Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет саясаты
Кіріспе 3
Бюджеттік саясат және оның экономикалық дамудағы ролі
1 Ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы 6
1.2 Бюджет саясаты эконмиканы дамытудың құралы ретінде 15
1.3 Бюджет саясатының шетелдік тәжірбиесі 22
2 Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет саясатын талдау
2.1 Ақмола облысы бойынша бюджеттің орындалуы мен мемлекеттік қаржыны басқаруды талдау 2010.2012 жылдар аралығында 27
2.2 Макинка қаласы әкімшілігінің бюджетін талдау 30
3 Экономикалық дамудағы бюджет саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет тапшылығының пайда болу себептері және оны қаржыландыру саясаты жетілдіру жолдары 47
3.2 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің жаңа қағидаттарын дамыту 51
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
Қосымшалар
Бюджеттік саясат және оның экономикалық дамудағы ролі
1 Ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы 6
1.2 Бюджет саясаты эконмиканы дамытудың құралы ретінде 15
1.3 Бюджет саясатының шетелдік тәжірбиесі 22
2 Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет саясатын талдау
2.1 Ақмола облысы бойынша бюджеттің орындалуы мен мемлекеттік қаржыны басқаруды талдау 2010.2012 жылдар аралығында 27
2.2 Макинка қаласы әкімшілігінің бюджетін талдау 30
3 Экономикалық дамудағы бюджет саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет тапшылығының пайда болу себептері және оны қаржыландыру саясаты жетілдіру жолдары 47
3.2 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің жаңа қағидаттарын дамыту 51
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
60
Қосымшалар
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастардың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның денгейі, валюталық курс және басқа да макраэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық экономиканың дамуы мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы жаңа деңгейін айқындайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму механизімін жүзеге асыру барысында мемлекеттік бюджет соңғы орын алмайды. Ол бюджетті, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады. Сондықтан қарастырылып отырған тақырып Қазақстан Республикасының экономикасы үшін өзекті болып отыр.
Бюджет саясаты әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет саясаты қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірынғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және осыған сай материялды негізі бар өндірістік қарым-қатынасты жатыр.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасынның бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы- бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етеді. Сол реформалаудың логикалық жағасы- ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2012 жыл ақпан айының 4-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексі қабылданып, 2010 жылы қаңтар айының 1-ші жұлдызында қолдануға еңгізілді.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген: «Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін опреациялар ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры болып табылады» [1,6-бет].
Жаңа Бюджеттің кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатысушылардың барлық іс-әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық экономиканың дамуы мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық дамудағы жаңа деңгейін айқындайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке тиесілі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму механизімін жүзеге асыру барысында мемлекеттік бюджет соңғы орын алмайды. Ол бюджетті, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады. Сондықтан қарастырылып отырған тақырып Қазақстан Республикасының экономикасы үшін өзекті болып отыр.
Бюджет саясаты әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет саясаты қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірынғай категориялардан қалыптасады, яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп дәлелдейді. Сондықтан, экономикалық түбі басқа да экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және осыған сай материялды негізі бар өндірістік қарым-қатынасты жатыр.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасынның бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы- бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етеді. Сол реформалаудың логикалық жағасы- ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2012 жыл ақпан айының 4-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексі қабылданып, 2010 жылы қаңтар айының 1-ші жұлдызында қолдануға еңгізілді.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген: «Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін опреациялар ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры болып табылады» [1,6-бет].
Жаңа Бюджеттің кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатысушылардың барлық іс-әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды жұмсау процестері толығымен анықталған.
1. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі//Алматы: Юрист-2010,135
2. Қаржы, Жоғары оқу орындарына арналған оқулық//С.Құлпыбаев, Алматы-2011
3. Мемлекеттік бюджет, Оқулық//Өтебаев Б.С., Алматы: Экономика-2006
4. Қаржы, ақша айналысы және несие, Оқулық/Смағұлова, т.б., Алматы-2005
5. Бюджет бойынша тәжірбиелік жинақ: өқу құралы//Қамқорова А.Қ., Астана: Фолиант-2011 (Кәсіптік білім)
6. Финансы: учебник для вузов//Омирбаев С.М., Астана-2003
7. Қаржы нарығы және делдалдары, Оқулық//Искаков Ұ.М., Алматы-2012
8. Основы финансов;учебник для вузов//Мельников В.Д., Алматы-2005
9. Бюджеттік құқық: оқу құралы//Сартаев С.С., Найманбаев С.М., Алматы, жеті жарғы 2006, 358
10. Сборник Президента Республики Казакстан, Правительство Республики Казакстан: Бюджет 2005
11. Республиканың, обылыстың ішкі өмірі/Мәкенова Г.У.//Хабаршы Экономика сериясы 2010 №5
12. Назрели концептуальные изменения в бюджетном устройстве: [о государственном бюджете страны]/Мынбаев С.//Қазақстанская правда 2010, 22 октября
13. Бюджет как активная система: Бюджетная политика/Мукалиева А.С.//Хабаршы Заң сериясы 2012 №1
14. Қазақстан және бюджет жүйесінің стандарты/Елубаева Ж//Финансы Казакстана журнал 2004 №2
15. www//ptpu.ru
16. Стратегия инвестиционно-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 гг.
17. Фискальная политика Республики Казахстан. Материалы семинара Финансовые механизмы регионального развития//Шыныбеков Д.А. Алматы, 23-24 октября 2003 г.
18. Экономика стран: учебник для вузов//Колесов В.П и др., М.: Высш.шк., 1990
19. Расходы государственного бюджета: учебник//Ильясов К.К., Алматы-2003
20. Бюджетная политика унитарного государства (на примере РК): автореферат//Азылканова С.А., Новасибирск-2004
21. Бюджетная система РК: станавление и перспективы развития: автореферат//Елубаева Ж.М., Алматы-2005
22. Раскрытие бюджетной информации в финансовой отчетности: Бюджет/Елубаева Ж.М.//Қаржы-қаражат Финансы Казакстана 2010 №5-6
23. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі (ҚР Заңы №548 2004 жыл 24 сәуір)//Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы 2004 №8-9
24. Бюджет крупного города: проблемы, приоритеты и перспективы развития (на примере г.Алмата): автореферат//Бейдали М.Б., Алматы-2012
25. Бюджет жүйесі туралы: Қазақстан Республикасының Заңы/Назарбаев Н.//Қазақстан Республикасының Заңы, Астана 2011 №1
26. Макинка қаласының әкімдігінің мемлекеттік мекемесінің тарихы
27. www.minplan.kz
28. 2011 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп комитетінің есебі//Егемен Қазақстан 2011 24 маусым
29. 2012 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп комитетінің есебі//Егемен Қазақстан 2012 30 мамыр
30. www.akmola.kz
31. “Ақмола облысының қаржы басқармасы” мемлекеттік мекемесінің 2010-2012 жылдардағы экономикалық көрсеткіштері.
32. Экономическая роль и значение управления бюджетом/Белгибаев Е.Н.//Қаржы-қаражат Финансы Казакстана 2012 №2-3
33. Сборник оснавных показателей социально-экономического развития города Кокшетау
34. Налоги /Под редакцией д.э.н. профессора Черника Д.Г. /– М.: Финансы и статистика, 2001ж.
35. Мельников В.Д. Ли В.Д. Институт развития Казахстана.– Алматы, 2001ж.
36. Қарагусова Г. Экономическая сущность налогов. – Алматы, //Қаржы-қаражат.- 2000ж.
37. Байдуйсенов А.Д. Налоговая система Казахстана // Финансы Казахстана. Каржы-Каражат.- Алматы, 2001ж.
38. Есенбаев М. Налоги-плата за цивилизацию // Финансы Казахстана Каржы-Каражат. Алматы, 2001ж.
2. Қаржы, Жоғары оқу орындарына арналған оқулық//С.Құлпыбаев, Алматы-2011
3. Мемлекеттік бюджет, Оқулық//Өтебаев Б.С., Алматы: Экономика-2006
4. Қаржы, ақша айналысы және несие, Оқулық/Смағұлова, т.б., Алматы-2005
5. Бюджет бойынша тәжірбиелік жинақ: өқу құралы//Қамқорова А.Қ., Астана: Фолиант-2011 (Кәсіптік білім)
6. Финансы: учебник для вузов//Омирбаев С.М., Астана-2003
7. Қаржы нарығы және делдалдары, Оқулық//Искаков Ұ.М., Алматы-2012
8. Основы финансов;учебник для вузов//Мельников В.Д., Алматы-2005
9. Бюджеттік құқық: оқу құралы//Сартаев С.С., Найманбаев С.М., Алматы, жеті жарғы 2006, 358
10. Сборник Президента Республики Казакстан, Правительство Республики Казакстан: Бюджет 2005
11. Республиканың, обылыстың ішкі өмірі/Мәкенова Г.У.//Хабаршы Экономика сериясы 2010 №5
12. Назрели концептуальные изменения в бюджетном устройстве: [о государственном бюджете страны]/Мынбаев С.//Қазақстанская правда 2010, 22 октября
13. Бюджет как активная система: Бюджетная политика/Мукалиева А.С.//Хабаршы Заң сериясы 2012 №1
14. Қазақстан және бюджет жүйесінің стандарты/Елубаева Ж//Финансы Казакстана журнал 2004 №2
15. www//ptpu.ru
16. Стратегия инвестиционно-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 гг.
17. Фискальная политика Республики Казахстан. Материалы семинара Финансовые механизмы регионального развития//Шыныбеков Д.А. Алматы, 23-24 октября 2003 г.
18. Экономика стран: учебник для вузов//Колесов В.П и др., М.: Высш.шк., 1990
19. Расходы государственного бюджета: учебник//Ильясов К.К., Алматы-2003
20. Бюджетная политика унитарного государства (на примере РК): автореферат//Азылканова С.А., Новасибирск-2004
21. Бюджетная система РК: станавление и перспективы развития: автореферат//Елубаева Ж.М., Алматы-2005
22. Раскрытие бюджетной информации в финансовой отчетности: Бюджет/Елубаева Ж.М.//Қаржы-қаражат Финансы Казакстана 2010 №5-6
23. Қазақстан Республикасының бюджет кодексі (ҚР Заңы №548 2004 жыл 24 сәуір)//Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы 2004 №8-9
24. Бюджет крупного города: проблемы, приоритеты и перспективы развития (на примере г.Алмата): автореферат//Бейдали М.Б., Алматы-2012
25. Бюджет жүйесі туралы: Қазақстан Республикасының Заңы/Назарбаев Н.//Қазақстан Республикасының Заңы, Астана 2011 №1
26. Макинка қаласының әкімдігінің мемлекеттік мекемесінің тарихы
27. www.minplan.kz
28. 2011 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп комитетінің есебі//Егемен Қазақстан 2011 24 маусым
29. 2012 жылға арналған республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есеп комитетінің есебі//Егемен Қазақстан 2012 30 мамыр
30. www.akmola.kz
31. “Ақмола облысының қаржы басқармасы” мемлекеттік мекемесінің 2010-2012 жылдардағы экономикалық көрсеткіштері.
32. Экономическая роль и значение управления бюджетом/Белгибаев Е.Н.//Қаржы-қаражат Финансы Казакстана 2012 №2-3
33. Сборник оснавных показателей социально-экономического развития города Кокшетау
34. Налоги /Под редакцией д.э.н. профессора Черника Д.Г. /– М.: Финансы и статистика, 2001ж.
35. Мельников В.Д. Ли В.Д. Институт развития Казахстана.– Алматы, 2001ж.
36. Қарагусова Г. Экономическая сущность налогов. – Алматы, //Қаржы-қаражат.- 2000ж.
37. Байдуйсенов А.Д. Налоговая система Казахстана // Финансы Казахстана. Каржы-Каражат.- Алматы, 2001ж.
38. Есенбаев М. Налоги-плата за цивилизацию // Финансы Казахстана Каржы-Каражат. Алматы, 2001ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
Бюджеттік саясат және оның экономикалық дамудағы ролі
1 Ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы 6
1.2 Бюджет саясаты эконмиканы дамытудың құралы ретінде 15
1.3 Бюджет саясатының шетелдік тәжірбиесі 22
2 Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет саясатын
талдау
2.1 Ақмола облысы бойынша бюджеттің орындалуы мен мемлекеттік қаржыны 27
басқаруды талдау 2010-2012 жылдар аралығында
2.2 Макинка қаласы әкімшілігінің бюджетін талдау 30
3 Экономикалық дамудағы бюджет саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет тапшылығының пайда болу себептері және оны қаржыландыру 47
саясаты жетілдіру жолдары
3.2 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің жаңа қағидаттарын дамыту 51
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Экономиканың дамуы көбінесе
мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы
қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастардың рөлі, орны және мәні өте
маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық
пен инфляцияның денгейі, валюталық курс және басқа да макраэкономикалық
көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына
тәуелді.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың дамуы мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін айқындайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму
механизімін жүзеге асыру барысында мемлекеттік бюджет соңғы орын алмайды.
Ол бюджетті, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз
байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады. Сондықтан қарастырылып
отырған тақырып Қазақстан Республикасының экономикасы үшін өзекті болып
отыр.
Бюджет саясаты әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және
саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет
саясаты қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірынғай категориялардан
қалыптасады, яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да
өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория деп дәлелдейді. Сондықтан, экономикалық түбі басқа да
экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және осыған сай материялды
негізі бар өндірістік қарым-қатынасты жатыр.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасынның бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы- бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
құруын мәжбүр етеді. Сол реформалаудың логикалық жағасы- ол жаңа бюджеттік
заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2012 жыл ақпан айының 4-ші
жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексі қабылданып, 2010
жылы қаңтар айының 1-ші жұлдызында қолдануға еңгізілді.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген: Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін опреациялар
ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры болып табылады [1,6-бет].
Жаңа Бюджеттің кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатысушылардың барлық іс-
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджет саясаты мемлекеттік
сектордың саласында алатын орны зор, өйткені ол осы сектормен тікелей
байланыста. Жалпы ол еліміздің экономика жағдайын анықтайтын негізгі
көрсеткіш болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі болып келеді.
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыстың өзектілігін, мемлекеттің бюджетің
маңыздылығы мен оны жүзеге асыру барысындағы сұрақтарды үлкен теориялық
және тәжірбиелік мәнге ие болып отырғандығымен байланыстыруға болады.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
саясаты айрықшалықты арналымды орындайды жалпы қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызымет етеді. Объективтік бөлгіштік қатынастардың өмір
сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде болады.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Ел экономикасын басқарудағы бюджет
саясатының теориялық негізі, жеткен жетістіктері, проблемалары отандық және
шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Мемлекет
қаржысын басқарудағы бюджет саясатының мәселелерін зерттеу барысында
Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономиканы басқарудағы бюджет саясаты
мен мемлекет қаржысының мәні мен мазмұнын, сонымен қатар қазіргі таңдағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет саясатының механизмі қалай
іске асырылып жатқанын және оны жетілдіру мәселелерін толықтай зерттеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді шешумен
нақтыланады:
– мемлекет қаржысын басқарудағы бюджет саясаты мен мемлекет
қаржысының мәні мен мазмұнын;
– Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет саясатының
механизмі мен оны ұйымдастыруды талдау;
– Шетелдік тәжірбиені және осының негізінде Қазақстан
Республикасына қолайлы ұсыныстар жасау;
– Қазақстан Республикасының 2010-2012 жылдар аралығындағы
республикалық және обылыстық бюджет саясатының құрылымын талдау;
– Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет саясатын
жетілдірудің кейбір мәселелерін талдау.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Макинка қаласының Әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесі.
.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының экономикасын
басқарудағы бюджет саясаты.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай бюджет саясатын зерттеу және жетілдіру бойынша ғылыми
негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- Қазақстан Республикасындағы бюджет саясатының экономикада алатын
орны анықталып, ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- бюджет саясатының әлемдік тәжірибесін сараптап, оны ҚР-на енгізу
қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы бюджет саясатының жағдайы анықталып,
мемлекеттік қаржыны басқаруда бюджет саясатын қалыптастырудың көзі ретінде
басымды ерекшеліктері айқындалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
отандық және шет ел ғалымдарының еңбектері, оқулықтар, заңнамалар,
Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы, Қазақстан Республикасы
Президентінің жинағы,Қазақстан Республикасының Үкіметі қолданылған. Сондай-
ақ, Ақмола облысының экономика және бюджет жоспарлау бөлімінің мәліметтері,
Макинка қаласының Әкімінің аппараты қаржы басқармасының мәліметтері
негізінде жүзеге асырылды.
Зерттеу әдістері – дипломдық жұмысты зерттеу барысында келесі әдістер:
салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық, тарихи, логикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық
негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет
саясатына талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде экономикалық дамудағы бюджет саясатын жетілдіру жолдары
талданды.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық негіздері
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы
Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі.
Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды
қамтамассыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының функцияларын жұзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Оның
қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық
байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген
қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы
салаларды бөліп шығаруға болады [2, 6 бет].
Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіреуі-заң.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: “Бюджет- ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамассыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры” [3, 4 бет].
Мемлекеттің кәсіпорындармен, мекемемен, ұжымдармен және тұрғындармен
қаржылық қарым-қатынас қалыптастыратын қоғамдық өте жақсы өнімді құндық
бөлудің айрықша обылысы. Олар жалпы мемлекеттік сұраныстарды
қанағаттандыратын мақсатқа арналған орталықтандырылған ақша құралдары қорын
қалыптастыру мен пайдалану мәселелерімен байланысты. Бұл қаржылық
қатынастардың жиынтығы- мемлекеттік бюджет деп аталады [4, 85 бет].
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Мемлекеттік қаржының негізгі
бөлігі бұл мемлекеттік бюджетке тиесілі. Сондай-ақ, мемлекеттік қаржының
мәні негізінен мемлекеттік бюджет арқылы анықталады [5, 183 бет].
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізүші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасындағы пайда
болатын экономикалық қатынастарды білдіреді [6, 292 бет].
Мемлекеттік бюджет- қоғамның дамуын қамтамасыз ету мақсатында
құрылған және осы мақсатты шараларға жұмсалынатын мемлекеттің ақша қоры.
Сонымен қатар, бюджеттегі қаржылық ресурстардың шоғырлануы мемлекеттің
қаржылық саясатын жүзеге асыру үшін қажет.
Мемлекеттегі бюджет елдің унитарлық немесе федеративтік нышанына
жатқызылуына тікелей әсері бар. Федеративтік елдерде мемлекеттік бюджет
негізінен 3 бөліктен тұрады. Олар:
• Федеративтік бюджет;
• Аймақтық бюджет;
• Жергілікті бюджет.
Мұнда, аймақтық бюджеттер әр елдің өзіне тән ерекшелігі болуы мүмкін.
Мысалы, АҚШ-ында аймақтық бюджет штаттық бюджет, Германияда- жерлер немесе
округтық бюджет деп аталады. Аймақтық бюджеттің дербес басқару мүмкіндіг
бар. Сондықтан да АҚШ-да салықтық мөлшерлемелер деңгейі әртүрлілігімен
сипат алады [7, 184 бет].
“Мемлекеттік бюджет” ұғымын қарастырғанда “бюджет жүйесі” деген
ұғымды да қарастырған жөн.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі денгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді [8, 296 бет].
Бюджет жүйесі- бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен бюджетаралық қатынастардың
жиынтығы ретінде танылады .
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақща қорын-бюджетті-қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
Бюджеттік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
бюджеттік жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджет;
• обылыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті.
Бюджет жүйесі әр түрлі деңгейлердегі бюджеттердің өзара байланысына
негізделеді. Бюджетаралық қатынастар бюджет шығыстары мен кірістері арқылы
қалыптасады .
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттердің
орталықтандырылған ақша қорында- бюджетттік қорында затталынады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымырағы келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылымемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді [9,8 бет].
Мемлекеттік бюджет, ең бастысы мемлекеттің жоспары. Ал, мемлекеттік
жоспар 1 жылға да, бірнеше жылға да қарастыруы мүмкін. Бірқатар елдерде
мемлекеттік бюджет ағымдық табыстар мен шығындардан және орта-ұзақ мерзімді
бюджеттен құрылады .
Мемлекеттік бюджет- бұл мемлекеттін қызыметтері мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін қаржылық қамтамассыз етуін қарастыратын
орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік
түрде сипатталады. Осыған сәйкес, басқа экономикалық-әлеуметтік
процестердің өзгерістері де мемлекеттегі бюджет жүйесіне де әсер етті. 2004
жылдың Бюджет кодексіне сәйкес, бюджет жүйесінің құрамына мемлекетік бюджет
енгізілді
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызымет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызыметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқталысып жатады .
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір
экономикалық категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және
өзіне сай материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас
материялды түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры- бюджеттік қорда
болады. Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы
көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары)- ол мемлекет тарапына, оның
жалпымемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын
өткен, объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану- құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді [10,10 бет].
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің
оталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен
қоғамдық қадеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен
қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдісінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай қатынастарды
білдіреді [11,341 бет].
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес. Сондықтан мемлекеттік
бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Сонымен қатар, “қаржы” категориясына қарағанда бюджет ерекше
категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тән: Ұлттық табысты қайта
бөлу, әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамассыз ету, экономиканы реттеу мен
ынталандыру, ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау. Бұл функциялардың іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы
бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен айқындалды. Бөлу функциясының
мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар, экономика салалары арасында
қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен анықталады. Бөлу функция арқылы
мемлекет аумағында ақша қаражаттарын орталықтандыру мен оны
жалпымемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға пайдалану іске асырылады. Ал
бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында және толық қаржы ресурстары
түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі пропорциялар жағдайы, сол
қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде мәлімдейді .
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті шекарамен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына жайылған.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттің қарым қатынастың барлық жағы бейнеленеді .
Сонымен бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың
функциялары қортынды түрде келесілерді құрайды:
1. нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдық сипаттағы қызметтер:білім беру,
денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.)
2. кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансферттер, субсидиялар және т.б.)
3. мемлекеттік реттеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен қамтамассыз ету
және т.б.)
4. мемлекеттік бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі бақылау).
Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің
шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20 % бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет
қаржының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция
шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі
өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру;
әлеуметтік саясаттты қаржымен қамтамассыз ету; ақша қаражаттарының
орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты
функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық
үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай
келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою
мүмкіндігінде көрінеді.Жалпы, бюджеттің бақылау функциясының негізін
бюджеттік түсімдер мен шығындар көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар
қозғалысы қалайды .
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның
функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенциялдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті
түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым- қатынастың белгілі саласында
көрініс табады [3,15 бет].
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қорғауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржыжоспары ретінде сипатталады.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да салалар
дамуының қаржы жоспарына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе соларды
анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал
етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың
бюджеті болып табылады [3,12 бет].
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизімінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады.
Мемлекеттік бюджет жүйенің негізгі құрылымы бола отырып, өздігімен
бірнеше элементтерден тұрады. Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке
мынадай түсінік берілген- ол “республикалық және жергілікті бюджеттердің
арасындағы қарама қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық
ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын
жалпы бюджет”. Сонымен қатар, “мемлекеттік бюджет” термині- мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында
да пайдаланады [1,7 бет].
Қазақстан Республикасы жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі
бюджеттер жұмыс істейді. (1-ші суретті қараңыз)
Мемлекеттік бюджет
Республикалық бюджет Жергілікті бюджет
Ұлттық қор
Сурет 1 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы
[2,345 бет]
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған. Республикалық бюджет мемлекеттің
бюджеттің жоғарғы деңгейі, ал жергілікті бюджеттер төменгі деңгей санатымен
ажыратылады .
Республикалық бюджет- бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің мңндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамассыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Республикалық бюджет, өз алды биліктің бір тарауымен жасалып,
екіншісімен бекітілетін едәуір жеке құжаттар ретінде болғандықтан,
қолданбалы, бірақ маңызды функция орындайды- ол мемлекет таңдаған ел
басқару стильді іске асырады. Республикалық бюджетте мемлекетке қажетті
қаржы ресурстары мен барлық резерівтер көлемі саналады, сондықтан осы
бюджет арқылы елдің қаржы ахуалы, қаражаттар жұмсаудың нақты бағыттыры,
салалар, аймақтар мен әрекек салалары бойынша шығындар арақатынасы
анықталады. Осыған байланысты республикалық бюджеттің экономикалық саясатты
іске асыру құралы ретіндегі мемлекеттік мәні мен экономикалық рөлі
білінеді.
Қазіргі кездегі экономиканың дамуына байланысты республикалық
бюджеттің рөліне өте үлкен мән беріледі, себебі ол мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік саясаттын іске асырудың негізгі құралы ретінде пайдаланады
және экономиканы қаржылық реттеу мен оның бәсеке қабілеттілігін жетілдіруге
маңызды әсерін тигізеді [12,48 бет].
Жергілікті бюджет- бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта
бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының
қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың
жиынтығы.
Бюджет кодексіне сәйкес, жергілікті бюджеттерге келесілер
жатқызылады:
- обылыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалардың бюджеттері,
елорданың бюджеті;
- аудандық (обылыстық маңызы бар қалалардың) бюджет.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрінеді:
- билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың
арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының
санқырлы қызыметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызыметін жандандырады, аумақтың
экономикалық әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып
пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерiн қысқартуды
немесе шығыстарын ұлғайтуды көздейтiн заңдардың жобалары Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң оң қорытындысы болған кезде ғана Қазақстан
Республикасы Парламентiнiң Мәжiлiсiне енгiзiлуi мүмкiн. Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң қорытындысы Республикалық бюджет комиссиясының
ұсыныстары ескерiле отырып жасалады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң шығару бастамасы тәртiбiмен
Парламент Мәжiлiсiне енгiзiлетiн заңдардың жобалары үшiн мұндай
қорытындының болуы талап етiлмейдi.
Республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын ұлғайтуды
немесе кiрiстерiн қысқартуды көздейтiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жарлықтары мен Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулылары жобаларының
ережелерi Республикалық бюджет комиссиясының мiндеттi қарауына жатады
[13,216 бет].
Қазақстан Республикасындағы республикалық және жергілікті бюджеттер
мемлекеттің бюджет жүйесінің материялдық тірегі , қаржы жүйесінің орталық
буыны, Қазақстан Республикалық мемлекеттігінің атрибуты және оның
егемендігінің қаржылық негізі болып саналады , сондай-ақ мемлекеттік бюджет
арқылы жалпы ұлттық өнімнің тиісті қаржылық заң актілерінде көзделген
бөлігі қайта бөлініп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық игілігіне
пайдаланылады.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға
бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге
елдің әлеуметтік экономикалық дамуының индикативті жоспарымен анықталынады.
Мемлекеттік бюджеттің негізгі құралы оның кірістері мен шығыстары,
бюджеттің дефециді немесе профециді, сонымен қатар оның жалпы ішкі
өнімдермен қатынасы.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. кірістер:
• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер;
• ресми трансферттер түсімдері;
2. шығындар;
3. операциялық сальдо;
4. таза бюджеттік кредит беру:
• бюджеттік кредиттер;
• бюджеттік кредиттерді өтеу;
5. қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
• қаржы активтерін сатып алу;
• мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6. бюджет тапшылығы;
7. бюджет тапшылығын қаржыландыру
• қарыздар түсімі;
• қарыздарды өтеу.
Бюджеттік іс-әрекеттің жүргізілуі мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі
Мемлекеттік бюджеттің негізгі құқықтық базасы ретінде келесідей заңдық
мәртебесі бар құжаттар танылады:
• мемлекеттің Конституциясы;
• бюджеттік кодекс;
• ағымдық жылға арналған республикалық бюджет туралы Заң.
Сондай-ақ, аталған құжаттардан басқа мемлекет бекіткен орта
немесе ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдауы, мемлекеттің стратегиясы да қолданылады
[14,185-186 бет].
Сонымен қатар, Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері
мен деңгейлері дербес болып есептелінеді. Бюджеттік жүйе құрылымында
Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады [15,16 бет].
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілген бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп айтады. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Ұлттық қор елдің тұрақты әлеуметті-экономикалық дамуын қамтамасыз ету,
экономиканың шикізаттық салалардан тәуелділіктігі мен қолайсыз сыртқы
факторлар әсерін төмендету мақсатымен құрылған. Бұл қордың тағы бір маңызды
арнауы болып бірқатар қоғамдық мұқтаждықтарды қаржыландыру үшін мемлекетке
қажетті қаржы активтер мен басқа да мүліктерді қорландыру табылады.
Елге қауіпті немесе әскери жағдайларда төтенше бюджет құрылуы мүмкін.
Төтенше бюджет қалыптасу кезінде аталған қор мемлекеттік бюджеттің және
сәйкесінше бюджет жүйесінің құрамына енгізіледі. Төтенше бюджеттің кірісі
республикалық және жергілікті бюджеттердің аударымдары арқылы қалыптасады.
Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржы жоспары ретінде болуы
бюджеттік қатынастың ерекшелігіне байланысты, яғни қоғамдық өнімді құндық
бөліністің айрықша саласы ретінде. Сондықтан, экономикалық категория
түрінде мемлекеттік бюджеттің объективтік табиғатының мәнін оқып білу және
оны бюджеттік қатынасты пайдаланудың формасын көрсететін қаржы жоспар
ретіндегі мәнін талқылау өте маңызды [16,21 бет].
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді
Демек Қазақстан Республикасындағы біте қайнасқан қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қаржыландырудың қайнар бұлағы, мемлекеттік қаржы-
қаражаттардың жүйеленген ағыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы республикалық және жергілікті бюджеттер мемлекеттің
бюджет жүйесінің материялдық тірегі, қаржы жүйесінің орталық буыны ,
Қазақстан Республикалық мемлекеттігінің атрибуты және оның егемендігінің
қаржылық негізі болып саналады , сондай-ақ мемлекеттік бюджет арқылы жалпы
ұлттық өнімнің тиісті қаржылық заң актілерінде көзделген бөлігі қайта
бөлініп, қоғамның әлеуметтік- экономикалық игілігіне пайдаланылады [17,8
бет].
1.2 Мемлекеттік бюджет саясаты мемлекет секторын басқару құралы
ретінде
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекеттік бюджет өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде қолданып,
оны экономиканы басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай маңызды
қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің
дамуына бағытталған, оның тиімділігін жоғарылатуға, қоғам мүшелерінің
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген.
Бюджеттік қатынастарды пайдалану құжаттық формада болғандағы оған өте үлкен
ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді [3,17 бет].
Мемлекеттік сектор - бұл жергілікті және Орталық басқару органдарына
тікелей, тұтастай немесе жартылай бағыныштағы шаруашылық кешенінін
объектілері. Мемлекеттік сектор объектілеріне рентабельділігі төмен
инфроқұрылым объектілері және инвестицияны көп қажет ететін капиталдык
айналымы жай шикізат, энергетика салаларының кәсіпорындары жатады. Жұмыс
жасау принциптері жеке меншіктегі кәсіпорындар принциптерінен өзгеше қызмет
жасауы мемлекеттік секторды жалпы халықтық міндеттерді шешу мақсатында
пайдалануға мүмкіндік береді. Мемлекеттік сектор нарық коньюктурасынынң
нашарлауы жағдайында экономикаға жәрдем беруші негізгі кұрал мұндай
жағдайда мемлекет өзінін экономикалық және әлеуметтік бағыттағы негізгі
міндеттерін осы мемлекеттік сектор кәсіпорындары арқылы іске асырады,
өндірістің кұралдарына жол бермеуге тырысады . Мемлекеттік реттеу
құралдарынан сыртқы экономикалық процестерді реттеу жатады: сыртқы
байланыстарды реттейтін құралдар-тауарлар, экспорттарды ынталандыруға
бағытталған шаралар: экспорттарды несиелеу, экспорттық несиелерге кепілдік
беру, шет елдегі инвестицияларға кепілдік, сандык шектеулерді еңгізу немесе
алып тастау, сыртқы сауда төлемдерін өзгерту және т.б. жатады. Сыртқы
экономика реттеу құралдары негізінде отандык тауар өндірушілерге
бағытталған протекциялық саясат іске асырылады.
Мемелекеттік сектордың негізгі қалануы ел экономикасының жергілікті
жеке кәсіпкерлердің үйлесімсіздік мүмкіншіліктерін және экономика
маштабтарының нарықтық апаттардың құрылым өзгерістерін және қайта құруын,
яғни әлеуметтік-экономикалық дамуы негіздерін жеделдету үшін.
Мемлекеттік сектордың нақты құрылуы: елдің ұлғаюын, ұйымның негізгі
ЖІӨ өндіруін және оның тұтынуын, импорт негізінде валюталық үнемдеу және
елдің ішкі аудандарының дамуы, валюта қоры негізінде өндірісті және
экспортты дамыту, кірістерді көбейту, халықтың әлеуметтік ахуалын көтеру
негізінде.
Мемлекеттік сектордың дамуы арқасында елдің экономикасы дами береді.
Мемлекеттік сектор негізінде ішкі сұранысты қанағаттандыру бағытталған,
тек мемлекеттік сектор инвестицияларды қамсыздандарған [18,349 бет].
Мемлекеттік сектор экономикасының пайда болуы ел экономикасының
дамуындағы экономиканың күрделі мәселелерін шешу және. әлеуметтік- саяси
бағдары мәселелерін шешуі үшін негізделген. Мемлекеттік сектор арқасында
олар келесі мәселелерді шешуге бағытталады:
• өндірістік инфрақұрылымның дамуын жеделдету, материялдық көмек
кешені (жарықпен жабдықтау, жолдар, өнеркәсіптік сала және
т.б.), әлеуметтік көмек іс-әрекеті жағдайын қамсыздандыру;
• өздігінен экономикалық қаржылық инфрақұрылым құру, қаржылық
және несиелік мекеме бар, корпорацияның және банктің дамуы,
басқада ұйымдар, қаржыландыру бейімділігі және жаңа
кәсіпорындардық құрылысын жүзеге асыру;
• өнеркәсіп кәсіпорнын салу негізінде экономиканың құрылымдылығын
жүзеге асыру, осының арқасында кейбір елдер индустриялды-
аграрлық мемлекет қатарына қосылды;
• мемлекеттік ғылыми-әлеует құру;
• ауылшаруашылық техникалық деңгейін көтеру: ауылшаруашылық
модерлендіру орталығын құру, кооперативтік көмек көрсету, жер
суландыру жүйесін пайдалану және құру, ауылшаруашылық
техникаларын жөндеу орталығы және жалға алу станциялары және
т.б.;
• ішкі және сыртқы сауданы қадағалау [19,349-352 бет].
Тұжырымдаманың мiндеттерi мыналар болып табылады:
1. мемлекеттiк сектордың борышын, оның iшiнде борыштық мiндеттемелер
бойынша тиiстi есеп жүргiзу бөлiгiнде басқару жүйесiн оңтайландыру,
борыш жай-күйінің жүйелiк мониторингiн және оны бақылауды жүзеге
асыру, тәуекелдердi басқару, мемлекеттiк органдар мен мемлекет басым
қатысатын ұйымдардың тиiмдi өзара iс-қимылы;
2. жалпы сыртқы борышты ұсынудың құрамы мен құрылымын халықаралық
әдiснамалық стандарттарға барынша жақындату.
Мемлекеттік секторды басқару саласы бойынша мыналар жүзеге асырылуы
тиіс:
• Үкiметтiң, мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiң үлесi бар
кәсiпорындардың басқару органдарындағы мемлекет өкiлдерi болып
табылатын мемлекеттiк қызметкерлердiң мемлекеттiк меншiктi тиiмдi
басқаруға байланысты жауапкершiлiгiн арттыру;
• ұлттық компаниялар бюджеттерiнiң негiзгi көрсеткiштерiн елiмiздiң
Парламентi бекiтуiн қамтамасыз ете отырып, олардың менеджерлерді
конкурстық негiзде алуына, кәсiпкерлiкке байланысты қабылданатын
шешiмдерiнiң жариялылығына мемлекеттiк бақылауды күшейту;
• мемлекеттiк сатып алу жүйесiн жақсарту мақсатында, тендерлiк
комиссиялар құрамдарына кәсiпкерлердiң қоғамдық бiрлестiктерiнiң
өкiлдерiн мiндеттi түрде енгiзу, нұсқаулардың жариялылығы мен көп- шiлiкке
түсiнiктiлiгiн арттыру.
Жоғарыда айтылған шараларды жүзеге асыру экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз етедi, жұмыссыздық деңгейiн төмендетедi, еңбекақының және
халықтың сатып алу қабiлетiнiң артуына алып келедi. Өндiрiстiк база
айтарлықтай ұлғаяды және ел бюджетiне түсетiн салық көбейедi. Бұл өз
кезегiнде, бюджеттен әлеуметтiк қажеттiлiкке жұмсалатын шығынды бiртiндеп
арттыруға, 2011 жылмен салыстырғанда 2010 жылы оны 2 еседей көтеруге
мүмкiндiк бередi [20,59 бет].
Мемлекеттiк сектордың борышы:
1.1. Мемлекеттік басқару секторының борышы:
1.1.1. Үкiметтiң борышы
1.1.2. Ұлттық Банктiң борышы
1.2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары),
олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы
борышы:
1.2.1. Республикалық мемлекеттік кәсiпорындардың борышы (шаруашылық
жүргiзу құқығындағы)
1.2.2. Акционерлік қоғамдардың және мемлекет басым қатысатын
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң борышы:
1.2.2.1. Фирмааралық берешек
1.2.2.2. Өзге де берешек [21,51 бет].
Борыштары мемлекеттiк сектордың борышына жататын, мемлекет басым
қатысатын ұйымдардың тiзбесiн Үкiмет бекiтедi.
Жаңа құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк секторының басқару борышы"
ұғымы бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң тiкелей борыштың
мiндеттемесi болып табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi.
Мемлекеттiк сектордың борышын басқару (ұсынылып отырған жаңа құрылым
бойынша) және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу жүйесiн құру шеңберiнде
ел үшiн ықтимал бастапқы мән болатын орта мерзiмдi перспективаға арналған
жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы көрсеткiштерiн айқындау қажет, олардан
асып кетуге жол бермеу үшiн мемлекеттiк органдар Қазақстан Республикасының
заңнамасы шеңберiнде белгiлi бiр шектеу шараларын қолдануы мүмкiн.
Сыртқы мемлекеттік борыш- шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір
күнге, белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің
сомасы.
Елдің сыртқы борышының болуы орынды дүниежүзілік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттің борыштың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша таратылатын
қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің
50 пайызынан асуы тиіс.
Мемлекеттiк сектордың борышын тиiмдi басқару, сондай-ақ үкiметтiк
қарыз алу тәуекелiн басқару мақсатында туынды бағалы қағаздармен
операцияларды жүзеге асыру, оның iшiнде үкiметтiк қарыздарды хеджирлеу
жөнiндегi мәмiлелердi жүзеге асыру көзделiп отыр [22,12 бет].
Мемлекеттік бюджетті- бюджет секторын басқару құралы ретінде
сипаттай отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын
айрықша айту қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды
жалпы реттеу нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы қаражат
арқылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты
негізінде оны қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал
ретінде пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал
ретіндегі ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының
кең пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметтік борышын өтеуді және оған қызымет
көрсетуді Қаржы министірлігі тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық
банк арқылы, Ұлттық банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді
Ұлттық банк өзінің билігіндегі активтер есебінен, жергілікті атқарушы
органдардың мемлекеттік сектор борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді ол
тиісті жылға арналған мемлекеттік бюджетке көзделген қаражат есебінен
Ұлттық банктің келісімі бойынша жергілікті атқарушы органның қарыздарына
қызмет көрсету үшін таратылатын екінші деңгейдің банктері арқылы жүзеге
асырылады [23,246 бет].
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет мемлекет секторы салалық
және аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Мемлекеттік сектордың белсенді құралы ретінде мемлекеттік бюджетті айтуға
болады, себебі бюджет негізгі- бюджеттік қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы
мен оның тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында
пайдаланады .
Мемлекеттік секторды реформалауда басқару процесі және басқа да
әрекеттер мемлекеттік шығыстар менеджментін қандай басқару элементтері
құрайтынын түсінуге бағытталған. Мемлекеттік сектор қорларын пайдалану
тиімділігі мен олардың нәтижелерін өткізуде келесі қаржылық және бюджет
мақсаттарды бөлуге болады:
1. қаржылық тәртіп;
2. экономиканың басым салаларына ресурстарды бөлу (пайдалы жер
коэффициентін талдау);
3. ресурстарды тиімді пайдалану [24,21 бет].
Теорияның мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы
(экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
және әкімшілік құрылымдар) көп деңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың
функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды
бағынасы болады. Осыған байланысты назар аударылатын мәселелері мыналар:
4. мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы санаты;
5. басқару деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
6. әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
7. биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкіметтің араласу дәрежесі;
8. билік пен басқарудың жергілікті органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;
9. мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуын , өркениеті
мен әлеуметтік-экономикалық ахуалын оның орталықтандырылған қаржылық
ресурсы ( ақша қоры ) – мемлекеттік бюджетіне , осы бюджеттің қоғамдық-
мемлекеттік маңызы бар мүдделерге байланысты атқаратын рөліне қарап
сипаттауға болады.
Қазақстан Республикасы конституциясының 2-бабының 1- тармағында
Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет деп айтылған. Демек, унитарлық (конституциялық нормада біртұтас
деп берілген) мемлекеттің бюджеттік құрылысы біздің елдегідей екі деңгейден
– республикалық бюджеттен және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
құзырындағы жергілікті бюджеттен тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің қоғам және мемлекет тыныс-тіршілігіндегі рөлі мен
маңызы Қазақстан Республикасының нарықтық дамуы мен егемендігінде көрініс
тауып отыр.
Демек Қазақстан Республикасындағы біте қайнасқан қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қаржыландырудың қайнар бұлағы, мемлекеттік қаржы-
қаражаттардың жүйеленген ағыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық
бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс
және щығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы
қолданылады, яғни кіріс- мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамассыз етуге арналған, ал шығыс- жалпымемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып, бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет,
себебі бюджеттің және оның функцияларының объективтік сипаты қатынас
жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді
екенін анықтайды [25,59 бет].
Бюджеттің қызметі бюджеттің кірісі мен шығысы сияқты ерекше
экономикалық формалар арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорларын қалыптастыру және пайдаланумен
байланысты. Бұл жекелеген құндық бөлу этаптарын көрсететін мемлекеттік
бюджеттің қызмет етуінің спецификациялық формасы. Мемлекеттік бюджеттің
табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер базасында елдің экономикасын
ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға бағытталған белгіленген халықты
ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге елдің әлеуметтік экономикалық
дамуының индикативті жоспарымен анықталынады.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процессі табысты реттеудің негізгі
принциптері бекітілген "Бюджет туралы", "Салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Ресупубликасы заңдарымен реттеледі,
сондай ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға сәйкестендірілген
табыстардан нақты аударымдар бекітіледі.
Бюджет кірістері – салық және басқа міндетті төлемдер, трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес, Қазақстан Республикасы
заңнамалық актілеріне сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша.
Салықтық түсімдерге Бюджеттік кодексімен бюджеттердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Бюджет кірістерінің ішіндегі ең жоғары үлес салмағын алатын салық- ол
корпаративтік табыс салығы. Бұл салық түрі 2002 жылдан бастап респуликалық
бюджетке заңды тұлғалар (резиденттер мен республикада өз әрекетін іске
асыратын резидент еместер) төлейтін негізгі салықтардың бірі болып
табылады. Корпаративтік табыс салығы салынатын объект болып салық салынатын
табыс, төлем көзінен ұсталатын салық және республикада өкілетті мекеме
арқылы өз әрекетін атқаратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы
табылады.
Бюджет табысының ішіндегі келесі үлес салмағы жоғары салық- ол
қосылған құн салығы. Бұл салық тауарлар, жұмыстар мен қызметтер құндарына
өндіру мен айналуында қосылатын құнның бюджетке төленетін бөлігі және
біздің аумақтағы импорттың аударымын құрайды.
Салық заңнамасында қосылған құн салығына салынатын объект ретінде
салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт қарастырылған. Қосылған
құн салығын төлеушілер болып осы салық арқылы есепке тұрған немесе тұруға
тиісті тұлғалар табылады. Ал тауарлар импорты арқылы қосылған құн салығын
төлеушілер болып елдің аумағында кедендік заңнамаға сәйкес осы тауарларды
импорттаған тауарлар табылады.
Ең негізгі табыс көзі болып осы екі салық саналады, яғни корпаративті
табыс салығы мен қосылған құн салығы болып табылады.
2012 жылы мемлекеттік бюджетке түсім 1 трлн теңгеден асып түсті, бұл
барлық деңгейдегі бюджеттің табыс бөлігін орындап, Ұлттық қордың активін
толықтыруға мүмкіндік берді.
Республикалық бюджеттің табысында соңғы жылдары 90%-дан астамын
салықтық түсімдер құрайды. 2010 жылы салықтық түсімдер үлесі 93% құрады.
Мұның ішінде 80%-нан астамын ҚҚС пен корпоративті табыс салығы, 5,8% кеден
төлемдері және 6,5% шикізат секторын ұйымдастыру бойынша роялти құрады.
Әлемдік шикізат рыногындағы оңтайлы қалыптасқан коньюктураға сай бюджетке
аударымдар шикізат секторынан артып отыр.
Мемлекетттік жоспарлауда маңызды орынды индикативті жоспарлау алады.
Оның маңызды бөлігі индикативті қаржылық жоспарлау болып табылады. Оның
басты мақсаты – болжамдық дамуды қамтамасыз ету үшін қаржылық ресурстардың
бағытын және көлемін анықтау.
Индикативті қаржылық жоспар мемлекеттік секторға ғана міндетті, ал
басқа меншік түрлеріне тек ұсынылады.
Индикативті жоспар экономикалық процесстерді ғылыми негіздеп
көрсеткен және қаржы мен экономикалық дамуында жеке параметрлерлер
келістірілген. Индикативті жоспарлау негізінде артықшылықтары экономикалық
және әлеуметтік саясаттың бағытына тәуелді; бұл даму диспропорциясының
жойылуы, инвестициялық іс-әрекет, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету, ғылымды дамыту, әлеуметтік қайта құрушылық және басқалары.
Индикативті жоспарлау сондай-ақ жергілікті деңгейде де іске асады.
Мұнда да мемлекет қызығушылығының келісу принципі міндетті .
Әлемдік тәжірибе барлық елдерде мемлекеттік сектор мемлекеттің
маңызды тірегі екенін көрсетіп отыр. Мемлекеттік сектордың маштабы мен
құрылымы көбінесе ұлттық шаруашылықтың жалпы жағдайына, әлеуметтік, тарихи,
саяси және өзгеде факторларға тәуелді болады. Мемлекеттік сектордың
экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
Бюджеттік саясат және оның экономикалық дамудағы ролі
1 Ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы 6
1.2 Бюджет саясаты эконмиканы дамытудың құралы ретінде 15
1.3 Бюджет саясатының шетелдік тәжірбиесі 22
2 Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет саясатын
талдау
2.1 Ақмола облысы бойынша бюджеттің орындалуы мен мемлекеттік қаржыны 27
басқаруды талдау 2010-2012 жылдар аралығында
2.2 Макинка қаласы әкімшілігінің бюджетін талдау 30
3 Экономикалық дамудағы бюджет саясатын жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет тапшылығының пайда болу себептері және оны қаржыландыру 47
саясаты жетілдіру жолдары
3.2 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің жаңа қағидаттарын дамыту 51
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Экономиканың дамуы көбінесе
мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы
қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастардың рөлі, орны және мәні өте
маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық
пен инфляцияның денгейі, валюталық курс және басқа да макраэкономикалық
көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына
тәуелді.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың дамуы мен құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамудағы жаңа деңгейін айқындайды. Ондағы басты орын мемлекеттік бюджетке
тиесілі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму
механизімін жүзеге асыру барысында мемлекеттік бюджет соңғы орын алмайды.
Ол бюджетті, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз
байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады. Сондықтан қарастырылып
отырған тақырып Қазақстан Республикасының экономикасы үшін өзекті болып
отыр.
Бюджет саясаты әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және
саясаттық функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет
саясаты қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірынғай категориялардан
қалыптасады, яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
олар бір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да
өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория деп дәлелдейді. Сондықтан, экономикалық түбі басқа да
экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және осыған сай материялды
негізі бар өндірістік қарым-қатынасты жатыр.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасынның бүкіл қаржы жүйесін
реформалау, оның негізгі тармағы- бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта
құруын мәжбүр етеді. Сол реформалаудың логикалық жағасы- ол жаңа бюджеттік
заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2012 жыл ақпан айының 4-ші
жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексі қабылданып, 2010
жылы қаңтар айының 1-ші жұлдызында қолдануға еңгізілді.
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген: Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін опреациялар
ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры болып табылады [1,6-бет].
Жаңа Бюджеттің кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі
күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Кодексте бюджеттік процеске қатысушылардың барлық іс-
әрекеттерінің тәртібі мен ережелері толық және жан-жағынан жазылып
дәлелденген. Бұл бірыңғай құжатта мемлекеттің міндеттемелері мен
функцияларын орындауға арналған ақша қаражаттарын қалыптастыру мен оларды
жұмсау процестері толығымен анықталған.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджет саясаты мемлекеттік
сектордың саласында алатын орны зор, өйткені ол осы сектормен тікелей
байланыста. Жалпы ол еліміздің экономика жағдайын анықтайтын негізгі
көрсеткіш болып табылады. Бұл дипломдық жұмыстың өзектілігі болып келеді.
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыстың өзектілігін, мемлекеттің бюджетің
маңыздылығы мен оны жүзеге асыру барысындағы сұрақтарды үлкен теориялық
және тәжірбиелік мәнге ие болып отырғандығымен байланыстыруға болады.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
саясаты айрықшалықты арналымды орындайды жалпы қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызымет етеді. Объективтік бөлгіштік қатынастардың өмір
сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде болады.
Тақырыпты зерттеудің дәрежесі. Ел экономикасын басқарудағы бюджет
саясатының теориялық негізі, жеткен жетістіктері, проблемалары отандық және
шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Мемлекет
қаржысын басқарудағы бюджет саясатының мәселелерін зерттеу барысында
Үмбетәлиев А.Д., Керімбек Ғ.Е., Мельников В.Д., Байдуйсенов А.Д.,
ІлиясовҚ.Қ., Құлпыбаев С., сияқты экономистер үлкен үлес қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – экономиканы басқарудағы бюджет саясаты
мен мемлекет қаржысының мәні мен мазмұнын, сонымен қатар қазіргі таңдағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет саясатының механизмі қалай
іске асырылып жатқанын және оны жетілдіру мәселелерін толықтай зерттеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты келесі міндеттерді шешумен
нақтыланады:
– мемлекет қаржысын басқарудағы бюджет саясаты мен мемлекет
қаржысының мәні мен мазмұнын;
– Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет саясатының
механизмі мен оны ұйымдастыруды талдау;
– Шетелдік тәжірбиені және осының негізінде Қазақстан
Республикасына қолайлы ұсыныстар жасау;
– Қазақстан Республикасының 2010-2012 жылдар аралығындағы
республикалық және обылыстық бюджет саясатының құрылымын талдау;
– Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет саясатын
жетілдірудің кейбір мәселелерін талдау.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Макинка қаласының Әкімінің аппараты
мемлекеттік мекемесі.
.
Дипломдық жұмыстың пәні – Қазақстан Республикасының экономикасын
басқарудағы бюджет саясаты.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай бюджет саясатын зерттеу және жетілдіру бойынша ғылыми
негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- Қазақстан Республикасындағы бюджет саясатының экономикада алатын
орны анықталып, ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- бюджет саясатының әлемдік тәжірибесін сараптап, оны ҚР-на енгізу
қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы бюджет саясатының жағдайы анықталып,
мемлекеттік қаржыны басқаруда бюджет саясатын қалыптастырудың көзі ретінде
басымды ерекшеліктері айқындалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде
отандық және шет ел ғалымдарының еңбектері, оқулықтар, заңнамалар,
Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы, Қазақстан Республикасы
Президентінің жинағы,Қазақстан Республикасының Үкіметі қолданылған. Сондай-
ақ, Ақмола облысының экономика және бюджет жоспарлау бөлімінің мәліметтері,
Макинка қаласының Әкімінің аппараты қаржы басқармасының мәліметтері
негізінде жүзеге асырылды.
Зерттеу әдістері – дипломдық жұмысты зерттеу барысында келесі әдістер:
салыстырмалы, аналитикалық, диалектикалық, тарихи, логикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық
негіздері қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының экономикалық дамудағы бюджет
саясатына талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде экономикалық дамудағы бюджет саясатын жетілдіру жолдары
талданды.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1 Ел экономикасындағы бюджет саясатының теориялық негіздері
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы
Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі.
Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды
қамтамассыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының функцияларын жұзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Оның
қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық
байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына байланысты. Сондықтан, көптеген
қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы
салаларды бөліп шығаруға болады [2, 6 бет].
Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-
қатынас, заңнамалық белсендіреуі-заң.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: “Бюджет- ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамассыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры” [3, 4 бет].
Мемлекеттің кәсіпорындармен, мекемемен, ұжымдармен және тұрғындармен
қаржылық қарым-қатынас қалыптастыратын қоғамдық өте жақсы өнімді құндық
бөлудің айрықша обылысы. Олар жалпы мемлекеттік сұраныстарды
қанағаттандыратын мақсатқа арналған орталықтандырылған ақша құралдары қорын
қалыптастыру мен пайдалану мәселелерімен байланысты. Бұл қаржылық
қатынастардың жиынтығы- мемлекеттік бюджет деп аталады [4, 85 бет].
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Мемлекеттік қаржының негізгі
бөлігі бұл мемлекеттік бюджетке тиесілі. Сондай-ақ, мемлекеттік қаржының
мәні негізінен мемлекеттік бюджет арқылы анықталады [5, 183 бет].
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған сфераларды бөліп көрсетуге
болады. Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізүші субъектілермен және
халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық
бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен
және пайдаланумен байланысты болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
“мемлекеттік бюджет” ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Демек,
мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны
ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде
мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасындағы пайда
болатын экономикалық қатынастарды білдіреді [6, 292 бет].
Мемлекеттік бюджет- қоғамның дамуын қамтамасыз ету мақсатында
құрылған және осы мақсатты шараларға жұмсалынатын мемлекеттің ақша қоры.
Сонымен қатар, бюджеттегі қаржылық ресурстардың шоғырлануы мемлекеттің
қаржылық саясатын жүзеге асыру үшін қажет.
Мемлекеттегі бюджет елдің унитарлық немесе федеративтік нышанына
жатқызылуына тікелей әсері бар. Федеративтік елдерде мемлекеттік бюджет
негізінен 3 бөліктен тұрады. Олар:
• Федеративтік бюджет;
• Аймақтық бюджет;
• Жергілікті бюджет.
Мұнда, аймақтық бюджеттер әр елдің өзіне тән ерекшелігі болуы мүмкін.
Мысалы, АҚШ-ында аймақтық бюджет штаттық бюджет, Германияда- жерлер немесе
округтық бюджет деп аталады. Аймақтық бюджеттің дербес басқару мүмкіндіг
бар. Сондықтан да АҚШ-да салықтық мөлшерлемелер деңгейі әртүрлілігімен
сипат алады [7, 184 бет].
“Мемлекеттік бюджет” ұғымын қарастырғанда “бюджет жүйесі” деген
ұғымды да қарастырған жөн.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі денгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді [8, 296 бет].
Бюджет жүйесі- бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен бюджетаралық қатынастардың
жиынтығы ретінде танылады .
Бюджеттік жүйе - мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақща қорын-бюджетті-қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
Бюджеттік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
бюджеттік жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджет;
• обылыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті.
Бюджет жүйесі әр түрлі деңгейлердегі бюджеттердің өзара байланысына
негізделеді. Бюджетаралық қатынастар бюджет шығыстары мен кірістері арқылы
қалыптасады .
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттердің
орталықтандырылған ақша қорында- бюджетттік қорында затталынады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымырағы келеді, бюджеттік дотациялар мен трансфертер бөлу арқылымемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді [9,8 бет].
Мемлекеттік бюджет, ең бастысы мемлекеттің жоспары. Ал, мемлекеттік
жоспар 1 жылға да, бірнеше жылға да қарастыруы мүмкін. Бірқатар елдерде
мемлекеттік бюджет ағымдық табыстар мен шығындардан және орта-ұзақ мерзімді
бюджеттен құрылады .
Мемлекеттік бюджет- бұл мемлекеттін қызыметтері мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін қаржылық қамтамассыз етуін қарастыратын
орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік
түрде сипатталады. Осыған сәйкес, басқа экономикалық-әлеуметтік
процестердің өзгерістері де мемлекеттегі бюджет жүйесіне де әсер етті. 2004
жылдың Бюджет кодексіне сәйкес, бюджет жүйесінің құрамына мемлекетік бюджет
енгізілді
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызымет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызыметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен
тығыз тоқталысып жатады .
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір
экономикалық категория сияқты өндірістік қарым-қатынасқа негізделеді және
өзіне сай материалды-құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым-қатынас
материялды түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры- бюджеттік қорда
болады. Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы
көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары)- ол мемлекет тарапына, оның
жалпымемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын
өткен, объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану- құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді [10,10 бет].
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің
оталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен
қоғамдық қадеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен
қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдісінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақшалай қатынастарды
білдіреді [11,341 бет].
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес. Сондықтан мемлекеттік
бюджет, барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын
атқарады. Сонымен қатар, “қаржы” категориясына қарағанда бюджет ерекше
категория, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тән: Ұлттық табысты қайта
бөлу, әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамассыз ету, экономиканы реттеу мен
ынталандыру, ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау. Бұл функциялардың іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы
бюджет қатынастарының қаралған айрықшалығымен айқындалды. Бөлу функциясының
мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар, экономика салалары арасында
қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен анықталады. Бөлу функция арқылы
мемлекет аумағында ақша қаражаттарын орталықтандыру мен оны
жалпымемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға пайдалану іске асырылады. Ал
бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында және толық қаржы ресурстары
түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі пропорциялар жағдайы, сол
қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде мәлімдейді .
Бюджеттің бақылау функциясы бәрін қамтушы сипатқа ие және өте кең
әрекетті шекарамен ерекше. Бұл функция экономиканың барлық салалары мен
қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларына жайылған.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттің қарым қатынастың барлық жағы бейнеленеді .
Сонымен бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың
функциялары қортынды түрде келесілерді құрайды:
1. нарықтан тыс қызмет көрсету (қоғамдық сипаттағы қызметтер:білім беру,
денсаулық сақтау, қорғаныс және т.б.)
2. кірістерді қайта бөлу (салықтар, трансферттер, субсидиялар және т.б.)
3. мемлекеттік реттеу (монополияға қарсы реттеу, еңбекпен қамтамассыз ету
және т.б.)
4. мемлекеттік бақылауды іске асыру (сыртқы бақылау, ішкі бақылау).
Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің
шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20 % бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет
қаржының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция
шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі
өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру;
әлеуметтік саясаттты қаржымен қамтамассыз ету; ақша қаражаттарының
орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты
функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық
үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай
келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою
мүмкіндігінде көрінеді.Жалпы, бюджеттің бақылау функциясының негізін
бюджеттік түсімдер мен шығындар көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар
қозғалысы қалайды .
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан оның
функциялары да объективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенциялдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті
түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым- қатынастың белгілі саласында
көрініс табады [3,15 бет].
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қорғауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнелетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің
негізгі қаржыжоспары ретінде сипатталады.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да салалар
дамуының қаржы жоспарына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе соларды
анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал
етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың
бюджеті болып табылады [3,12 бет].
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизімінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады.
Мемлекеттік бюджет жүйенің негізгі құрылымы бола отырып, өздігімен
бірнеше элементтерден тұрады. Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке
мынадай түсінік берілген- ол “республикалық және жергілікті бюджеттердің
арасындағы қарама қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық
ақпарат ретінде пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын
жалпы бюджет”. Сонымен қатар, “мемлекеттік бюджет” термині- мемлекет
құрастыратын және басқаратын орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында
да пайдаланады [1,7 бет].
Қазақстан Республикасы жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі
бюджеттер жұмыс істейді. (1-ші суретті қараңыз)
Мемлекеттік бюджет
Республикалық бюджет Жергілікті бюджет
Ұлттық қор
Сурет 1 Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы
[2,345 бет]
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған. Республикалық бюджет мемлекеттің
бюджеттің жоғарғы деңгейі, ал жергілікті бюджеттер төменгі деңгей санатымен
ажыратылады .
Республикалық бюджет- бұл салықтық және басқа да түсімдер
есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға
ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің мңндеттері мен функцияларын
қаржымен қамтамассыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Республикалық бюджет, өз алды биліктің бір тарауымен жасалып,
екіншісімен бекітілетін едәуір жеке құжаттар ретінде болғандықтан,
қолданбалы, бірақ маңызды функция орындайды- ол мемлекет таңдаған ел
басқару стильді іске асырады. Республикалық бюджетте мемлекетке қажетті
қаржы ресурстары мен барлық резерівтер көлемі саналады, сондықтан осы
бюджет арқылы елдің қаржы ахуалы, қаражаттар жұмсаудың нақты бағыттыры,
салалар, аймақтар мен әрекек салалары бойынша шығындар арақатынасы
анықталады. Осыған байланысты республикалық бюджеттің экономикалық саясатты
іске асыру құралы ретіндегі мемлекеттік мәні мен экономикалық рөлі
білінеді.
Қазіргі кездегі экономиканың дамуына байланысты республикалық
бюджеттің рөліне өте үлкен мән беріледі, себебі ол мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік саясаттын іске асырудың негізгі құралы ретінде пайдаланады
және экономиканы қаржылық реттеу мен оның бәсеке қабілеттілігін жетілдіруге
маңызды әсерін тигізеді [12,48 бет].
Жергілікті бюджет- бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта
бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының
қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың
жиынтығы.
Бюджет кодексіне сәйкес, жергілікті бюджеттерге келесілер
жатқызылады:
- обылыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалардың бюджеттері,
елорданың бюджеті;
- аудандық (обылыстық маңызы бар қалалардың) бюджет.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында
көрінеді:
- билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
- бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың
арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының
санқырлы қызыметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызыметін жандандырады, аумақтың
экономикалық әлеуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып
пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерiн қысқартуды
немесе шығыстарын ұлғайтуды көздейтiн заңдардың жобалары Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң оң қорытындысы болған кезде ғана Қазақстан
Республикасы Парламентiнiң Мәжiлiсiне енгiзiлуi мүмкiн. Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң қорытындысы Республикалық бюджет комиссиясының
ұсыныстары ескерiле отырып жасалады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң шығару бастамасы тәртiбiмен
Парламент Мәжiлiсiне енгiзiлетiн заңдардың жобалары үшiн мұндай
қорытындының болуы талап етiлмейдi.
Республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын ұлғайтуды
немесе кiрiстерiн қысқартуды көздейтiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жарлықтары мен Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулылары жобаларының
ережелерi Республикалық бюджет комиссиясының мiндеттi қарауына жатады
[13,216 бет].
Қазақстан Республикасындағы республикалық және жергілікті бюджеттер
мемлекеттің бюджет жүйесінің материялдық тірегі , қаржы жүйесінің орталық
буыны, Қазақстан Республикалық мемлекеттігінің атрибуты және оның
егемендігінің қаржылық негізі болып саналады , сондай-ақ мемлекеттік бюджет
арқылы жалпы ұлттық өнімнің тиісті қаржылық заң актілерінде көзделген
бөлігі қайта бөлініп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық игілігіне
пайдаланылады.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға
бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге
елдің әлеуметтік экономикалық дамуының индикативті жоспарымен анықталынады.
Мемлекеттік бюджеттің негізгі құралы оның кірістері мен шығыстары,
бюджеттің дефециді немесе профециді, сонымен қатар оның жалпы ішкі
өнімдермен қатынасы.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. кірістер:
• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер;
• ресми трансферттер түсімдері;
2. шығындар;
3. операциялық сальдо;
4. таза бюджеттік кредит беру:
• бюджеттік кредиттер;
• бюджеттік кредиттерді өтеу;
5. қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
• қаржы активтерін сатып алу;
• мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6. бюджет тапшылығы;
7. бюджет тапшылығын қаржыландыру
• қарыздар түсімі;
• қарыздарды өтеу.
Бюджеттік іс-әрекеттің жүргізілуі мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше
экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі
Мемлекеттік бюджеттің негізгі құқықтық базасы ретінде келесідей заңдық
мәртебесі бар құжаттар танылады:
• мемлекеттің Конституциясы;
• бюджеттік кодекс;
• ағымдық жылға арналған республикалық бюджет туралы Заң.
Сондай-ақ, аталған құжаттардан басқа мемлекет бекіткен орта
немесе ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдауы, мемлекеттің стратегиясы да қолданылады
[14,185-186 бет].
Сонымен қатар, Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері
мен деңгейлері дербес болып есептелінеді. Бюджеттік жүйе құрылымында
Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады [15,16 бет].
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілген бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп айтады. Мұндай бюджет тек қана Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде
ел аумағында төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
Ұлттық қор елдің тұрақты әлеуметті-экономикалық дамуын қамтамасыз ету,
экономиканың шикізаттық салалардан тәуелділіктігі мен қолайсыз сыртқы
факторлар әсерін төмендету мақсатымен құрылған. Бұл қордың тағы бір маңызды
арнауы болып бірқатар қоғамдық мұқтаждықтарды қаржыландыру үшін мемлекетке
қажетті қаржы активтер мен басқа да мүліктерді қорландыру табылады.
Елге қауіпті немесе әскери жағдайларда төтенше бюджет құрылуы мүмкін.
Төтенше бюджет қалыптасу кезінде аталған қор мемлекеттік бюджеттің және
сәйкесінше бюджет жүйесінің құрамына енгізіледі. Төтенше бюджеттің кірісі
республикалық және жергілікті бюджеттердің аударымдары арқылы қалыптасады.
Мемлекеттік бюджеттің елдің негізгі қаржы жоспары ретінде болуы
бюджеттік қатынастың ерекшелігіне байланысты, яғни қоғамдық өнімді құндық
бөліністің айрықша саласы ретінде. Сондықтан, экономикалық категория
түрінде мемлекеттік бюджеттің объективтік табиғатының мәнін оқып білу және
оны бюджеттік қатынасты пайдаланудың формасын көрсететін қаржы жоспар
ретіндегі мәнін талқылау өте маңызды [16,21 бет].
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді
Демек Қазақстан Республикасындағы біте қайнасқан қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қаржыландырудың қайнар бұлағы, мемлекеттік қаржы-
қаражаттардың жүйеленген ағыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы республикалық және жергілікті бюджеттер мемлекеттің
бюджет жүйесінің материялдық тірегі, қаржы жүйесінің орталық буыны ,
Қазақстан Республикалық мемлекеттігінің атрибуты және оның егемендігінің
қаржылық негізі болып саналады , сондай-ақ мемлекеттік бюджет арқылы жалпы
ұлттық өнімнің тиісті қаржылық заң актілерінде көзделген бөлігі қайта
бөлініп, қоғамның әлеуметтік- экономикалық игілігіне пайдаланылады [17,8
бет].
1.2 Мемлекеттік бюджет саясаты мемлекет секторын басқару құралы
ретінде
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекеттік бюджет өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде қолданып,
оны экономиканы басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай маңызды
қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық өндірістің
дамуына бағытталған, оның тиімділігін жоғарылатуға, қоғам мүшелерінің
мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей көрсетілген.
Бюджеттік қатынастарды пайдалану құжаттық формада болғандағы оған өте үлкен
ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді [3,17 бет].
Мемлекеттік сектор - бұл жергілікті және Орталық басқару органдарына
тікелей, тұтастай немесе жартылай бағыныштағы шаруашылық кешенінін
объектілері. Мемлекеттік сектор объектілеріне рентабельділігі төмен
инфроқұрылым объектілері және инвестицияны көп қажет ететін капиталдык
айналымы жай шикізат, энергетика салаларының кәсіпорындары жатады. Жұмыс
жасау принциптері жеке меншіктегі кәсіпорындар принциптерінен өзгеше қызмет
жасауы мемлекеттік секторды жалпы халықтық міндеттерді шешу мақсатында
пайдалануға мүмкіндік береді. Мемлекеттік сектор нарық коньюктурасынынң
нашарлауы жағдайында экономикаға жәрдем беруші негізгі кұрал мұндай
жағдайда мемлекет өзінін экономикалық және әлеуметтік бағыттағы негізгі
міндеттерін осы мемлекеттік сектор кәсіпорындары арқылы іске асырады,
өндірістің кұралдарына жол бермеуге тырысады . Мемлекеттік реттеу
құралдарынан сыртқы экономикалық процестерді реттеу жатады: сыртқы
байланыстарды реттейтін құралдар-тауарлар, экспорттарды ынталандыруға
бағытталған шаралар: экспорттарды несиелеу, экспорттық несиелерге кепілдік
беру, шет елдегі инвестицияларға кепілдік, сандык шектеулерді еңгізу немесе
алып тастау, сыртқы сауда төлемдерін өзгерту және т.б. жатады. Сыртқы
экономика реттеу құралдары негізінде отандык тауар өндірушілерге
бағытталған протекциялық саясат іске асырылады.
Мемелекеттік сектордың негізгі қалануы ел экономикасының жергілікті
жеке кәсіпкерлердің үйлесімсіздік мүмкіншіліктерін және экономика
маштабтарының нарықтық апаттардың құрылым өзгерістерін және қайта құруын,
яғни әлеуметтік-экономикалық дамуы негіздерін жеделдету үшін.
Мемлекеттік сектордың нақты құрылуы: елдің ұлғаюын, ұйымның негізгі
ЖІӨ өндіруін және оның тұтынуын, импорт негізінде валюталық үнемдеу және
елдің ішкі аудандарының дамуы, валюта қоры негізінде өндірісті және
экспортты дамыту, кірістерді көбейту, халықтың әлеуметтік ахуалын көтеру
негізінде.
Мемлекеттік сектордың дамуы арқасында елдің экономикасы дами береді.
Мемлекеттік сектор негізінде ішкі сұранысты қанағаттандыру бағытталған,
тек мемлекеттік сектор инвестицияларды қамсыздандарған [18,349 бет].
Мемлекеттік сектор экономикасының пайда болуы ел экономикасының
дамуындағы экономиканың күрделі мәселелерін шешу және. әлеуметтік- саяси
бағдары мәселелерін шешуі үшін негізделген. Мемлекеттік сектор арқасында
олар келесі мәселелерді шешуге бағытталады:
• өндірістік инфрақұрылымның дамуын жеделдету, материялдық көмек
кешені (жарықпен жабдықтау, жолдар, өнеркәсіптік сала және
т.б.), әлеуметтік көмек іс-әрекеті жағдайын қамсыздандыру;
• өздігінен экономикалық қаржылық инфрақұрылым құру, қаржылық
және несиелік мекеме бар, корпорацияның және банктің дамуы,
басқада ұйымдар, қаржыландыру бейімділігі және жаңа
кәсіпорындардық құрылысын жүзеге асыру;
• өнеркәсіп кәсіпорнын салу негізінде экономиканың құрылымдылығын
жүзеге асыру, осының арқасында кейбір елдер индустриялды-
аграрлық мемлекет қатарына қосылды;
• мемлекеттік ғылыми-әлеует құру;
• ауылшаруашылық техникалық деңгейін көтеру: ауылшаруашылық
модерлендіру орталығын құру, кооперативтік көмек көрсету, жер
суландыру жүйесін пайдалану және құру, ауылшаруашылық
техникаларын жөндеу орталығы және жалға алу станциялары және
т.б.;
• ішкі және сыртқы сауданы қадағалау [19,349-352 бет].
Тұжырымдаманың мiндеттерi мыналар болып табылады:
1. мемлекеттiк сектордың борышын, оның iшiнде борыштық мiндеттемелер
бойынша тиiстi есеп жүргiзу бөлiгiнде басқару жүйесiн оңтайландыру,
борыш жай-күйінің жүйелiк мониторингiн және оны бақылауды жүзеге
асыру, тәуекелдердi басқару, мемлекеттiк органдар мен мемлекет басым
қатысатын ұйымдардың тиiмдi өзара iс-қимылы;
2. жалпы сыртқы борышты ұсынудың құрамы мен құрылымын халықаралық
әдiснамалық стандарттарға барынша жақындату.
Мемлекеттік секторды басқару саласы бойынша мыналар жүзеге асырылуы
тиіс:
• Үкiметтiң, мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiң үлесi бар
кәсiпорындардың басқару органдарындағы мемлекет өкiлдерi болып
табылатын мемлекеттiк қызметкерлердiң мемлекеттiк меншiктi тиiмдi
басқаруға байланысты жауапкершiлiгiн арттыру;
• ұлттық компаниялар бюджеттерiнiң негiзгi көрсеткiштерiн елiмiздiң
Парламентi бекiтуiн қамтамасыз ете отырып, олардың менеджерлерді
конкурстық негiзде алуына, кәсiпкерлiкке байланысты қабылданатын
шешiмдерiнiң жариялылығына мемлекеттiк бақылауды күшейту;
• мемлекеттiк сатып алу жүйесiн жақсарту мақсатында, тендерлiк
комиссиялар құрамдарына кәсiпкерлердiң қоғамдық бiрлестiктерiнiң
өкiлдерiн мiндеттi түрде енгiзу, нұсқаулардың жариялылығы мен көп- шiлiкке
түсiнiктiлiгiн арттыру.
Жоғарыда айтылған шараларды жүзеге асыру экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз етедi, жұмыссыздық деңгейiн төмендетедi, еңбекақының және
халықтың сатып алу қабiлетiнiң артуына алып келедi. Өндiрiстiк база
айтарлықтай ұлғаяды және ел бюджетiне түсетiн салық көбейедi. Бұл өз
кезегiнде, бюджеттен әлеуметтiк қажеттiлiкке жұмсалатын шығынды бiртiндеп
арттыруға, 2011 жылмен салыстырғанда 2010 жылы оны 2 еседей көтеруге
мүмкiндiк бередi [20,59 бет].
Мемлекеттiк сектордың борышы:
1.1. Мемлекеттік басқару секторының борышы:
1.1.1. Үкiметтiң борышы
1.1.2. Ұлттық Банктiң борышы
1.2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың (50% және одан жоғары),
олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы
борышы:
1.2.1. Республикалық мемлекеттік кәсiпорындардың борышы (шаруашылық
жүргiзу құқығындағы)
1.2.2. Акционерлік қоғамдардың және мемлекет басым қатысатын
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң борышы:
1.2.2.1. Фирмааралық берешек
1.2.2.2. Өзге де берешек [21,51 бет].
Борыштары мемлекеттiк сектордың борышына жататын, мемлекет басым
қатысатын ұйымдардың тiзбесiн Үкiмет бекiтедi.
Жаңа құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк секторының басқару борышы"
ұғымы бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң тiкелей борыштың
мiндеттемесi болып табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi.
Мемлекеттiк сектордың борышын басқару (ұсынылып отырған жаңа құрылым
бойынша) және жеке сектордың сыртқы борышын реттеу жүйесiн құру шеңберiнде
ел үшiн ықтимал бастапқы мән болатын орта мерзiмдi перспективаға арналған
жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы көрсеткiштерiн айқындау қажет, олардан
асып кетуге жол бермеу үшiн мемлекеттiк органдар Қазақстан Республикасының
заңнамасы шеңберiнде белгiлi бiр шектеу шараларын қолдануы мүмкiн.
Сыртқы мемлекеттік борыш- шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір
күнге, белгіленген мерзімде өтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің
сомасы.
Елдің сыртқы борышының болуы орынды дүниежүзілік практика болып
саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттің борыштың артуы
қауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша таратылатын
қаражаттардың көлемі елдің Ұлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің
50 пайызынан асуы тиіс.
Мемлекеттiк сектордың борышын тиiмдi басқару, сондай-ақ үкiметтiк
қарыз алу тәуекелiн басқару мақсатында туынды бағалы қағаздармен
операцияларды жүзеге асыру, оның iшiнде үкiметтiк қарыздарды хеджирлеу
жөнiндегi мәмiлелердi жүзеге асыру көзделiп отыр [22,12 бет].
Мемлекеттік бюджетті- бюджет секторын басқару құралы ретінде
сипаттай отырып, бұл құралдың рөлі объективті алдын ала анықталғанын
айрықша айту қажет. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды
жалпы реттеу нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы қаражат
арқылы формада пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты
негізінде оны қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал
ретінде пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал
ретіндегі ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының
кең пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметтік борышын өтеуді және оған қызымет
көрсетуді Қаржы министірлігі тиісті жылға арналған республикалық бюджет
туралы Қазақстан Республикасы заңында көзделген қаражат есебінен Ұлттық
банк арқылы, Ұлттық банктің борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді
Ұлттық банк өзінің билігіндегі активтер есебінен, жергілікті атқарушы
органдардың мемлекеттік сектор борышын өтеуді және оған қызмет көрсетуді ол
тиісті жылға арналған мемлекеттік бюджетке көзделген қаражат есебінен
Ұлттық банктің келісімі бойынша жергілікті атқарушы органның қарыздарына
қызмет көрсету үшін таратылатын екінші деңгейдің банктері арқылы жүзеге
асырылады [23,246 бет].
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет мемлекет секторы салалық
және аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге сәйкес қайта бөлуде пайдаланады.
Мемлекеттік сектордың белсенді құралы ретінде мемлекеттік бюджетті айтуға
болады, себебі бюджет негізгі- бюджеттік қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы
мен оның тиімділігін жоғарлату мүдделерінің алуан-алуан бағытында
пайдаланады .
Мемлекеттік секторды реформалауда басқару процесі және басқа да
әрекеттер мемлекеттік шығыстар менеджментін қандай басқару элементтері
құрайтынын түсінуге бағытталған. Мемлекеттік сектор қорларын пайдалану
тиімділігі мен олардың нәтижелерін өткізуде келесі қаржылық және бюджет
мақсаттарды бөлуге болады:
1. қаржылық тәртіп;
2. экономиканың басым салаларына ресурстарды бөлу (пайдалы жер
коэффициентін талдау);
3. ресурстарды тиімді пайдалану [24,21 бет].
Теорияның мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы
(экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
және әкімшілік құрылымдар) көп деңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың
функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды
бағынасы болады. Осыған байланысты назар аударылатын мәселелері мыналар:
4. мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы санаты;
5. басқару деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
6. әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
7. биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға орталық
үкіметтің араласу дәрежесі;
8. билік пен басқарудың жергілікті органдарының шығыстарын
қаржыландырудағы меншікті қаражаттардың үлесі;
9. мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуын , өркениеті
мен әлеуметтік-экономикалық ахуалын оның орталықтандырылған қаржылық
ресурсы ( ақша қоры ) – мемлекеттік бюджетіне , осы бюджеттің қоғамдық-
мемлекеттік маңызы бар мүдделерге байланысты атқаратын рөліне қарап
сипаттауға болады.
Қазақстан Республикасы конституциясының 2-бабының 1- тармағында
Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет деп айтылған. Демек, унитарлық (конституциялық нормада біртұтас
деп берілген) мемлекеттің бюджеттік құрылысы біздің елдегідей екі деңгейден
– республикалық бюджеттен және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының
құзырындағы жергілікті бюджеттен тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің қоғам және мемлекет тыныс-тіршілігіндегі рөлі мен
маңызы Қазақстан Республикасының нарықтық дамуы мен егемендігінде көрініс
тауып отыр.
Демек Қазақстан Республикасындағы біте қайнасқан қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қаржыландырудың қайнар бұлағы, мемлекеттік қаржы-
қаражаттардың жүйеленген ағыны мемлекеттік бюджет болып табылады.
Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі өнімді құндылық
бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін бюджеттің кіріс
және щығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды арнайы
қолданылады, яғни кіріс- мемлекетті бюджеттік ресурстармен (қажетті ақша
қаражаттарымен) қамтамассыз етуге арналған, ал шығыс- жалпымемлекеттік
функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік ресурстарды бөлуге
арналған.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып, бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну қажет,
себебі бюджеттің және оның функцияларының объективтік сипаты қатынас
жүйесіндегі бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді
екенін анықтайды [25,59 бет].
Бюджеттің қызметі бюджеттің кірісі мен шығысы сияқты ерекше
экономикалық формалар арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорларын қалыптастыру және пайдаланумен
байланысты. Бұл жекелеген құндық бөлу этаптарын көрсететін мемлекеттік
бюджеттің қызмет етуінің спецификациялық формасы. Мемлекеттік бюджеттің
табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер базасында елдің экономикасын
ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға бағытталған белгіленген халықты
ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге елдің әлеуметтік экономикалық
дамуының индикативті жоспарымен анықталынады.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процессі табысты реттеудің негізгі
принциптері бекітілген "Бюджет туралы", "Салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Ресупубликасы заңдарымен реттеледі,
сондай ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға сәйкестендірілген
табыстардан нақты аударымдар бекітіледі.
Бюджет кірістері – салық және басқа міндетті төлемдер, трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес, Қазақстан Республикасы
заңнамалық актілеріне сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша.
Салықтық түсімдерге Бюджеттік кодексімен бюджеттердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Бюджет кірістерінің ішіндегі ең жоғары үлес салмағын алатын салық- ол
корпаративтік табыс салығы. Бұл салық түрі 2002 жылдан бастап респуликалық
бюджетке заңды тұлғалар (резиденттер мен республикада өз әрекетін іске
асыратын резидент еместер) төлейтін негізгі салықтардың бірі болып
табылады. Корпаративтік табыс салығы салынатын объект болып салық салынатын
табыс, төлем көзінен ұсталатын салық және республикада өкілетті мекеме
арқылы өз әрекетін атқаратын резидент емес заңды тұлғалардың таза табысы
табылады.
Бюджет табысының ішіндегі келесі үлес салмағы жоғары салық- ол
қосылған құн салығы. Бұл салық тауарлар, жұмыстар мен қызметтер құндарына
өндіру мен айналуында қосылатын құнның бюджетке төленетін бөлігі және
біздің аумақтағы импорттың аударымын құрайды.
Салық заңнамасында қосылған құн салығына салынатын объект ретінде
салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт қарастырылған. Қосылған
құн салығын төлеушілер болып осы салық арқылы есепке тұрған немесе тұруға
тиісті тұлғалар табылады. Ал тауарлар импорты арқылы қосылған құн салығын
төлеушілер болып елдің аумағында кедендік заңнамаға сәйкес осы тауарларды
импорттаған тауарлар табылады.
Ең негізгі табыс көзі болып осы екі салық саналады, яғни корпаративті
табыс салығы мен қосылған құн салығы болып табылады.
2012 жылы мемлекеттік бюджетке түсім 1 трлн теңгеден асып түсті, бұл
барлық деңгейдегі бюджеттің табыс бөлігін орындап, Ұлттық қордың активін
толықтыруға мүмкіндік берді.
Республикалық бюджеттің табысында соңғы жылдары 90%-дан астамын
салықтық түсімдер құрайды. 2010 жылы салықтық түсімдер үлесі 93% құрады.
Мұның ішінде 80%-нан астамын ҚҚС пен корпоративті табыс салығы, 5,8% кеден
төлемдері және 6,5% шикізат секторын ұйымдастыру бойынша роялти құрады.
Әлемдік шикізат рыногындағы оңтайлы қалыптасқан коньюктураға сай бюджетке
аударымдар шикізат секторынан артып отыр.
Мемлекетттік жоспарлауда маңызды орынды индикативті жоспарлау алады.
Оның маңызды бөлігі индикативті қаржылық жоспарлау болып табылады. Оның
басты мақсаты – болжамдық дамуды қамтамасыз ету үшін қаржылық ресурстардың
бағытын және көлемін анықтау.
Индикативті қаржылық жоспар мемлекеттік секторға ғана міндетті, ал
басқа меншік түрлеріне тек ұсынылады.
Индикативті жоспар экономикалық процесстерді ғылыми негіздеп
көрсеткен және қаржы мен экономикалық дамуында жеке параметрлерлер
келістірілген. Индикативті жоспарлау негізінде артықшылықтары экономикалық
және әлеуметтік саясаттың бағытына тәуелді; бұл даму диспропорциясының
жойылуы, инвестициялық іс-әрекет, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету, ғылымды дамыту, әлеуметтік қайта құрушылық және басқалары.
Индикативті жоспарлау сондай-ақ жергілікті деңгейде де іске асады.
Мұнда да мемлекет қызығушылығының келісу принципі міндетті .
Әлемдік тәжірибе барлық елдерде мемлекеттік сектор мемлекеттің
маңызды тірегі екенін көрсетіп отыр. Мемлекеттік сектордың маштабы мен
құрылымы көбінесе ұлттық шаруашылықтың жалпы жағдайына, әлеуметтік, тарихи,
саяси және өзгеде факторларға тәуелді болады. Мемлекеттік сектордың
экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz