Экономиканы мемлекеттік реттеу жолдары
Кіріспе
І. ЭМР теориялық негіздері
1.1 ЭМР теориясы
1.2 ЭМР.дің шетелдік тәжірибесі
1.3 ЭМР объекті ретінде
ІІ ҚР экономикасын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 ҚР экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша.несие саясаты және оның Қазақстан экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін пайдалану қажеттіліктері мен мүмкіндіктері
ІІІ Мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары
3.1 мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І. ЭМР теориялық негіздері
1.1 ЭМР теориясы
1.2 ЭМР.дің шетелдік тәжірибесі
1.3 ЭМР объекті ретінде
ІІ ҚР экономикасын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 ҚР экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша.несие саясаты және оның Қазақстан экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін пайдалану қажеттіліктері мен мүмкіндіктері
ІІІ Мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары
3.1 мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады. Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады: экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады. Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау, экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы туындап отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады: экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып табылады.
1. Государственные регулирование рыночной экономики / Под. ред. Петрова Р.П. СПб, 2009г.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003ж.
4. Ивашковский С.Н. – Экономика: микро- и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – 2009 г.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: 2009 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003ж.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
8. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2005, №6
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
10. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика государственного регулирования в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2009 г.
11. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г.
12. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
13. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г.
14. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы: 2003ж.
4. Ивашковский С.Н. – Экономика: микро- и макроанализ. Учебно-практическое пособие. – 2009 г.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: 2009 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003ж.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі (2004 ж. 24 сәуірдегі N 548-II)
8. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2005, №6
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты.
10. Купешова Сауле Телеухановна / “Теория и практика государственного регулирования в переходной экономике Республике Казахстан,” – диссертация, Алматы, 2009 г.
11. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г.
12. Стратегия «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы» – Алматы, 2003 ж
13. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г.
14. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І. ЭМР теориялық негіздері
1.1 ЭМР теориясы
1.2 ЭМР-дің шетелдік тәжірибесі
1.3 ЭМР объекті ретінде
ІІ ҚР экономикасын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 ҚР экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан
экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін
пайдалану қажеттіліктері мен мүмкіндіктері
ІІІ Мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары
3.1 мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны
болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына
байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық
процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын
экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат
дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық
заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет
етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық
қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі
мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі
туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз
ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы
туындап отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу
мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің
экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар
мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады:
экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан
реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен
ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің
әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып
табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып
табылады.
І. ЭМР теориялық негіздері
1. ЭМР теориясы
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін
сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға
араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі
негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу
концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы
туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы
аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың
екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған
экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық
қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі
айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің
белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік
формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау
шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне
әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
кең тараған:
• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын
реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
Сурет- 1 – Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
2. ЭМР-дің шетелдік тәжірибесі
Алдымен айта кетерлiк жағдай, басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу
тәжiрибесiн оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны бiздiң
әлеуметтiк –экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл
келесi объективтi сипаттағы себептерге байланысты мүмкiн емес:
1) республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтiк –демографиялық, этно- мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленедi;
2) қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру
процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк
–жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас
ешбiр ел жоқ;
3) басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр
себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және
“революциялық” көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы
мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эвалюциялық даму “нәтижесi”
болып табылады.
Бiрақ та шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi
жағдайлар бойынша түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы мемлекеттiк
реттеудiң қағидалары мен жүйесiнiң тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға
мүмкiндiк туады, екiншiден аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау
мүмкiндiгi туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң
механизмдерiн “түйiстiруге” мүмкiндiк жасайды, үшiншiден, мұндай толықтыру
мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдiк
шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерiн ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Әлеуметтiк – экономикалық процестерге мемлекеттiң араласу тәжiрибесiн
үйренуден шығатын қорытынды – көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдары ретiнде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, iшкi және оларға сәйкес факторлардың бiртiндеп
шиеленiсуi, мемлекет тек ғылыми негiзделген экономикалық мақсаттарға
жетуде, арқашан тарихи жағдайды ескерудi талап етедi. Американдық iрi
экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсiз “күннен – күнге
өсiп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтiк өзгерiстерге эвалюциялық жолмен
икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазiргi кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара- бара күйреу қатерi туындайды, өйткенi ғылым мен техника
экономикалық өрiстiң табиғи дамуын үздiксiз өзгертiп отырады”. Басқаша
айтқанда, дәл бiздiң экономика сияқты, “әлсiз экономикалық жүйеге”, барлық
туындайтын қиындықтарға “эвалюциялық жолмен қажеттiлiгi” үздiксiз ғылыми –
техникалық процесс салдарынан туындайды.
“Ұлы дағдарыс” жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30 жылдардың басы)
алдыңғы қатарлы капиталистiк елдердiң нарықтық экономиканың өзiн - өзi
толық реттей алмайтындығына көзерi жеттi және де туындаған қиындықтарда
уақытында шешу тек әлеуметтiк – экономикалық өмiрге мемлекеттiң белсендi
араласуымен ғана жүзеге асатынын түсiндi. Бұл ақиқатты мойындау елдегi
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн ресми мемлекеттiк ұйымдардың
ресми ұстанымдарынан көрiнiс тапты. АҚШ-тағы “жұмыспен қамтамасыз ету
туралы Заңға” сәйкес (1946ж.) құрылған Президенттiк экономикалық Кеңесi осы
заңның талаптары бойынша барынша өндiрiстi толық қолдап, жұмысбастылықты,
халықтың тұтынушылық қабiлетiн сақтай отырып, мемлекеттiк монополистiк
реттеумен айналысты. 60-жылдардың соныңда аталған Кеңеске мiндет ретiнде
экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ мерзiмдiк болжау мен
бағдарламалар жасау әдiстерi әзiрле жүктелiндi.
Капиталистiк елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерiнде
экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда,
ФРГ және т.б. мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар барлық
шешушi экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және
тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай
бағдарламалар 1200 –ге жуық болды. Бұлардың iшiнде энергияны үнемдеу,
космостық зертеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл бағдарламаларды
жүзеге асыру барысы салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған
мемлекеттiк шараларды қажет еттi. Сондықтан АҚШ-та 20-жыл бұрын орталық
экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиiстi
аймақтық Комиссияның мiндетi бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты
ұйымдастырушылық мәселелерiн шешу болып табылған. Бұл тәжiрибе бiздiң
жағдайға пайдалы болар едi. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық
шаруашылық мәселелерiн тиiмдi шешу жолдарын кейiнге қалдырады.
Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдерге ағымдағы, орта
мерзiмдегi жоспарлаудың ғылыми-әдiстемелiк және ұйымдастырушылық
мәселелерiн арнайы мемлекеттiк органдар шешедi. Францияда бұл қызметтi
Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргезедi. Жапонияда Экономикалық
жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешендi даму департаментi және т.б.
жүргiзедi. Ұзақ мерзмдiк экономикалық даму және күрделi жұмсалымдар аясының
құрылымдық саясатымен қатар өндiрiстiң аймақтық орналасуының ұзақ мерзiмдiк
мақсаттарын белгiлеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты жағы деп
саналады.
Түркияда орта мерзiмдi жоспарлау 1963 – 1967 жж. бiрiншi бесжылдық
жоспардан басталып, жүйелi түрде жоспарлау уақытының мiндеттерiне
байланысты жүзеге асырылуда. Осыдан алтыншы бесжылдық жоспарда (1988-1992
жж.) нарықтық жүйенiң дамыған күйiн ескерiп, халық шаруашылығының
макроэкономикалық көрсеткiштерiн нақтылауға көп көңiл бөлiндi.
Германияда экономиканы реттеу бiраз басқаша, мұнда көбiнесе
бәсекелестiктi қорғауға, мемлекеттiң антимонополиялық және бақылау қызметiн
нығайтуға, нарықтықтағы iрi кәсiпорындардың қосылуына тыйым салуға,
жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтiк қызметiн кеңейтуге көңiл
бөлiнуде.
Реттеушi органдарының басты мiндеттерiнiң бiрi аймақтардың
үйлесiмдi кешендi дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы
жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде аймақтық шаруашылық жүйесiн басқару
иерархиясының үш деңгейiнiң функциялары ажыратылғын (коммуналар,
департаменттер және аймақтар). Ал департамент құрамына кiретiн кантондар
мен аудандардың өзiндiк даму мәселелерiн шешуде құқықтық және
ұйымдастырушылық тәуелсiздiгi жоқ.
Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық
экономикамен үйлесiмдi байланыстыруға Швецияның, Англияның,
Германияның,Оңтүстiк Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегi
елдердiң көптеген үкiметтiк шешiмдерi арналған. Бұл шешiмдегi басты ой,
жергiлiктi билiк органдары өзiнiң әлеуметтiк-экономикалық саясатын жүргiзе
отырып жалпы мемлекеттiк және макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердiң жоспарлау тәжiрибесiн қорытындылай келiп,
американдық маркентинг маманы Мелвилл Бранч маркентинг қызметiн
жетiлдiрудiң бiрнеше қолайлы жақтарын ы салалық экономикамен үйлесiмдi
байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның,Оңтүстiк Кореяның және де
басқа дамыған нарықтық жүйедегi елдердiң көптеген үкiметтiк шешiмдерi
арналған. Бұл шешiмдегi басты ой, жергiлiктi билiк органдары өзiнiң
әлеуметтiк-экономикалық саясатын жүргiзе отырып жалпы мемлекеттiк және
макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердiң жоспарлау тәжiрибесiн қорытындылай келiп,
американдық маркентинг маманы Мелвилл Бранч маркентинг қызметiн
жетiлдiрудiң бiрнеше қолайлы жақтарын бөледi. Соның iшiнде, жоспарлау:
1) басшылардың үнемi болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкiндiк бередi;
2) мемлекеттiк және шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қолданылатын
шараларды үйлестiредi;
3) көрсеткiштердi анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол ашады;
4) алдағы мәселелердiң және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап
етедi;
5) шұғыл өзгерiстерге дайынықты күшейтедi;
6) барлық қызметкерлерiнiң мiндеттерiнiң өзара байланыста, қарым-
қатынаста екенiн көрсетедi.
Аталған пунктерден (халық шаруашылығының алдыңғы звеноларында ғана емес)
ең маңыздысы ретiнде бiрiншi, екiншi және алтыншыны айтуға болады, өйткенi
қазiргi жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетiспейдi немесе өте аз
қолданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердiң тәжiрибесiнен мемлекеттердiң
экономикасын реттеудегi күштi тетiктерiнiң бiр қаржы-бюджет ресурстарын
және салық жинау механизмi болып табылады. Осы механизмдердiң маңызы мен
оларды тәжiрибе жүзiнде қолдану зерттеледi және де оқулықтарда
қарастырылған.
Осы механизмдердi негiзге ала отырып, бiрнеше тұжырым жасауға болады.
Бiрiншiден, бюджеттiк қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар,
дотациялар, субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының
басымдылықтарын және бiлiмдi көп қажет ететiн салаларды жылдам дамыту
мәселелерi шешiледi. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецияда, Белгияда және
басқа да мемлекеттерде мемлекеттiк бюджет арқылы бөлiнетiн ұлттық табыстың
үлесi 50 % жоғары, ал Францияда, Австрияда және ФРГ-де 50 % шамасында. Бұл
көрсеткiш АҚШ пен Жапонияда 30 % ғана.
Екiншiден, құрылымдық – инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшiн
салық салу механизмi үлкен рөлдi атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң қызығушылығын арттыруға болады, өйткенi олар
өндiрiс және өнеркәсiп салаларының тез дамуына әкеледi. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлi тауарларды шығару. Жапонияның
экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита “Известия” (25.02.92 )
газетiнде: “Шенеулiктердiң (әкiмдердiң ) ақылдығы телефон арқылы немесе
ведомстволық ережелер арқылы экономиканы басқару емес, салық
жеңiлдiктерiмен және инвестициялық саясат, салалық байланыстардың тиiмдi
және дұрыс тұжырымдамасын анықтау, бәсекенi күшейту арқылы басыңқы
салаларды дамыту” деген. Бұл нәтижелер құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына
дұшар болған мемлекет үшiн қолайлы. Дағдарыстан шығу үшiн фискалдық саясат
арқылы ынталандыру қажет. Бұл саясаттың негiзiнде: а) мемлекеттiк
шығындардың өсуi; ә) салық ставкасының және мөлшерiнiң азаюы; б)
мемлекеттiк шығындардың өсуi мен салықтың азаюы үлестiр пайдалану жатыр.
Бұл әдiстiң бiреуiн таңдап алу алға қойған мақсатқа немесе объектiнi
реттеуге байланысты. Үшiншiден, мемлекеттiк әлеуметтiк және ғылым
салаларына шығындарын азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы
сұранысты қанағаттандара алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және
бұл жерде екiншi шығын бiрiншi шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл
iшiнде Жапонияның әлеуметтiк – шаруашылық дамуындағы тәжiрибесiнен “ғылым
және бiлiм экономикалық өсу моделiнiң интенсивтi және құрылымдық факторы
ретiнде көрiнедi” [9,87 – б.]. Қазақстанда бұл салаларға көңiл бөлу жоқ,
қаржыландыру жүйесi бұрынғысынша, яғни қалдық қағмдасымен жұмыс iстеуде.
Бiрақ Президент 1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы
жиналысында: “Интеллектуалдық өндiрiстi қамтамасыз етуде өндiргiш күштердi
дамытуда, ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негiзгi мәселелердi шешудi
ұмытып кеттiк” деген.
Дамыған өнеркәсiптiк елдерде “экономикалық өсудiң интенсивтiк
моделлiнiң” икемдi құралы экономиканы реттеудiң ақша – несие механизмi
болып табылады.
Нарықтық экономиканың бiлгiрлерi, АҚШ-тың iрi мамандары К.Р. Маконелл
және С.П. Брю, “ осы ақша –несие саясатының мақсаты толық жұмыс бастылыққа
қол жеткiзуге және инфляцияның болмауына экономикада жалпы өнеркәсiп
деңгейiнiң өсуiне көмектесу болып табылады” – деген [21,298 – б.]. Мұндай
саясат пен дем берушi (жұмыссыздық болғанда) және ұстамды (инфляция
болғанда) фискалды саясат жүргiзудiң арасында тығыз байланыс бар екенi
көрiнедi. Сонымен қатар, мемлекеттiк реттеудiң ақша- несие механизмi
жоғарыда аталған “ көмекшi” ретiнде тек қана оның қолданылуы дайын өнiм
айналысына емес (яғни коммерциялы- спекулятивтi құрылымдардың баюына емес),
материалды игiлiктердi өндiруге бағытталған болса ғана көрiнедi.
Нарық жүйесi дамыған елдерде бұл механизмдi қолдану тәжiрибесiн
зерттей отырып, мынадай бiрнеше негiзгi қорытынды шығаруға болады:
1. Монетарлы саясаттың әскерiн “сезiнетiн” ұзақ мерзiмдi тәжiрибенiң
басым болуы кейнсиандық ақша сұранысы теориясы мен оның
трансмиссиондық механизмi әлсiздiгiнен пайыз мөлшерi және инвестицияға
дем берудiң арасында байланыстың жоқтығы туралы қорытындысының
қиынсыздығын көрсетедi, айқындайды. АҚШ-тағы бұл тәжiрибеге терең
талдау жүргiзу нәтижесiнде П. Самуэльсон ақша массасының қысқаруының
салдары болып келетiн несие бойынша пайыз мөлшерiнiң өсiмi бұл несиеге
физикалық және заңды тұлғалардың қол жеткiзуiне қиын жағдай туғызатыны
туралы қорытынды жасайды. Ал несиенiң қымбаттылығы мен қолайсыздығы,
өз кезегiнде, дербес және мемлекеттiк инвестициялаудың қысқару
иенденциясына әкеледi. Бiрақ бұл тенденция күштi трансмиссиондық
механизмдi қолдану арқасында бiраз нивелирленуi (тегiстелiнiлуi)
мүмкiн (яғни акцияны, қозғалмайтын мүлiктi, қолда бар тауарды iске
асыру арқасында инвестицияны ынталандыру).
2. Көптеген жағдайда несиенiң арзандылығы (пайыз мөлшерлемесiнiң
төмендеуi) депрессия жағдайында инфляцияны жеделдететiнi туралы
қорқыныш бастан-бос. Бұл жағдайда несие, егер ол тек өндiрiстiк
инвестициялауды жеделдетсе нарыққа шығарылған тауарлардың санын
артырады. Мұнда, басқа да теңгермелi жағдайда (тұрақты баға мен ақша
айналымының жылдамдығы) айналымдағы тауар массасының өзгеруiне
байланысты ақша массасының өзгеру деңгейiн көрсететiн
мультипликатордың абсолюттi параметрлерiн анықтау қиын емес. Егер бұл
несие басқа құрылымға келiп түссе, онда ол ақша массасын көбейтiп,
артық сұранымның пайда болуына әкеледi.
3. Егер фискалды және монетарлы саясат жалпы мемлекет мақсатында
жүргiзiлетiн болса, онда пайыз мөлшерiнiң деңгейi (несиеге байланысты)
мемлекеттiң бақылауы мен реттеуiнде болуы керек. Экономика мен
фискалды саясатты дамыту (жетiлдiру) кезiнде несиенiң өндiрiстiк
инвестицияны жеделдетудегi ролiнiң төмендеуi қисынсыз көрiну мүмкiн.
Несиелiк және салық жеңiлдiктерiнiң берiлуi, сыртқы экономикалық
тарифтiк саясаттың шамадан тыс икемдiлiгi – мемлекеттiк реттеудiң
сенiмдi тетiктерi, мұнда АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапоияда,
Оңтүстiк Кореяда, Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау
жасаған кезде айқындалды. Бiрақ бұл тәжiрибе ҚазақстанҮкiметi 1994
жылдың басында кез келген несиелiк және салықтық жеңiлдiктердiң алынып
тасталынуы туралы шешiм қабылданғанда ескерiлмедi [14,11 – б.].
4. Жалпымемлекеттiк мақсатқа жетуде ақша –несие механизмдерiн тиiмдi
реттеу көбенесе оны қадағалайтын органдардың еркiндiк дәрежесiне
байланысты. Әлемдiк тәжiрибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар
мен мүдделердiң “шеңберiне” түссе, олардың iс-әрекеттернiң
қорытындылары, жалпымемлекеттiк тұрғыдан бағалау кезiнде негативтi
болуы мүмкiн. Бұл туралы Нобель сыйлығының иегерi Ф. Хайек ақша
саясатының басты мақсаты ақшаның тұрақтылығының қаматамасыз ету керек
деген қорытындысы жасайды.
Өндiрi дамыған елдердiң тәжiрибесi, сонымен қатар аграрлы секторы жақса
дамыған елдердiң экономикасында бағаға мемлекеттiк және жанама әсер етуiнiң
үлкен маңызы бар екенiн көрсетедi. Егер бүкiл дүние жүзiнде ешқашан және еш
жерде мемлекеттiң араласуынсыз “таза нарықтық” болуы мүмкiн емес деген
ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай тарихта
қоғам дамуындағы баға белгiлеудiң толық және жалпы даму бостандығы болмады
деген қорытынды да дұрыс деп есептелiнедi.
Бiрақта бұл тәжiрибе жеке мемлекеттердiң экономикадағы бағаны реттеу
үшiн қолданып отырған механизмдер құрамының әр түрлi екенiн көрсетедi және
олардың құрамы көбiнесе меншiк сала формасының нақты ара қатынасына; қысқа
және ұзақ мерзiмдiк шаруашылық және әлеуметтiк мақсаттарға; халықаралық
экономикалық қатынастардың дұрыс қалыптасу деңгейiне байланысты екенiн
көрсетедi. Мысал ретiнде, осыдан 60 жыл бұрын американдықтардың ауыл
шаруашылық өнiмiне енгiзiлген баға белгiлеу жүйесiн алуға болады. Ол өзiнiң
“демократиялылығымен” және икемдiлiгiмен ерекшелiнедi. Бұл жүйенiң мәнiсi –
фермердiң ертеңгi күнге деген сенiмдiлiгiн арттыру нәтижесiнде, ол өзiнiң
шаруашылық жұмысынан қандай қорытынды алатынын анықтауға мүмкiндiк табады.
Бұл жерде кепiлдiк баға туралы сөз болып отыр. Егер нарықтық бағаға
күтпеген тенденциялар әсер ететiн болса, онда ол фермерге минималды табыс
деңгейiн қамтамасыз етедi. Мұндай кепiлдiк фермерлерiнiң тауарлы-несие
корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде қамтамасыз етiледi.
Соңғылары, кепiлдiк баға арқылы фермерден қабылданған өнiм, олардың
несиелерi арқылы белгiлi бiр соманы қамтиды (баға көбейтiлген өнiм)
Қазақстан жағдайында да бұл жүйе орнықты болған болар едi. АҚШ
фермерлерiнiң төменгi табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн, сонымен қатар
мақсатты баға тәжiрибесi Қазақстан жағдайында жүргiзiлсе пайдалы болар едi.
Австрия, Италия, Франция, Оңтүстiк Корея, Жапония және тағы басқа елдердiң
үкiметтерiнiң баға деңгейiн реттеу АҚШ елiмен салыстырғанда өте қатал
тәртiппен және арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге асырылады.
Мысалы, Францияда мемлекеттiк баға реттеу қызметтерi бәсекелестiк Кеңес
арқылы жүргiзiледi және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бiр бөлiгiн
қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы жүзеге
асады. Ол мемлекеттiң экономика өрiсiнде туындайтын төтенше жағдайын
болдырмауын реттеуде үлкен рөл атқарады. Осы мемлекетте баға
ырықтандыруының бастапқы кезеңi соғыстан кейiнгi (1946 –1947) 3-4
онжылдыққа созылды. Бiрақта, әлi күнге дейiн Экономика министрлiгi мен
үкiметтiң тарапында сол елде өндiрiлген және импорттық тауарларға баға
деңгейiн реттеу кең өрiс алуда. Бiрiншi топтағы тауар туралы сөз болса,
онда оларға деген бағаны реттеу ең алдымен өндiруге кеткен шикiзат материал
ресурсының бағасы төмендеу фактiсi ескерiледi, ал егер екiншi топтағы
болса, онда ауыл шаруашылығында өндiрiлген өнiмдi елге өткiзу кезiнде
қолданылатын баж салығын төмендету фактiлерi ескерiледi. Мемлекеттiң
осындай бақылау жасау функцияларын күшейту, әсiресе экономикалық
дағдарыстан шығу кезiнде қолдану пайдалы екенi тәжiрибе жүзiнде
дәлелденген. Бiздiң жағдайымызда француз үкiметiнiң шағын және орта
бизнестi жеңiлдетiлген несие, салық салу механизмдерi арқылы және бағаны
құруда арнайы құқықтар бойынша басқару iсiн жүргiзу тәжiрибесi пайдалы
болар едi.
Мемлекеттiк баға реттеудiң басты объектiсi ауыл шаруашылық өндiрiсi
болып табылатынын бүкiл дүнижүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылық өндiрiсiнiң бiрқатар ерекшелiктерiн бөлiп көрсетедi. Бiрiншiден,
ол табиғи-климаттық жағдайға байланысты. Бұл тәуелдiлiк фермердiң және
аграрлы сектор субъектiсiнiң табиғи-климаттық фактордың қолайсыз жағдайға
да табыс пен пайда табуын объективтi және өзектi проблемаға айналдырады.
Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнiмдерiне бағаны мемлекеттiк реттеуi
және сол механизмдер арқылы ауыл шаруашылық жұмыскерлерiнiң еңбегiн
ынталандыру. Яғни, көптеген елдерде қарастырылып отырған саладағы өнiмге
баға деңгейiн анықтау “шығын қосылған табыс” қағидасы қолданылады. Демек,
фермер әр түрлi шығындар кезiнде немесе өндiрiске әсер ететiн табиғи-
климаттық факторлардың қарама-қарсы жойылуына байланысты болғанда табысқа
қол жеткiзе алады. Әлеуметтiк бағыттағы баға құруда ауыл еңбеккерлерiнiң
тұрақтылығы, олардың шеберлiгi өседi және де ұйымдастыру мен өндiрiстiк
технологияның сабақтастығы қамтамасыз етiледi.
Екiншiден, тұрғындардың тамақ өнiмдерiне қажеттiлiгiн уақытында
қамтамасыз етiлуiнде (сондай-ақ өндiрiс тауарларына) ауыл шаруашылық
өнiмдерiн табиғи өңделген түрлерiне негiзгi көңiл бөлiнедi. Әлеуметтiк
түрдегi мiндеттердi шешуде және тұрғындардың өмiрiн қамтамасыз етуден ауыл
шаруашылық өнiмдерiне баға құру процесiнде негiзгi мемлекеттiк басқару
органдары шеттеп тұра алмайды. Осындай объективтi араласу әр түрлi басымды
механизмдерде әкiмшiлiк, экономикалық, тiкелей, жанама, құқықтық және
аймақтық реттеуде орын алады.Олар көбiнесе әр елдiң әлеуметтiк
–шаруашылық, құрылымдық, институционалдық ерекшелiктерiне байланысты.
Үшiншiден, аграрлы сектор қандай да болмасын жүйеде мемлекеттiң
қолдауына мұқтаж, әсiресе ғылыми-техникалық қызмет көрсету бағыты мен нақты
инновациялық – инвестициялық шараларды iске асыруда. Мысалы, АҚШ-та
мемлекеттiк дотацияның үлес салмағы төрттен бiрге жетедi, ал Еуропалық
экономикалық одақта (ЕЭО) жартысына жуық, Жапонияда фермерлердiң барлық
табыстарының төрттен үшiн құрайды. Канадада бүл көрсеткiш деңгейi шамамен
40 % жетедi. Мемлекеттiң ауыл шаруашылығын дамытуын қолдауда баға құру
механизмiн жеке, кәсiпкерлiк және жалпы мемлекеттiк мүдделерiн
байланыстыруда қолданады.
ЕЭО елдерiнде ауыл шаруашылығы министрлерiнiң Кеңесiнiң шешiмiмен сала
өнiмдерiнiң бағасы 95 % дейiн реттеледi және бұл жерде назар аударарлық
нәрсе ол сатып алу бағасының минималды деңгейi базар деңгейiнiң бағасының
өзгеру деңгейiне байланысты негiзделедi. Негiзгi ауыл шаруашылығы
өнiмдерiне (ет,сүт, астық) баға құру саясаты қолданылады, онымен арнайы
органдар айналысады. Баға құру басылымдық болған жағдайда “сиқырлы
төртбұрышта” (тұрақты өсу қарқыны, жұмысбастылық, баға тұрақтылығы мен
төлем балансы) олардың мiндетi кеңейедi. Қытай Компартиясы бесжылдық
экономикалық реформалардың қорытындысын жасай отырып және көрсетiлген
төртбұрыштың нақты “бұрыштары” басымдылықтарын анықтай отырып, өздерiнiң
шешiмдерiне (қазан 1984 ж.) “бүкiл экономикалық жүйелердегi реформа баға
жүйесiн реформалауға байланысты”, деп ерекше көңiл аударған. Бұл
шешiмдердiң нәтижесiн жүзеге асыруда екi жылдың iшiнде бағаның төрт түрi
құралды “ бiрыңғай жоспарлы баға, шартты баға, еркiн нарық бағасы “жүзетiн
” жоспарлы баға”. “Жүзетiн” және нарық бағасының жұмыс iстеу аясының кеңеюi
тауарлар номенклатурасының қысқаруымен, бiрыңғай жоспарлы бағамен “қызмет
ету” бағытын алған. Бұл толығынан ауыл шаруашылық өнiмдер бағасына қатысты,
яғни жоспарланған түрде белгiленген сатып алу бағасын қабылдамау өзара
шартты (жоспарлы мемлекеттiк сатып алу үшiн ) және нарықты (сатып алу өзара
шарттың үстiнен ) бағаны қабаттас енгiзу. Ауыл шаруашылық қызметкерлерiнiң
өндiрiс қызметтерiн ынталандыруда еркiн баға үлкен рөл атқарады.
Дамыған елдердiң шаруашылық тәжiрибесi көрсеткендей, iшкi нарықтағы
тауар өндiрушiлердiң ықыласын қорғауда және сыртқы экономикалық
қатынастардың тиiмдiлiгiн арттыруда лицензиялық, кедендiк кiрiстер және
тарифтiк реттеу механизмдерiн қолдану әр елдiң геосаясатының, табиғи –
тарихтық, табиғи-экономикалық және әлеуметтiк –мәдени ерекшелiктерiне
байланысты. Сонымен қатар әлемдiк нарық пен әлем шаруашылық интеграциясына
кiру ықыласы ескерiледi.
1.3 ЭМР объекті ретінде
Мемлекеттік реттеу жүйесі объекті ретінде реттеу процестерін жүзеге асыру
үшін жағдай жасайтын мынандай элементтерді қамтиды:
• Құқықтық база мен қолайлы нарықтық ортаны қамтамасыз ету;
• Экономиканы сауықтыру және макроэкономикалық тұрақтандыру, жұмыспен
қамту және инфляция деңгейін бақылау,экономикалық өсуді ынталандыру;
• Бәсекені қорғау және кәсіпкерлікке жағдай жасау;
• Материалдық байлықтар мен ұлттық табысты қайта бөлу;
• Ұлттық табыстың құрылымын өзгерту мақсатында ресурстарды бөлуді
реттеу;
• Экономикалық тиімділікті арттыру үшін ресурстарды орналастыруға әсер
ету.
Мемлекеттің реттеуші рөлі –белгілі мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін
тікелей және жанама әдістер мен тұтқаларды ұштастыруға негізделген.
Экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарына фискальдық (фиск –мемлекет
қазынасы),несие,ақша саясаты,бағалар мен тұрғындардың табысын
реттеу,әкімшілік реттеулер жатады.осы шаралардың мәнін қысқаша ашайық.
1.Фискальдық саясат.Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу құралдарын
қамтиды.Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту,ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы,әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салалары
мен кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар мен жәрдем
ақшалар,салық шаралары жатады.
2.Несие-ақша саясаты.Мемлекет нақты салалық және аймақтық проблемаларды
шешу,ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты
жеңілдікпен пайдаланатын несие береді.Сонымен бірге,ол бюджеттен тыс ерекше
даму қорын да құра алады.Дегенмен,несиелік реттеудің жиі,қолданылатын
түрлеріне мыналар жатады:
А)эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту.
ә)эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумін арттыру.
Б)ашық нарықтағы операциялар.
3.Бағаны және табысты реттеу саясаты.Фискальдық және несие саясаты көп
жағдайда,баға мен табыстарды реттеудің тиімді құралы бола алмайды,сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады.Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін
белгілейді,кейде олардың көбеюіне уақытша тиым салады,бағалар мен еңбек
ақының көтерілуіне мемлекеттік органдар тарапынан алдын-ала рұқсат беретін
жүйені ендіреді.Дегенмен тікелей шектеулер табыстың пайда,дивиденд сияқты
түрлеріне таратылмайды.
4.Әкімшілік реттеулер.Оларға кейбір әдейі ерекшеленген
салалар,мысалы,қоғамдық пайдалану салаларына қатысты қолданылатын әртүрлі
бақылау шаралары,қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау,әділ
бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау кіреді.
5.Қысқа мерзімді реттеулер.Оның мақсаты –бірнеше айдың ішінде нәтиже алуға
есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады.Бұл жерде әңгіме
экономикалық циклдың ағымдағы фазасының қозғалысын өзгерту,оның
ішінде,экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу,бәсеңдету,жанжану
фазасының басталуын жеделдету,өндірістік өрлеу фазасын тұрақтандыру немесе
оны одан ары қарай созу туралы болып отыр.
6.Ұзақ мерзімді реттеу.бірнеше жыл бойына нәтижелер алуға есептелген ұдайы
өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады.Оған белгілі бір
уақыт кезеңі бойына экономикалық даму қарқынын ұстап тұру,кейбір салаларды
артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістік құрылымын
өзгерту,технологиялық қайта құру және ғылыми-техникалық прогресті жеделдету
мақсатында жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық міндеттерді
шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты
бағдарлама –ұзақ мерзімді реттеудің тиімді нысаны болып табылады.Ондай
бағдарламалар мақсатты сипатта,нақты уақыт пен шепке бағдарланған,орындалуы
адресті болады.Олар реттеуші әдістердің барлық жүйесін қолдану арқылы
жүзеге асырылады.Мысалы,екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда,Францияда және жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші
салаларын ,сонымен бірге қазіргі заманғы техникалық прогресте ерекше рөл
атқаратын салаларды тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын.
Бұған тәуелсіз Қазақ республикасында қолданылып жатқан шараларда дәлел
бола алады.
ІІ ҚР экономикасын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 ҚР экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
Экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін ұййымдастыру мен қолдану
мәселелрі қарастырылған тұста жағдай мүлдем басқаша болады. Бұл
мәселелердің теориялық аспектісі – сұраныс пен ұсыныс – жалпыэкномикалық
заңның маңызынан туындайды. Олардың теңгермешілігі нарықтық қатынастардың
барлық қатысушылары ұмтылады. Егер олардың бұл ұмтылысы ең соңында
мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді теңгермешілікке
ұмтылысының негізін құрайтын болса, онда оның реттеуші ролі, негізінен
келесі жаңдайларға келіп салды:
- монополияға және инфляцияға қарсы тиімді саясатты нақтылы жүзеге
асыру;
- меншіктің көптеген түрлері (мемлекеттік және жеке) жағдайында
нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюін ынталандыру үшн барлық
қажетті әкімшілік – экономикалық және құқықтық жағдайларды
қамтамасыз ету;
- өндірістік, экономикалық және әеуметтік және т.б. салардағы
дағдарыстық жағдайларды ескеру жөніндегі шаралары алдын ала
қабылдау.
Соңғы жылдардың тәжірибесі мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар оның
ғылыми, әдістемелік және ұйымдық негіздерінің бірлігін талап ететіндігін
көрсетеді. Ос үш бөлімінің біреуінің әлсіруі экономикалық, сондай-ақ
әлеуметтік жағдайларды реттеудің түгелдей тізбегінде жағымсыз жайттарды
тудырады. Яғни оған көптеген мысал келтіруге болады. Нарықтық экономикаға,
оның ғылыми негізін жасамай-ақ, халық шаруашылығын басқарудың жаңа
моделінің жоқ кезінде оның бұрынғы жолын тез арада эою арқылы өтуге
жасалған әрекетті атап өту жеткілікті. Нәтижесінде макро және
микроэкономикалық жағдайларды, ақша – несие және әлеметтік қатынастар
саласын, сыртқы экономикалық байланыстарды және т.б. басқарудың тізгінін
босаттық немесе одан айырылып та қалдық.
Экономиканы реттеу жөніндегі маңызды жалпымемлекеттік шараларының бірі
- өндіргіш күштерді орналастыру мәселесін де қамтитын құрылымдық -
инвестициялық саясатты жүзеге асыру болып табылады. Оның жүзеге асырылуы
экономиканы құрылымдық құру концепциясын ғылыми негіздеуен басталады.
Қазіргі уақытта бізде дағдарыстық жағдайдан шығу кезеңіне арналған мұндай
концепция бар. Бірақ оның ғылыми негіздері мен отын-энергетикалық және
металлургиялық кешендерінің басымды дамуына бағытталудың орынды болуы біраз
күдік-күмән тудырады. Өнеркәсіптің укөптеген өңдеуші салаларының айрықша
дамуына және халық тұтынатын тауарларға сұранысты қанағаттандыруға
мүмкігдік беретін агроөнеркәсіп кешенін Қазақстан экологиясы дамуының
маңызды басымды бағыты деп көпшіліктің мақұлдауы өте орынды. Қазіргі
уақытта инфрақұрылымның қалыптасу барысын да, халық шаруашылығындағы
нарықтық қатынастар аясының кеңеюін де айтарлықтай тездетуге болар еді,
басқаша айтқанда, өндәруші салалар агроөнеркәсіп кешеніне қызмет етуі
керек, сонда ғана экономиканың салалық құрылымын өзгертудің көптеген
мәселелерін өңдеуші салалар үлесіне шешуге мүмкіндік туады. Бірақ бұл
қажеттілік, халық шаруашылықтық басымдық ретінде, машина жасау ісінің
айрықша дамуын мақұлдау дұрыстығын да анықтаушы фактор ретінде болып отыр.
Макроэкономикалық реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік шаралар арасында
қаржылай-бюджеттік қорларды бөлу мен пайдалану шешуші ролді атқарды. Бұл
жерде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін орындаудағы
шиеленушілік әлеуметтік сала мен ғылымның дамуына жұмсалатын бюджет
шығындарын шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. Басқа елдердің
тәжірбесі, бүгінгі мұндай шектеулер болашақ уақыттағы жағымсыз жайттарды
тудыратындығын дәлелдейді. Бұл ең алдымен, халқтың денсаулығының нашарлауы
мен тұтастай алғандағы демографиялық жағдайдың, сондай-ақ өндірістің
ғылымды қажет ететін салалары дамуының бәсеңдеуңне қатысты.
Әкімшілік – аумақтық таксондардың кешенді даму мәселелері мемлекеттің
белсенді араласуын талап етеді. Мұндай қажеттілік объективтік сипаттағы
бірқатар жағдайлармен байланысты. Оның ішінде келесілерін бөлп қарастыруға
болады:
- аймақтардың аса маңызды табиғи-экономикалық және әлеуметтік-
демократиялық ерекшеліктерінің болуы;
- олардың аумағында халықшаруашылықтың басымдықтар құрамына қосылған
өндірістік кешендер мен салардың болуы;
- пайдалы жер байлықтарының жаңадан табылатын кең орындарын игеру;
- халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтудың жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету немесе қолдау және т.б.
Аймақтық экономиканы реттеудің жалпымемлекеттік тәсілі, жоғарыда
аталған жағдайлармен қатар, республиканың тұтастай аумағында әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мүдделерінен де туындайды, ал ол кезегінде, әр
түрлі себептерден әлеуметтік артта қалған аймақтар халқының өмір сүру
деңгейін көтеру жөніндегі арнайы бағдарламаларды жасап-дайындауды немес
ірі үкімет шешімдерін негіздеуді талап етеді. Мұндай бағдарламалар
Қазақстанның ауылдық ауданрында кезінде жасап-дайындалған болатын, бірақ
олардың орындалуына күні бүгінге дейін қажетті көңіл бөлінбей келеді.
Жоғарыда аталған бағдарды жүзеге асыруда негізінен жергілікті бюджетке
аударылатын төлемдер мөлшерін арттыру мақсатында республикалық бюджет
алымдарының мөлшерін азайту керек. Үкім деңгейінде аймақтық мәселелерді
шешу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. ЭМР теориялық негіздері
1.1 ЭМР теориясы
1.2 ЭМР-дің шетелдік тәжірибесі
1.3 ЭМР объекті ретінде
ІІ ҚР экономикасын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 ҚР экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
2.2 Нарықтық экономикадағы ақша-несие саясаты және оның Қазақстан
экономикасының дамуы үшін маңыздылы
2.3 Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін
пайдалану қажеттіліктері мен мүмкіндіктері
ІІІ Мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдары
3.1 мемлекеттік реттеуді жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Экономика қоғам дамуының негізі, ал мемлекет сол қоғмның негізгі буыны
болып табылады. Өз кезегінде мемлекет экономиканы реттеуді жүзеге асырады.
Экономиканы ретеу қоғамдық даму мен мемлекеттің экономикалық сипатына
байланысты әр түрлі деңгейде және әр түрлі әдістер қолданылады.
Экономиканы мемлкеттік реттеуде мемлекеттің рөлі оның экономикалық
процестерді реттей алатын қабілеті экономика мен саясатың байланыстыратын
экономикалық саясаттың жасалуына тәуелді болады. Экономикалық саясат
дегеніміз экономикалық реттеудің шоғырланған мағынасын береді. Экономикалық
заңдардың дамуын адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Мемлекет қоғамның жемісі болып табылады және ол ылғи да рететуді қажет
етеді.
Қазақстан Рсепубликасының өз егемендігін алып, жаңадан анрықтық
қатынастарға өтіп, дамудың нарықтық жолына түсуіне байланысты елдегі
мемлекеттік ретттеудің мақсаты мен бағыттары өзгеріп, экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін дамытудың қажеттігі
туындады. Атап айтқанда, бастапқы жылдары елдің тұрақтылығын қамтамасыз
ету, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, әлеуметтік саланы қолдау,
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылатын.
Ал бүгінгі еліміздің аяғынан нық тұра бастаған кезеңде экономиканы
мемлекеттік рететудің жаңа формалары мен әдістерін жүргізудің маңыздылығы
туындап отыр. Сол себепті, Қазақстан үшін экономиканы мемлекеттік реттеу
мен қолдаудың, дамытудың әдіс-шараларын ендігі жерде дамыған елдердің
экономиканы реттеу мен ұлттық экономика үшін маңызды болып отырған салалар
мен даму жолдарын мемлекеттік рететудің рөлі орасан зор болып табылады.
Тақырыпты орындаудағы мақсат пен міндеттеріме келесілер жатады:
экономиканы мемлекеттік рететудің қажеттігін, маңызын және қалыптасқан
реттеу бағыттарын айқындау; экономиканы реттеудің қажеттігі мен
ерекшеліктеріне тоқталу, нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттік реттеудің
әдістерін талдау және Қазақстан үшін бүгінгі таңдағы маңызды болып
табылатын экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістерін талдау болып
табылады.
І. ЭМР теориялық негіздері
1. ЭМР теориясы
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін
сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға
араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі
негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
Кейнстік мектеп – шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу
концепциясы және мемлекеттің қоға мадық шаруашылық өміріне араласпауы
туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы
аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың
екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған
экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық
қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі
айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы
айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем
араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін
атқарғанын дұрыс дейді.
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына
бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді:
экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу
экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-
экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік
реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және
ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни
оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету
екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және
дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет
экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті.
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
• Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
• Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі
нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
• Адаптациялық үлгі – мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
• Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу – мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің
белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік
формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарын келісім-шарт
жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу – лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады.
Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау
шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатынажәне ұлттық
экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл
жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне
әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді.
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері
кең тараған:
• Ұлттық қорғаныс;
• Фундаменталды ғылым;
• Космостық зерттеулер;
• Денсаулық сақтау;
• Қала құрылысы, заводтар салу;
• Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын
реттеу;
• Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
• Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
• Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың
тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
• Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей:
• Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
• Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік рететуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып
табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және реттеуді қажет ететін
салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің әдістерін келесідей
жіктеуге болады:
Сурет- 1 – Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей реттеу шаралары неғұрлым
әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат
алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңызды болып
табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
2. ЭМР-дің шетелдік тәжірибесі
Алдымен айта кетерлiк жағдай, басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу
тәжiрибесiн оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны бiздiң
әлеуметтiк –экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл
келесi объективтi сипаттағы себептерге байланысты мүмкiн емес:
1) республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтiк –демографиялық, этно- мәдени және тағы да басқа
себептерге байланысты өзгешеленедi;
2) қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру
процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк
–жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас
ешбiр ел жоқ;
3) басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр
себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және
“революциялық” көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы
мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эвалюциялық даму “нәтижесi”
болып табылады.
Бiрақ та шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi
жағдайлар бойынша түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы мемлекеттiк
реттеудiң қағидалары мен жүйесiнiң тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға
мүмкiндiк туады, екiншiден аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау
мүмкiндiгi туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң
механизмдерiн “түйiстiруге” мүмкiндiк жасайды, үшiншiден, мұндай толықтыру
мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдiк
шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерiн ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.
Әлеуметтiк – экономикалық процестерге мемлекеттiң араласу тәжiрибесiн
үйренуден шығатын қорытынды – көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдары ретiнде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, iшкi және оларға сәйкес факторлардың бiртiндеп
шиеленiсуi, мемлекет тек ғылыми негiзделген экономикалық мақсаттарға
жетуде, арқашан тарихи жағдайды ескерудi талап етедi. Американдық iрi
экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсiз “күннен – күнге
өсiп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтiк өзгерiстерге эвалюциялық жолмен
икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазiргi кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара- бара күйреу қатерi туындайды, өйткенi ғылым мен техника
экономикалық өрiстiң табиғи дамуын үздiксiз өзгертiп отырады”. Басқаша
айтқанда, дәл бiздiң экономика сияқты, “әлсiз экономикалық жүйеге”, барлық
туындайтын қиындықтарға “эвалюциялық жолмен қажеттiлiгi” үздiксiз ғылыми –
техникалық процесс салдарынан туындайды.
“Ұлы дағдарыс” жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30 жылдардың басы)
алдыңғы қатарлы капиталистiк елдердiң нарықтық экономиканың өзiн - өзi
толық реттей алмайтындығына көзерi жеттi және де туындаған қиындықтарда
уақытында шешу тек әлеуметтiк – экономикалық өмiрге мемлекеттiң белсендi
араласуымен ғана жүзеге асатынын түсiндi. Бұл ақиқатты мойындау елдегi
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн ресми мемлекеттiк ұйымдардың
ресми ұстанымдарынан көрiнiс тапты. АҚШ-тағы “жұмыспен қамтамасыз ету
туралы Заңға” сәйкес (1946ж.) құрылған Президенттiк экономикалық Кеңесi осы
заңның талаптары бойынша барынша өндiрiстi толық қолдап, жұмысбастылықты,
халықтың тұтынушылық қабiлетiн сақтай отырып, мемлекеттiк монополистiк
реттеумен айналысты. 60-жылдардың соныңда аталған Кеңеске мiндет ретiнде
экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ мерзiмдiк болжау мен
бағдарламалар жасау әдiстерi әзiрле жүктелiндi.
Капиталистiк елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерiнде
экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда,
ФРГ және т.б. мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар барлық
шешушi экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және
тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай
бағдарламалар 1200 –ге жуық болды. Бұлардың iшiнде энергияны үнемдеу,
космостық зертеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл бағдарламаларды
жүзеге асыру барысы салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған
мемлекеттiк шараларды қажет еттi. Сондықтан АҚШ-та 20-жыл бұрын орталық
экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиiстi
аймақтық Комиссияның мiндетi бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты
ұйымдастырушылық мәселелерiн шешу болып табылған. Бұл тәжiрибе бiздiң
жағдайға пайдалы болар едi. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық
шаруашылық мәселелерiн тиiмдi шешу жолдарын кейiнге қалдырады.
Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдерге ағымдағы, орта
мерзiмдегi жоспарлаудың ғылыми-әдiстемелiк және ұйымдастырушылық
мәселелерiн арнайы мемлекеттiк органдар шешедi. Францияда бұл қызметтi
Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргезедi. Жапонияда Экономикалық
жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешендi даму департаментi және т.б.
жүргiзедi. Ұзақ мерзмдiк экономикалық даму және күрделi жұмсалымдар аясының
құрылымдық саясатымен қатар өндiрiстiң аймақтық орналасуының ұзақ мерзiмдiк
мақсаттарын белгiлеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты жағы деп
саналады.
Түркияда орта мерзiмдi жоспарлау 1963 – 1967 жж. бiрiншi бесжылдық
жоспардан басталып, жүйелi түрде жоспарлау уақытының мiндеттерiне
байланысты жүзеге асырылуда. Осыдан алтыншы бесжылдық жоспарда (1988-1992
жж.) нарықтық жүйенiң дамыған күйiн ескерiп, халық шаруашылығының
макроэкономикалық көрсеткiштерiн нақтылауға көп көңiл бөлiндi.
Германияда экономиканы реттеу бiраз басқаша, мұнда көбiнесе
бәсекелестiктi қорғауға, мемлекеттiң антимонополиялық және бақылау қызметiн
нығайтуға, нарықтықтағы iрi кәсiпорындардың қосылуына тыйым салуға,
жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтiк қызметiн кеңейтуге көңiл
бөлiнуде.
Реттеушi органдарының басты мiндеттерiнiң бiрi аймақтардың
үйлесiмдi кешендi дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы
жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде аймақтық шаруашылық жүйесiн басқару
иерархиясының үш деңгейiнiң функциялары ажыратылғын (коммуналар,
департаменттер және аймақтар). Ал департамент құрамына кiретiн кантондар
мен аудандардың өзiндiк даму мәселелерiн шешуде құқықтық және
ұйымдастырушылық тәуелсiздiгi жоқ.
Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық
экономикамен үйлесiмдi байланыстыруға Швецияның, Англияның,
Германияның,Оңтүстiк Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегi
елдердiң көптеген үкiметтiк шешiмдерi арналған. Бұл шешiмдегi басты ой,
жергiлiктi билiк органдары өзiнiң әлеуметтiк-экономикалық саясатын жүргiзе
отырып жалпы мемлекеттiк және макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердiң жоспарлау тәжiрибесiн қорытындылай келiп,
американдық маркентинг маманы Мелвилл Бранч маркентинг қызметiн
жетiлдiрудiң бiрнеше қолайлы жақтарын ы салалық экономикамен үйлесiмдi
байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның,Оңтүстiк Кореяның және де
басқа дамыған нарықтық жүйедегi елдердiң көптеген үкiметтiк шешiмдерi
арналған. Бұл шешiмдегi басты ой, жергiлiктi билiк органдары өзiнiң
әлеуметтiк-экономикалық саясатын жүргiзе отырып жалпы мемлекеттiк және
макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердiң жоспарлау тәжiрибесiн қорытындылай келiп,
американдық маркентинг маманы Мелвилл Бранч маркентинг қызметiн
жетiлдiрудiң бiрнеше қолайлы жақтарын бөледi. Соның iшiнде, жоспарлау:
1) басшылардың үнемi болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкiндiк бередi;
2) мемлекеттiк және шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қолданылатын
шараларды үйлестiредi;
3) көрсеткiштердi анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол ашады;
4) алдағы мәселелердiң және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап
етедi;
5) шұғыл өзгерiстерге дайынықты күшейтедi;
6) барлық қызметкерлерiнiң мiндеттерiнiң өзара байланыста, қарым-
қатынаста екенiн көрсетедi.
Аталған пунктерден (халық шаруашылығының алдыңғы звеноларында ғана емес)
ең маңыздысы ретiнде бiрiншi, екiншi және алтыншыны айтуға болады, өйткенi
қазiргi жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетiспейдi немесе өте аз
қолданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердiң тәжiрибесiнен мемлекеттердiң
экономикасын реттеудегi күштi тетiктерiнiң бiр қаржы-бюджет ресурстарын
және салық жинау механизмi болып табылады. Осы механизмдердiң маңызы мен
оларды тәжiрибе жүзiнде қолдану зерттеледi және де оқулықтарда
қарастырылған.
Осы механизмдердi негiзге ала отырып, бiрнеше тұжырым жасауға болады.
Бiрiншiден, бюджеттiк қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар,
дотациялар, субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының
басымдылықтарын және бiлiмдi көп қажет ететiн салаларды жылдам дамыту
мәселелерi шешiледi. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецияда, Белгияда және
басқа да мемлекеттерде мемлекеттiк бюджет арқылы бөлiнетiн ұлттық табыстың
үлесi 50 % жоғары, ал Францияда, Австрияда және ФРГ-де 50 % шамасында. Бұл
көрсеткiш АҚШ пен Жапонияда 30 % ғана.
Екiншiден, құрылымдық – инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшiн
салық салу механизмi үлкен рөлдi атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң қызығушылығын арттыруға болады, өйткенi олар
өндiрiс және өнеркәсiп салаларының тез дамуына әкеледi. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлi тауарларды шығару. Жапонияның
экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита “Известия” (25.02.92 )
газетiнде: “Шенеулiктердiң (әкiмдердiң ) ақылдығы телефон арқылы немесе
ведомстволық ережелер арқылы экономиканы басқару емес, салық
жеңiлдiктерiмен және инвестициялық саясат, салалық байланыстардың тиiмдi
және дұрыс тұжырымдамасын анықтау, бәсекенi күшейту арқылы басыңқы
салаларды дамыту” деген. Бұл нәтижелер құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына
дұшар болған мемлекет үшiн қолайлы. Дағдарыстан шығу үшiн фискалдық саясат
арқылы ынталандыру қажет. Бұл саясаттың негiзiнде: а) мемлекеттiк
шығындардың өсуi; ә) салық ставкасының және мөлшерiнiң азаюы; б)
мемлекеттiк шығындардың өсуi мен салықтың азаюы үлестiр пайдалану жатыр.
Бұл әдiстiң бiреуiн таңдап алу алға қойған мақсатқа немесе объектiнi
реттеуге байланысты. Үшiншiден, мемлекеттiк әлеуметтiк және ғылым
салаларына шығындарын азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы
сұранысты қанағаттандара алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және
бұл жерде екiншi шығын бiрiншi шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл
iшiнде Жапонияның әлеуметтiк – шаруашылық дамуындағы тәжiрибесiнен “ғылым
және бiлiм экономикалық өсу моделiнiң интенсивтi және құрылымдық факторы
ретiнде көрiнедi” [9,87 – б.]. Қазақстанда бұл салаларға көңiл бөлу жоқ,
қаржыландыру жүйесi бұрынғысынша, яғни қалдық қағмдасымен жұмыс iстеуде.
Бiрақ Президент 1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы
жиналысында: “Интеллектуалдық өндiрiстi қамтамасыз етуде өндiргiш күштердi
дамытуда, ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негiзгi мәселелердi шешудi
ұмытып кеттiк” деген.
Дамыған өнеркәсiптiк елдерде “экономикалық өсудiң интенсивтiк
моделлiнiң” икемдi құралы экономиканы реттеудiң ақша – несие механизмi
болып табылады.
Нарықтық экономиканың бiлгiрлерi, АҚШ-тың iрi мамандары К.Р. Маконелл
және С.П. Брю, “ осы ақша –несие саясатының мақсаты толық жұмыс бастылыққа
қол жеткiзуге және инфляцияның болмауына экономикада жалпы өнеркәсiп
деңгейiнiң өсуiне көмектесу болып табылады” – деген [21,298 – б.]. Мұндай
саясат пен дем берушi (жұмыссыздық болғанда) және ұстамды (инфляция
болғанда) фискалды саясат жүргiзудiң арасында тығыз байланыс бар екенi
көрiнедi. Сонымен қатар, мемлекеттiк реттеудiң ақша- несие механизмi
жоғарыда аталған “ көмекшi” ретiнде тек қана оның қолданылуы дайын өнiм
айналысына емес (яғни коммерциялы- спекулятивтi құрылымдардың баюына емес),
материалды игiлiктердi өндiруге бағытталған болса ғана көрiнедi.
Нарық жүйесi дамыған елдерде бұл механизмдi қолдану тәжiрибесiн
зерттей отырып, мынадай бiрнеше негiзгi қорытынды шығаруға болады:
1. Монетарлы саясаттың әскерiн “сезiнетiн” ұзақ мерзiмдi тәжiрибенiң
басым болуы кейнсиандық ақша сұранысы теориясы мен оның
трансмиссиондық механизмi әлсiздiгiнен пайыз мөлшерi және инвестицияға
дем берудiң арасында байланыстың жоқтығы туралы қорытындысының
қиынсыздығын көрсетедi, айқындайды. АҚШ-тағы бұл тәжiрибеге терең
талдау жүргiзу нәтижесiнде П. Самуэльсон ақша массасының қысқаруының
салдары болып келетiн несие бойынша пайыз мөлшерiнiң өсiмi бұл несиеге
физикалық және заңды тұлғалардың қол жеткiзуiне қиын жағдай туғызатыны
туралы қорытынды жасайды. Ал несиенiң қымбаттылығы мен қолайсыздығы,
өз кезегiнде, дербес және мемлекеттiк инвестициялаудың қысқару
иенденциясына әкеледi. Бiрақ бұл тенденция күштi трансмиссиондық
механизмдi қолдану арқасында бiраз нивелирленуi (тегiстелiнiлуi)
мүмкiн (яғни акцияны, қозғалмайтын мүлiктi, қолда бар тауарды iске
асыру арқасында инвестицияны ынталандыру).
2. Көптеген жағдайда несиенiң арзандылығы (пайыз мөлшерлемесiнiң
төмендеуi) депрессия жағдайында инфляцияны жеделдететiнi туралы
қорқыныш бастан-бос. Бұл жағдайда несие, егер ол тек өндiрiстiк
инвестициялауды жеделдетсе нарыққа шығарылған тауарлардың санын
артырады. Мұнда, басқа да теңгермелi жағдайда (тұрақты баға мен ақша
айналымының жылдамдығы) айналымдағы тауар массасының өзгеруiне
байланысты ақша массасының өзгеру деңгейiн көрсететiн
мультипликатордың абсолюттi параметрлерiн анықтау қиын емес. Егер бұл
несие басқа құрылымға келiп түссе, онда ол ақша массасын көбейтiп,
артық сұранымның пайда болуына әкеледi.
3. Егер фискалды және монетарлы саясат жалпы мемлекет мақсатында
жүргiзiлетiн болса, онда пайыз мөлшерiнiң деңгейi (несиеге байланысты)
мемлекеттiң бақылауы мен реттеуiнде болуы керек. Экономика мен
фискалды саясатты дамыту (жетiлдiру) кезiнде несиенiң өндiрiстiк
инвестицияны жеделдетудегi ролiнiң төмендеуi қисынсыз көрiну мүмкiн.
Несиелiк және салық жеңiлдiктерiнiң берiлуi, сыртқы экономикалық
тарифтiк саясаттың шамадан тыс икемдiлiгi – мемлекеттiк реттеудiң
сенiмдi тетiктерi, мұнда АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапоияда,
Оңтүстiк Кореяда, Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау
жасаған кезде айқындалды. Бiрақ бұл тәжiрибе ҚазақстанҮкiметi 1994
жылдың басында кез келген несиелiк және салықтық жеңiлдiктердiң алынып
тасталынуы туралы шешiм қабылданғанда ескерiлмедi [14,11 – б.].
4. Жалпымемлекеттiк мақсатқа жетуде ақша –несие механизмдерiн тиiмдi
реттеу көбенесе оны қадағалайтын органдардың еркiндiк дәрежесiне
байланысты. Әлемдiк тәжiрибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар
мен мүдделердiң “шеңберiне” түссе, олардың iс-әрекеттернiң
қорытындылары, жалпымемлекеттiк тұрғыдан бағалау кезiнде негативтi
болуы мүмкiн. Бұл туралы Нобель сыйлығының иегерi Ф. Хайек ақша
саясатының басты мақсаты ақшаның тұрақтылығының қаматамасыз ету керек
деген қорытындысы жасайды.
Өндiрi дамыған елдердiң тәжiрибесi, сонымен қатар аграрлы секторы жақса
дамыған елдердiң экономикасында бағаға мемлекеттiк және жанама әсер етуiнiң
үлкен маңызы бар екенiн көрсетедi. Егер бүкiл дүние жүзiнде ешқашан және еш
жерде мемлекеттiң араласуынсыз “таза нарықтық” болуы мүмкiн емес деген
ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай тарихта
қоғам дамуындағы баға белгiлеудiң толық және жалпы даму бостандығы болмады
деген қорытынды да дұрыс деп есептелiнедi.
Бiрақта бұл тәжiрибе жеке мемлекеттердiң экономикадағы бағаны реттеу
үшiн қолданып отырған механизмдер құрамының әр түрлi екенiн көрсетедi және
олардың құрамы көбiнесе меншiк сала формасының нақты ара қатынасына; қысқа
және ұзақ мерзiмдiк шаруашылық және әлеуметтiк мақсаттарға; халықаралық
экономикалық қатынастардың дұрыс қалыптасу деңгейiне байланысты екенiн
көрсетедi. Мысал ретiнде, осыдан 60 жыл бұрын американдықтардың ауыл
шаруашылық өнiмiне енгiзiлген баға белгiлеу жүйесiн алуға болады. Ол өзiнiң
“демократиялылығымен” және икемдiлiгiмен ерекшелiнедi. Бұл жүйенiң мәнiсi –
фермердiң ертеңгi күнге деген сенiмдiлiгiн арттыру нәтижесiнде, ол өзiнiң
шаруашылық жұмысынан қандай қорытынды алатынын анықтауға мүмкiндiк табады.
Бұл жерде кепiлдiк баға туралы сөз болып отыр. Егер нарықтық бағаға
күтпеген тенденциялар әсер ететiн болса, онда ол фермерге минималды табыс
деңгейiн қамтамасыз етедi. Мұндай кепiлдiк фермерлерiнiң тауарлы-несие
корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде қамтамасыз етiледi.
Соңғылары, кепiлдiк баға арқылы фермерден қабылданған өнiм, олардың
несиелерi арқылы белгiлi бiр соманы қамтиды (баға көбейтiлген өнiм)
Қазақстан жағдайында да бұл жүйе орнықты болған болар едi. АҚШ
фермерлерiнiң төменгi табыс деңгейiн қамтамасыз ететiн, сонымен қатар
мақсатты баға тәжiрибесi Қазақстан жағдайында жүргiзiлсе пайдалы болар едi.
Австрия, Италия, Франция, Оңтүстiк Корея, Жапония және тағы басқа елдердiң
үкiметтерiнiң баға деңгейiн реттеу АҚШ елiмен салыстырғанда өте қатал
тәртiппен және арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге асырылады.
Мысалы, Францияда мемлекеттiк баға реттеу қызметтерi бәсекелестiк Кеңес
арқылы жүргiзiледi және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бiр бөлiгiн
қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы жүзеге
асады. Ол мемлекеттiң экономика өрiсiнде туындайтын төтенше жағдайын
болдырмауын реттеуде үлкен рөл атқарады. Осы мемлекетте баға
ырықтандыруының бастапқы кезеңi соғыстан кейiнгi (1946 –1947) 3-4
онжылдыққа созылды. Бiрақта, әлi күнге дейiн Экономика министрлiгi мен
үкiметтiң тарапында сол елде өндiрiлген және импорттық тауарларға баға
деңгейiн реттеу кең өрiс алуда. Бiрiншi топтағы тауар туралы сөз болса,
онда оларға деген бағаны реттеу ең алдымен өндiруге кеткен шикiзат материал
ресурсының бағасы төмендеу фактiсi ескерiледi, ал егер екiншi топтағы
болса, онда ауыл шаруашылығында өндiрiлген өнiмдi елге өткiзу кезiнде
қолданылатын баж салығын төмендету фактiлерi ескерiледi. Мемлекеттiң
осындай бақылау жасау функцияларын күшейту, әсiресе экономикалық
дағдарыстан шығу кезiнде қолдану пайдалы екенi тәжiрибе жүзiнде
дәлелденген. Бiздiң жағдайымызда француз үкiметiнiң шағын және орта
бизнестi жеңiлдетiлген несие, салық салу механизмдерi арқылы және бағаны
құруда арнайы құқықтар бойынша басқару iсiн жүргiзу тәжiрибесi пайдалы
болар едi.
Мемлекеттiк баға реттеудiң басты объектiсi ауыл шаруашылық өндiрiсi
болып табылатынын бүкiл дүнижүзiлiк тәжiрибе көрсетiп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылық өндiрiсiнiң бiрқатар ерекшелiктерiн бөлiп көрсетедi. Бiрiншiден,
ол табиғи-климаттық жағдайға байланысты. Бұл тәуелдiлiк фермердiң және
аграрлы сектор субъектiсiнiң табиғи-климаттық фактордың қолайсыз жағдайға
да табыс пен пайда табуын объективтi және өзектi проблемаға айналдырады.
Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнiмдерiне бағаны мемлекеттiк реттеуi
және сол механизмдер арқылы ауыл шаруашылық жұмыскерлерiнiң еңбегiн
ынталандыру. Яғни, көптеген елдерде қарастырылып отырған саладағы өнiмге
баға деңгейiн анықтау “шығын қосылған табыс” қағидасы қолданылады. Демек,
фермер әр түрлi шығындар кезiнде немесе өндiрiске әсер ететiн табиғи-
климаттық факторлардың қарама-қарсы жойылуына байланысты болғанда табысқа
қол жеткiзе алады. Әлеуметтiк бағыттағы баға құруда ауыл еңбеккерлерiнiң
тұрақтылығы, олардың шеберлiгi өседi және де ұйымдастыру мен өндiрiстiк
технологияның сабақтастығы қамтамасыз етiледi.
Екiншiден, тұрғындардың тамақ өнiмдерiне қажеттiлiгiн уақытында
қамтамасыз етiлуiнде (сондай-ақ өндiрiс тауарларына) ауыл шаруашылық
өнiмдерiн табиғи өңделген түрлерiне негiзгi көңiл бөлiнедi. Әлеуметтiк
түрдегi мiндеттердi шешуде және тұрғындардың өмiрiн қамтамасыз етуден ауыл
шаруашылық өнiмдерiне баға құру процесiнде негiзгi мемлекеттiк басқару
органдары шеттеп тұра алмайды. Осындай объективтi араласу әр түрлi басымды
механизмдерде әкiмшiлiк, экономикалық, тiкелей, жанама, құқықтық және
аймақтық реттеуде орын алады.Олар көбiнесе әр елдiң әлеуметтiк
–шаруашылық, құрылымдық, институционалдық ерекшелiктерiне байланысты.
Үшiншiден, аграрлы сектор қандай да болмасын жүйеде мемлекеттiң
қолдауына мұқтаж, әсiресе ғылыми-техникалық қызмет көрсету бағыты мен нақты
инновациялық – инвестициялық шараларды iске асыруда. Мысалы, АҚШ-та
мемлекеттiк дотацияның үлес салмағы төрттен бiрге жетедi, ал Еуропалық
экономикалық одақта (ЕЭО) жартысына жуық, Жапонияда фермерлердiң барлық
табыстарының төрттен үшiн құрайды. Канадада бүл көрсеткiш деңгейi шамамен
40 % жетедi. Мемлекеттiң ауыл шаруашылығын дамытуын қолдауда баға құру
механизмiн жеке, кәсiпкерлiк және жалпы мемлекеттiк мүдделерiн
байланыстыруда қолданады.
ЕЭО елдерiнде ауыл шаруашылығы министрлерiнiң Кеңесiнiң шешiмiмен сала
өнiмдерiнiң бағасы 95 % дейiн реттеледi және бұл жерде назар аударарлық
нәрсе ол сатып алу бағасының минималды деңгейi базар деңгейiнiң бағасының
өзгеру деңгейiне байланысты негiзделедi. Негiзгi ауыл шаруашылығы
өнiмдерiне (ет,сүт, астық) баға құру саясаты қолданылады, онымен арнайы
органдар айналысады. Баға құру басылымдық болған жағдайда “сиқырлы
төртбұрышта” (тұрақты өсу қарқыны, жұмысбастылық, баға тұрақтылығы мен
төлем балансы) олардың мiндетi кеңейедi. Қытай Компартиясы бесжылдық
экономикалық реформалардың қорытындысын жасай отырып және көрсетiлген
төртбұрыштың нақты “бұрыштары” басымдылықтарын анықтай отырып, өздерiнiң
шешiмдерiне (қазан 1984 ж.) “бүкiл экономикалық жүйелердегi реформа баға
жүйесiн реформалауға байланысты”, деп ерекше көңiл аударған. Бұл
шешiмдердiң нәтижесiн жүзеге асыруда екi жылдың iшiнде бағаның төрт түрi
құралды “ бiрыңғай жоспарлы баға, шартты баға, еркiн нарық бағасы “жүзетiн
” жоспарлы баға”. “Жүзетiн” және нарық бағасының жұмыс iстеу аясының кеңеюi
тауарлар номенклатурасының қысқаруымен, бiрыңғай жоспарлы бағамен “қызмет
ету” бағытын алған. Бұл толығынан ауыл шаруашылық өнiмдер бағасына қатысты,
яғни жоспарланған түрде белгiленген сатып алу бағасын қабылдамау өзара
шартты (жоспарлы мемлекеттiк сатып алу үшiн ) және нарықты (сатып алу өзара
шарттың үстiнен ) бағаны қабаттас енгiзу. Ауыл шаруашылық қызметкерлерiнiң
өндiрiс қызметтерiн ынталандыруда еркiн баға үлкен рөл атқарады.
Дамыған елдердiң шаруашылық тәжiрибесi көрсеткендей, iшкi нарықтағы
тауар өндiрушiлердiң ықыласын қорғауда және сыртқы экономикалық
қатынастардың тиiмдiлiгiн арттыруда лицензиялық, кедендiк кiрiстер және
тарифтiк реттеу механизмдерiн қолдану әр елдiң геосаясатының, табиғи –
тарихтық, табиғи-экономикалық және әлеуметтiк –мәдени ерекшелiктерiне
байланысты. Сонымен қатар әлемдiк нарық пен әлем шаруашылық интеграциясына
кiру ықыласы ескерiледi.
1.3 ЭМР объекті ретінде
Мемлекеттік реттеу жүйесі объекті ретінде реттеу процестерін жүзеге асыру
үшін жағдай жасайтын мынандай элементтерді қамтиды:
• Құқықтық база мен қолайлы нарықтық ортаны қамтамасыз ету;
• Экономиканы сауықтыру және макроэкономикалық тұрақтандыру, жұмыспен
қамту және инфляция деңгейін бақылау,экономикалық өсуді ынталандыру;
• Бәсекені қорғау және кәсіпкерлікке жағдай жасау;
• Материалдық байлықтар мен ұлттық табысты қайта бөлу;
• Ұлттық табыстың құрылымын өзгерту мақсатында ресурстарды бөлуді
реттеу;
• Экономикалық тиімділікті арттыру үшін ресурстарды орналастыруға әсер
ету.
Мемлекеттің реттеуші рөлі –белгілі мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін
тікелей және жанама әдістер мен тұтқаларды ұштастыруға негізделген.
Экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарына фискальдық (фиск –мемлекет
қазынасы),несие,ақша саясаты,бағалар мен тұрғындардың табысын
реттеу,әкімшілік реттеулер жатады.осы шаралардың мәнін қысқаша ашайық.
1.Фискальдық саясат.Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу құралдарын
қамтиды.Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту,ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы,әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салалары
мен кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар мен жәрдем
ақшалар,салық шаралары жатады.
2.Несие-ақша саясаты.Мемлекет нақты салалық және аймақтық проблемаларды
шешу,ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты
жеңілдікпен пайдаланатын несие береді.Сонымен бірге,ол бюджеттен тыс ерекше
даму қорын да құра алады.Дегенмен,несиелік реттеудің жиі,қолданылатын
түрлеріне мыналар жатады:
А)эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту.
ә)эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумін арттыру.
Б)ашық нарықтағы операциялар.
3.Бағаны және табысты реттеу саясаты.Фискальдық және несие саясаты көп
жағдайда,баға мен табыстарды реттеудің тиімді құралы бола алмайды,сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады.Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін
белгілейді,кейде олардың көбеюіне уақытша тиым салады,бағалар мен еңбек
ақының көтерілуіне мемлекеттік органдар тарапынан алдын-ала рұқсат беретін
жүйені ендіреді.Дегенмен тікелей шектеулер табыстың пайда,дивиденд сияқты
түрлеріне таратылмайды.
4.Әкімшілік реттеулер.Оларға кейбір әдейі ерекшеленген
салалар,мысалы,қоғамдық пайдалану салаларына қатысты қолданылатын әртүрлі
бақылау шаралары,қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау,әділ
бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау кіреді.
5.Қысқа мерзімді реттеулер.Оның мақсаты –бірнеше айдың ішінде нәтиже алуға
есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады.Бұл жерде әңгіме
экономикалық циклдың ағымдағы фазасының қозғалысын өзгерту,оның
ішінде,экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу,бәсеңдету,жанжану
фазасының басталуын жеделдету,өндірістік өрлеу фазасын тұрақтандыру немесе
оны одан ары қарай созу туралы болып отыр.
6.Ұзақ мерзімді реттеу.бірнеше жыл бойына нәтижелер алуға есептелген ұдайы
өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады.Оған белгілі бір
уақыт кезеңі бойына экономикалық даму қарқынын ұстап тұру,кейбір салаларды
артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістік құрылымын
өзгерту,технологиялық қайта құру және ғылыми-техникалық прогресті жеделдету
мақсатында жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық міндеттерді
шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты
бағдарлама –ұзақ мерзімді реттеудің тиімді нысаны болып табылады.Ондай
бағдарламалар мақсатты сипатта,нақты уақыт пен шепке бағдарланған,орындалуы
адресті болады.Олар реттеуші әдістердің барлық жүйесін қолдану арқылы
жүзеге асырылады.Мысалы,екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда,Францияда және жапонияда экономиканың бірсыпыра жетекші
салаларын ,сонымен бірге қазіргі заманғы техникалық прогресте ерекше рөл
атқаратын салаларды тездетіп дамытудың арнайы шаралары қабылданған болатын.
Бұған тәуелсіз Қазақ республикасында қолданылып жатқан шараларда дәлел
бола алады.
ІІ ҚР экономикасын мемлекеттік реттеудің қазіргі жағдайы
2.1 ҚР экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен ұйымдастыру негіздері
Экономиканы реттеудің нарықтық механизмдерін ұййымдастыру мен қолдану
мәселелрі қарастырылған тұста жағдай мүлдем басқаша болады. Бұл
мәселелердің теориялық аспектісі – сұраныс пен ұсыныс – жалпыэкномикалық
заңның маңызынан туындайды. Олардың теңгермешілігі нарықтық қатынастардың
барлық қатысушылары ұмтылады. Егер олардың бұл ұмтылысы ең соңында
мемлекеттің макроэкономикалық тұрақтылық пен тиімді теңгермешілікке
ұмтылысының негізін құрайтын болса, онда оның реттеуші ролі, негізінен
келесі жаңдайларға келіп салды:
- монополияға және инфляцияға қарсы тиімді саясатты нақтылы жүзеге
асыру;
- меншіктің көптеген түрлері (мемлекеттік және жеке) жағдайында
нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюін ынталандыру үшн барлық
қажетті әкімшілік – экономикалық және құқықтық жағдайларды
қамтамасыз ету;
- өндірістік, экономикалық және әеуметтік және т.б. салардағы
дағдарыстық жағдайларды ескеру жөніндегі шаралары алдын ала
қабылдау.
Соңғы жылдардың тәжірибесі мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар оның
ғылыми, әдістемелік және ұйымдық негіздерінің бірлігін талап ететіндігін
көрсетеді. Ос үш бөлімінің біреуінің әлсіруі экономикалық, сондай-ақ
әлеуметтік жағдайларды реттеудің түгелдей тізбегінде жағымсыз жайттарды
тудырады. Яғни оған көптеген мысал келтіруге болады. Нарықтық экономикаға,
оның ғылыми негізін жасамай-ақ, халық шаруашылығын басқарудың жаңа
моделінің жоқ кезінде оның бұрынғы жолын тез арада эою арқылы өтуге
жасалған әрекетті атап өту жеткілікті. Нәтижесінде макро және
микроэкономикалық жағдайларды, ақша – несие және әлеметтік қатынастар
саласын, сыртқы экономикалық байланыстарды және т.б. басқарудың тізгінін
босаттық немесе одан айырылып та қалдық.
Экономиканы реттеу жөніндегі маңызды жалпымемлекеттік шараларының бірі
- өндіргіш күштерді орналастыру мәселесін де қамтитын құрылымдық -
инвестициялық саясатты жүзеге асыру болып табылады. Оның жүзеге асырылуы
экономиканы құрылымдық құру концепциясын ғылыми негіздеуен басталады.
Қазіргі уақытта бізде дағдарыстық жағдайдан шығу кезеңіне арналған мұндай
концепция бар. Бірақ оның ғылыми негіздері мен отын-энергетикалық және
металлургиялық кешендерінің басымды дамуына бағытталудың орынды болуы біраз
күдік-күмән тудырады. Өнеркәсіптің укөптеген өңдеуші салаларының айрықша
дамуына және халық тұтынатын тауарларға сұранысты қанағаттандыруға
мүмкігдік беретін агроөнеркәсіп кешенін Қазақстан экологиясы дамуының
маңызды басымды бағыты деп көпшіліктің мақұлдауы өте орынды. Қазіргі
уақытта инфрақұрылымның қалыптасу барысын да, халық шаруашылығындағы
нарықтық қатынастар аясының кеңеюін де айтарлықтай тездетуге болар еді,
басқаша айтқанда, өндәруші салалар агроөнеркәсіп кешеніне қызмет етуі
керек, сонда ғана экономиканың салалық құрылымын өзгертудің көптеген
мәселелерін өңдеуші салалар үлесіне шешуге мүмкіндік туады. Бірақ бұл
қажеттілік, халық шаруашылықтық басымдық ретінде, машина жасау ісінің
айрықша дамуын мақұлдау дұрыстығын да анықтаушы фактор ретінде болып отыр.
Макроэкономикалық реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік шаралар арасында
қаржылай-бюджеттік қорларды бөлу мен пайдалану шешуші ролді атқарды. Бұл
жерде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін орындаудағы
шиеленушілік әлеуметтік сала мен ғылымның дамуына жұмсалатын бюджет
шығындарын шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. Басқа елдердің
тәжірбесі, бүгінгі мұндай шектеулер болашақ уақыттағы жағымсыз жайттарды
тудыратындығын дәлелдейді. Бұл ең алдымен, халқтың денсаулығының нашарлауы
мен тұтастай алғандағы демографиялық жағдайдың, сондай-ақ өндірістің
ғылымды қажет ететін салалары дамуының бәсеңдеуңне қатысты.
Әкімшілік – аумақтық таксондардың кешенді даму мәселелері мемлекеттің
белсенді араласуын талап етеді. Мұндай қажеттілік объективтік сипаттағы
бірқатар жағдайлармен байланысты. Оның ішінде келесілерін бөлп қарастыруға
болады:
- аймақтардың аса маңызды табиғи-экономикалық және әлеуметтік-
демократиялық ерекшеліктерінің болуы;
- олардың аумағында халықшаруашылықтың басымдықтар құрамына қосылған
өндірістік кешендер мен салардың болуы;
- пайдалы жер байлықтарының жаңадан табылатын кең орындарын игеру;
- халықтың еңбекке жарамды бөлігін жұмыспен қамтудың жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету немесе қолдау және т.б.
Аймақтық экономиканы реттеудің жалпымемлекеттік тәсілі, жоғарыда
аталған жағдайлармен қатар, республиканың тұтастай аумағында әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз ету мүдделерінен де туындайды, ал ол кезегінде, әр
түрлі себептерден әлеуметтік артта қалған аймақтар халқының өмір сүру
деңгейін көтеру жөніндегі арнайы бағдарламаларды жасап-дайындауды немес
ірі үкімет шешімдерін негіздеуді талап етеді. Мұндай бағдарламалар
Қазақстанның ауылдық ауданрында кезінде жасап-дайындалған болатын, бірақ
олардың орындалуына күні бүгінге дейін қажетті көңіл бөлінбей келеді.
Жоғарыда аталған бағдарды жүзеге асыруда негізінен жергілікті бюджетке
аударылатын төлемдер мөлшерін арттыру мақсатында республикалық бюджет
алымдарының мөлшерін азайту керек. Үкім деңгейінде аймақтық мәселелерді
шешу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz