Тәуке ханның «Жеті жарғысы»

Жоспар
Кіріспе

1. «Жеті жарғы
2. Әкімшілік.құқық нормалары мен қылмысты іс құқығы
3. Отбасы . неке құқығы. Мұра алу
4. Сот

Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке ханның өзіне дейінгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өздінің үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді. Билердің шаруашылық, әдетті - құқық, әскери және идеологиялық міндеттерді атқаруда ерекше ролі болды. Алайда, олар Шыңғыс ұрпақтарына жатпайтын еді. Төңірегіне беделді билерді топтастырған Тәуке «билер кеңесінің ң қолдауына сүйене отырып, хан билігіне ашық түрде қарсы шығушы Шыңғыс ұрпақтарына қарсы күрес жүргізді. Билер кеңесі халықтың айтуынша Тәуке ханға дейін, аңызға айналған Майқы би заманында-ақ белгілі болған. Билер мәжілісі ерекше жағдайларда, аса маңызды мәселелерді шешуге ғана шақырылған. Билер кеңесінің қызметін ретке келтіруде Тәуке бірқатар шаралар қабылдады. Ол билер съезінің өтетін жері мен уақытын белгіледі. Ханның маңызды билік жүйесі болып табылатын билер кеңесі әрдайым Тәуке ханның белгілі бір ордасында: Түркістан қаласы жанындағы Битөбеде, Сайрам қаласының маңындағы Мартөбеде және Сырдария облысының Ангрен қаласына жақын жердегі Күлтөбеде өткізілген.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырды. Осыдан бастап билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Билер кеңесінің шешімі міндетті түрде жүзеге асырылды. Оның бірде-бір шешімін немесе үкімін келесі билер кеңесінің мәжілісіне дейін ешкім де өзгерте алмайтын еді .
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді мемлекеттік істерге таратуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш жүзінің ең беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып отырды. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардң даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай-ақ хандықты ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Үш жүздің басын құраудағы саяси оқиғада билер кеңесі үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар Тәуке хан өзінің билігі мен саясатында «би-батырлар тірегінң кеңейтуге тырысты. Кеңеске барлық рулардың қатардағы билері мен әскербасылары және батырлары көптеп шақырыла бастады.
Билердің мүддесін көздей отырып, Тәуке өз билігін нығайтты. Мұның барлығы қазақ тайпалары мен көшпелілер арасында жоғарғы билікті күшейтуге мүмкіндік берді. Сонымен, қазақ қоғамын ішкі саяси қайта құрулар хандық өкімет билігін орталықтандыруға тырысқан әрекет болды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Тәуке ханның Жеті жарғысы
Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа
билеуші көреген саясаткер, ақылды дипломат, құдіретті хан болды. Тәуке
ханның өзіне дейінгілерден айырмашылығы – хандықтағы ерекше әлеуметтік
топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өздінің
үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше
маңыз берілді. Билердің шаруашылық, әдетті - құқық, әскери және
идеологиялық міндеттерді атқаруда ерекше ролі болды. Алайда, олар Шыңғыс
ұрпақтарына жатпайтын еді. Төңірегіне беделді билерді топтастырған Тәуке
билер кеңесінің ң қолдауына сүйене отырып, хан билігіне ашық түрде қарсы
шығушы Шыңғыс ұрпақтарына қарсы күрес жүргізді. Билер кеңесі халықтың
айтуынша Тәуке ханға дейін, аңызға айналған Майқы би заманында-ақ белгілі
болған. Билер мәжілісі ерекше жағдайларда, аса маңызды мәселелерді шешуге
ғана шақырылған. Билер кеңесінің қызметін ретке келтіруде Тәуке бірқатар
шаралар қабылдады. Ол билер съезінің өтетін жері мен уақытын белгіледі.
Ханның маңызды билік жүйесі болып табылатын билер кеңесі әрдайым Тәуке
ханның белгілі бір ордасында: Түркістан қаласы жанындағы Битөбеде, Сайрам
қаласының маңындағы Мартөбеде және Сырдария облысының Ангрен қаласына жақын
жердегі Күлтөбеде өткізілген.
Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер
кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырды. Осыдан бастап
билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды
мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.
Билер кеңесінің шешімі міндетті түрде жүзеге асырылды. Оның бірде-бір
шешімін немесе үкімін келесі билер кеңесінің мәжілісіне дейін ешкім де
өзгерте алмайтын еді .
Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді
мемлекеттік істерге таратуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш
жүзінің ең беделді билерінің қатысуымен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып
отырды. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке
бидің беделі ерекше болды. Олардң даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап
алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруге, сондай-ақ хандықты ауыр
сындардан аман алып өтуге бағытталды.
Үш жүздің басын құраудағы саяси оқиғада билер кеңесі үлкен рөл
атқарады. Сонымен қатар Тәуке хан өзінің билігі мен саясатында би-батырлар
тірегінң кеңейтуге тырысты. Кеңеске барлық рулардың қатардағы билері мен
әскербасылары және батырлары көптеп шақырыла бастады.
Билердің мүддесін көздей отырып, Тәуке өз билігін нығайтты. Мұның
барлығы қазақ тайпалары мен көшпелілер арасында жоғарғы билікті күшейтуге
мүмкіндік берді. Сонымен, қазақ қоғамын ішкі саяси қайта құрулар хандық
өкімет билігін орталықтандыруға тырысқан әрекет болды.
Қазақ ақсүйектерінің Тәуке хан бастаған белгілі бір тобы Орта Азиямен
сауданы дамытуға мүдделі болды. Шамамен 1687-1688 жылдары Тәуке Ташкент
жайлы Бұхара ханы Субханкулимен келіссөздер жүргізді. Сырдария өңіріндегі
Тәукенің хандық билігі берік болды, оның астанасы Түркістан қаласы еді.
Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарының жақындасуына табандылықпен қол
жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке
орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын
мүдделігін танытты. Бейбіт халықты өлтіру, тонау, мал-мүлкін тартып алу,
жүздеген адамдарды тұтқынға алу, өзара шапқыншылықтарға байланысты туған
қиындықтарға қарамастан, Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт қарым-
қатынастар сақтала берді. XVІІ-XVІІІ ғасырларда елшіліктер алмасу екі ел
арасындағы саяси және сауда қатынастарын кеңейтті.
Тәуке ханның билік еткен кезеңінде қазақ-ойрат қатынастары
шиеленісті. Галдан- Бошокту (1670-1697) билеген кезде, әсіресе оның
мұрагері Цеван-Рабтан (1697-1727) өкімет басына келгенде қазақ-қалмақ
қатынастары қатты шиеленісіп кетті. 1698 жылдан ойраттар мен қазақ
әміршілері арасындағы қарулы қақтығыстардың жаңа кезеңі басталды. Жоңғардың
әскери шонжарлары маңызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары
орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуда көкседі. Қазақтың
Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен
күресте өзіндік стратегиялық тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның
ойраттармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс
белсенділігі ойратардың жағында болды. Қазақ-қалмақ қырқыстары толассыз
жүргізілді. Олардың 1711-12, 1714, 1717 жылдардағылары ерекше еді. Жоңғария
қазақтарға аса қатерлі қауіп төндірді.
1718 жылы қазақтың барлық үш жүзіне билігі толық тараған қазақ
хандарының соңғысы Тәуке қайтыс болды. Тәуке ханның тұсында қазақ хандығы
бір орталыққа бағынған мемлекет еді.

Жеті жарғың.Тәуке хан билік құрып тұрған кезінде қазақтардың әдеттегі
құқық нормалары бір жүйеге келтіріліп, толықтырылды. Тұжырымдалған заңдар
Жеті жарғың деген атпен мәлім, мұның өзі сөзбе-сөз алғанда жеті ережең
деген сөз. Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық
құқығының негізгі принциптері мен нормалары баянды етілген. Ғылыми
әдебиетте бұл заң құжаты Тәуке ханның ережесі ң немесе Тәуке ханның
заңдары ң деп аталады. Деректемелерде Ереженің ң авторы кім болғаны
жөнінде мәліметтер жоқ. Тарихи аңыздарға қарағанда, оны жасаушы Тәуке хан
делінеді: Ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің басты билерінің басын қосқан,
сөйтіп олар Қасым мен Есім хандардың ескі әдет-ғұрыптарынң Жеті жарғы деп
аталатын нормаға біріктірген деседі.
Тәуке хан ережесінің ң негіздері туралы қайсыбір тиянақты пікір айту
қиын; кейбір ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс-ханның Ясасынан іздейді, енді
біреулері Жеті жарғы Ясадан мүлдем тәуелсіз жазылған деседі. Яса әдеттегі
құқықтың жемісі болғандықтан, өз кезінде Ясаның құрамына кіріп, XVІІ
ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамы жағдайында өз маңызын жоғалтпаған оның
дәстүрлі нормаларын Жеті жарғыны жасаушылардың ескергені, бірақ өз
заманының талаптарына сәйкес пайдаланғаны табиғи нәрсе. Тегінде, Жеті
жарғының негізгі көзі деп бәрінен бұрын қазақтардың әдеттегі байырғы
құқығын, сондай-ақ Тәукеден бұрын өмір сүрген қазақ хандарының жазылмаған
заң ережелерін мойындаған жөн. Заңдарға негізінен алғанда қазақ қоғамының
XVІІ ғасырдағы әскери-саяси және әлеуметтік өмірінің қажеттеріне сәйкес
келетін ережелер енгізілген. Жеті жарғыны жасау қолданылып келген әдеттегі
құқық нормаларын қазақтың феодалдық қоғамының жаңа қажеттеріне бейімдеу,
бұл орайда ол нормалардың феодал шонжарлардың мүдделеріне сай келетіндерін
ғана сақтау мақсатын көздеді. Сөйтіп, Тәуке ханның Ережесінде ң сол
кездегі қазақ қоғамының әлеуметтік және құқықтық нормалары заң жүзінде
баянды етілді. Жеті жарғыға әкімшілік, қылмысты істер, азаматтық құқық
нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген,
яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтары қамтылған.

Әкімшілік-құқық нормалары мен қылмысты іс құқығы. Жеті жарғы бойынша
жоғарғы билік ханның қолында шоғырлануға тиіс болды. Заңдардың жекелеген
баптарына қарағанда, хан жоғарғы судья болған, ол қылмысы және теріс
қылықтары үшін соттап, жазаға тартқан, шағымдарды қараған, салық салу
тәртібін белгілеген. Жеті жарғы тармақтарының бірінде сұлтандар мен ру-
тайпа ақсақалдары арқылы хандықты басқару тәртібі нақтылана түскен: Халық
істері туралы пікірлесу үшін ханның өзі, сондай-ақ барлық сұлтандар,
рулардың ақсақалдары мен билеушілері қазақ даласының ортасындағы бір жерге
күз кезінде жиналатын болсынң. Бұл орайда олардың бәрі де халық
жиналысына ң қару-жарағымен келуге тиіс болды. Бұл талаптың қатаң болғаны
соншалық, құрылтай жиналысына қарусыз келген адамның дауыс беруге құқығы
болмаған және барлық әдет-ғұрыпқа қарамай, жасы кішілер оған орын бермей
отыра берген.
Жеті жарғы хан мен билердң пайдасына түрлі алымдар жинауды
заңдастырды. Заңдардың бір ережесінде: Сұлтандардан басқа қару асына
алатын әрбір адам ханға және халық билеушілеріне жыл сайын өзінің мал-
мүлкінің жиырмадан бір бөлігі мөлшерінде салық төлеп отыратын болсынң,
-делінген.
Орта ғасырдағы басқа да құқықтық ескерткіштердегі сияқты, Жеті жарғыда
да қылмысты іс-құқық нормаларына негізгі орын берілген. Қылмысты әрекеттер
тізбесіне мыналар енгізілген: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау,
соққыға жығу, қорлау, баланың әкеге ілтипатын сақтамау, ұрлық істеу,
некебұзарлық және басқалары. Жеті жарғыда адамның жеке басына қарсы, мал-
мүлік қатынастарына қарсы жауапкершілік, отбасы-неке қатынастары мен дін
саласындағы т.б. қылмыс жасғандығы үшін жауапкершілік көзделген.
Жасаған қылмыстары үшін кінәлілер түрлі жазаларға тартылған. Жеті
жарғыда қанға қанмен, мертіктірсе мертіктірумен кек қайтаруң заңы
сақталды. Бірақ билердің үкімі бойынша немесе талапкерлердің келісуі
бойынша жаза жеңілдетілетін болған, мұндайда қылмыскер кез-келген қылмысы
үшін тек қана белгіленген құн төлеп жазаланатын. Алайда құн төлеп құтылу
мүмкіндігі әрдайым беріле бермеген. Төрт жағдайда: 1) егер әйелі күйеуін
өлтірсе және күйеуінің туыстары оны кешірмейтін болса; 2) егер әйел
көлденең тапқан баласын ұялғаннан өлтіретін болсаң; 3) егер өз әйелінің
көзіне шөп салғанына күйеуінің көзі жеткен болса; 4) егер құдайға тіл
тигізгені анықталса, өлім жазасына кесу заңдастырылған. Өлім жазасы екі
түрлі болған: дарға асқан және тас лақтырып өлтірген ( құдайға тіл
тигізгені үшін).
Жазалаудың ең көп тараған түрі құн төлеу болған. Талапкерлердің
келісуі бойынша, тіпті кісі өлтірген адамдар да құн төлеу арқылы өмірін
сақтап қала алған. Қылмыскердің және өлген адамның әлеуметтік тегіне
байланысты құн мөлшерінің өзгеріп отыруы Жеті жарғының таптық сипатын
дәлелдейді. Мәселен, өлтірілген қатардағы ер кісі үшін кісі өлтіруші оның
туыстарына 1000 қой, әйел үшін 500 қой төлеген, ал сұлтан мен қожаны
өлтіргені үшін жеті адамның құны алынған; құлдың құны бүркіттің немесе аң
аулайтын тазының құнына теңелген. Дене мүшелеріне зақым келтіргені үшін де
белгілі мөлшерде мал төлеген: бас бармақ–100 қой, шынашақ– жиырма қой т.б.
тұрған.
Ұрлық жасаған кезде ұрлаған заттың құны иесіне үш тоғыз ң етіп
қайтарылуға тиіс болған. Егер мал ұрланған болса, бұған кінәлі адам түйе
үшін-бір тұтқын, жылқы үшін-бір түйе, қой үшін- бір жылқы қосып беруге тиіс
болған. Жүз түйе - 300 жылқыға немесе 1000 қойға теңеледі ң.
Жеті жарғыда өлім жазасы мен құн төлеуден басқа да жазалар: мал-
мүлкін тәркілеу, елден қуу және елдің көзінше масқаралау қолданылған.
Жазаның бірінші түрі христиан дініне кірген адамдар жөнінде, екіншісі -
күйеуінөлтіргені үшін екіқабат әйелдер жөнінде, үшіншісі ұлының ата-анасы
алдындағы парызын бұзғаны жөнінде қолданылған.
Қатарынан екі қылмыс жасағаны ( ұрлық істегені және кісі өлтіргені)
үшін екі жаза бірдей есептеліп, кінәлі адам екі қылмыс үшін де жауапқа
тартылған.
Жеті жарғы бойынша қылмысты жауапқа әдетте тікелей кінәлі адам ғана
тартылған, алайда өз туысы үшін туыстас топтың ұжымдық жауапкершілігі
принціпі де сақталған. Егер мәселен, жауапкер сотқа келмей қалса немесе
тиесілі құнды төлей алмаса, әлгі құн оның туыстарынан немесе оның ауылынан
өндіріп алынатын болған. Мұндай жағдайда ағайындары мен ауыл тұрғындарының
қылмыскер адамға не істесе де хақысы болған.
Ерікті адам ғана құқық субъектісі бола алған, құл заң жүзінде адам деп
мойындалмаған. Құлдың мырзаға шағымы ешқашан қабылданбайдың делінген заң
тармақтарының бірінде. Құлдың иесіне өз қарауындағы құлдың өмірі үшін
шексіз құқық берілген. Бірақ қазақ қоғамы мүшелерінің негізгі бұқарасы жеке
басының еркіндігі әрдайым заң алдындығы тең құқықтылық бола бермеген,
сөйтіп бір қатар реттеде ерікті адамдардың да, ең алдымен әйелдердің
құқықтары мен бостандығына нұқсан келтіріп отырған. Мәселен, әйелдер,
сондай-ақ қызметкерлер, малайлар мен құлдар, сотта күә ретінде сөз сөйлей
алмаған. Заң алдындағы толық құқықты адам қару асынып жүре алатын ң
ересек еркек - үйдің иесі, отбасының басшысы ғана бола алатын еді. Әрбір
ерікті еркектің пайдаланатын құқықтары немесе ол құқықтардан айыру оның
қоғамдағы әлеуметтік жағдайына тікелей байланысты белгіленген.

Отбасы – неке құқығы. Мұра алу. Жеті жарғыда азаматтық қатынастар
жеткілікті дәрежеде талданбаған. Бәлкім, бұлай болған себебі, Жеті жарғының
қолда бар мәтіндерінің үзік-үзік болып келетіндігінен ғана емес, тіпті одан
да гөрі азаматтар арасындағы көптеген қатынастардың әдеттегі құқық бойынша
реттеліп, барша жұртқа белгілі болғандығынан, сондықтан да Тәуке хан
Ережесінің ң бұл қатынастарға ішінара ғана ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.