер бойынша қудалауға ұшыраған саяси баспана іздеуші тұлғалар босқындармен салыстырғанда өте аз. Оған қоса, әдетте, мұндай тұлғалар әлеуметтік және қаржылай қамтамасыз етілген, қоғамда белгілі бір беделге ие (мысалы, оппозиционерлер, қозғалыстардың көшбасшылары және т.с.с.) адамдар болып келеді. Бұл категорияға жататын тұлғаларға өзге процедура қарастырылғаны заңдылық ретінде қабылданады[4, 91б.].
Баспана құқығы институты ауыр әрі күрделі жолды өткерді. Бастауын Ежелге Грекия, Рим мемлекеттерінен алатын бұл институттың қалыптасуы ұзақ болды. Қоғамның өзгеруіне байланысты уақыт өте келе баспана құқығының да мәні өзгерді.
Ресейде буржуазды-демократиялық революциялар кезеңінде пайда болған, саяси эмигранттарға берілетін баспана құқығы марксизм-ленинизм идеялары үшін күрескен жұмысшы тапқа берілді.
В.И.Ленин де патша үкіметімен қудаланып ұзақ уақыт бойы эмиграцияда жүрді. Нәтижесінде В.И. Лениннің тапсырмасымен 1918 жылғы РСФСР Конституциясына баспана құқығы туралы бап енгізілді.Саяси эмигранттарға көмек ұйымдастыруды халықаралық коммунистік қозғалыстардың қайраткерлері К. Цеткин, Г. Димитров жүзеге асырды[1, 5б.].
Қазіргі кезде баспана құқығы көптеген демократиялық мемлекеттердің конституцияларында көрініс тапқан.ХХ ғасырда бұл құқық халықаралық құқықтың жалпыға танылған ережесі ретінде қалыптасып, 1948 жылғы Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясында[2] және 1967 жылғы территориялық баспана туралы БҰҰ Декларациясында бекітілген [3].
КСРО ыдыраған соң, Қазақстан мен Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының (әрі қарай-ТМД) өзге елдерінде көші-қон процесі дами бастады. Мұндай жағдайда босқындар мен өзге де баспана іздеп жүрген тұлғалар мәселесі өзекті бола бастады.Отандық және шетел әдебиеттерінде, халықаралық құжаттарда баспана құқығына көптеген анықтамалар беріліп, зерттеулер жүргізіле бастады.
Тақырыптың өзектілігі – саяси баспана алған тұлғаның құқықтық жағдайы түрлі мемлекеттердің азаматтары арасындағы байланыстардың дамуы мен әр саладағы ынтымақтастықтың дамуы жағдайында тек халықаралық құқық тұрғысынан емес, сондай-ақ, ұлттық заңнама тұрғысынан ғылыми зерттеуді қажет етеді.
Саяси баспана құқығы – бұл адамның өзге елдерде қудаланудан баспана іздеу және оны пайдалану құқығы,сондай-ақ өзге елде саяси себептер бойынша қудаланған тұлғаға мемлекеттің өз территориясына ену және онда тұруға рұқсат беру құқығы. Бұл халықаралық-құқықтық институт өзінің мазмұны және заңи салдары бойынша босқындар институтынан айырмашылығы бар екенін байқау қиын емес. Өз мемлекеттерінде саяси себептер бойынша қудалауға ұшыраған саяси баспана іздеуші тұлғалар босқындармен салыстырғанда өте аз. Оған қоса, әдетте, мұндай тұлғалар әлеуметтік және қаржылай қамтамасыз етілген, қоғамда белгілі бір беделге ие (мысалы, оппозиционерлер, қозғалыстардың көшбасшылары және т.с.с.) адамдар болып келеді. Бұл категорияға жататын тұлғаларға өзге процедура қарастырылғаны заңдылық ретінде қабылданады[4, 91б.].
1.Галенская Л.Н. Право убежища (Международно-правовые вопросы). – М.: Международные отношения, 1968. – 190с.
2.Всеобщая Декларация прав человека от 10.12.1948 года // Сборник международных документов и законодательства Республики Казахстан по правам человека. – Алматы,2009. – 180с.
3. Декларация о территориальном убежище 1967 года. // Сборник документов. – М.: «Юридическая литература», 1990. – 485с.
4.Федотов Я.Д. Определение понятия беженец в современном международном праве // Вестник КазНУ.Серия МО и МП. – 2007. - №1(27)
5.Ушаков Н.А.Право убежища:автореферат на соискание ученой степени к.ю.н:.М.,1950. – 22с.
6.Зливко А.П. Конституционно-правовое регулирование предоставления убежища в странах Западной Европы (Сравнительно-правовой анализ). – М.,2004. – 165с.
7. Гудвин-Гил Гай С. Статус беженца в Международном праве. - М.,1997. -415с.
8.Лазарев Л.В. Иностранные граждане (правовые положения). – М.,1992. -196с.
9.Игнатенко Г.В. Международное право. – М.: «Норма»,1999. – 584с.
10.Игнатенко Г.В., Туинов О.И. Международное право. – М.: «Норма», 2007. – 618с.
11.Колосов Ю.М., Кузнецов В.И. Международное право. – М.: «Международные отношения», 2005. – 793с.
12.Бекяшев К.А. Международное публичное право. – М.: «Проспект», 2008. -770с.
13.Шаргородский М.Д. Уголовный закон. – М.,1984.- 265с.
14.Каламкарян Р.А., Мигачев Ю.И. Международное право. Курс лекций. – М., 2006. – 411с.
15. Матузов Н.И. Конституционный статус личности в СССР. – М.,1980. -
16. Ерджанов Т.К. Международное публичное право: учеб. – Алматы: ТОО «АВК», 2006. – 911с.
17. Құлжабаева Ж.О. Халықаралық жария құқық. – Алматы, 2003. – 384б.
18.Сарсембаев М.А. Международное право. Особенная часть. – Алматы: Институт международного права и международного бизнеса «Данекер», 1999. -284с.
19.Протокол о статусе беженцев 1967 года // Сборник документов по международному праву,Том III. – Алматы,1999. – 324с.
20.Выступление Президента РК на заседании расширенной коллегии Генеральной Прокуратуры Республики Казахстан (28.01.2008) // http: // www.akorda.kz
21. Ивашкина Е.А. История России, Том I. – М.,1995. – 439c.
22. Ибрашев Ж.У. История международных отношений и внешней политики (Часть І). – Алматы: «Қазақ Университеті», 1998. -243c.
23. 1918 жылғы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің баспана құқығы туралы Декреті //http: // www.pravoteka.ru
24. Конституция СССР 1936 года // http: // www.constitution.mvk.ru
25. Конституция Украинской ССР 1919 года // http: //www.dic.academic.ru
26. Чибиряева С.А.История государства и права России. – М.,1998. – 321c.
27. Конституция Португалии 1976 года //http: // www.constitution.garant.ru
28. Конституция Италии 1947 года // http: // www.italyproject.ru
29. Конституция Туниса 1959 года // http: // www.constitution.mvk.ru
30. Конституция Сирии 1973 года // http: // www.parliament.gov.sy
31.1978 жылғы Испания Корольдігінің Конституциясы // http: // www.constitution.mvk.ru
32. Конституция Франции 1958 года // http: // www.constitution.mvk.ru
33. 1996 жылғы Украина Конституциясы // http: // www.constitution.mvk.ru
34. 1995 жылғы Грузия Конституциясы // http: // www.parliament.qe
35. Конституция Болгария 1971 года// http: // www.parliament.bq
36. Конституция Польши 1997 года // http: // www.senat.gov.pl
37. Закон РК от 19 июня 1995 года «О правовом положении иностранных граждан в Республике Казахстан».Сборник нормативных правовых актов. - Алматы: ЮРИСТ,2009. – 124c.
38. 15.06.1996 жылғы «Қазақстан Республикасында шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ тұлғаларды саяси баспанамен қамтамасыз ету тәртібі туралы» ҚР Президентінің Жарлығы // http: // www.akorda.kz
39.Инструкция о порядке рассмотрения органами внутренних дел материалов, связанных с предоставлением политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства от 30.01.1997 года // http: // www.mfa.kz
40. Закон Республики Армения о политическом убежище от 26.09.2001// http: // www.consultant.ru
41. Гаванская Конвенция о дипломатических чиновниках 1928 года// http: // www.intlaw-rudn.ru
42. Алдабек Н.Ә. Қытай тарихы. – Алматы: «Қазақ Университеті», 2007. – 310б.
43.14.01.1927 жылғы «КСРО территориясындағы шет мемлекеттердің дипломатиялық және консулдық өкілдіктері туралы» Ереже// http: // www.consultant.ru
44.Венская Конвенция о дипломатических сношениях от 18.04.1961 года. // Сборник международных документов по международному праву,Том II. – Алматы,1998. – С.562
45.Венская Конвенция о консульских сношениях от 24.04.1963 года. //Сборник документов по международному праву,Том II. – Алматы,1998. – С.562
46.Конвенция о статусе беженцев 1951 года // Сборник документов по международному праву, Том III. – Алматы,1999. – С.324
47. Конституция Российской Федерации 1993 года// http: // www.constitution.ru
48.Федеральный Закон РФ «О гражданстве Российской Федерации» от 8.11.1991 года // http: // www.mid.ru
49. Устав ООН (от 26 июня 1945 г.). // Дипломатическая служба Республики Казахстан / Под общей ред. К.К. Токаева. – Алматы, 2005. – 560с.
50. 14.12. 1960 жылғы колониалды елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы БҰҰ Декларациясы // http: // www.un.org
51. Конституция СССР 1936 года // http: // www.constitution.mvk.ru
52.Устав международного военного Трибунала для суда и наказания главных военных преступников европейских стран оси от 8.08.1945 года //http: // www.urlit.ru
53.Статут международного Суда от 1.07.2002 года // Действующее международное право, Том І. – М.,2002. - 417с.
54.Конвенция ОАЕ о специальных аспектах проблем беженцев 1969 года //http: // www.urlit.ru
55.1984 жылғы босқындар туралы Картахен Декларациясы // http: // www.unhcr.ru
56. Федотов Я.Д. Общая характеристика и правовой анализ Конвенции о статусе беженцев // Вестник КазНУ. – 2006. - №2(22) – С.53
57.Пакт о гражданских и политических правах 1966 года // Сборник международных документов и законодательства Республики Казахстан по правам человека. – Алматы,2009. – С.180
58.Пакт об экономических, социальных и культурных правах 1966 года// Сборник международных документов и законодательства Республики Казахстан по правам человека. – Алматы,2009. – С.180
59. 1968 жылғы әскери қылмыстар мен адамзатқа қарсы қылмыстарға қатысты ескіру мерзімін қолданбау туралы Конвенция // http: // www.pravo.vuzlib.net
60. 1945 жылғы Нюрнберг Трибуналының Жарғысы // http: // www.urist.ru
61.Дублинская Конвенция 1990 года, определяющая государство, ответственное за рассмотрение ходатайств о предоставлении убежища поданных в одном из государств-членов Европейского Сообщества //http: // www.pravo.vuzlib.net
62. Қазақстан Республикасының «Босқындар туралы» 04.12.2009 жылғы Заңы // http: //www.parlam.kz
63. Указ Президента РФ об утвердении положения о порядке предоставления Российской Федерацией политического убежища от 01.12.2003 //http: // www.urist.ru
64.Африканская Хартия прав человека и народов от 26.06.1981 года // http: // www.pavlodar.com
65. 1889 жылғы қылмыстық құқық бойынша Монтевидео Келісімі //http: // www.juristlib.ru
66. 1957 жылғы қылмыскерлерді ұстап беру туралы Еуропалық Конвенция // http: // www.lawmix.ru
2.Всеобщая Декларация прав человека от 10.12.1948 года // Сборник международных документов и законодательства Республики Казахстан по правам человека. – Алматы,2009. – 180с.
3. Декларация о территориальном убежище 1967 года. // Сборник документов. – М.: «Юридическая литература», 1990. – 485с.
4.Федотов Я.Д. Определение понятия беженец в современном международном праве // Вестник КазНУ.Серия МО и МП. – 2007. - №1(27)
5.Ушаков Н.А.Право убежища:автореферат на соискание ученой степени к.ю.н:.М.,1950. – 22с.
6.Зливко А.П. Конституционно-правовое регулирование предоставления убежища в странах Западной Европы (Сравнительно-правовой анализ). – М.,2004. – 165с.
7. Гудвин-Гил Гай С. Статус беженца в Международном праве. - М.,1997. -415с.
8.Лазарев Л.В. Иностранные граждане (правовые положения). – М.,1992. -196с.
9.Игнатенко Г.В. Международное право. – М.: «Норма»,1999. – 584с.
10.Игнатенко Г.В., Туинов О.И. Международное право. – М.: «Норма», 2007. – 618с.
11.Колосов Ю.М., Кузнецов В.И. Международное право. – М.: «Международные отношения», 2005. – 793с.
12.Бекяшев К.А. Международное публичное право. – М.: «Проспект», 2008. -770с.
13.Шаргородский М.Д. Уголовный закон. – М.,1984.- 265с.
14.Каламкарян Р.А., Мигачев Ю.И. Международное право. Курс лекций. – М., 2006. – 411с.
15. Матузов Н.И. Конституционный статус личности в СССР. – М.,1980. -
16. Ерджанов Т.К. Международное публичное право: учеб. – Алматы: ТОО «АВК», 2006. – 911с.
17. Құлжабаева Ж.О. Халықаралық жария құқық. – Алматы, 2003. – 384б.
18.Сарсембаев М.А. Международное право. Особенная часть. – Алматы: Институт международного права и международного бизнеса «Данекер», 1999. -284с.
19.Протокол о статусе беженцев 1967 года // Сборник документов по международному праву,Том III. – Алматы,1999. – 324с.
20.Выступление Президента РК на заседании расширенной коллегии Генеральной Прокуратуры Республики Казахстан (28.01.2008) // http: // www.akorda.kz
21. Ивашкина Е.А. История России, Том I. – М.,1995. – 439c.
22. Ибрашев Ж.У. История международных отношений и внешней политики (Часть І). – Алматы: «Қазақ Университеті», 1998. -243c.
23. 1918 жылғы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің баспана құқығы туралы Декреті //http: // www.pravoteka.ru
24. Конституция СССР 1936 года // http: // www.constitution.mvk.ru
25. Конституция Украинской ССР 1919 года // http: //www.dic.academic.ru
26. Чибиряева С.А.История государства и права России. – М.,1998. – 321c.
27. Конституция Португалии 1976 года //http: // www.constitution.garant.ru
28. Конституция Италии 1947 года // http: // www.italyproject.ru
29. Конституция Туниса 1959 года // http: // www.constitution.mvk.ru
30. Конституция Сирии 1973 года // http: // www.parliament.gov.sy
31.1978 жылғы Испания Корольдігінің Конституциясы // http: // www.constitution.mvk.ru
32. Конституция Франции 1958 года // http: // www.constitution.mvk.ru
33. 1996 жылғы Украина Конституциясы // http: // www.constitution.mvk.ru
34. 1995 жылғы Грузия Конституциясы // http: // www.parliament.qe
35. Конституция Болгария 1971 года// http: // www.parliament.bq
36. Конституция Польши 1997 года // http: // www.senat.gov.pl
37. Закон РК от 19 июня 1995 года «О правовом положении иностранных граждан в Республике Казахстан».Сборник нормативных правовых актов. - Алматы: ЮРИСТ,2009. – 124c.
38. 15.06.1996 жылғы «Қазақстан Республикасында шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ тұлғаларды саяси баспанамен қамтамасыз ету тәртібі туралы» ҚР Президентінің Жарлығы // http: // www.akorda.kz
39.Инструкция о порядке рассмотрения органами внутренних дел материалов, связанных с предоставлением политического убежища иностранным гражданам и лицам без гражданства от 30.01.1997 года // http: // www.mfa.kz
40. Закон Республики Армения о политическом убежище от 26.09.2001// http: // www.consultant.ru
41. Гаванская Конвенция о дипломатических чиновниках 1928 года// http: // www.intlaw-rudn.ru
42. Алдабек Н.Ә. Қытай тарихы. – Алматы: «Қазақ Университеті», 2007. – 310б.
43.14.01.1927 жылғы «КСРО территориясындағы шет мемлекеттердің дипломатиялық және консулдық өкілдіктері туралы» Ереже// http: // www.consultant.ru
44.Венская Конвенция о дипломатических сношениях от 18.04.1961 года. // Сборник международных документов по международному праву,Том II. – Алматы,1998. – С.562
45.Венская Конвенция о консульских сношениях от 24.04.1963 года. //Сборник документов по международному праву,Том II. – Алматы,1998. – С.562
46.Конвенция о статусе беженцев 1951 года // Сборник документов по международному праву, Том III. – Алматы,1999. – С.324
47. Конституция Российской Федерации 1993 года// http: // www.constitution.ru
48.Федеральный Закон РФ «О гражданстве Российской Федерации» от 8.11.1991 года // http: // www.mid.ru
49. Устав ООН (от 26 июня 1945 г.). // Дипломатическая служба Республики Казахстан / Под общей ред. К.К. Токаева. – Алматы, 2005. – 560с.
50. 14.12. 1960 жылғы колониалды елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы БҰҰ Декларациясы // http: // www.un.org
51. Конституция СССР 1936 года // http: // www.constitution.mvk.ru
52.Устав международного военного Трибунала для суда и наказания главных военных преступников европейских стран оси от 8.08.1945 года //http: // www.urlit.ru
53.Статут международного Суда от 1.07.2002 года // Действующее международное право, Том І. – М.,2002. - 417с.
54.Конвенция ОАЕ о специальных аспектах проблем беженцев 1969 года //http: // www.urlit.ru
55.1984 жылғы босқындар туралы Картахен Декларациясы // http: // www.unhcr.ru
56. Федотов Я.Д. Общая характеристика и правовой анализ Конвенции о статусе беженцев // Вестник КазНУ. – 2006. - №2(22) – С.53
57.Пакт о гражданских и политических правах 1966 года // Сборник международных документов и законодательства Республики Казахстан по правам человека. – Алматы,2009. – С.180
58.Пакт об экономических, социальных и культурных правах 1966 года// Сборник международных документов и законодательства Республики Казахстан по правам человека. – Алматы,2009. – С.180
59. 1968 жылғы әскери қылмыстар мен адамзатқа қарсы қылмыстарға қатысты ескіру мерзімін қолданбау туралы Конвенция // http: // www.pravo.vuzlib.net
60. 1945 жылғы Нюрнберг Трибуналының Жарғысы // http: // www.urist.ru
61.Дублинская Конвенция 1990 года, определяющая государство, ответственное за рассмотрение ходатайств о предоставлении убежища поданных в одном из государств-членов Европейского Сообщества //http: // www.pravo.vuzlib.net
62. Қазақстан Республикасының «Босқындар туралы» 04.12.2009 жылғы Заңы // http: //www.parlam.kz
63. Указ Президента РФ об утвердении положения о порядке предоставления Российской Федерацией политического убежища от 01.12.2003 //http: // www.urist.ru
64.Африканская Хартия прав человека и народов от 26.06.1981 года // http: // www.pavlodar.com
65. 1889 жылғы қылмыстық құқық бойынша Монтевидео Келісімі //http: // www.juristlib.ru
66. 1957 жылғы қылмыскерлерді ұстап беру туралы Еуропалық Конвенция // http: // www.lawmix.ru
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 107 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық құқық кафедрасы
Диплом (Бітіру) жұмысы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЯСИ БАСПАНА БЕРІЛГЕН ШЕТЕЛ ТҰЛҒАЛАРЫНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Орындаған 4-курс студенті _________________ Аширбекова Шолпан
Ғылыми жетекші _________________ Л.Б. Нысанбекова
аға оқытушы (қолы, күні)
Норма бақылаушы _________________ Е.Б. Ахметов
халықаралық құқық магистрі (қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді _________________ С.Ж. Айдарбаев
з.ғ.к., доцент (қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 БАСПАНА БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Баспана құқығының даму тарихы
8
2. Баспана түсінігі және оның түрлері
12
3. Баспана берудің негізгі шарттары және заңды негіздері
21
2 САЯСИ БАСПАНА БЕРУДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Саяси баспана беруді реттейтін халықаралық құжаттар
28
2.2 Саяси баспана беру бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасының
нормалары
35
3 САЯСИ БАСПАНА БЕРІЛГЕН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ САЯСИ БАСПАНА
БЕРУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ
3.1 Саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық жағдайы
44
3.2 Саяси баспана берудің халықаралық құқықтық салдары
48
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық құқықтың даму
тенденциясы артты және адам құқықтарын қорғау маңызды орынға ие бола
бастады. Мұндай маңызды институттардың бірі – баспана құқығы.
Баспана құқығы институты ауыр әрі күрделі жолды өткерді. Бастауын
Ежелге Грекия, Рим мемлекеттерінен алатын бұл институттың қалыптасуы ұзақ
болды. Қоғамның өзгеруіне байланысты уақыт өте келе баспана құқығының да
мәні өзгерді.
Ресейде буржуазды-демократиялық революциялар кезеңінде пайда болған,
саяси эмигранттарға берілетін баспана құқығы марксизм-ленинизм идеялары
үшін күрескен жұмысшы тапқа берілді.
В.И.Ленин де патша үкіметімен қудаланып ұзақ уақыт бойы эмиграцияда
жүрді. Нәтижесінде В.И. Лениннің тапсырмасымен 1918 жылғы РСФСР
Конституциясына баспана құқығы туралы бап енгізілді.Саяси эмигранттарға
көмек ұйымдастыруды халықаралық коммунистік қозғалыстардың қайраткерлері
К. Цеткин, Г. Димитров жүзеге асырды[1, 5б.].
Қазіргі кезде баспана құқығы көптеген демократиялық мемлекеттердің
конституцияларында көрініс тапқан.ХХ ғасырда бұл құқық халықаралық құқықтың
жалпыға танылған ережесі ретінде қалыптасып, 1948 жылғы Адам құқықтарының
Жалпыға бірдей Декларациясында[2] және 1967 жылғы территориялық баспана
туралы БҰҰ Декларациясында бекітілген [3].
КСРО ыдыраған соң, Қазақстан мен Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының
(әрі қарай-ТМД) өзге елдерінде көші-қон процесі дами бастады. Мұндай
жағдайда босқындар мен өзге де баспана іздеп жүрген тұлғалар мәселесі
өзекті бола бастады.Отандық және шетел әдебиеттерінде, халықаралық
құжаттарда баспана құқығына көптеген анықтамалар беріліп, зерттеулер
жүргізіле бастады.
Тақырыптың өзектілігі – саяси баспана алған тұлғаның құқықтық
жағдайы түрлі мемлекеттердің азаматтары арасындағы байланыстардың дамуы
мен әр саладағы ынтымақтастықтың дамуы жағдайында тек халықаралық құқық
тұрғысынан емес, сондай-ақ, ұлттық заңнама тұрғысынан ғылыми зерттеуді
қажет етеді.
Саяси баспана құқығы – бұл адамның өзге елдерде қудаланудан баспана
іздеу және оны пайдалану құқығы,сондай-ақ өзге елде саяси себептер бойынша
қудаланған тұлғаға мемлекеттің өз территориясына ену және онда тұруға
рұқсат беру құқығы. Бұл халықаралық-құқықтық институт өзінің мазмұны және
заңи салдары бойынша босқындар институтынан айырмашылығы бар екенін байқау
қиын емес. Өз мемлекеттерінде саяси себептер бойынша қудалауға ұшыраған
саяси баспана іздеуші тұлғалар босқындармен салыстырғанда өте аз. Оған
қоса, әдетте, мұндай тұлғалар әлеуметтік және қаржылай қамтамасыз етілген,
қоғамда белгілі бір беделге ие (мысалы, оппозиционерлер, қозғалыстардың
көшбасшылары және т.с.с.) адамдар болып келеді. Бұл категорияға жататын
тұлғаларға өзге процедура қарастырылғаны заңдылық ретінде қабылданады[4,
91б.].
Біздің елімізде саяси баспана беру мәселесі қандай деңгейде?
Қазақстан Республикасының (әрі қарай -ҚР) журналистері, саясаткерлер,
оппозиция өкілдері және өзге де тұлғалар шет мемлекеттерден саяси баспана
сұрағаны туралы жиі болмаса да хабардар болып тұрамыз, алайда ҚР шет
мемлекеттің азаматтарына баспана бергендігі туралы ешқашан естіген емеспіз.
ҚР-да саяси босқындардың болмауының негізгі себебі –тиісті заңның
болмауы. Мұндай заң Кеңес Одағы кезінде де болмаған, бірақ КСРО-да саяси
босқындар болды. Мысалы, Чилидің Бас Хатшысы Луис Корваланға ресми түрде
баспана берілген болатын.Алайда бұл мәселені заң емес, саяси бюро шешкен,
яғни шешім заңды түрде емес, саяси негізде қабылданған.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес, баспана өз елінде идеологиялық, саяси
және діни көзқарасы үшін қудаланған тұлғаларға беріледі. Әрине, елімізде
саяси баспана туралы заң жоқ, бірақ саяси баспана құқығы бар және ол ҚР
Конституциясында бекітілген.
Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде
халықаралық құқық нормаларының және жалпыға танылған қағидаларының
Конституцияда бекітілуі және мемлекетіміздің адамның құқықтары мен
бостандықтарын халықаралық-құқықтық қорғау механизміне енуі елімізде
саяси баспана институтының құрылуына себепкер болды.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы беделі жыл сайын өсіп
келеді, еліміз экономикалық және саяси тұрғыдан қызығушылық тудырады,
алайда, елімізде саяси баспана беру бойынша заңнама әлі де жетілмеген.
Саяси баспана беру механизмінде Сыртқы істер министрлігі, Ішкі Істер
министрлігі және көші-қон қызметі дұрыс қызмет атқаруы шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға ҚР территориясында саяси баспанаға ие болуға
мүмкіндікті қамтамасыз етеді. Саяси баспана беру мәселесі тек
халықаралық құқық шеңберінде ғана қарастырылып келді, ал Қазақстан
Республикасында конституциялық-құқықтық деңгейдегі зерттеулер әлі күнге
дейін жасалмаған.
Зерттеудің теоретикалық, тәжірибелік және методологиялық негіздері.
Кеңестік халықаралық-құқықтық әдебиеттерде аталған тақырыпқа байланысты
бірнеше еңбектер жазылды:1940 жылы –Д.Б. Левин, 1950-1952жж.-Н.А. Ушаков
және Е.А. Шибаева,1968 жылы- Л.Н. Галенская және т.б. Еуропалық авторлар
баспана құқығын зерттеуді кең қарастырды. Жеке мақалалармен қатар, көптеген
монографиялар (М. Гарсиа-Мора, Л. Болеста-Кожебродокий және т.б) жарық
көрді[1, 6б.].Бұл еңбектер баспана берудің негізгі мәселелерін ғана емес,
аталған институттың теоретикалық негізін де қарастырды.Алайда аталған
еңбектерде баспана құқығы институты толық қамтылмаған және бүгінгі күннің
талабына сәйкес келмейді.
Баспана құқығына қатысты қабылданған халықаралық-құқықтық құжаттар
және қазіргі кезде туындап жатқан қоғамдық қатынастар баспана құқығы
институтын тереңірек зерттеуді талап етеді. Халықаралық және ішкі
мемлекеттік құқықтың салыстырмалы анализі аталған қоғамдық қатынастар
саласындағы ішкіқұқықтық нормаларды жетілдіруді қажет екендігін
көрсетеді.
Бітіру жұмысын жазу барысында автор кеңестік авторлардың және құқық
теоретиктерінің еңбектеріне сүйенеді: Н.А. Ушаков[5],А.П. Зливко[6],
Л.Н. Галенская[1], Гудвин-Гилл Гай С[7], Л.В. Лазарев[8], Г.В.
Игнатенко[9], О.И. Туинов[10], Ю.М. Колосов, В.И. Кузнецов[11], К.А.
Бекяшев[12], М.Д. Шаргородский[13], Р.А. Каламкарян, Ю.И. Мигачев
[14], Н.И. Матузов[15] және т.б.
Қазақстандық заң ғылымында саяси баспана берілген тұлғалардың
жағдайын реттеудің халықаралық-құқықтық мәселелеріне қатысты зерттеулер
мен еңбектер жоқтың қасы. Бұл институттың кейбір мәселелері
Т.К Ерджановтың[16], Ж.О. Құлжабаеваның[17], М.А. Сарсембаевтың [18]
ғылыми және ғылыми-методологиялық еңбектерінде қарастырылған.
Бітіру жұмысының заңнамалық негіздері ретінде – Қазақстан
Республикасының Конституциясы,ҚР-ның саяси баспана беру саласындағы
нормативтік-құқықтық актілері,шет мемлекеттердің нормативтік-құқықтық
актілері, баспана беру мәселелерін реттейтін халықаралық шарттар мен
конвенциялар табылады.
Деректердің келесі тобын зерттеу жұмысының тақырыбына тікелей
байланысты мәселелерді қамтушы бұқаралық ақпарат құралдарының, мерзімдік
басылымдардың және ақпарат агенттіктерінің материалдары құрайды.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу кешенді сипатта
болғандықтан жалпы зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда:
- Эмпирикалық зерттеу әдістері (байқау, салыстыру);
- Эмпирикалы-теориялық әдістері (талдау және синтез,индукция және
дедукция, тарихи әдіс)
Бітіру жұмысының объектісі болып - саяси баспанаға мүдделі тұлғалар
мен оны беруші мемлекет арасындағы қатынастар табылады.
Зерттеу пәні ретінде – Қазақстан Республикасында баспана құқығының
жүзеге асуы және оған ие болған тұлғалардың құқықтық жағдайы қарастырылады.
Бітіру жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы саяси баспана
құқығының негізгі белгілерін ашып көрсету және оның нормативтік-құқықтық
бекітілуі бойынша ұсыныстар енгізу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
• Саяси баспана құқығының әлеуметтік табиғатын анықтау;
• Саяси баспана құқығының түсінігі мен мазмұнына сипаттама беру;
• Саяси баспана құқығының Қазақстан Республикасындағы конституциялық
негізі мен халықаралық-құқықтық алғышарттарына сараптама жасау;
• Саяси баспана құқығының жүзеге асу механизмін көрсету;
• Саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық жағдайын қарастыру;
Қорғауға шығарылатын ережелер:
• Қазақстан Республикасының саяси баспана құқығына қатысты ішкі
құқықтық базасын талдау әрі сараптау аталған салада заңнаманы одан
әрі дамыту мен жетілдіруді қажет ететіндігін көрсетті.Сондай-ақ,
Қазақстанда саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық статусы мен
оларға берілетін кепілдіктерді бекітетін нормативтік-құқықтық акт
қабылданбаған, яғни баспана құқығын жүзеге асырудың өзіндік
проблемалары бар.Елімізде саяси баспана құқығының жүзеге асу
механизмі мен тәртібі қарастырылғанымен, оның нормативтік-құқықтық
негізінің дамуына байланысты нақты ұсыныстар жоқ. Осыны ескере
отырып, шетел тұлғаларына саяси баспана беру туралы арнайы заң
қабылдау қажет. Баспана құқығы институтының нормативтік-құқықтық
базасын жетілдіру үшін өзге дамыған мемлекеттердің тәжірибелерін жан-
жақты зерттеуді дамыту қажет.
• Саяси баспана берілген тұлғаның құқықтық жағдайы халықаралық құқық
тұрғысынан реттеуді және ғылыми зерттеуді қажет етеді.Баспана
құқығы тек ішкі мемлекеттік құқықтың институты ғана емес,халықаралық-
құқықтық нормалардың жиынтығын білдіретін халықаралық жария
құқықтың бір саласы болып табылады. Бұл ретте халықаралық құқық пен
ұлттық құқықтың өзара байланысын ескерген жөн.Себебі баспана
институтын реттеу саласы өте күрделі. Реттеудің халықаралық-құқықтық
жүйесіне тек нормашығармашылық емес, сондай-ақ,ішкі заңнамадағы
нормаларды имплементациялау кіреді және халықаралық құқықтың
әсерлілігі осыған тікелей байланысты болады.
1967 жылғы босқындардың статусына қатысты Хаттама тек босқын сөзіне
анықтама берумен шектелсе[19], баспана беру институты ешбір әмбебап
сипаттағы халықаралық құжатта көрсетілмеген. Алайда аймақтық дәрежеде
белгілі бір прогресс бар екендігін атап өткен жөн. Саяси баспана беру
мәселесін реттейтін халықаралық әмбебап құжаттың болмауы да аталған
институтты халықаралық құқық тұрғысынан реттеуде қиындық тудыратыны рас.
• Әрбір адамның қудалаудан баспана іздеуге және баспана құқығын
пайдалануға құқылы екендігі айқын. Бұл тұста коллизиялық мәселе
пайда болады – баспана мәселесін қарастырғанда адамның құқығы
маңызды ма, әлде мемлекеттің құқығы ма? Қазақстан Республикасы
демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекет екенін ескеретін
болсақ, мемлекетімізде заң ең жоғарғы күшке ие, яғни адам
құқықтары мемлекет құқықтарынан жоғары тұруы тиіс. Ал мемлекеттің
міндеті –адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету,
яғни баспана беру мемлекеттің құқығы әрі міндеті болып
табылады. Тіпті, Гуго Гроций XVII ғасырда баспана құқығы
мемлекеттердің құқығы ғана емес, міндеті екендігін көрсеткен.
Алайда шетелдік тұлғаға баспана беру – мемлекеттің егемендік құқығы.
• ҚР Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады.Сондай-ақ, халықаралық
қауымдастықтың теңқұқылы мүшесі бола отырып, халықаралық құқықтың
жалпыға танылған барлық актілеріне қосылды.Алайда біз ешбір мемлекет
пен тұлғаға ҚР Конституциясы мен заңдарында бекітілген адам
құқықтарына қол сұғуға және мемлекетіміздің беделін түсіретін іс-
әрекет жасауға жол бермеуіміз қажет[20]. Осы тұста баспананы
пайдаланатын тұлғалардың шеңберін анықтау өте маңызды мәселе
болып табылады. Әр мемлекетте баспана берілетін тұлғалар шеңбері әр
түрлі және ол әр елдің ұлттық заңнамасымен анықталады, бірақ
халықаралық конвенцияларға сәйкес,халықаралық қылмыс жасаған
тұлғаларға саяси баспана берілмейді және олар халықаралық қылмыскер
ретінде шығу еліне ұстап берілуі тиіс.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы - теоретикалық
ережелер мен қорытындылар, тәжірибелік ұсыныстар халықаралық жария құқықтың
тиісті бөлімін оқыту кезінде,жоғарғы оқу орындарында оқу курстарын
жасауда,баспана құқығы саласындағы заңнаманы жетілдіру ісінде және т.с.с.
қолданылуы мүмкін.
Бітіру жұмысының құрылымы тақырыптың мазмұны мен зерттеу
міндеттерімен анықталған.Жұмыс бекітілген көлемде жасалынған және
кіріспеден,үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.Жалпы көлемі компьютермен басылған 60 бетті құрайды.
1 БАСПАНА БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Баспана құқығының даму тарихы
Баспана институтының қалыптасуы ұзақ әрі күрделі болды.
Баспана институты ежелгі әлем мемлекеттерінің барлығында – Ассирия,
Вавилон, Үндістан, Қытай, Палестина, Персия, Грекия, Рим, Ежелгі Русь
мемлекеттерінде болған. Бұл кезеңде баспана мәселелері негізінен
ішкімемлекеттік құқықпен және дін канондарымен реттелінді [1, 24б.].
Баспана құқығы Ежелгі Африка, Грекия, Рим,Шығыс мемлекеттеріне танымал
болды.Құлиеленушілік және феодализм кезеңінде баспана құқығы
ішкімемлекеттік құқық институты ретінде қарастырылды және діни сипатта
болды.
Қудаланушы тұлғаларға баспана қасиетті храмдарда берілді. Мысалы,
б.з.д. Х ғасырда Палестинада баспана иерусалимдік храмдарда берілді.Тұлға,
өзі іздеген қорғанысқа ие болу үшін храмның алтарына барып, құрбандыққа
шалынған малдың мүйізінен ұстауы керек болған. Б.з.д. Х ғ. Иерусалим
қаласында тек абайсызда кісі өлтірген тұлғалар ғана баспанаға ие болған.
Ежелгі Палестинада құлдар, шетелдіктер және борышқорларға баспана
берілмеді.
Грекия қалаларында баспана орындары ретінде түрлі құдайлардың
храмдары, олардың мүсіндері, алтарьлар,храмдардың айналасы саналды. Баспана
орындарының кейбіреулері барлық қудаланушы тұлғаларға арналса, өзгелері тек
белгілі бір категорияға жататын тұлғаларға берілді.
Соғыс кезінде храмдарға қол сұғылмады, олар бейбіт халық үшін баспана
қызметін атқарады. Храмдардың қолсұғылмаушылығына спорттық ойындар кезінде
де кепілдік берілген.
Құлдар тек Афины қаласында баспанаға ие болған, олар Тезея және Диана
храмдарын тасалайтын. Бірақ бұл тек соттық талқылауға құқық беретін.Сот
мәжілісінде құл өзінің қожайыны оған қатал қарағанын дәлелдеуі тиіс еді.
Егер қатал қарау фактісі дәлелденсе, онда құл жаңа қожайынға сатылған, ал
күңдер Диана храмында қызмет етуге қалдырылған, яғни мұндай баспана құлдар
мен күңдерді құлдықтан құтқармайтын.
Ежелгі Римде баспана ретінде Диана, Юпитер, Ромул және т.б храмдар
қарастырылған. Империя кезінде император ескерткіші қасында қорғанысқа ие
болу мүмкіндігі болған.
Бұл кезеңде баспананың қасиетті орындарда берілуінің мәні келесідей
болды: біріншіден, адамдар құдайлардың күшіне және құдыретіне сенді,
екіншіден, мемлекет пен шіркеудің мүдделерінің тоғысуы, яғни мемлекет дін
арқылы өз тәртібін орнатса, өз кезегінде мемлекет шіркеуге қолдау көрсетіп
отырды. Ежелгі Римде император ескерткіштері мен мүсіндері орналасқан
орындар қасиетті деп жарияланып, бұл орындарда қудаланған тұлғаларға
баспана берілді. Бұл іс-әрекет император билігінің нығаюына ықпал етті,
себебі императордың халық алдындағы беделін көтерді.Сонымен қатар, мемлекет
шіркеудің қарапайым халыққа әсерін күшейтуге мүдделі болды, яғни діни
баспана құқығы билік басындағыларға ыңғайлы кездерде ғана беріліп отырды,
себебі храмдар мен өзге де баспаналардың қасиеттілігі тиісті тұлғаларды
жазаға тарту кезінде мемлекетке кедергі келтірмеді.
Құл иеленушілік кезеңінде территориялық баспана құқығы да
болған.Территориялық баспана құқығының шығу тегі діни баспанадан
өзгеше.Оның негізі түрлі дербес мемлекеттердің болуы. Ежелгі мемлекеттерде
баспана саяси және өзге де қылмыстар жасаған тұлғаларға берілді, алайда
екі ел арасындағы қатынастар жоғары деңгейде болса, әдетте, аталған
тұлғалар еліне қайтарылатын болған. Күш көрсету арқылы тұлғаны беру жиі
кездеседі.
Территориялық баспана құқығы ежелгі Үндістан халықтарына да мәлім
болған. Баспанаға мұқтаж адамға оны беруден бас тарту Үндістанда төмен
бағаланды. Территориялық баспана құқығы ежелгі Мысыр мемлекетінде де
пайдаланылды, сондай-ақ, бұл құқық Ежелгі Грекияда да берілді, мысалы,
Афины барлық қудаланушыларға баспана ұсынған,сонымен қатар, баспана құқығын
кең қолданған танымал қалалардың бірі – Теас қаласы. Грек қала-
мемлекеттері өзге мемлекеттермен баспана мәселесі және қылмыскерлерді
ұстап беру туралы көптеген келісімдер жасаған. Олардың ең алғашқылары
б.з.д. 1496ж. жасалған[7, 210-211б].
Ежелгі Русьте ХІІ-ХІV ғасырларда діни баспана құқығы ретінде Русьтің
негізгі саяси орталықтары – Киев пен Новгородта қолданылды. Діни баспанамен
қатар, ақсүйектік (светское) баспана болды, мұндай баспана ретінде
әкімшілік ғимараттары пайдаланылды. Атап айтқанда, Ярослав дворы –
Новгородтың мемлекеттік билігінің негізгі орталығы – баспана ретінде
танылды. Бұл тектес баспаналар өзге қалаларда тіркелмегендіктен, аталған
баспана діни сипатта болған және шіркеу нормаларымен реттелінген деген
болжам бар.
Баспана объектісі храмдар, шіркеулер, епископ аулалары болды.
Мысалы, 1240жылы Бату әскері Киевке шабуыл жасаған кезде адамдар Ұлы
Владимир салдырған Десятинная шіркеуіне тасалаған болатын. Халық, жау
әскері шіркеуді құрметтеп, оларға тиіспейтін болар деп болжаған, алайда
монғол-татарлар шіркеуден баспана іздегендерді де аяған жоқ. Римді құлату
кезінде варварлар, соғыс әдет-ғұрыптары мен ережелеріне қарамастан
қасиетті орындарда тасалаған тұрғындарға күш қолданбаған.
Русьтағы баспана құқығының ерекшелігі, бұл құқық ешбір заңда
құжатта көрсетілмеген және мемлекеттік билікпен реттелмеген.
Баспананың өзге бір нысаны – ақсүйектік (светское) баспана, ол
территориялық сипатта болды. Мұндай баспананың негізі ретінде жеке
мемлекеттердің қудалауға ұшыраған адамдарға қорғау беруі
қарастырылады, алайда көптеген жағдайларда мұндай тұлғаны өз еліне
қайтару күштеп жүргізілді.
Русь тарихында баспананы өз мемлекетінің билігіне қарсы шыққан
немесе өзге мемлекеттің саясатын қолдаған тұлғаларға беру жағдайлары
кездеседі. Волында Византия престолына үміткер жасырынса, Венгрияда волын
князьдары қорғауға ие болды, Черниговта – Мстиславпен қудаланған барлық
киевтіктер баспанаға ие болған[21, 152б.].
Орта ғасырларда да баспана құқығы жай құқық болып қала берді.Аталған
құқықтың болуы туралы біз тек баспана беру актілерінен біле аламыз.
Баспана қылмыскерлер мен саяси себептермен қудаланушыларға да берілді.
Олардың қабылдаушы мемлекеттегі құқықтық жағдайы анықталмаған болатын.
Бұл, өз кезегінде, феодалдарға ыңғайлы жағдайда қудаланушыларды олар
азаматтары болып табылатын шығу еліне беруге және баспана институтын саяси
мақсатта қолдануға мүмкіндік берді.
Адамдарды баспана іздеуге мәжбүрлейтін жағдайлар әр түрлі болып
келеді.Билік үшін күрес эмиграцияны тудырады. Орта ғасырларда саяси
себептер бойынша қудаланған тұлғаларды беру тәртібін реттейтін
келісімдер өте көп жасалған. Бұл кезеңде қалыптасқан үрдіс келесідей:
егер мемлекеттер арасындағы қатынастар жоғары дәрежеде болса, саяси
эмигранттар өздері азаматтары болып табылатын елге ұстап берілді, ал егер
қатынастар төмен деңгейде болса, онда саяси баспана сұраған тұлғаларды
жарқын жүзбен қарсы алып, бұл тұлғаларды сол мемлекетке қарсы құрал
ретінде қолдануға тырысты. Мысалы, 1303ж. Англия мен Франция одақтасты.
Сонымен қатар, саяси қылмыскерлерді беру туралы келісімге қол қойылды.
Алайда көп уақыт өтпей мемлекеттер арасындағы қатынастар қиындай
түсті, соның нәтижесінде қылмыскерлерді беру туралы екіжақты келісім
күшін жойды. Францияның саяси жаулары – Англияда, ал Англия жаулары –
Францияда баспанаға ие болды. Мұндай тәжірибе Еуропаның барлық елдеріне
және Ресейге де тән[1, 24 б.].
Баспана құқығы христиан, буддизм, мұсылман әлемінде де қолданылған.
Мұсылмандарда Меккедегі Кааб мешіті қасиетті орын болып саналды, оған
қоса, Меккенің барлық аймағы баспана орны болып табылды: бұл жерде
тұрған ешбір адам шабуылға ұшырамады және әр қудаланушы тұлға қорғауға
ие болды.
Буддистерде Бенарес қаласы қасиетті қала болып саналды. Буддистік
шіркеулер баспана құқығын кең пайдаланған.
XVII-XVIII ғасырларда сыртқы саясаттың жаңа қағидаларын жариялаған
Еуропадағы буржуазиялық революциялар, негізгі халықаралық-құқықтық
қағидалар мен маңызды институттарды бекітті. Осы кезеңде саяси эмигранттар
үшін баспана құқығы институты пайда бола бастады, яғни саяси баспана
құқығы қалыптаса бастады. Ең алғаш рет саяси баспана термині
Францияда 1781 жылғы Ұлттық Жиналыс (Национальное Собрание) бекіткен
Декларацияда көрсетілген. Баспана құқығы осы құқықты 1871 жылы Бельгияда
париждік коммунарларға беру үшін күрескен, адамзат тарихында белгілі
қайраткер Виктор Гюгомен де оң бағаланған[1, 25 б.].
Француз революциясы сыртқы саясаттың жаңа қағидаларын
қалыптастырды, ол негізгі институттардың пайда болуын білдірді, соның
ішінде – саяси эмигранттар үшін баспана құқығы институты.Баспана құқығы
ішкі құқықта қалыптасып, дами бастады. Француз революциясынан соң
жарияланған баспана құқығы феодализм кезеңіндегі баспана құқығынан
айырмашылығы бар.Біріншіден, ол енді саяси баспана құқығы ретінде
қарастырылды. Феодализм кезеңінде баспана саяси себептермен қудаланған
тұлғалармен қатар, өзге де қылмыскерлерге беріліп келген. Француз
революциясының заңнамалық актілері: а) баспана құқығының саяси сипатын
айқын көрсетіп берді; б) қудаланған тұлғаға баспана беру үшін жалғыз
негіз ретінде саяси себептерді бекітті. Екіншіден, феодалдық кезеңдегі
ешбір актіде мұндай нақтылық көрініс таппаған болатын[22, 99 б.].
Қазіргі кезде саяси қылмыскерлер, ұстап беру(выдача) туралы
келісімдермен берілмейді. Саяси себептермен қудаланған тұлғаларды
бермеу қағидасын бекіткен ең алғашқы келісім – 1831 жылғы франко-швед
Келісімі. Бұл құжаттан кейін осы тәріздес көптеген халықаралық
келісімдерге қол қойылды.
ХІХ ғасырдың ортасында саяси баспана құқығы халықаралық
құқықтың жалпыға танылған институты ретінде қалыптасты деуге негіз
бар. Бұл институт буржуазияның феодализмге қарсы күресетін құралы
ретінде қолданылды.
1918 жылы Бүкілресейлік Орталық Атқарушы Комитетінің Төрағасы
Я.Свердлов және Бүкілресейлік Орталық Атқарушы Комитетінің Хатшысы
В.Аванесов баспана құқығы туралы Декретке қол қойды, оған сәйкес, өз
мемлекеттерінде саяси немесе діни сипаттағы қылмысы үшін қудаланған
тұлға Ресейде баспана құқығына ие болады [23]. Декреттің мазмұнынан
келесідей қорытынды жасауға болады: Кеңестік биліктің алғашқы
жылдарында баспана саяси және діни негіздермен қудаланған тұлғаларға,
яғни саяси эмигранттарға берілді.Демек, аталған құжат баспана құқығының
саяси нысанын бекітті. Қудаланған тұлғалар баспана алу үшін Ресейге
келуге тиіс болатын. Баспана тек мемлекет территориясында беріледі және
баспананың дипломатиялық нысаны қарастырылмаған.Оған қоса, баспана алған
тұлғаларды бермеу қағидасы атап көрсетілген. РСФСР Конституциясының
21-бабында осы мазмұндас норма бекітілген болатын. 1936 жылғы КСРО
Конституциясының 129 бабы бойынша, ғылыми қызметі немесе ұлт-азаттық
күресі үшін қудаланған шетелдік тұлғаларға Кеңестік Социалистік
Республикалар Одағы баспана құқығын береді [24, 129-бап]. 1919 жылғы
Украина Социалистік Кеңестік Республикасының Конституциясында да баспана
құқығы бекітілген болатын [25, 128-бап].
РСФСР-дің 1918 жылғы Конституциясы шетелдіктерге ресейлік
азаматтардың барлық құқықтарын берді, бұл Кеңестік мемлекеттің
демократизмінің дамуының көрінісі болды [26, 5тарау].
КСРО құрылғаннан соң баспана құқығы институты жаңа серпінмен
дами бастады, соған қарамастан 1924 жылғы КСРО Конституциясында және
кеңестік республикалардың Конституцияларында баспана құқығы туралы
ереже көрініс таппады. Кеңестік заңнамада қылмыс термині кездеспейді,
яғни баспана қылмыскерлерге емес, саяси қайраткерлерге берілді.
Баспана алған тұлғалардың КСРО-дағы жағдайы қандай болды? Кеңестік
азаматтық алған тұлғалар КСРО азаматтарының барлық құқықтарын
пайдаланды, азаматтық алмаған тұлғалар шетел азаматтарының құқықтарын
пайдаланды.
ХХ ғасырда ғасырда баспана құқығы халықаралық құқықтың жалпыға
танылған ережесі ретінде қалыптасты және Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Декларациясында көрініс тапты.
Баспана туралы ережелер ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекеттердің
конституцияларында және заңдарында көрініс таба бастады. Мысалы, саяси
баспана құқығы туралы норма Португалия Конституциясының 22-бабында[27],
Италия Конституциясының 10-бабында[28], Тунис Конституциясының 17-
бабында[29], Сирия Конституциясының 13-бабында[30], Испания
Конституциясының 11-бабында[31], Франция Конституциясының преамбуласында
[32] және т.б елдердің нормативтік-құқықтық актілерінде баспана беру
принципі көрініс тапты.
Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде баспана құқығы тек
90-жылдары дәстүрлі институт сипатына енді. Шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ тұлғалардың баспана құқығы Украина [33], Грузия [34],
Болгария[35], Польша[36] Конституцияларында бекітілген.
Қазақстан Республикасының 1993 және 1995жылғы Конституциялары да
баспана құқығын бекітті. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің 1995жылғы 19 маусымдағы заң
күші бар Жарлығында да баспана құқығы көрініс тапқан[37, 3б]. Сондай-ақ, ҚР
Президенті 1996 жылдың 15 маусымында Қазақстан Республикасындағы
азаматтығы жоқ және шетел азаматтарын саяси баспанамен қамтамасыз ету
тәртібі туралы Жарлыққа қол қойды[38].Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға саяси
баспана беруге байланысты материалдарды ішкі істер органдарының қарастыру
тәртібі туралы Нұсқаулық 1997жылы 30 қаңтарда қабылданған[39].
1.2 Баспана түсінігі және оның түрлері
Баспана (asylum) терминін қолданғанда көптеген ғалымдар оның
мағынасын анықтап, толық ашып көрсетпейді. Адам құқықтары бойынша
Жалпығабірдей Декларацияда қудалаудан баспана іздеу құқығы туралы
айтылады, БҰҰ Бас Ассамблеясы баспана беруге және баспана беру қағидаларын
сақтауға шақырады; мемлекеттердің конституциялары мен заңдарында баспана
беру көзделген, бірақ мемлекеттердің мұндай актісі ешбір жерде
анықталмаған.
Баспанаға құқық түсінігі өзінің бастапқы мағынасынан одан әрі
дамып, түпкілікті өзгеріске ұшырады. Ол тек баспана орнын ғана емес,
сондай-ақ қорғауды қамтамасыз ету құқығын да білдіре бастады. 1764 жылы
заңгер Вольф қудаланушылардың жағдайына көңіл бөлген: қудаланушылар адам
болудан қалған жоқ, оларға әлемнің кез келген елінде тұру құқығы берілген.
Алайда Вольфтың өзі бұл құқықты егемендік тұрғысынан шектелетінін атап
өткен. Өз елінен қашып кеткен адамдарға жан ашырлық көрсетілуі қажет,
алайда нақты себептерге байланысты оны беруден бас тартылуы да мүмкін. Бұл
мәселені шешуде мемлекеттер мүддесі басты рөл атқарады.1908 жылы Мур
(Moore) баспана беру құқығы үкіметтің өз мүддесін және әлеуметтік
тәртіптің өкілі ретінде оның міндеттемелерін ескере отырып,жүзеге асуы
керек деп көрсеткен. Hackworth-дың пікірінше, әрбір егеменді мемлекет
өзінің ішкі саясаты және халықаралық міндеттемелеріне сәйкес босқындардың
жағдайын қарастырады[1, 24б].
М.Д.Шаргородскийдің пікірінше, Баспана құқығы – бұл бір мемлекеттің
өзге мемлекетте жасалған қылмысы үшін қудаланушы тұлғаға қылмыстық
жауаптылыққа тартпастан, өз территориясында тұру құқығын беруі [13, 15-
16 б.]. Алайда бұл анықтама баспана құқығын тар мағынада қарастырады,
шын мәнісінде ол мұнымен салыстырғанда кеңірек болуы тиіс. Біріншіден,
баспана қылмыс жасағаны үшін қудалатын тұлғалардан басқаларға да
берілуі мүмкін, бірақ баспанаға саяси емес сипаттағы қылмыс жасаған
тұлғалар үміткер бола алмайды. Екінші жағынан, ешбір қылмыс жасамаған,
алайда нәсілі, діні, азаматтығы, саяси сенім-нанымдары сияқты белгілер
бойынша қудалауға ұшыраған тұлғалар да баспана сұрау құқығына ие.
Сонымен қатар, баспана беруші мемлекеттің босқынға өз территориясында
қауіпсіз өмір сүру және оған адамның негізгі құқықтары мен бостандығына
кепілдік беру міндеттемесін атап көрсету керек.
А.П.Зливконың пікірінше, саяси баспана – халықаралық құқық пен ішкі
құқықтың институты – шетел азаматтарының (азаматтығы жоқ тұлғалардың)
және олардың отбасы мүшелерінің өз елдерінде қудалауға ұшырауынан
өзге мемлекеттердің территориясында қорғауға ие болу мүмкіндігі [6,
26 б.].
Ю.М.Колосов және В.И.Кузнецовтың редакциясымен жарық көрген
Халықаралық құқық оқулығында саяси баспана құқығы - мемлекеттің
қандай да бір тұлғаға не тұлғалар тобына өздері азаматтығы болып
табылатын немесе тұрақты тұрып жатқан мемлекеттерінде саяси себептер
бойынша қудаланудан сақтану мүмкіндігін беруі ретінде қарастырылған
[11, 194-195 б.]. Бұл анықтама жоғарыда аталған анықтамалар сияқты,
баспана берген мемлекет тұлғаның қауіпсіздігіне де кепілдік береді
дегенді білдірмейді. Шетелдік азаматқа өзге мемлекеттердің юрисдикциясынан
қорғауды ұсынуы – баспана институтының негізін құрайды. Қорғауды ұсыну
кезінде халықаралық және ішкі мемлекеттік құқықпен байланысты аспектілерді
ескеру қажет. Халықаралық құқықта қорғау территориялық юрисдикцияға немесе
қандай да бір аймақтық не жергілікті әдет-ғұрыпқа негізделеді. Соңғы
аталған негіз дипломатиялық баспана институты үшін маңызды рөлге ие,
мұндай баспана елшіліктерде, консулдықтарда және әскери кемелерде
беріледі. 1950 жылы asylum ісі бойынша Халықаралық Сот мұндай тәжірибе
мемлекеттердің егемендігінен бас тартуды көрсетеді деп белгіледі. Босқынды
қайтару кезінде ол баспана берген елдің юрисдикциясында болады. Босқынды
беру туралы шешім территориялық егемендікті жүзеге асыру болып табылады.
Босқын құқықбұзушылық болған елдің территориясынан тыс жерде болғандықтан,
оған баспана беру құқығы сол елдің егемендігіне нұқсан келтірмейді, демек
халықаралық құқықта қорғауды ұсыну құқығы мемлекеттердің егемендігіне
негізделетіні айқын.
Армения Республикасының Саяси баспана туралы 2001 жылғы
26 қыркүйектегі заңына сәйкес, саяси баспана – шетел азаматтарына немесе
азаматтығы жоқ тұлғаға осы Заңмен бекітілген тәртіпте берілетін Армения
Республикасындағы арнайы қоныстану ыхтиярхаты [40, 3-бап]. Оның негізгі
мақсаты шетелдік тұлғаны саяси себептермен қудаланған өзі азаматы болып
табылатын елден немесе қудалануы мүмкін өзге елдерден Армения
территориясында қорғау болып табылады.
1950жылы халықаралық құқық институты келесі анықтаманы қабылдады:
Баспана – оны іздеуші тұлғаға мемлекет өз территориясында немесе өзінің
органдары бақылайтын өзге жерлерде қорғау қамтамасыз етуі, яғни бұл
анықтамаға сай мемлекет қудаланушы тұлғаны қорғауға кепілдік береді,
бірақ бұл анықтамада бірнеше кемшілік бар. Біріншіден, анықтамада баспана
халықаралық заңнамамен белгіленген тұлғалар шеңберіне берілмейтіндігі
көрсетілмеген. Екіншіден, ол баспана құқығын өте кең қарастырады.
Баспана тек мемлекет территориясында ғана емес, оның органдары
бақылайтын өзге де жерлерде берілуі мүмкін дегенде дипломатиялық
баспана түсіндірілетін болуы тиіс. Алайда халықаралық құқықта
дипломатиялық баспана беру құпталмайды.
Н.А Ушаковтың пікірінше, баспана құқығы саяси эмигрантқа баспана
беруші мемлекеттің өз территориясында демократиялық адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарына кепілдік беруі[5, 16 б.].
Г.В. Игнатенконың пікірінше, баспана құқығы ретінде тұлғаның
баспана берген мемлекет территориясында тұруға рұқсат алуға берілген заңды
түрде бекітілген мүмкіндігі танылады. Әдетте, мұндай мүмкіндік, тұлға
азаматы болып табылатын немесе тұрақты тұратын ел территориясынан саяси,
діни, немесе өзге де себептермен қудаланған кезде беріледі[9, 144 б.].
Саяси баспана беру жағынан әлемде АҚШ, Британия және Еуроодақ
мемлекеттері алда тұр. Соңғы кездері Отанынан безген саясаткерлердің саны
біршама көбейді. Саяси баспана тапқан саясаткерлерді атап көрсететін
болсақ, Қырғызстанның экс-президенті Асқар Ақаев – Ресейден, Ресей
саясаткері Борис Березовский Ұлыбританиядан саяси пана тапты. Аталған
мемлекеттен сондай-ақ әл-Каида ұйымының белсендісі Усама бен Ладеннің
баласы Омарға да саяси баспана берілген болатын. АҚШ мемлекеті Украинаның
экс-депутаты Александр Ельяшкевичке, жуырда ғана Перу әкімшілігі Венесуэла
оппозициясының көшбасшысы Мануэль Росалеске, Франция мемлекеті Грузияның
бұрынғы қорғаныс министрі Ираклий Окруашвилиге пана болды. Саяси баспана
сұраушылардың қатарында сондай-ақ қарапайым журналистер, заңгерлер де көп.
Халықаралық құжаттарда бекітілген нормаларға сәйкес, баспана
құқығының келесідей негізгі белгілерін бөліп көрсетуге болады:
1) әр адам қудалаудан өзге мемлекеттерде баспана іздеуге және оны
пайдалануға құқылы. Баспана алған тұлғалардың жағдайы мемлекеттердің
егемендігіне зардап келтірмеуі тиіс.
2) әрбір мемлекет өзінің мемлекеттік егемендігі негізінде қудаланған
тұлғаларға өз территориясында баспана беруге құқылы.
3) баспана беру негіздерін мемлекеттің өзі бағалайды.
4) БҰҰ қағидалары мен мақсаттарына қайшы келетін саяси емес сипатта
қылмыс не іс-әрекет жасаған тұлғаға баспана берілмейді.
Баспана бергеннен кейін мемлекет тұлғаға қауіпсіздікке және негізгі
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге міндетті. Баспана берген
мемлекет, оны алған тұлғаларға өз территориясында БҰҰ қағидалары мен
мақсаттарына қайшы келетін әрекеттер жасауға жол бермеуі тиіс.
Халықаралық құқықтың барлық нормаларының сақталуымен берілген баспана
өзге мемлекеттермен құрметтелуі тиіс, яғни баспана құқығы – халықаралық
құқықпен айқындалған себептер бойынша қудалауға ұшыраған тұлғаға
мемлекеттің территориясында тұру және адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарына кепілдік беру құқығы.
Саяси баспана ретінде мемлекеттің белгілі бір тұлғаға немесе
тұлғаларға өзі азаматы болып табылатын елден немесе тұрақты тұратын
мемлекетінен саяси себептер бойынша қудалануынан қорғану мүмкіндігін
беруі түсіндіріледі.Саяси себептер бойынша қудалану деп тек саяси сенім-
нанымы үшін емес,сондай-ақ қоғамдық қызметі үшін қудалану да
қарастырылады.
Баспана сұраушы тұлға саяси немесе саяси сипаттағы қылмысы үшін
қудаланғандықтан, көптеген мемлекеттерде саяси баспана термині
қолданылады.
Саяси баспананың екі түрі бар:
1.территориялық баспана;
2. дипломатиялық баспана.
Территориялық баспана – мемлекеттің өз территориясында тұлғаларға
саяси себептер бойынша қудаланудан қорғану мүмкіндігін беруі.
Дипломатиялық баспана – тұлғаларға шетелдің дипломатиялық өкілдігі
ғимаратында, консулдық мекемелерінде не шетелдік әскери кемеде саяси
себептер бойынша қудаланудан қорғану мүмкіндігін беруі. Жалпы алғанда,
халықаралық құқықта дипломатиялық баспана беруге тыйым салынғанымен,
Латын Америкасында бұл баспана түрі мойындалады.
Дипломатиялық баспанаға, сондай-ақ, ерекше жағдайларда тұлғаға
тікелей қауіп төніп тұрса, бекітілген келісімдерге сәйкес мемлекеттердің
шартты территорияларында - әскери кемелерде, ұшақтарда немесе әскери
лагерлер территориясында баспана беруді жатқызуға болады. Мұндай тәжірибе
АҚШ әскери флотымен латынамерикалық мемлекеттер территориясында жүзеге
асқан. Тарихта әскери кемелерде дипломатиялық баспана беру көптеп
кездеседі. Мысалы, АҚШ 1831 жылы Перуде, 1866 жылы Парагвайда, 1883 жылы
Эквадорда, 1895 жылы Чилиде, 1893жылы Гондураста, 1895 жылы Гватемалада,
1917жылы Мексикада әскери кемелерде баспана ұсынған[1, 52 б.].
Дипломатиялық баспана туралы 1928 жылғы Гавана Конвенциясына сәйкес,
баспананың осы түрі мынадай талаптар болған жағдайда беріледі:
1. Дипломатиялық баспананы осындай құқықты танитын елдер ғана бере
алады;
2. Ол адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек болған жағдайда ғана
беріледі;
3. Дипломатиялық агент, әскери кеменің, лагердің немесе тікұшақтың
командирлері дипломатиялық баспананың берілгендігі туралы
жергілікті билік өкілдеріне хабарлауы тиіс;
4. Ондай мемлекеттің үкіметі адамның елден тез арада кетуін талап ете
алады, ал дипломатиялық агент, өз кезегінде ондай адамның
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге кепілдік береді;
5. Қорғаныш іздеушілерді ондай елдің аумағында немесе оның
шекараларынан жақын жерлерге түсіруге болмайды;
6. Баспана берілген адамға қоғамдық қауіпсіздікке қайшы келетін
әрекеттерді жасауға тыйым салынады;
7. Мемлекет баспана беруге байланысты шығындарды көтермейді [41, 9-
бап].
Дипломатиялық баспана XVI-XVIII ғасырларда мемлекеттер тәжірибесінде
кең тарады, бұл өз кезегінде тұрақты дипломатиялық өкілдіктер
институтының пайда болуымен және олардың белгілі бір артықшылықтары
мен иммунитеттерге ие болуымен тығыз байланысты.
Дипломатиялық баспананың кең дамуына дипломатиялық иммунитеттерді
дипломатиялық өкілдіктердің экстерриториалды сипатына негіздеген және
оны мемлекеттердің территориясына теңестіретін теория әсер етті,
сондықтан дипломатиялық мекеменің ғимаратында немесе елшінің
резиденциясындағы тұлға жергілікті билік үшін қолжетпестей болды.
XVI-XVIII ғасырларда Батыс Еуропаның дипломатиялық тәжірибесінде
елші резиденциясы иммунитетімен қатар, елшілік кварталына да иммунитет
бекітілді, яғни қала кварталдарына қабылдаушы мемлекеттің заңдары емес,
шетел елшісінің юрисдикциясы таралған. Шетел елшісінің иммунитеті
Испания, Лиссабон, Рим, Генуя, Венеция, Франкфурт-на Майнеде болған, бұл
мемлекеттерде орталық билік шіркеуге және жекелей феодалдарға қарсы
әрекет ете алмады. Елші қарамағындағы квартал үйлерінің қақпаларына
елшіні жіберген мемлекеттің елтаңбасы орнатылып, ол кварталдың барлық
тұрғындары елшіліктің қарамағында екендігінің символы ретінде
қарастырылды.
Шығыста дипломатиялық квартал артықшылықтары ұзақ уақыт сақталып
келді. Қытайда олар 1901 жылғы Пекин Хаттамасымен және 1904 жылғы 13
маусымдағы Хаттамамен рәсімделді. Алайда бұл құқық Қытай мен еуропалық
мемлекеттер арасында жасалған ешбір келісімшартта көрсетілмеген. Бірақ
Пекиндегі дипломатиялық корпус бұл құқық дипломатиялық квартал құқығынан
пайда болады деп есептеді және оны жиі қолданды.Мысалы, Нидерландық миссия
ғимаратында қытайлық генерал Чан Сюнге баспана берілді, ал штаб бастығы Ван
Шен-ши – француздар миссиясында баспана алды. Қытай үкіметі баспана беруге
қарсылық білдірмеді, тек қудаланушыларды Пекиннен шығаруды ұсынды.Ұзақ
уақыт жүргізілген келіссөздерден кейін қудаланушы тұлғалар Францияның
Реюньон аралына жіберілді[42, 156 б.].
ХІХ ғасырда көптеген мемлекеттер баспанаға қатысты ресми
позицияларын өзгертті, себебі олардың пікірінше, бұл институт
мемлекеттердің егемендігіне сәйкес келмейді және дипломатиялық
артықшылықтар мен иммунитеттерді асыра пайдалану болып табылады және
елшіліктің мақсаттарына қайшы келеді.
Қазіргі кезде дипломатиялық баспана деп (кейде оны
экстерриториалды баспана деп те атайды) саяси себептермен қудаланған
дипломатиялық өкілдіктердің мекемелерінде (елшілік, консулдық, миссия және
т.б) әскери және сауда кемелерінде, ұшақтарда, әскери база мен лагерлер
территориясында жеке тұлғаларға баспана беру түсіндіріледі.
ХХ ғасырдан бастап дипломатиялық мекемелерде баспана беру
халықаралық құқық нормаларына сай емес және қылмыскерлерге қатысты мүлдем
қолданылмауы тиіс деп қарастырылды. Дипломатиялық өкілдік ғимаратына қол
сұғылмаушылық қылмыскерлердің жазаға ұшырамауы үшін көмек көрсете
алады дегенді білдірмейді. Бұл ғимараттар мемлекеттердің заңдарын
бұзған құқықбұзушыларды соттан жасыру үшін қолданылмауы тиіс. 1927 ж.
14-қаңтардағы КСРО территориясындағы шет мемлекеттердің дипломатиялық
және консулдық өкілдіктері туралы Ереженің 4 тармағына сәйкес,
дипломатиялық ғимараттарға қолсұғылмаушылық, бұл мекемелерде КСРО және
кеңестік республикалардың уәкілетті органдарының қамауға алу туралы
қаулысы бар адамдарға қатысты қолдануға құқық бермейді [43,
4-бап].
Дипломатиялық баспананы құқыққа сай деп қарастыру дипломатиялық
өкілдіктер ғимараттарының иммунитеттерімен түсіндіріледі. Алайда
әмбебап сипаттағы келісімдер дипломатиялық баспана беруге негативті
түрде қарайды, 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена
Конвенциясының 41-бабына сәйкес, өкілдіктердің ғимараттары аталған
конвенцияда және халықаралық құқықтың өзге де нормаларымен қарастырылған
өкілдік функцияларына сәйкес келмейтін мақсаттарда қолданылмауы тиіс
[44, 12 б.]. Мұндай норма 1963 жылғы консулдық қатынастар туралы Вена
Конвенциясында да бекітілген[45, 21 б.]. Егер дипломатиялық өкілдік осы
норманы аттап өтетін болса, онда дипломатиялық иммунитет асыра
пайдаланылды және қабылдаушы мемлекеттің ішкі істеріне қол сұғылды деп
танылады.Латынамерикалық мемлекеттер 1928 жылғы Гавана Конвенциясында
және 1954 жылғы Каракасс Конвенциясында дипломатиялық баспананы танып,
оны беру процедураларының жобасын жасаған болатын. Дипломатиялық
баспана беру фактілері Еуропада да кездескен. Мысалы, 1956 жылы венгрлер
көтерілісі кезінде кардинал Миндсетти АҚШ елшілігінде, ал Венгрияның
уақытша үкіметінің кейбір министрлері – Югославия елшілігінде
дипломатиялық баспанаға ие болды.
Дипломатиялық баспана беру проблемасы (diplomatic asylum)
Қазақстанда толық зерттелмеген. Дипломатиялық баспана құқығын беру ҚР
Конституциясында да, өзге заңдарында да көрініс таппаған.
Қазақстанның ұлттық мүддесін және оның сыртқы саясатын ескере
отырып, дипломатиялық баспана институтының жағымды және жағымсыз
жақтарын айқындап алған жөн. Дипломатиялық баспана берудің салдары
ретінде, тіпті, екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар үзілуі де
мүмкін.
Батыс елдерінің тәжірибесін ескере отырып, дипломатиялық
баспананы аталған құқықты мойындаған елдерде, ал оны танымаған елдерде
уақытша баспана құқығын пайдаланған дұрыс. Батыс заңгерлерінің
көпшілігі уақытша баспана концепциясын қолдайды, ал қазақстандық
әдебиеттерде бұл мәселе жөнінде публикациялар кездеспейді.
Қазақстан тәжірибесін қарастырсақ, уақытша баспана институты
қолданылмайды және мұндай құқықтық қатынастарды реттейтін нормативтік-
құқықтық актілер де жоқ.
Уақытша баспана – баспананың бір түрі. Көбінде уақытша баспана ұғымы
босқындарға қатысты қолданылады.Босқындарға уақытша баспана берудің тарихы
ертеден басталғанымен, бұл түсінік ХХ ғасырдың 80-жылдары қолданысқа ене
бастады. Босқындар мәселесін шешу халықаралық қауымдастыққа жүктелген
тапсырма екені белгілі. 1951 жылғы Конвенцияның преамбуласында
көрсетілгендей, баспана құқығын беру кейбір мемлекеттерге қиындық туғызуы
мүмкін және халықаралық масштабта проблеманы шешу мемлекеттерге халықаралық
қауымдастыққа байланысты. Бұл мағынасында баспана ұғымы кең түсінік,
яғни бірінші мемлекетпен берілген қорғау негізгі баспана беруді өзге
мемлекет халықаралық ынтымақтастық шеңберінде қамтамасыз етуі мүмкін
[46, 214 б.]. Бұл 1956 жылы Венгриядан Австрия мен Югославияға қашып келген
мыңдаған адамдардың баспанасы уақытша болды, кейіннен олар(18 айда
170мыңға жуық адам) өзге мемлекеттерге қоныс аударды, ал ХХ ғасырдың 70-
80жылдары Батыс Еуропа латынамерикалық және үндіқытайлық босқындарға
баспана берді.
1979 жылы Атқарушы Комитет жағалаулық елдердің гуманитарлық
міндеттемесін айқындады, оған сәйкес, бұл мемлекеттер апатқа ұшыраған
кемелерге және оның бортындағы тұлғаларға өз қарамағындағы суларда көмек
іздеуге және уақытша мерзімге баспана беруге міндетті.
1980жылы Австралияның инициативасымен Атқарушы Комитет Жоғарғы
Комиссарға уақытша баспана мәселесін қарау үшін сарапшылар тобын
шақыруды ұсынды. Сарапшылар тобы 1981 жылы сәуір айында Женева қаласында
жиналды. Сарапшылардың қорытындысы 1981 жылы қазан айында Атқарушы
Комитеттің 32-сессиясында мақұлданды және кейіннен резолюциямен бекітілді
(14.12.1981ж), алайда Атқарушы Комитет баспана беру туралы емес, адамдарды
мемлекет территориясына жіберу туралы сөз қозғауды жөн көрді:
1.Баспана іздеуші тұлғалардың жаппай келуі жағдайында олар бірінші
баспана сұраған мемлекет оларды ұзақ мерзімге қабылдай алмаған жағдайда,
тым болмаса төмендегі қағидаларға сәйкес, уақытша қорғауды қамтамасыз етуі
тиіс. Олар нәсілі, діні, саяси сенім-нанымы, азаматтығы, шығу елі және
физикалық еңбекке жарамсыздығы белгілеріне қарамастан мемлекет
территориясына жіберілуі керек.
2. Барлық жағдайларда non-refoulement қағидасы сақталуы қажет.
Халықаралық құқық тәжірибесінде қонақжайлылық институты (қонақ
құқығы) да қолданылады. Кейбір жеке тұлғалар дипломатиялық мекемелерде
қорғауға ие болған, бірақ қонақ құқығын пайдаланған. Қонақжайлылық
итнституты туралы зерттеулер өте аз. Ресейлік тарихшы Колосовскийдің
пікірінше, бұл институт халықаралық құқықтың қалыптасуының алғашқы
қадамдарының бірі ретінде қарастырылады.
Баспана құқығын халықаралық құқықтың институты және
ішкімемлекеттік құқықтың институты ретінде ажырата білген жөн.
Бірінші жағдайда, аталған институт халықаралық-құқықтық нормалардың
жиынтығы білдірілсе, екінші жағдайда саяси баспана беруге қатысты
ішкі мемлекеттік нормалар қарастырылады. Бұл, тиісті заңи нормаларды
қабылдаған мемлекеттер санына қарай қанша саяси баспананың
ішкімемлекеттік институттары бар екендігін білдіреді.
Баспана құқығының анықтамасы кеңестік авторлардың еңбектерінде де
кездеседі. Көптеген кеңестік ғалымдардың еңбектерінде баспана саяси
эмигранттарға берілетіндігі және оларға адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын беру қажеттілігі туралы айтылады.
Баспана құқығы институтын зерттеуге арналған еңбектер аса
қызығушылық тудырады. Н.А.Ушаков өзінің кандидаттық диссертациясында
баспана құқығына келесідей анықтама берген: Баспана құқығы - саяси
эмигранттарға баспана-мемлекеттің тарапынан оған демократиялық адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарына кепілдік бере отырып, шет
мемлекетте қауіпсіз өмір сүру құқығын беру[5, 18 б.]. Бұл анықтаманы
кеңестік халықаралық әдебиеттерде кездескен ең сәтті әрі нақты анықтама
деуге негіз бар. Анықтамада баспана құқығының негізгі белгілері
көрініс тапқан: баспананың тек саяси эмигранттарға берілуі,
эмигранттардың қауіпсіз өмір сүру құқығы, оларға демократиялық адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын беру.
Баспана құқығы – мемлекеттің егемендігіне негізделген институт.
Аталған институттың негізгі мәселелерінің бірі – баспана құқығын
пайдалана алатын тұлғалардың шеңберін анықтау, яғни баспана кімге
беріледі деген сұраққа жауап беру. Бұл ретте баспана құқығының тағы
бір белгісі оның саяси сипатта болуы. Буржуаздық авторлардың пікірінше,
саяси баспана тек саяси сипатта қылмыс жасағаны үшін қудаланған
тұлғаларға беріледі. Алайда бұл қате пікір болып табылады. Баспана
іздеген тұлға қылмыс деп саналатын іс-әрекет жасамауы да мүмкін.
Халықаралық құқық нормалары мемлекеттердің баспана беру бойынша
кейбір құқықтарын шектейді. Аталған нормаларға сәйкес, келесі тұлғалар
бұл құқықты пайдалана алмайды:
1) халықаралық қылмыс жасады деп айып тағылған тұлғалар;
2) қылмыскерлерді беру туралы екіжақты немесе көпжақты шарттардың
тізімінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық құқық кафедрасы
Диплом (Бітіру) жұмысы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЯСИ БАСПАНА БЕРІЛГЕН ШЕТЕЛ ТҰЛҒАЛАРЫНЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Орындаған 4-курс студенті _________________ Аширбекова Шолпан
Ғылыми жетекші _________________ Л.Б. Нысанбекова
аға оқытушы (қолы, күні)
Норма бақылаушы _________________ Е.Б. Ахметов
халықаралық құқық магистрі (қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді _________________ С.Ж. Айдарбаев
з.ғ.к., доцент (қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 БАСПАНА БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Баспана құқығының даму тарихы
8
2. Баспана түсінігі және оның түрлері
12
3. Баспана берудің негізгі шарттары және заңды негіздері
21
2 САЯСИ БАСПАНА БЕРУДІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Саяси баспана беруді реттейтін халықаралық құжаттар
28
2.2 Саяси баспана беру бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасының
нормалары
35
3 САЯСИ БАСПАНА БЕРІЛГЕН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ САЯСИ БАСПАНА
БЕРУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ САЛДАРЫ
3.1 Саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық жағдайы
44
3.2 Саяси баспана берудің халықаралық құқықтық салдары
48
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық құқықтың даму
тенденциясы артты және адам құқықтарын қорғау маңызды орынға ие бола
бастады. Мұндай маңызды институттардың бірі – баспана құқығы.
Баспана құқығы институты ауыр әрі күрделі жолды өткерді. Бастауын
Ежелге Грекия, Рим мемлекеттерінен алатын бұл институттың қалыптасуы ұзақ
болды. Қоғамның өзгеруіне байланысты уақыт өте келе баспана құқығының да
мәні өзгерді.
Ресейде буржуазды-демократиялық революциялар кезеңінде пайда болған,
саяси эмигранттарға берілетін баспана құқығы марксизм-ленинизм идеялары
үшін күрескен жұмысшы тапқа берілді.
В.И.Ленин де патша үкіметімен қудаланып ұзақ уақыт бойы эмиграцияда
жүрді. Нәтижесінде В.И. Лениннің тапсырмасымен 1918 жылғы РСФСР
Конституциясына баспана құқығы туралы бап енгізілді.Саяси эмигранттарға
көмек ұйымдастыруды халықаралық коммунистік қозғалыстардың қайраткерлері
К. Цеткин, Г. Димитров жүзеге асырды[1, 5б.].
Қазіргі кезде баспана құқығы көптеген демократиялық мемлекеттердің
конституцияларында көрініс тапқан.ХХ ғасырда бұл құқық халықаралық құқықтың
жалпыға танылған ережесі ретінде қалыптасып, 1948 жылғы Адам құқықтарының
Жалпыға бірдей Декларациясында[2] және 1967 жылғы территориялық баспана
туралы БҰҰ Декларациясында бекітілген [3].
КСРО ыдыраған соң, Қазақстан мен Тәуелсіз мемлекеттер Достастығының
(әрі қарай-ТМД) өзге елдерінде көші-қон процесі дами бастады. Мұндай
жағдайда босқындар мен өзге де баспана іздеп жүрген тұлғалар мәселесі
өзекті бола бастады.Отандық және шетел әдебиеттерінде, халықаралық
құжаттарда баспана құқығына көптеген анықтамалар беріліп, зерттеулер
жүргізіле бастады.
Тақырыптың өзектілігі – саяси баспана алған тұлғаның құқықтық
жағдайы түрлі мемлекеттердің азаматтары арасындағы байланыстардың дамуы
мен әр саладағы ынтымақтастықтың дамуы жағдайында тек халықаралық құқық
тұрғысынан емес, сондай-ақ, ұлттық заңнама тұрғысынан ғылыми зерттеуді
қажет етеді.
Саяси баспана құқығы – бұл адамның өзге елдерде қудаланудан баспана
іздеу және оны пайдалану құқығы,сондай-ақ өзге елде саяси себептер бойынша
қудаланған тұлғаға мемлекеттің өз территориясына ену және онда тұруға
рұқсат беру құқығы. Бұл халықаралық-құқықтық институт өзінің мазмұны және
заңи салдары бойынша босқындар институтынан айырмашылығы бар екенін байқау
қиын емес. Өз мемлекеттерінде саяси себептер бойынша қудалауға ұшыраған
саяси баспана іздеуші тұлғалар босқындармен салыстырғанда өте аз. Оған
қоса, әдетте, мұндай тұлғалар әлеуметтік және қаржылай қамтамасыз етілген,
қоғамда белгілі бір беделге ие (мысалы, оппозиционерлер, қозғалыстардың
көшбасшылары және т.с.с.) адамдар болып келеді. Бұл категорияға жататын
тұлғаларға өзге процедура қарастырылғаны заңдылық ретінде қабылданады[4,
91б.].
Біздің елімізде саяси баспана беру мәселесі қандай деңгейде?
Қазақстан Республикасының (әрі қарай -ҚР) журналистері, саясаткерлер,
оппозиция өкілдері және өзге де тұлғалар шет мемлекеттерден саяси баспана
сұрағаны туралы жиі болмаса да хабардар болып тұрамыз, алайда ҚР шет
мемлекеттің азаматтарына баспана бергендігі туралы ешқашан естіген емеспіз.
ҚР-да саяси босқындардың болмауының негізгі себебі –тиісті заңның
болмауы. Мұндай заң Кеңес Одағы кезінде де болмаған, бірақ КСРО-да саяси
босқындар болды. Мысалы, Чилидің Бас Хатшысы Луис Корваланға ресми түрде
баспана берілген болатын.Алайда бұл мәселені заң емес, саяси бюро шешкен,
яғни шешім заңды түрде емес, саяси негізде қабылданған.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес, баспана өз елінде идеологиялық, саяси
және діни көзқарасы үшін қудаланған тұлғаларға беріледі. Әрине, елімізде
саяси баспана туралы заң жоқ, бірақ саяси баспана құқығы бар және ол ҚР
Конституциясында бекітілген.
Қазақстан Республикасы құқықтық жүйесінің ажырамас бөлігі ретінде
халықаралық құқық нормаларының және жалпыға танылған қағидаларының
Конституцияда бекітілуі және мемлекетіміздің адамның құқықтары мен
бостандықтарын халықаралық-құқықтық қорғау механизміне енуі елімізде
саяси баспана институтының құрылуына себепкер болды.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы беделі жыл сайын өсіп
келеді, еліміз экономикалық және саяси тұрғыдан қызығушылық тудырады,
алайда, елімізде саяси баспана беру бойынша заңнама әлі де жетілмеген.
Саяси баспана беру механизмінде Сыртқы істер министрлігі, Ішкі Істер
министрлігі және көші-қон қызметі дұрыс қызмет атқаруы шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға ҚР территориясында саяси баспанаға ие болуға
мүмкіндікті қамтамасыз етеді. Саяси баспана беру мәселесі тек
халықаралық құқық шеңберінде ғана қарастырылып келді, ал Қазақстан
Республикасында конституциялық-құқықтық деңгейдегі зерттеулер әлі күнге
дейін жасалмаған.
Зерттеудің теоретикалық, тәжірибелік және методологиялық негіздері.
Кеңестік халықаралық-құқықтық әдебиеттерде аталған тақырыпқа байланысты
бірнеше еңбектер жазылды:1940 жылы –Д.Б. Левин, 1950-1952жж.-Н.А. Ушаков
және Е.А. Шибаева,1968 жылы- Л.Н. Галенская және т.б. Еуропалық авторлар
баспана құқығын зерттеуді кең қарастырды. Жеке мақалалармен қатар, көптеген
монографиялар (М. Гарсиа-Мора, Л. Болеста-Кожебродокий және т.б) жарық
көрді[1, 6б.].Бұл еңбектер баспана берудің негізгі мәселелерін ғана емес,
аталған институттың теоретикалық негізін де қарастырды.Алайда аталған
еңбектерде баспана құқығы институты толық қамтылмаған және бүгінгі күннің
талабына сәйкес келмейді.
Баспана құқығына қатысты қабылданған халықаралық-құқықтық құжаттар
және қазіргі кезде туындап жатқан қоғамдық қатынастар баспана құқығы
институтын тереңірек зерттеуді талап етеді. Халықаралық және ішкі
мемлекеттік құқықтың салыстырмалы анализі аталған қоғамдық қатынастар
саласындағы ішкіқұқықтық нормаларды жетілдіруді қажет екендігін
көрсетеді.
Бітіру жұмысын жазу барысында автор кеңестік авторлардың және құқық
теоретиктерінің еңбектеріне сүйенеді: Н.А. Ушаков[5],А.П. Зливко[6],
Л.Н. Галенская[1], Гудвин-Гилл Гай С[7], Л.В. Лазарев[8], Г.В.
Игнатенко[9], О.И. Туинов[10], Ю.М. Колосов, В.И. Кузнецов[11], К.А.
Бекяшев[12], М.Д. Шаргородский[13], Р.А. Каламкарян, Ю.И. Мигачев
[14], Н.И. Матузов[15] және т.б.
Қазақстандық заң ғылымында саяси баспана берілген тұлғалардың
жағдайын реттеудің халықаралық-құқықтық мәселелеріне қатысты зерттеулер
мен еңбектер жоқтың қасы. Бұл институттың кейбір мәселелері
Т.К Ерджановтың[16], Ж.О. Құлжабаеваның[17], М.А. Сарсембаевтың [18]
ғылыми және ғылыми-методологиялық еңбектерінде қарастырылған.
Бітіру жұмысының заңнамалық негіздері ретінде – Қазақстан
Республикасының Конституциясы,ҚР-ның саяси баспана беру саласындағы
нормативтік-құқықтық актілері,шет мемлекеттердің нормативтік-құқықтық
актілері, баспана беру мәселелерін реттейтін халықаралық шарттар мен
конвенциялар табылады.
Деректердің келесі тобын зерттеу жұмысының тақырыбына тікелей
байланысты мәселелерді қамтушы бұқаралық ақпарат құралдарының, мерзімдік
басылымдардың және ақпарат агенттіктерінің материалдары құрайды.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу кешенді сипатта
болғандықтан жалпы зерттеу әдістері қолданылды. Атап айтқанда:
- Эмпирикалық зерттеу әдістері (байқау, салыстыру);
- Эмпирикалы-теориялық әдістері (талдау және синтез,индукция және
дедукция, тарихи әдіс)
Бітіру жұмысының объектісі болып - саяси баспанаға мүдделі тұлғалар
мен оны беруші мемлекет арасындағы қатынастар табылады.
Зерттеу пәні ретінде – Қазақстан Республикасында баспана құқығының
жүзеге асуы және оған ие болған тұлғалардың құқықтық жағдайы қарастырылады.
Бітіру жұмысының мақсаты – Қазақстан Республикасындағы саяси баспана
құқығының негізгі белгілерін ашып көрсету және оның нормативтік-құқықтық
бекітілуі бойынша ұсыныстар енгізу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
• Саяси баспана құқығының әлеуметтік табиғатын анықтау;
• Саяси баспана құқығының түсінігі мен мазмұнына сипаттама беру;
• Саяси баспана құқығының Қазақстан Республикасындағы конституциялық
негізі мен халықаралық-құқықтық алғышарттарына сараптама жасау;
• Саяси баспана құқығының жүзеге асу механизмін көрсету;
• Саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық жағдайын қарастыру;
Қорғауға шығарылатын ережелер:
• Қазақстан Республикасының саяси баспана құқығына қатысты ішкі
құқықтық базасын талдау әрі сараптау аталған салада заңнаманы одан
әрі дамыту мен жетілдіруді қажет ететіндігін көрсетті.Сондай-ақ,
Қазақстанда саяси баспана берілген тұлғалардың құқықтық статусы мен
оларға берілетін кепілдіктерді бекітетін нормативтік-құқықтық акт
қабылданбаған, яғни баспана құқығын жүзеге асырудың өзіндік
проблемалары бар.Елімізде саяси баспана құқығының жүзеге асу
механизмі мен тәртібі қарастырылғанымен, оның нормативтік-құқықтық
негізінің дамуына байланысты нақты ұсыныстар жоқ. Осыны ескере
отырып, шетел тұлғаларына саяси баспана беру туралы арнайы заң
қабылдау қажет. Баспана құқығы институтының нормативтік-құқықтық
базасын жетілдіру үшін өзге дамыған мемлекеттердің тәжірибелерін жан-
жақты зерттеуді дамыту қажет.
• Саяси баспана берілген тұлғаның құқықтық жағдайы халықаралық құқық
тұрғысынан реттеуді және ғылыми зерттеуді қажет етеді.Баспана
құқығы тек ішкі мемлекеттік құқықтың институты ғана емес,халықаралық-
құқықтық нормалардың жиынтығын білдіретін халықаралық жария
құқықтың бір саласы болып табылады. Бұл ретте халықаралық құқық пен
ұлттық құқықтың өзара байланысын ескерген жөн.Себебі баспана
институтын реттеу саласы өте күрделі. Реттеудің халықаралық-құқықтық
жүйесіне тек нормашығармашылық емес, сондай-ақ,ішкі заңнамадағы
нормаларды имплементациялау кіреді және халықаралық құқықтың
әсерлілігі осыған тікелей байланысты болады.
1967 жылғы босқындардың статусына қатысты Хаттама тек босқын сөзіне
анықтама берумен шектелсе[19], баспана беру институты ешбір әмбебап
сипаттағы халықаралық құжатта көрсетілмеген. Алайда аймақтық дәрежеде
белгілі бір прогресс бар екендігін атап өткен жөн. Саяси баспана беру
мәселесін реттейтін халықаралық әмбебап құжаттың болмауы да аталған
институтты халықаралық құқық тұрғысынан реттеуде қиындық тудыратыны рас.
• Әрбір адамның қудалаудан баспана іздеуге және баспана құқығын
пайдалануға құқылы екендігі айқын. Бұл тұста коллизиялық мәселе
пайда болады – баспана мәселесін қарастырғанда адамның құқығы
маңызды ма, әлде мемлекеттің құқығы ма? Қазақстан Республикасы
демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекет екенін ескеретін
болсақ, мемлекетімізде заң ең жоғарғы күшке ие, яғни адам
құқықтары мемлекет құқықтарынан жоғары тұруы тиіс. Ал мемлекеттің
міндеті –адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету,
яғни баспана беру мемлекеттің құқығы әрі міндеті болып
табылады. Тіпті, Гуго Гроций XVII ғасырда баспана құқығы
мемлекеттердің құқығы ғана емес, міндеті екендігін көрсеткен.
Алайда шетелдік тұлғаға баспана беру – мемлекеттің егемендік құқығы.
• ҚР Конституциясының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылады.Сондай-ақ, халықаралық
қауымдастықтың теңқұқылы мүшесі бола отырып, халықаралық құқықтың
жалпыға танылған барлық актілеріне қосылды.Алайда біз ешбір мемлекет
пен тұлғаға ҚР Конституциясы мен заңдарында бекітілген адам
құқықтарына қол сұғуға және мемлекетіміздің беделін түсіретін іс-
әрекет жасауға жол бермеуіміз қажет[20]. Осы тұста баспананы
пайдаланатын тұлғалардың шеңберін анықтау өте маңызды мәселе
болып табылады. Әр мемлекетте баспана берілетін тұлғалар шеңбері әр
түрлі және ол әр елдің ұлттық заңнамасымен анықталады, бірақ
халықаралық конвенцияларға сәйкес,халықаралық қылмыс жасаған
тұлғаларға саяси баспана берілмейді және олар халықаралық қылмыскер
ретінде шығу еліне ұстап берілуі тиіс.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы - теоретикалық
ережелер мен қорытындылар, тәжірибелік ұсыныстар халықаралық жария құқықтың
тиісті бөлімін оқыту кезінде,жоғарғы оқу орындарында оқу курстарын
жасауда,баспана құқығы саласындағы заңнаманы жетілдіру ісінде және т.с.с.
қолданылуы мүмкін.
Бітіру жұмысының құрылымы тақырыптың мазмұны мен зерттеу
міндеттерімен анықталған.Жұмыс бекітілген көлемде жасалынған және
кіріспеден,үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.Жалпы көлемі компьютермен басылған 60 бетті құрайды.
1 БАСПАНА БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Баспана құқығының даму тарихы
Баспана институтының қалыптасуы ұзақ әрі күрделі болды.
Баспана институты ежелгі әлем мемлекеттерінің барлығында – Ассирия,
Вавилон, Үндістан, Қытай, Палестина, Персия, Грекия, Рим, Ежелгі Русь
мемлекеттерінде болған. Бұл кезеңде баспана мәселелері негізінен
ішкімемлекеттік құқықпен және дін канондарымен реттелінді [1, 24б.].
Баспана құқығы Ежелгі Африка, Грекия, Рим,Шығыс мемлекеттеріне танымал
болды.Құлиеленушілік және феодализм кезеңінде баспана құқығы
ішкімемлекеттік құқық институты ретінде қарастырылды және діни сипатта
болды.
Қудаланушы тұлғаларға баспана қасиетті храмдарда берілді. Мысалы,
б.з.д. Х ғасырда Палестинада баспана иерусалимдік храмдарда берілді.Тұлға,
өзі іздеген қорғанысқа ие болу үшін храмның алтарына барып, құрбандыққа
шалынған малдың мүйізінен ұстауы керек болған. Б.з.д. Х ғ. Иерусалим
қаласында тек абайсызда кісі өлтірген тұлғалар ғана баспанаға ие болған.
Ежелгі Палестинада құлдар, шетелдіктер және борышқорларға баспана
берілмеді.
Грекия қалаларында баспана орындары ретінде түрлі құдайлардың
храмдары, олардың мүсіндері, алтарьлар,храмдардың айналасы саналды. Баспана
орындарының кейбіреулері барлық қудаланушы тұлғаларға арналса, өзгелері тек
белгілі бір категорияға жататын тұлғаларға берілді.
Соғыс кезінде храмдарға қол сұғылмады, олар бейбіт халық үшін баспана
қызметін атқарады. Храмдардың қолсұғылмаушылығына спорттық ойындар кезінде
де кепілдік берілген.
Құлдар тек Афины қаласында баспанаға ие болған, олар Тезея және Диана
храмдарын тасалайтын. Бірақ бұл тек соттық талқылауға құқық беретін.Сот
мәжілісінде құл өзінің қожайыны оған қатал қарағанын дәлелдеуі тиіс еді.
Егер қатал қарау фактісі дәлелденсе, онда құл жаңа қожайынға сатылған, ал
күңдер Диана храмында қызмет етуге қалдырылған, яғни мұндай баспана құлдар
мен күңдерді құлдықтан құтқармайтын.
Ежелгі Римде баспана ретінде Диана, Юпитер, Ромул және т.б храмдар
қарастырылған. Империя кезінде император ескерткіші қасында қорғанысқа ие
болу мүмкіндігі болған.
Бұл кезеңде баспананың қасиетті орындарда берілуінің мәні келесідей
болды: біріншіден, адамдар құдайлардың күшіне және құдыретіне сенді,
екіншіден, мемлекет пен шіркеудің мүдделерінің тоғысуы, яғни мемлекет дін
арқылы өз тәртібін орнатса, өз кезегінде мемлекет шіркеуге қолдау көрсетіп
отырды. Ежелгі Римде император ескерткіштері мен мүсіндері орналасқан
орындар қасиетті деп жарияланып, бұл орындарда қудаланған тұлғаларға
баспана берілді. Бұл іс-әрекет император билігінің нығаюына ықпал етті,
себебі императордың халық алдындағы беделін көтерді.Сонымен қатар, мемлекет
шіркеудің қарапайым халыққа әсерін күшейтуге мүдделі болды, яғни діни
баспана құқығы билік басындағыларға ыңғайлы кездерде ғана беріліп отырды,
себебі храмдар мен өзге де баспаналардың қасиеттілігі тиісті тұлғаларды
жазаға тарту кезінде мемлекетке кедергі келтірмеді.
Құл иеленушілік кезеңінде территориялық баспана құқығы да
болған.Территориялық баспана құқығының шығу тегі діни баспанадан
өзгеше.Оның негізі түрлі дербес мемлекеттердің болуы. Ежелгі мемлекеттерде
баспана саяси және өзге де қылмыстар жасаған тұлғаларға берілді, алайда
екі ел арасындағы қатынастар жоғары деңгейде болса, әдетте, аталған
тұлғалар еліне қайтарылатын болған. Күш көрсету арқылы тұлғаны беру жиі
кездеседі.
Территориялық баспана құқығы ежелгі Үндістан халықтарына да мәлім
болған. Баспанаға мұқтаж адамға оны беруден бас тарту Үндістанда төмен
бағаланды. Территориялық баспана құқығы ежелгі Мысыр мемлекетінде де
пайдаланылды, сондай-ақ, бұл құқық Ежелгі Грекияда да берілді, мысалы,
Афины барлық қудаланушыларға баспана ұсынған,сонымен қатар, баспана құқығын
кең қолданған танымал қалалардың бірі – Теас қаласы. Грек қала-
мемлекеттері өзге мемлекеттермен баспана мәселесі және қылмыскерлерді
ұстап беру туралы көптеген келісімдер жасаған. Олардың ең алғашқылары
б.з.д. 1496ж. жасалған[7, 210-211б].
Ежелгі Русьте ХІІ-ХІV ғасырларда діни баспана құқығы ретінде Русьтің
негізгі саяси орталықтары – Киев пен Новгородта қолданылды. Діни баспанамен
қатар, ақсүйектік (светское) баспана болды, мұндай баспана ретінде
әкімшілік ғимараттары пайдаланылды. Атап айтқанда, Ярослав дворы –
Новгородтың мемлекеттік билігінің негізгі орталығы – баспана ретінде
танылды. Бұл тектес баспаналар өзге қалаларда тіркелмегендіктен, аталған
баспана діни сипатта болған және шіркеу нормаларымен реттелінген деген
болжам бар.
Баспана объектісі храмдар, шіркеулер, епископ аулалары болды.
Мысалы, 1240жылы Бату әскері Киевке шабуыл жасаған кезде адамдар Ұлы
Владимир салдырған Десятинная шіркеуіне тасалаған болатын. Халық, жау
әскері шіркеуді құрметтеп, оларға тиіспейтін болар деп болжаған, алайда
монғол-татарлар шіркеуден баспана іздегендерді де аяған жоқ. Римді құлату
кезінде варварлар, соғыс әдет-ғұрыптары мен ережелеріне қарамастан
қасиетті орындарда тасалаған тұрғындарға күш қолданбаған.
Русьтағы баспана құқығының ерекшелігі, бұл құқық ешбір заңда
құжатта көрсетілмеген және мемлекеттік билікпен реттелмеген.
Баспананың өзге бір нысаны – ақсүйектік (светское) баспана, ол
территориялық сипатта болды. Мұндай баспананың негізі ретінде жеке
мемлекеттердің қудалауға ұшыраған адамдарға қорғау беруі
қарастырылады, алайда көптеген жағдайларда мұндай тұлғаны өз еліне
қайтару күштеп жүргізілді.
Русь тарихында баспананы өз мемлекетінің билігіне қарсы шыққан
немесе өзге мемлекеттің саясатын қолдаған тұлғаларға беру жағдайлары
кездеседі. Волында Византия престолына үміткер жасырынса, Венгрияда волын
князьдары қорғауға ие болды, Черниговта – Мстиславпен қудаланған барлық
киевтіктер баспанаға ие болған[21, 152б.].
Орта ғасырларда да баспана құқығы жай құқық болып қала берді.Аталған
құқықтың болуы туралы біз тек баспана беру актілерінен біле аламыз.
Баспана қылмыскерлер мен саяси себептермен қудаланушыларға да берілді.
Олардың қабылдаушы мемлекеттегі құқықтық жағдайы анықталмаған болатын.
Бұл, өз кезегінде, феодалдарға ыңғайлы жағдайда қудаланушыларды олар
азаматтары болып табылатын шығу еліне беруге және баспана институтын саяси
мақсатта қолдануға мүмкіндік берді.
Адамдарды баспана іздеуге мәжбүрлейтін жағдайлар әр түрлі болып
келеді.Билік үшін күрес эмиграцияны тудырады. Орта ғасырларда саяси
себептер бойынша қудаланған тұлғаларды беру тәртібін реттейтін
келісімдер өте көп жасалған. Бұл кезеңде қалыптасқан үрдіс келесідей:
егер мемлекеттер арасындағы қатынастар жоғары дәрежеде болса, саяси
эмигранттар өздері азаматтары болып табылатын елге ұстап берілді, ал егер
қатынастар төмен деңгейде болса, онда саяси баспана сұраған тұлғаларды
жарқын жүзбен қарсы алып, бұл тұлғаларды сол мемлекетке қарсы құрал
ретінде қолдануға тырысты. Мысалы, 1303ж. Англия мен Франция одақтасты.
Сонымен қатар, саяси қылмыскерлерді беру туралы келісімге қол қойылды.
Алайда көп уақыт өтпей мемлекеттер арасындағы қатынастар қиындай
түсті, соның нәтижесінде қылмыскерлерді беру туралы екіжақты келісім
күшін жойды. Францияның саяси жаулары – Англияда, ал Англия жаулары –
Францияда баспанаға ие болды. Мұндай тәжірибе Еуропаның барлық елдеріне
және Ресейге де тән[1, 24 б.].
Баспана құқығы христиан, буддизм, мұсылман әлемінде де қолданылған.
Мұсылмандарда Меккедегі Кааб мешіті қасиетті орын болып саналды, оған
қоса, Меккенің барлық аймағы баспана орны болып табылды: бұл жерде
тұрған ешбір адам шабуылға ұшырамады және әр қудаланушы тұлға қорғауға
ие болды.
Буддистерде Бенарес қаласы қасиетті қала болып саналды. Буддистік
шіркеулер баспана құқығын кең пайдаланған.
XVII-XVIII ғасырларда сыртқы саясаттың жаңа қағидаларын жариялаған
Еуропадағы буржуазиялық революциялар, негізгі халықаралық-құқықтық
қағидалар мен маңызды институттарды бекітті. Осы кезеңде саяси эмигранттар
үшін баспана құқығы институты пайда бола бастады, яғни саяси баспана
құқығы қалыптаса бастады. Ең алғаш рет саяси баспана термині
Францияда 1781 жылғы Ұлттық Жиналыс (Национальное Собрание) бекіткен
Декларацияда көрсетілген. Баспана құқығы осы құқықты 1871 жылы Бельгияда
париждік коммунарларға беру үшін күрескен, адамзат тарихында белгілі
қайраткер Виктор Гюгомен де оң бағаланған[1, 25 б.].
Француз революциясы сыртқы саясаттың жаңа қағидаларын
қалыптастырды, ол негізгі институттардың пайда болуын білдірді, соның
ішінде – саяси эмигранттар үшін баспана құқығы институты.Баспана құқығы
ішкі құқықта қалыптасып, дами бастады. Француз революциясынан соң
жарияланған баспана құқығы феодализм кезеңіндегі баспана құқығынан
айырмашылығы бар.Біріншіден, ол енді саяси баспана құқығы ретінде
қарастырылды. Феодализм кезеңінде баспана саяси себептермен қудаланған
тұлғалармен қатар, өзге де қылмыскерлерге беріліп келген. Француз
революциясының заңнамалық актілері: а) баспана құқығының саяси сипатын
айқын көрсетіп берді; б) қудаланған тұлғаға баспана беру үшін жалғыз
негіз ретінде саяси себептерді бекітті. Екіншіден, феодалдық кезеңдегі
ешбір актіде мұндай нақтылық көрініс таппаған болатын[22, 99 б.].
Қазіргі кезде саяси қылмыскерлер, ұстап беру(выдача) туралы
келісімдермен берілмейді. Саяси себептермен қудаланған тұлғаларды
бермеу қағидасын бекіткен ең алғашқы келісім – 1831 жылғы франко-швед
Келісімі. Бұл құжаттан кейін осы тәріздес көптеген халықаралық
келісімдерге қол қойылды.
ХІХ ғасырдың ортасында саяси баспана құқығы халықаралық
құқықтың жалпыға танылған институты ретінде қалыптасты деуге негіз
бар. Бұл институт буржуазияның феодализмге қарсы күресетін құралы
ретінде қолданылды.
1918 жылы Бүкілресейлік Орталық Атқарушы Комитетінің Төрағасы
Я.Свердлов және Бүкілресейлік Орталық Атқарушы Комитетінің Хатшысы
В.Аванесов баспана құқығы туралы Декретке қол қойды, оған сәйкес, өз
мемлекеттерінде саяси немесе діни сипаттағы қылмысы үшін қудаланған
тұлға Ресейде баспана құқығына ие болады [23]. Декреттің мазмұнынан
келесідей қорытынды жасауға болады: Кеңестік биліктің алғашқы
жылдарында баспана саяси және діни негіздермен қудаланған тұлғаларға,
яғни саяси эмигранттарға берілді.Демек, аталған құжат баспана құқығының
саяси нысанын бекітті. Қудаланған тұлғалар баспана алу үшін Ресейге
келуге тиіс болатын. Баспана тек мемлекет территориясында беріледі және
баспананың дипломатиялық нысаны қарастырылмаған.Оған қоса, баспана алған
тұлғаларды бермеу қағидасы атап көрсетілген. РСФСР Конституциясының
21-бабында осы мазмұндас норма бекітілген болатын. 1936 жылғы КСРО
Конституциясының 129 бабы бойынша, ғылыми қызметі немесе ұлт-азаттық
күресі үшін қудаланған шетелдік тұлғаларға Кеңестік Социалистік
Республикалар Одағы баспана құқығын береді [24, 129-бап]. 1919 жылғы
Украина Социалистік Кеңестік Республикасының Конституциясында да баспана
құқығы бекітілген болатын [25, 128-бап].
РСФСР-дің 1918 жылғы Конституциясы шетелдіктерге ресейлік
азаматтардың барлық құқықтарын берді, бұл Кеңестік мемлекеттің
демократизмінің дамуының көрінісі болды [26, 5тарау].
КСРО құрылғаннан соң баспана құқығы институты жаңа серпінмен
дами бастады, соған қарамастан 1924 жылғы КСРО Конституциясында және
кеңестік республикалардың Конституцияларында баспана құқығы туралы
ереже көрініс таппады. Кеңестік заңнамада қылмыс термині кездеспейді,
яғни баспана қылмыскерлерге емес, саяси қайраткерлерге берілді.
Баспана алған тұлғалардың КСРО-дағы жағдайы қандай болды? Кеңестік
азаматтық алған тұлғалар КСРО азаматтарының барлық құқықтарын
пайдаланды, азаматтық алмаған тұлғалар шетел азаматтарының құқықтарын
пайдаланды.
ХХ ғасырда ғасырда баспана құқығы халықаралық құқықтың жалпыға
танылған ережесі ретінде қалыптасты және Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Декларациясында көрініс тапты.
Баспана туралы ережелер ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін мемлекеттердің
конституцияларында және заңдарында көрініс таба бастады. Мысалы, саяси
баспана құқығы туралы норма Португалия Конституциясының 22-бабында[27],
Италия Конституциясының 10-бабында[28], Тунис Конституциясының 17-
бабында[29], Сирия Конституциясының 13-бабында[30], Испания
Конституциясының 11-бабында[31], Франция Конституциясының преамбуласында
[32] және т.б елдердің нормативтік-құқықтық актілерінде баспана беру
принципі көрініс тапты.
Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде баспана құқығы тек
90-жылдары дәстүрлі институт сипатына енді. Шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ тұлғалардың баспана құқығы Украина [33], Грузия [34],
Болгария[35], Польша[36] Конституцияларында бекітілген.
Қазақстан Республикасының 1993 және 1995жылғы Конституциялары да
баспана құқығын бекітті. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының
құқықтық жағдайы туралы ҚР Президентінің 1995жылғы 19 маусымдағы заң
күші бар Жарлығында да баспана құқығы көрініс тапқан[37, 3б]. Сондай-ақ, ҚР
Президенті 1996 жылдың 15 маусымында Қазақстан Республикасындағы
азаматтығы жоқ және шетел азаматтарын саяси баспанамен қамтамасыз ету
тәртібі туралы Жарлыққа қол қойды[38].Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасында шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға саяси
баспана беруге байланысты материалдарды ішкі істер органдарының қарастыру
тәртібі туралы Нұсқаулық 1997жылы 30 қаңтарда қабылданған[39].
1.2 Баспана түсінігі және оның түрлері
Баспана (asylum) терминін қолданғанда көптеген ғалымдар оның
мағынасын анықтап, толық ашып көрсетпейді. Адам құқықтары бойынша
Жалпығабірдей Декларацияда қудалаудан баспана іздеу құқығы туралы
айтылады, БҰҰ Бас Ассамблеясы баспана беруге және баспана беру қағидаларын
сақтауға шақырады; мемлекеттердің конституциялары мен заңдарында баспана
беру көзделген, бірақ мемлекеттердің мұндай актісі ешбір жерде
анықталмаған.
Баспанаға құқық түсінігі өзінің бастапқы мағынасынан одан әрі
дамып, түпкілікті өзгеріске ұшырады. Ол тек баспана орнын ғана емес,
сондай-ақ қорғауды қамтамасыз ету құқығын да білдіре бастады. 1764 жылы
заңгер Вольф қудаланушылардың жағдайына көңіл бөлген: қудаланушылар адам
болудан қалған жоқ, оларға әлемнің кез келген елінде тұру құқығы берілген.
Алайда Вольфтың өзі бұл құқықты егемендік тұрғысынан шектелетінін атап
өткен. Өз елінен қашып кеткен адамдарға жан ашырлық көрсетілуі қажет,
алайда нақты себептерге байланысты оны беруден бас тартылуы да мүмкін. Бұл
мәселені шешуде мемлекеттер мүддесі басты рөл атқарады.1908 жылы Мур
(Moore) баспана беру құқығы үкіметтің өз мүддесін және әлеуметтік
тәртіптің өкілі ретінде оның міндеттемелерін ескере отырып,жүзеге асуы
керек деп көрсеткен. Hackworth-дың пікірінше, әрбір егеменді мемлекет
өзінің ішкі саясаты және халықаралық міндеттемелеріне сәйкес босқындардың
жағдайын қарастырады[1, 24б].
М.Д.Шаргородскийдің пікірінше, Баспана құқығы – бұл бір мемлекеттің
өзге мемлекетте жасалған қылмысы үшін қудаланушы тұлғаға қылмыстық
жауаптылыққа тартпастан, өз территориясында тұру құқығын беруі [13, 15-
16 б.]. Алайда бұл анықтама баспана құқығын тар мағынада қарастырады,
шын мәнісінде ол мұнымен салыстырғанда кеңірек болуы тиіс. Біріншіден,
баспана қылмыс жасағаны үшін қудалатын тұлғалардан басқаларға да
берілуі мүмкін, бірақ баспанаға саяси емес сипаттағы қылмыс жасаған
тұлғалар үміткер бола алмайды. Екінші жағынан, ешбір қылмыс жасамаған,
алайда нәсілі, діні, азаматтығы, саяси сенім-нанымдары сияқты белгілер
бойынша қудалауға ұшыраған тұлғалар да баспана сұрау құқығына ие.
Сонымен қатар, баспана беруші мемлекеттің босқынға өз территориясында
қауіпсіз өмір сүру және оған адамның негізгі құқықтары мен бостандығына
кепілдік беру міндеттемесін атап көрсету керек.
А.П.Зливконың пікірінше, саяси баспана – халықаралық құқық пен ішкі
құқықтың институты – шетел азаматтарының (азаматтығы жоқ тұлғалардың)
және олардың отбасы мүшелерінің өз елдерінде қудалауға ұшырауынан
өзге мемлекеттердің территориясында қорғауға ие болу мүмкіндігі [6,
26 б.].
Ю.М.Колосов және В.И.Кузнецовтың редакциясымен жарық көрген
Халықаралық құқық оқулығында саяси баспана құқығы - мемлекеттің
қандай да бір тұлғаға не тұлғалар тобына өздері азаматтығы болып
табылатын немесе тұрақты тұрып жатқан мемлекеттерінде саяси себептер
бойынша қудаланудан сақтану мүмкіндігін беруі ретінде қарастырылған
[11, 194-195 б.]. Бұл анықтама жоғарыда аталған анықтамалар сияқты,
баспана берген мемлекет тұлғаның қауіпсіздігіне де кепілдік береді
дегенді білдірмейді. Шетелдік азаматқа өзге мемлекеттердің юрисдикциясынан
қорғауды ұсынуы – баспана институтының негізін құрайды. Қорғауды ұсыну
кезінде халықаралық және ішкі мемлекеттік құқықпен байланысты аспектілерді
ескеру қажет. Халықаралық құқықта қорғау территориялық юрисдикцияға немесе
қандай да бір аймақтық не жергілікті әдет-ғұрыпқа негізделеді. Соңғы
аталған негіз дипломатиялық баспана институты үшін маңызды рөлге ие,
мұндай баспана елшіліктерде, консулдықтарда және әскери кемелерде
беріледі. 1950 жылы asylum ісі бойынша Халықаралық Сот мұндай тәжірибе
мемлекеттердің егемендігінен бас тартуды көрсетеді деп белгіледі. Босқынды
қайтару кезінде ол баспана берген елдің юрисдикциясында болады. Босқынды
беру туралы шешім территориялық егемендікті жүзеге асыру болып табылады.
Босқын құқықбұзушылық болған елдің территориясынан тыс жерде болғандықтан,
оған баспана беру құқығы сол елдің егемендігіне нұқсан келтірмейді, демек
халықаралық құқықта қорғауды ұсыну құқығы мемлекеттердің егемендігіне
негізделетіні айқын.
Армения Республикасының Саяси баспана туралы 2001 жылғы
26 қыркүйектегі заңына сәйкес, саяси баспана – шетел азаматтарына немесе
азаматтығы жоқ тұлғаға осы Заңмен бекітілген тәртіпте берілетін Армения
Республикасындағы арнайы қоныстану ыхтиярхаты [40, 3-бап]. Оның негізгі
мақсаты шетелдік тұлғаны саяси себептермен қудаланған өзі азаматы болып
табылатын елден немесе қудалануы мүмкін өзге елдерден Армения
территориясында қорғау болып табылады.
1950жылы халықаралық құқық институты келесі анықтаманы қабылдады:
Баспана – оны іздеуші тұлғаға мемлекет өз территориясында немесе өзінің
органдары бақылайтын өзге жерлерде қорғау қамтамасыз етуі, яғни бұл
анықтамаға сай мемлекет қудаланушы тұлғаны қорғауға кепілдік береді,
бірақ бұл анықтамада бірнеше кемшілік бар. Біріншіден, анықтамада баспана
халықаралық заңнамамен белгіленген тұлғалар шеңберіне берілмейтіндігі
көрсетілмеген. Екіншіден, ол баспана құқығын өте кең қарастырады.
Баспана тек мемлекет территориясында ғана емес, оның органдары
бақылайтын өзге де жерлерде берілуі мүмкін дегенде дипломатиялық
баспана түсіндірілетін болуы тиіс. Алайда халықаралық құқықта
дипломатиялық баспана беру құпталмайды.
Н.А Ушаковтың пікірінше, баспана құқығы саяси эмигрантқа баспана
беруші мемлекеттің өз территориясында демократиялық адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарына кепілдік беруі[5, 16 б.].
Г.В. Игнатенконың пікірінше, баспана құқығы ретінде тұлғаның
баспана берген мемлекет территориясында тұруға рұқсат алуға берілген заңды
түрде бекітілген мүмкіндігі танылады. Әдетте, мұндай мүмкіндік, тұлға
азаматы болып табылатын немесе тұрақты тұратын ел территориясынан саяси,
діни, немесе өзге де себептермен қудаланған кезде беріледі[9, 144 б.].
Саяси баспана беру жағынан әлемде АҚШ, Британия және Еуроодақ
мемлекеттері алда тұр. Соңғы кездері Отанынан безген саясаткерлердің саны
біршама көбейді. Саяси баспана тапқан саясаткерлерді атап көрсететін
болсақ, Қырғызстанның экс-президенті Асқар Ақаев – Ресейден, Ресей
саясаткері Борис Березовский Ұлыбританиядан саяси пана тапты. Аталған
мемлекеттен сондай-ақ әл-Каида ұйымының белсендісі Усама бен Ладеннің
баласы Омарға да саяси баспана берілген болатын. АҚШ мемлекеті Украинаның
экс-депутаты Александр Ельяшкевичке, жуырда ғана Перу әкімшілігі Венесуэла
оппозициясының көшбасшысы Мануэль Росалеске, Франция мемлекеті Грузияның
бұрынғы қорғаныс министрі Ираклий Окруашвилиге пана болды. Саяси баспана
сұраушылардың қатарында сондай-ақ қарапайым журналистер, заңгерлер де көп.
Халықаралық құжаттарда бекітілген нормаларға сәйкес, баспана
құқығының келесідей негізгі белгілерін бөліп көрсетуге болады:
1) әр адам қудалаудан өзге мемлекеттерде баспана іздеуге және оны
пайдалануға құқылы. Баспана алған тұлғалардың жағдайы мемлекеттердің
егемендігіне зардап келтірмеуі тиіс.
2) әрбір мемлекет өзінің мемлекеттік егемендігі негізінде қудаланған
тұлғаларға өз территориясында баспана беруге құқылы.
3) баспана беру негіздерін мемлекеттің өзі бағалайды.
4) БҰҰ қағидалары мен мақсаттарына қайшы келетін саяси емес сипатта
қылмыс не іс-әрекет жасаған тұлғаға баспана берілмейді.
Баспана бергеннен кейін мемлекет тұлғаға қауіпсіздікке және негізгі
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге міндетті. Баспана берген
мемлекет, оны алған тұлғаларға өз территориясында БҰҰ қағидалары мен
мақсаттарына қайшы келетін әрекеттер жасауға жол бермеуі тиіс.
Халықаралық құқықтың барлық нормаларының сақталуымен берілген баспана
өзге мемлекеттермен құрметтелуі тиіс, яғни баспана құқығы – халықаралық
құқықпен айқындалған себептер бойынша қудалауға ұшыраған тұлғаға
мемлекеттің территориясында тұру және адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарына кепілдік беру құқығы.
Саяси баспана ретінде мемлекеттің белгілі бір тұлғаға немесе
тұлғаларға өзі азаматы болып табылатын елден немесе тұрақты тұратын
мемлекетінен саяси себептер бойынша қудалануынан қорғану мүмкіндігін
беруі түсіндіріледі.Саяси себептер бойынша қудалану деп тек саяси сенім-
нанымы үшін емес,сондай-ақ қоғамдық қызметі үшін қудалану да
қарастырылады.
Баспана сұраушы тұлға саяси немесе саяси сипаттағы қылмысы үшін
қудаланғандықтан, көптеген мемлекеттерде саяси баспана термині
қолданылады.
Саяси баспананың екі түрі бар:
1.территориялық баспана;
2. дипломатиялық баспана.
Территориялық баспана – мемлекеттің өз территориясында тұлғаларға
саяси себептер бойынша қудаланудан қорғану мүмкіндігін беруі.
Дипломатиялық баспана – тұлғаларға шетелдің дипломатиялық өкілдігі
ғимаратында, консулдық мекемелерінде не шетелдік әскери кемеде саяси
себептер бойынша қудаланудан қорғану мүмкіндігін беруі. Жалпы алғанда,
халықаралық құқықта дипломатиялық баспана беруге тыйым салынғанымен,
Латын Америкасында бұл баспана түрі мойындалады.
Дипломатиялық баспанаға, сондай-ақ, ерекше жағдайларда тұлғаға
тікелей қауіп төніп тұрса, бекітілген келісімдерге сәйкес мемлекеттердің
шартты территорияларында - әскери кемелерде, ұшақтарда немесе әскери
лагерлер территориясында баспана беруді жатқызуға болады. Мұндай тәжірибе
АҚШ әскери флотымен латынамерикалық мемлекеттер территориясында жүзеге
асқан. Тарихта әскери кемелерде дипломатиялық баспана беру көптеп
кездеседі. Мысалы, АҚШ 1831 жылы Перуде, 1866 жылы Парагвайда, 1883 жылы
Эквадорда, 1895 жылы Чилиде, 1893жылы Гондураста, 1895 жылы Гватемалада,
1917жылы Мексикада әскери кемелерде баспана ұсынған[1, 52 б.].
Дипломатиялық баспана туралы 1928 жылғы Гавана Конвенциясына сәйкес,
баспананың осы түрі мынадай талаптар болған жағдайда беріледі:
1. Дипломатиялық баспананы осындай құқықты танитын елдер ғана бере
алады;
2. Ол адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек болған жағдайда ғана
беріледі;
3. Дипломатиялық агент, әскери кеменің, лагердің немесе тікұшақтың
командирлері дипломатиялық баспананың берілгендігі туралы
жергілікті билік өкілдеріне хабарлауы тиіс;
4. Ондай мемлекеттің үкіметі адамның елден тез арада кетуін талап ете
алады, ал дипломатиялық агент, өз кезегінде ондай адамның
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге кепілдік береді;
5. Қорғаныш іздеушілерді ондай елдің аумағында немесе оның
шекараларынан жақын жерлерге түсіруге болмайды;
6. Баспана берілген адамға қоғамдық қауіпсіздікке қайшы келетін
әрекеттерді жасауға тыйым салынады;
7. Мемлекет баспана беруге байланысты шығындарды көтермейді [41, 9-
бап].
Дипломатиялық баспана XVI-XVIII ғасырларда мемлекеттер тәжірибесінде
кең тарады, бұл өз кезегінде тұрақты дипломатиялық өкілдіктер
институтының пайда болуымен және олардың белгілі бір артықшылықтары
мен иммунитеттерге ие болуымен тығыз байланысты.
Дипломатиялық баспананың кең дамуына дипломатиялық иммунитеттерді
дипломатиялық өкілдіктердің экстерриториалды сипатына негіздеген және
оны мемлекеттердің территориясына теңестіретін теория әсер етті,
сондықтан дипломатиялық мекеменің ғимаратында немесе елшінің
резиденциясындағы тұлға жергілікті билік үшін қолжетпестей болды.
XVI-XVIII ғасырларда Батыс Еуропаның дипломатиялық тәжірибесінде
елші резиденциясы иммунитетімен қатар, елшілік кварталына да иммунитет
бекітілді, яғни қала кварталдарына қабылдаушы мемлекеттің заңдары емес,
шетел елшісінің юрисдикциясы таралған. Шетел елшісінің иммунитеті
Испания, Лиссабон, Рим, Генуя, Венеция, Франкфурт-на Майнеде болған, бұл
мемлекеттерде орталық билік шіркеуге және жекелей феодалдарға қарсы
әрекет ете алмады. Елші қарамағындағы квартал үйлерінің қақпаларына
елшіні жіберген мемлекеттің елтаңбасы орнатылып, ол кварталдың барлық
тұрғындары елшіліктің қарамағында екендігінің символы ретінде
қарастырылды.
Шығыста дипломатиялық квартал артықшылықтары ұзақ уақыт сақталып
келді. Қытайда олар 1901 жылғы Пекин Хаттамасымен және 1904 жылғы 13
маусымдағы Хаттамамен рәсімделді. Алайда бұл құқық Қытай мен еуропалық
мемлекеттер арасында жасалған ешбір келісімшартта көрсетілмеген. Бірақ
Пекиндегі дипломатиялық корпус бұл құқық дипломатиялық квартал құқығынан
пайда болады деп есептеді және оны жиі қолданды.Мысалы, Нидерландық миссия
ғимаратында қытайлық генерал Чан Сюнге баспана берілді, ал штаб бастығы Ван
Шен-ши – француздар миссиясында баспана алды. Қытай үкіметі баспана беруге
қарсылық білдірмеді, тек қудаланушыларды Пекиннен шығаруды ұсынды.Ұзақ
уақыт жүргізілген келіссөздерден кейін қудаланушы тұлғалар Францияның
Реюньон аралына жіберілді[42, 156 б.].
ХІХ ғасырда көптеген мемлекеттер баспанаға қатысты ресми
позицияларын өзгертті, себебі олардың пікірінше, бұл институт
мемлекеттердің егемендігіне сәйкес келмейді және дипломатиялық
артықшылықтар мен иммунитеттерді асыра пайдалану болып табылады және
елшіліктің мақсаттарына қайшы келеді.
Қазіргі кезде дипломатиялық баспана деп (кейде оны
экстерриториалды баспана деп те атайды) саяси себептермен қудаланған
дипломатиялық өкілдіктердің мекемелерінде (елшілік, консулдық, миссия және
т.б) әскери және сауда кемелерінде, ұшақтарда, әскери база мен лагерлер
территориясында жеке тұлғаларға баспана беру түсіндіріледі.
ХХ ғасырдан бастап дипломатиялық мекемелерде баспана беру
халықаралық құқық нормаларына сай емес және қылмыскерлерге қатысты мүлдем
қолданылмауы тиіс деп қарастырылды. Дипломатиялық өкілдік ғимаратына қол
сұғылмаушылық қылмыскерлердің жазаға ұшырамауы үшін көмек көрсете
алады дегенді білдірмейді. Бұл ғимараттар мемлекеттердің заңдарын
бұзған құқықбұзушыларды соттан жасыру үшін қолданылмауы тиіс. 1927 ж.
14-қаңтардағы КСРО территориясындағы шет мемлекеттердің дипломатиялық
және консулдық өкілдіктері туралы Ереженің 4 тармағына сәйкес,
дипломатиялық ғимараттарға қолсұғылмаушылық, бұл мекемелерде КСРО және
кеңестік республикалардың уәкілетті органдарының қамауға алу туралы
қаулысы бар адамдарға қатысты қолдануға құқық бермейді [43,
4-бап].
Дипломатиялық баспананы құқыққа сай деп қарастыру дипломатиялық
өкілдіктер ғимараттарының иммунитеттерімен түсіндіріледі. Алайда
әмбебап сипаттағы келісімдер дипломатиялық баспана беруге негативті
түрде қарайды, 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар туралы Вена
Конвенциясының 41-бабына сәйкес, өкілдіктердің ғимараттары аталған
конвенцияда және халықаралық құқықтың өзге де нормаларымен қарастырылған
өкілдік функцияларына сәйкес келмейтін мақсаттарда қолданылмауы тиіс
[44, 12 б.]. Мұндай норма 1963 жылғы консулдық қатынастар туралы Вена
Конвенциясында да бекітілген[45, 21 б.]. Егер дипломатиялық өкілдік осы
норманы аттап өтетін болса, онда дипломатиялық иммунитет асыра
пайдаланылды және қабылдаушы мемлекеттің ішкі істеріне қол сұғылды деп
танылады.Латынамерикалық мемлекеттер 1928 жылғы Гавана Конвенциясында
және 1954 жылғы Каракасс Конвенциясында дипломатиялық баспананы танып,
оны беру процедураларының жобасын жасаған болатын. Дипломатиялық
баспана беру фактілері Еуропада да кездескен. Мысалы, 1956 жылы венгрлер
көтерілісі кезінде кардинал Миндсетти АҚШ елшілігінде, ал Венгрияның
уақытша үкіметінің кейбір министрлері – Югославия елшілігінде
дипломатиялық баспанаға ие болды.
Дипломатиялық баспана беру проблемасы (diplomatic asylum)
Қазақстанда толық зерттелмеген. Дипломатиялық баспана құқығын беру ҚР
Конституциясында да, өзге заңдарында да көрініс таппаған.
Қазақстанның ұлттық мүддесін және оның сыртқы саясатын ескере
отырып, дипломатиялық баспана институтының жағымды және жағымсыз
жақтарын айқындап алған жөн. Дипломатиялық баспана берудің салдары
ретінде, тіпті, екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар үзілуі де
мүмкін.
Батыс елдерінің тәжірибесін ескере отырып, дипломатиялық
баспананы аталған құқықты мойындаған елдерде, ал оны танымаған елдерде
уақытша баспана құқығын пайдаланған дұрыс. Батыс заңгерлерінің
көпшілігі уақытша баспана концепциясын қолдайды, ал қазақстандық
әдебиеттерде бұл мәселе жөнінде публикациялар кездеспейді.
Қазақстан тәжірибесін қарастырсақ, уақытша баспана институты
қолданылмайды және мұндай құқықтық қатынастарды реттейтін нормативтік-
құқықтық актілер де жоқ.
Уақытша баспана – баспананың бір түрі. Көбінде уақытша баспана ұғымы
босқындарға қатысты қолданылады.Босқындарға уақытша баспана берудің тарихы
ертеден басталғанымен, бұл түсінік ХХ ғасырдың 80-жылдары қолданысқа ене
бастады. Босқындар мәселесін шешу халықаралық қауымдастыққа жүктелген
тапсырма екені белгілі. 1951 жылғы Конвенцияның преамбуласында
көрсетілгендей, баспана құқығын беру кейбір мемлекеттерге қиындық туғызуы
мүмкін және халықаралық масштабта проблеманы шешу мемлекеттерге халықаралық
қауымдастыққа байланысты. Бұл мағынасында баспана ұғымы кең түсінік,
яғни бірінші мемлекетпен берілген қорғау негізгі баспана беруді өзге
мемлекет халықаралық ынтымақтастық шеңберінде қамтамасыз етуі мүмкін
[46, 214 б.]. Бұл 1956 жылы Венгриядан Австрия мен Югославияға қашып келген
мыңдаған адамдардың баспанасы уақытша болды, кейіннен олар(18 айда
170мыңға жуық адам) өзге мемлекеттерге қоныс аударды, ал ХХ ғасырдың 70-
80жылдары Батыс Еуропа латынамерикалық және үндіқытайлық босқындарға
баспана берді.
1979 жылы Атқарушы Комитет жағалаулық елдердің гуманитарлық
міндеттемесін айқындады, оған сәйкес, бұл мемлекеттер апатқа ұшыраған
кемелерге және оның бортындағы тұлғаларға өз қарамағындағы суларда көмек
іздеуге және уақытша мерзімге баспана беруге міндетті.
1980жылы Австралияның инициативасымен Атқарушы Комитет Жоғарғы
Комиссарға уақытша баспана мәселесін қарау үшін сарапшылар тобын
шақыруды ұсынды. Сарапшылар тобы 1981 жылы сәуір айында Женева қаласында
жиналды. Сарапшылардың қорытындысы 1981 жылы қазан айында Атқарушы
Комитеттің 32-сессиясында мақұлданды және кейіннен резолюциямен бекітілді
(14.12.1981ж), алайда Атқарушы Комитет баспана беру туралы емес, адамдарды
мемлекет территориясына жіберу туралы сөз қозғауды жөн көрді:
1.Баспана іздеуші тұлғалардың жаппай келуі жағдайында олар бірінші
баспана сұраған мемлекет оларды ұзақ мерзімге қабылдай алмаған жағдайда,
тым болмаса төмендегі қағидаларға сәйкес, уақытша қорғауды қамтамасыз етуі
тиіс. Олар нәсілі, діні, саяси сенім-нанымы, азаматтығы, шығу елі және
физикалық еңбекке жарамсыздығы белгілеріне қарамастан мемлекет
территориясына жіберілуі керек.
2. Барлық жағдайларда non-refoulement қағидасы сақталуы қажет.
Халықаралық құқық тәжірибесінде қонақжайлылық институты (қонақ
құқығы) да қолданылады. Кейбір жеке тұлғалар дипломатиялық мекемелерде
қорғауға ие болған, бірақ қонақ құқығын пайдаланған. Қонақжайлылық
итнституты туралы зерттеулер өте аз. Ресейлік тарихшы Колосовскийдің
пікірінше, бұл институт халықаралық құқықтың қалыптасуының алғашқы
қадамдарының бірі ретінде қарастырылады.
Баспана құқығын халықаралық құқықтың институты және
ішкімемлекеттік құқықтың институты ретінде ажырата білген жөн.
Бірінші жағдайда, аталған институт халықаралық-құқықтық нормалардың
жиынтығы білдірілсе, екінші жағдайда саяси баспана беруге қатысты
ішкі мемлекеттік нормалар қарастырылады. Бұл, тиісті заңи нормаларды
қабылдаған мемлекеттер санына қарай қанша саяси баспананың
ішкімемлекеттік институттары бар екендігін білдіреді.
Баспана құқығының анықтамасы кеңестік авторлардың еңбектерінде де
кездеседі. Көптеген кеңестік ғалымдардың еңбектерінде баспана саяси
эмигранттарға берілетіндігі және оларға адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын беру қажеттілігі туралы айтылады.
Баспана құқығы институтын зерттеуге арналған еңбектер аса
қызығушылық тудырады. Н.А.Ушаков өзінің кандидаттық диссертациясында
баспана құқығына келесідей анықтама берген: Баспана құқығы - саяси
эмигранттарға баспана-мемлекеттің тарапынан оған демократиялық адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарына кепілдік бере отырып, шет
мемлекетте қауіпсіз өмір сүру құқығын беру[5, 18 б.]. Бұл анықтаманы
кеңестік халықаралық әдебиеттерде кездескен ең сәтті әрі нақты анықтама
деуге негіз бар. Анықтамада баспана құқығының негізгі белгілері
көрініс тапқан: баспананың тек саяси эмигранттарға берілуі,
эмигранттардың қауіпсіз өмір сүру құқығы, оларға демократиялық адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын беру.
Баспана құқығы – мемлекеттің егемендігіне негізделген институт.
Аталған институттың негізгі мәселелерінің бірі – баспана құқығын
пайдалана алатын тұлғалардың шеңберін анықтау, яғни баспана кімге
беріледі деген сұраққа жауап беру. Бұл ретте баспана құқығының тағы
бір белгісі оның саяси сипатта болуы. Буржуаздық авторлардың пікірінше,
саяси баспана тек саяси сипатта қылмыс жасағаны үшін қудаланған
тұлғаларға беріледі. Алайда бұл қате пікір болып табылады. Баспана
іздеген тұлға қылмыс деп саналатын іс-әрекет жасамауы да мүмкін.
Халықаралық құқық нормалары мемлекеттердің баспана беру бойынша
кейбір құқықтарын шектейді. Аталған нормаларға сәйкес, келесі тұлғалар
бұл құқықты пайдалана алмайды:
1) халықаралық қылмыс жасады деп айып тағылған тұлғалар;
2) қылмыскерлерді беру туралы екіжақты немесе көпжақты шарттардың
тізімінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz