Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі мен аудиті
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 6
1.1 Шығындардың экономикалық мәні мен түсінігі 6
1.2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің
нормативтік.құқықтық реттелуі 20
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ 30
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі 30
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындардың құрамы мен
құрылымын талдау 33
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебінің аудиті 40
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 48
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебін жетілдіру 48
3.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар аудитін жетілдіру 51
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
ҚОСЫМШАЛАР
1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 6
1.1 Шығындардың экономикалық мәні мен түсінігі 6
1.2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің
нормативтік.құқықтық реттелуі 20
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ 30
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі 30
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындардың құрамы мен
құрылымын талдау 33
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебінің аудиті 40
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 48
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебін жетілдіру 48
3.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар аудитін жетілдіру 51
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
ҚОСЫМШАЛАР
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден –бір жүйе. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық процесіне қатысу.
Бухгалтерлік есепке алудағы өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың беделін түсіруге, сондай-ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты, бірақ, кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр. Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық процесіне қатысу.
Бухгалтерлік есепке алудағы өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың беделін түсіруге, сондай-ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты, бірақ, кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр. Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды.
1. Сатмурзаев А.А. Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. – Алматы: Ұлағат, 2006. – 235б.
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері. – Алматы: Экономика, 2005. - 352б.
3. Рахимбекова Қаржылық есеп. – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
5. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. – Алматы: Экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы: Экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлiк есеп. – Алматы: Экономика, 2001. - 236б.
9. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, - 2005. – 366б.
10. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 134б.
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001. – 110б.
13. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: Экономика, 2000. – 159б.
14. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001. – 323б.
15. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
16. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
18. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
19. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
21. Қазақстан Республикасының Атазаңы. Алматы, - 2004
22. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, - 2007
23. Қазақстан Республикасы. 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, №234 III - ҚРЗ. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
24. Қазақстан Республикасы. 2006 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
25. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
26. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. Алматы, 2007 ж.
27. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері. – Алматы: Экономика, 2005. - 352б.
3. Рахимбекова Қаржылық есеп. – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
5. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. – Алматы: Экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы: Экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлiк есеп. – Алматы: Экономика, 2001. - 236б.
9. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, - 2005. – 366б.
10. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 134б.
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001. – 110б.
13. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: Экономика, 2000. – 159б.
14. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001. – 323б.
15. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
16. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
18. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
19. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
21. Қазақстан Республикасының Атазаңы. Алматы, - 2004
22. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, - 2007
23. Қазақстан Республикасы. 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, №234 III - ҚРЗ. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
24. Қазақстан Республикасы. 2006 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
25. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
26. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. Алматы, 2007 ж.
27. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі мен аудиті
Орындаған
4 курс студенті
Калиева Т. С.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент
Шаяхметова К. О.
Норма бақылаушы
Калимбетова Р. Б.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент
Шаяхметова К. О.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6
1.1 Шығындардың экономикалық мәні мен түсінігі
6
1.2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің
нормативтік-құқықтық реттелуі
20
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ
30
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі
30
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындардың құрамы мен
құрылымын талдау
33
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебінің аудиті
40
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
48
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебін жетілдіру
48
3.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар аудитін жетілдіру
51
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
56
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті
жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден –бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін
өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын
неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден
стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы
диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға
бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және
экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға
қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік
бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму
институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау
және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
Бухгалтерлік есепке алудағы өзгерістерді жеделдету экономикадағы
қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың беделін түсіруге, сондай-
ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы мүмкін. Осылайша, қолданыстағы
заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты, бірақ,
кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы
уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін
белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр. Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес
қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі
ұйымдар ғана жасағаны орынды.
Қызметі қоғамдық мүддені білдіретін ұйымдар көпшілік мүдделі ұйымдар
болып табылады, оларға мыналар жатады:
- қаржылық ұйымдар;
- акционерлік қоғамдар (коммерциялық еместерді қоспағанда);
- жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (жалпы таралған пайдалы
қазбаларды өндіретін ұйымдардан басқа);
- жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар ұйымдар (жедел
басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындарды
қоспағанда).
Мемлекет басы мен ҚР Үкіметі қойған шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдау жөніндегі тапсырмаға сәйкес патент немесе біржолғы талон бойынша
жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлерді міндетті түрде бухгалтерлік есепке алуды
жүргізуден толығымен босату және қалған кәсіпкерлік субъектілерінің
бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасаудың түрлі
тәртібін қолдануы мақсатында санаттар бойынша бөлуді белгілеу қажет.
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық есеп беруді
жасауды жүзеге асыру үшін былайша бөлу ұйғарылады:
- шаруашылық қожалығын, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер мен
оңайлатылған декларацияның негізінде жұмыс істейтін ұйымдарды
қоса алғанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу барынша оңайлатылған тиісті қаржылық есеп беру
стандарты әзірленетін болады;
- бірінші тармақта көрсетілгенді қоспағанда, шағын кәсіпкерлік
субъектілері, орта кәсіпкерлік және алдағы санатқа кірмеген
коммерциялық емес ұйымдар үшін, сондай-ақ орта кәсіпкерлік
субъектілері (көпшілік компанияларды қоспағанда) және жедел
басқару құқығында негізделген мемлекеттік кәсіпорындар үшін
ХҚЕС негізінде әзірленген оңайлатылған ұлттық қаржылық есеп
беру стандартын қолдануға болады.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни
ұйымның негізгі мақсаты - пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние
жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші- табыс болып
есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін
ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі
жөніндегі шешім қабылданады.
Табысқа сонымен қатар ұйымның әдеттегі дайын өнімдерді сатудан түсетін
(тауар, қызмет көрсетуден) пайда кіреді. Дайын өнімдерді сатудан түсетін
табыс дегеніміз ( тауар, жұмыс, қызмет көрсету)- акционерлердің үлесі
есебінен капиталдың өсуін яғни ұйымның жұмыс істеп тұрған кездегі
экономикалық тиімділіктен түскен пайда.
Табыс бухгалтерлік есептілікте мойындалып, қаржылық есептілікте
есептеу қағидасына сүйеніп көрсетіледі. Басқа да табысқа басқа баптар
бейнелейтін ұйымның жұмыс істеу кезіндегі табыстың анықтамасына сай пайда
кіреді.
Орындалып отырған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты қаралып отырған
ұйымның кезең шығындары есебінің теориялық және практикалық сұрақтарымен
танысып, ұйымның таза табысының қалыптасуына кезең шығындарының әсерін
анықтау болып табылады.
Табыс жалпы түрде шаруашылық қызметінің нәтижесінің жүзеге асқан
және тірі еңбектің шығындарының өнімділігін білдіреді. Мақсатқа қол жеткізу
келесі міндеттердің шешілуімен тығыз байланысты:
- шағын кәсіпорында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
жүргізудің және шығындар есебін ұйымдастырудың нормативтік құқықтық
негізлерімен танысу;
- шығындардың жалпы жіктелуін қарастыру;
- ұйымдағы шығындар түрлерінің есепке алынуын қарастыру, олардың
ұйымның қаржылық нәтижесінің қалыптасуындағы үлесін анықтау;
- ұйымның шығындарының құрамын талдау және шығындарды азайту көздерін
анықтау.
Осы диплом жұмысын жазу мақсатында жауапкершілігі шектелген
серіктестік Полиграфкомбинаттың нақты мәліметтері мен отандық Дюсембаев
К.Ш., Ержанов М.С., Тайгашинова К.Т., Назарова В.Л., Баймуханова С.Б. және
шетелдік Палий В.Ф., Шеремет А.Д., Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. сынды оқымысты
экономист ғалымдардың монографиялары, оқулықтары, оқу құралдары және
мерзімді басылым материалдары қолданылды.
Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы болып
табылатын AEM SERVICES жауапкершіліг шектелген серіктестіктің (ЖШС) нақты
мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмысым құрылысына қарай кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымша беттерден құралады.
Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 57 беттен тұрады, онда 9 кестелік
мәліметтер, 1 сурет келтірілген және диплом жұмысына қосымша беттер
тіркелген.
1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шығындар экономикалық мәні мен түсінігі
Шығындар. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары жағдайында бұл
терминнің үш түрлі түсінігі бар: ақша жұмсау шығындары, құндылықтар жұмсау
шығындары, жұмсалған шығындар.
Нақтылы ақша жұмсау арқылы жұмсау мен пайдалану мақсатына қарай сатылып
алынған ресурстарға жұмсалған ақшаларды ақша жұмсалған шығындар деп атайды.
Ұйымдар тауарлар сатып алуға, көрсетілген қызметтер мен орындалған жұмыстар
үшін ақша төлеген жағдайда, онда мұндай ақша қаржылық шығындар болып
табылады. Яғни ұйымдар активінің көбеюі жұмсалған шығындар сомасының
көбеюіне байланысты. Сондықтан қаржылық шығындар сатып алу мақсатында
қолданылады. Шығындар термині әсіресе халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарына сай, жалпы шығындардың экономикалық маңызын ажырату
мақсатында жұмсалып кетті деген ұғымды білдіреді.
Экономикалық ресурстарды сатып алу сәті мен осы ресурстарды жұмсау
сәтінің арасындағы кезеңде есепте тұрған активтерді қаражаттар деп атаймыз.
Яғни сатылып алынған ресурстар өндірістік үрдіске жұмсалғанға дейін
қаражаттар құрамында болады. Ал өндірістік үрдіске жұмсалып кеткен
ресурстарды жұмсалған шығындар категориясына жатқызамыз.
Орыс тілінде: издержки, затраты, расходы терминдері синонимдер
түрінде танылған. Еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп тұжырымдарын, принциптері мен стандарттарын негізге алына
бастауына сай орыс тіліндегі аталмыш терминдердің экономикалық танымының
ерекшеліктері бар. Біздер осы ерекшеліктерге өз пайымдауымызша түсінік
бердік.
Ақшалай шығындар. Қажет болған жағдайда жұмсалған жалпы шығындар
құрамына есептен шығарылатын сатылып алынған тауарлар, немесе қызметтер
құнының ақшалай өлшеммен жұмсау. Ақшалай шығындар ұйымдардың ресурстарының
азайғандығын, немесе міндеттемелер сомасының көбейгендігін көрсетеді.
Ақшалай шығындар қаржылық шығындардың пайда болуымен тікелей байланысты.
Ақшалай шығындар жұмсау кезеңі осы кезеңдегі сатылып алынған, немесе
өндірілген тауарлар және қызметтер құнымен бірдей сомада болады. Яғни
ағымдағы жылдың ақшалай шығындары осы жылдағы ақшалай шығындар сомасымен
тең болады. Ағымдағы жылға дейін жұмсалған ақшалай шығындар осы жылдағы
жұмсалған шығындар болып табылады. Шаруашылық операцияларының маңызына
қарай ағымдағы жылдағы жұмсалған ақшалай шығындар алдағы жылдардың
жұмсалған шығындарына жатқызылады. Яғни ағымдағы жылдағы жұмсалған мұндай
ақшалай шығындар осы жылдың аяғында жасалған бухгалтерлік баланста активтер
түрінде көрсетіледі.
Жұмсаған шығындар. Есепті жыл ішінде түгелдей жұмсалған ресурстардың
құны.
Есепті жыл ішінде табыс келтіру мақсатында жұмсалған ресурстарды
шығындар деп атаймыз. Егер ақшалай шығындар жұмсаудағы пайда болған
қаржылық шығындар болған жағдайда, мұндай шығындар есебі активтер құрамында
жүргізіледі. Қаржылық шығындар болашақта табыс келтіру мақсатында танылса,
онда бұлар активтер сомасының көбеюін көрсетеді. Егер қаржылық шығындар
табыс келтірмейтін болса, онда мұндай шығындарды ағымдағы жұмсалған
шығындар, немесе бөлінбеген пайда есебінен жабылады.
Егер жұмсаған шығындар құны келесі жылға жатқызылса, онда осы есепті
жылдың аяғына жасалған бухгалтерлік баланста мұндай шығындарды
міндеттемелер түрінде көрсетуге болады.
Шығындар деп әдетте жұмсалынған ресуртсар мен тауарлар мен қызметтер
үшін төленуге тиісті ақша сомасы түсініледі. Ұйым қызметін басқару
мақстаныда менеджерлер үшін үшін тек шығын ғана емес, нақты объектіге
қатысты шығын мөлшері жөніндегі ақпарат қажет. Шығындар есебінің
объектілері бойынша белгілі-бір қызмет түрі анықталып, шығындар
топтастырыады және бағаланады. Калькуляциялау тұрақты түрде жүргізілуі
мүмкін, бірақ ол ұйым үшін қымбат бағалануы мүмкін, сол себепті мәліметтер
нақты бір жүйеде жинақталып, табыстар мөлшерімен салыстырылып отыруы қажет.
Шығындар есебі жүйесін қалыптастырудың тиімді жолы шешімдерді топтарға
жинақтау және оларға сәйкес келетін объектілерді анықтау болып табылады.
Бүгінгі күнгі шығындарды жіктеп сыныптау арқылы олардың негізгі екі түрін
ажыратамыз: өзгермелі және тұрақты. Олар өндірістің көлемі өзгерген
жағдайда қандай өзгеріске ұшырауы арқылы сипатталады. Өзгермелі шығындар
өндіріс көлемінің өзгерісіне тура пропорционалды өзгерсе, ал тұрақты
шығындар өзгеріссіз қалады. Айталық ұйым әрбір автоқалам өндіріс үшін 15
теңге жұмсайтын болса, онда жалпы өндірілген автоқаламдар санын осы 15
теңгеге көбейту арқылы жалпы шығындар сомасын анықтаймыз. Өнім бірлігін
өндіруге жұмсалған 15 теңге ішіне материалға кеткен, құрастырушы
бөлшектерге жұмсалған шығын, сауда агенттеріне төленген төлем және
басқалары кіреді. Тұрақты шығындардың өндіріс көлемінің өзгерісіне
тәуелділігін анықтау мақсатында, айталық ұйымның есепті жылы сақтандыру
төлемі, рента, мүлік салығы сияқты төлемдерінің жалпы мөлшері 100 000 теңге
болсын, онда өндіріс көлемінің өзгерісіне тұрақты шығындардың жалпы сомасы
тәуелсіз болады, ал өнім бірлігіне келетін тұрақты шығын өндіріс көлеміне
кері пропорционалды түрде өзгереді. Енді осы екі шығын түрлерінің өндіріс
көлеміне тәуелділігін келесі суреттер арқылы көреміз.
Мұндай шаруашылық фактілерінің мысалы ретінде несие алудағы есептелген
пайыздық төлемдерді(төленетін пайыздық шығындар) айтуға болады. Мағынасы
жағынан маңызды мысал ретінде, негізгі құралдар сатып алып, бұларды
пайдалануға байланысты қосымша жұмсалған шығындарды айтуға болады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың барлық құны бірден шығындар
құрамына жазылмайды. Негізгі құралдарды пайдалану мерзіміне қарай, бұларға
амортизациялық шығындар есептелінеді. Яғни негізгі құралдар өз үлесін пайда
келтіру мақсатында біртіндеп жұмсап, өндірілген өнімнің өзіндік құнына
кезеңдік шығындар түрінде қосып отыратындығын білген жөн.
Кезең шығындарына келесі шығын түрлерін жатқызуға болады:
1) жалпы және әкімшілік шығыстар;
2) пайыздық төлемдер;
3) тауарлық-материалдық қорларды жүзеге асыруға шығыстар.
Өнімді өндіруге кеткен шығындарға қарағанда бұл шығындар өндірістің
көлеміне байланысты емес және де жүзеге асырылған жұмыс немесе өнімнің
белгілі бір түріне байланыссыз болып келетін тұрақты шығындар ретінде
анықталған, сондықтан оларды өнімнің көлемі негізінде емес, уақыт кезеңіне
байланысты аудару қажет.
Белгілі бір кезеңде шаруашылық жүргізуші субъект ешнәрсе сатылмаған
жағдайда да кезең шығындарын көтереді. Олардың есеп және есептілікте
көрсетілу жағынан алғандағы кезең шығындарының өндірістік өзіндік құнан
айырмашылығы кезең шығындары тауарлы материалдық қор қалдығына
жатқызылмайтындығында. Нарықтық экономика жағдайында есеп және есептілікте
бұлай көретілуі байқаушылық, сәйкес келу қағидаларымен жүргізіледі.
Кезең шығындары – бұл қаржылық шаруашылық қызметінің қортындысы туралы
есеп көрсеткіштері, егер бастапқыда өндірістік шығындарының көрсеткіштері
ретінде тауарлы-материалдық қорлар қалдығының құрамына енгізіліп, баланста
шаруашылық жүргізуші субъектінің активінің бір бөлімінде көрсетілсе, осыдан
кейін ғана барып қаржылық-шаруашылық қызметінің қортындысы туралы есептің
көрсеткіші болады.
Кезең шығындары сол өндірілген кезеңде ғана есептен шығарылады және
аяқталмаған өндіріс немесе жүзеге асырылмаған өнім қалдығына келеі кезеңге
ауыстырылмайды. Бұл сұрақтар негізінде шаруашылық жүргізуші субъект бағалық
саясатында тұрақты шешімдер қабылдау үшін маңызды. Жалпы және әкімшілік
шығындар-бұл өндірісті ұйымдастыру, басқарумен байланысты шығындар. Жалпы
басшылықпен байланысты әкімшілік және жалпы шаруашылық шығындарға, типтік
шығындарға келесілерді жатқызуға болады:
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл.
Д.Миль, Д.Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты.
Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан.
А.Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо
салыстырмалы шығындар теориясының авторы. “Шығындар” деген терминді
олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген,
немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар
көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық
төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдеді.
К.Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның
тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым
шығыны. Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске
тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне
(тұрақты және айнымалы капитал) жұмсалған шығындардың сомасы
болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан, тауардың құнын
құрайтын еңбек шығындарын-ақиқат өндіріс шығындарын-ажыратып
зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу-еңбек шығындарына және
капитал шығындарына-бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне
марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып
табылады.
ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер
(Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген
психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы
көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін
соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық теорияда шығындар
түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорнының
табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары,
өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің
өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, шығындарды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда
болады.
Шығындардың институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон болып табылады. Кларк қосымша шығындар
мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр типтерін индивидуалдық,
қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген
ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі
және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады.
Өндіріс шығындарының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын шығындар (тұрақты және айнымалы ) сомасы дейді.
Батыс елдері ғалым экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі
тұжырымдамалары аталған марксистік тұжырымдаманы жоққа шығарып, басқаша
түсіндіреді. Олар экономикалық ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен
және оларды баламалы қолдану мүмкіндігін ескереді.
“Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тартуды қажет етеді.
Сондықтан барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама өндіріс
шығындарды басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды”,-деп өздерінің
“Нарық: Макроэкономикалық модель” деген еңбегінде Долан Э.Дж. және Линдсей
Д. тұжырымдаған болатын.
Соңғы жылдарда неоинституционалисттік трансакционалдық шығындар
теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды
өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайда ұстап тұру үшін т.б.).
Трансциондық шығындар деген ұғымды американдық экономист Р.Коуз енгізді.
К.Эрроу бойынша экономикадағы трансциондық шығындар физикадағы үйкеліспен
сәйкес келеді. Неоинституционалисттер нарықтың функциясы трансциондық
шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның артықшылығына айырбас
мүшелерінің әрқайсысының ақпарат алуға жұмсалатын шығындардың барынша
төмендеу тенденциясы жатады дейді.
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілетін (сатылытын) өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі.
Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары болады.
Біріншіден, әлеуметтік–экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан
шығындарға дайын өнімнің құнына кеткен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді.
Бухгалтерлік - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған
өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып
алынған бағамен бағаланады.
Бухгалтерлік шығындардың өзіндік баптары анықталады. Олар:
1. Материалдық шығындар;
2. Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
3. Әлеуметтік қажеттілікке ақша аудару;
4. Тағы басқа шығындар (атағандарға енбей қалған).
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді.
Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық
шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірілген құнға тең болады. Бұлар
айқын (ақшалай) немесе айқын емес (имплициттік) шығындарға бөлінеді.
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша
формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы
ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б.
Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі
(сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы,
ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада
айқын емес шығындар көрсетілмейді.
Тәжірбиеде шығындарды көбінесе тұрақтыға және айнымалыға бөледі.
Тұрақты шығындар – осы мерзімде өндіріс пен өткізудің көлемі мен
құрамына байланысты емес шығындар. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар:
облигациялық заем міндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер,
сақтандыру жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта
еңбек ететін мамандарының еңбек ақысы.
Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар
деп екі топқа бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі
бір уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады.
Айнымалы шығындарға осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу
мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға,
шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім
тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал айнымалы шығындарды
кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.
Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі айнымалы шығындар
динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін:
1. Айнымалы шығындар пропорционалды болады, егер олардың
салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің
салыстырмалы өзгеруіне тең болса.
2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің
салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік айнымалы
шығындардың болғаны.
3. Шығындар прогрессивтік айнымалы болады, егер айнымалы
шығындардың өсуі, өндірістің көлемінен артық болса.
Айнымалы шығыстардың жауап ретіндегі коэффиценті өндіріс
көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан,
осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды.
шығыстардың басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды, мысалы,
кәсіпорынның әкімшілігінің және қорғаушылардың жалақысы, арендаға алынған
негізгі құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай
көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорнының тек
қызмет етушарты болып табылады.Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін
шығыстар деп атайды.
Кәсіпорынның жалпы шығындары деп - оның тұрақты және айнымалы
шығындарының сомасы түсініледі.
Жалпы шығын – бұл өнімнің бір легін (партиясын) өндірудегі шығын,
жиынтық шығын. Сан жағынан олар өндіріс факторының бағасын тауардың осы
мөлшерін өндіру үшін қажет ететін өндірістің осы факторының бірліктер
санына көбейткенге тең болады.
Кәсіпкер үшін өнімнің бірлігін шығару үшін жұмсалған шығындар, яғни
орташа шығындар туралы ақпарат, өте маңызды. Орташа шығындар- бұл
шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар.Өндірушіге жалпы
шығындар мөлшерін емес, орташа шығындар мөлшерін білген жөн, жалпы шығындар
өсуінің тасасында орташа шығындардың төмендеуі мүмкін.
Мөлшерлі (шекті) шығындар тұжырымдамасы шығындарды анықтауға мүмкіндік
тудырып, оның мөлшерін толық бақылайтындықтан да фирма үшін стратегиялық
маңызды болып саналады.
1 кесте
Шығындар жіктелімі*
Негізгі мақсаты, бағыты Шығындардың жіктелуі
Өнімнің өзіндік құнын анықтауда, Кіретін және болған шығындар;
қорларды бағалау және пайданы анықтауТікелей және жанама шығындар
бағытында Негізгі және үстеме;
Өзіндік құнға енетін шығындар және
мерзім шығындары;
Бір элементті және күрделі шығындар;
Ағымдағы және бір ретті
Шешімдер қабылдау мен жоспарлау үшін Тұрақты және айнымалы;
Бағалауға қабылданатын және
қабылданбайтын;
Қайтарымсыз;
Енгізілген (жоғалтылған пайда)
Шекті (предельные) және өсім
шығындары (инкоментные)
Жоспарланатын және жоспарланбайтын
Релеванттық және иррелеванттық;
Реттеу және бақылау Реттелетін
реттелмейтін
*Дерек көзі: Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:Оқу
құралы-алматы:Экономика, 2003.-252 б. (89 бет)
2 кесте
Шығындар бөлімшелері*
Классификациялау белгілері Шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның баптары Калкуляцияның өзіндік құнның баптары
Технологиялық процесс
Құрамы бойынша Негізгі және үстеме шығындар
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу Бір элементтік, кешендік, жанама
тәсілі Тікелей және жанама
Өндіріс процесіндегі ролі Өндірістік , өндірістен тыс
Шығын жасаудың мақсатқа сай Өнімділік және өнімділік емес
келетіндігі Жоспарланған, жоспарланбаған
Жоспарға енгізу мүмкіншілігі Тұрақты және айнымалы
Өндіріс көлеміне қатысты Ағымды және біржолғылық
Пайда болуының кезектілігі Аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын
Дайын өнімге қатынасы өнім шығындары
*Дерек көзі: Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын
экономикасы:Оқу құралы-Aлматы:Экономика, 2003.-252 б. (93 бет)
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға қосылмайтын
шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және әкімшілік шығындарды
жатқызуға болады.
9 сурет. Шығындарды бөлу
Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты
шығындар келесі екі топқа тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар нақты шығарылған өнімнің түріне байланысты. Ол
өнімнің өзіндік құнына тікелей апарылады. Бұл шығындарды өнім өндіруге
қаншалықты қажеттігін және оның құрамын алдын-ала толық анықтауға мүмкіндік
болады. Тікелей шығындарға жататындар: шикізат шығындары, өндірістік
жұмысшылардың жалақысы мен материалдар, яғни бұлар бастапқы шығындар болып
табылады.
Жанама шығындар жалпы өнеркәсіптегі бірнеше өнім түрлеріне қатысты
шығындар. Бұл шығындарға әдеттегідей өндірістік үстеме шығындар жатады,
яғни ол шығындарды бір өнім түріне тікелей апаруға келмейтін, сондықтан бұл
шығындардың жалпы қосындысын белгілі бір арнайы қойылымдар арқылы
шығарылған өнімнің өзіндік құнына қосады.
Өндірістік шығындар (негізгі еңбек, негізгі материалдар және
өндірістік үстеме шығындар) өндірістік өнімнің есебі және сатылған өнімнің
өзіндік құнының есебі ретінде көрініс табады. Бұл есептер жекелеп немесе
өндірілген және сатылған өнімнің өзіндік құны есебі болуы мүмкін.
Өндірілген өнімнің өзіндік құны өндірістік мерзімдегі дайын өнім
өндіруге қатысты өндірістік шығындарды есепке алады. Өндірістік шығындардың
өндірілген өнімнің өзіндік құнына енуі мерзім аралығында аяқталмаған
өндіріске байланысты ұлғаюы немесе кемуі мүмкін.
Сатылған өнімнің өзіндік құны табысқа байланысты көрініс табатын.
Өндірілген өнімнің өзіндік құнына енуіне байланысты сатылған өнімнің
өзіндік құны дайын өнімнің қалдығының нақты өзгеруіне қатысты ұлғаюы немесе
кемуі мүмкін.
Айнымалы шығындар – дегеніміз шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен
бірге өзгеретін өндірістік шығындарды айтамыз. Айнымалы шығындарға:
шикізатқа кеткен шығындар, жұмысшылардың жалақысы, салықтар, энергия мен
отын ресурстарына, транспорттық қызметтерді төлеуге кететін шығындар және
т.б. жатқызамыз. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты шығыдар өтелуі қажет.
Ал айнымалы шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап,
басқара алады.
Тұрақты шығындарға – қысқа мерзім кезеңінде өнім шығару көлемінің
өзгеруіне байланысты өзгермейтін шығындарды айтамыз. Оларға мыналар жатады:
амортизациялық төлемдер, аренда төлемі, тұрақты салынатын салықтар,
сақтандыру төлемдері, дербес басқарудың жалақысы, ренталық төлемдер,
еңбекақы және т.б. Тұрақты шығындарды бастапқы және қалдық шығындар деп
екіге бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір
уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттық шығындарға өндіріс пен өткізудің
қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі
жатады.
3 кесте
Шығындардың салыстырмалы көрсетілуі*
Шығындар Жалпы шығындар Бір бірлікке шығын
Айнымалы шығындар Өндіріс көлемінің Айнымалы шығындар бір
өзгерісіне байланысты бірлік өнімге өзгеріссіз
айнымалы шығындардың болып келеді.
жалпы сомасы не азаяды
немесе көбейеді.
Байланыс тікелей
пропорциорналды болады.
Тұрақты шығындар Тұрақты шығын көлемі Тұрақты шығындар өнімнің
өндірістің жалпы бір бірлігіне егер өнім
көлеміне байланыссыз, көлемі өссе онда азаяды,
тұрақты болып келеді. ал өнім бірліктерінің
саны кемісе, шығындар
өседі.
*Дерек көзі: Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
Жартылай тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты болады, бірақ
оған тікелей пропорционалды емес:
- олар сатылы түрде өседі, белгілі бір деңгейге дейін тұрақты
болып келіп, одан кейін айнымалы шығынға өзгереді;
- оларды қасиетіне қарай не тұрақты, не айнымалы шығындарға
жатқызады.
Өндіріс шығындарының экономикалық негізделген жіктелімі өндірістік
қызмет есебін ұйымдастыру негізі болып табылады.
Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың
нормативтік құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс
шығындарын келесі топтастыру белгіленген:
- құрамы бойынша бір элементтік және жиынтық;
- түрлері бойынша шығын элементтері мен калькуляция баптары;
- мақсаты бойынша негізгі және үстеме;
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша –тұрақты және айнымалы ;
- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша – тікелей
және жанама;
- шығындар сипаты бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
- жоспармен қамту дәрежесі бойынша-жоспарланатын және
жоспарланбайтын.
Экономикасы дамыған елдерде өндірістік есеп және оны ұйымдастыру
практикасында, мақсаттық ұстанымына, шығындарды есепке алу бағытына
байланысты әртүрлі нұсқасы қарастырылады. Шығындарды есепке алу бағытында
өндірістік шығындарды оқшауланған нысаналы есепке алу қажетті қызмет саласы
түсіндіріледі. Ішкі ақпараттың тұтынушылары белгіленген мәселе бойынша
қажетті ақпаратты қамтамасыз етуге қажетті есептің бағытын анықтайды.
Есепті қарастырылған жіктеуге сәйкес есеп жүргізу-өндіріс шығындарының
отандық есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік есептің
жоспарлаудағы; мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы өндірісті
басқару жүйесіндегі рөлін күшейтеді.
Баптар бойынша шығындарды топтастырудың қорытындысы Негізгі өндіріс
шотында көрсетіледі, бірақ бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын өнімнің
(жұмыстар мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы, ол қабылдаған шешімдер
тиімділігі қабылданған шешімдерді шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы
қорытынды жасай алмайды. Мәселенің шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың
қабылданған түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
шығындар жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың
негізгі принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау
әдісі болып табылады.
Материалдық шығындар өндіріске кететін ең күрделі элемент болып
табылады, оның өндірістегі шамасы 60-90%- ды құрайды , тек салалық
өндіріске ғана оның шамасы аз болып келеді. Материалдық шығындар құрамы
бір текті болып келмейді, оның құрамы шикізаттар мен материалға кеткен
шығындардан тұрады. Соған қатысты шикізаттар мен материалдардың құрамына
коммисиондық сыйақылар , брокерлік және тағы басқа делдалдық қызметтерді
төлеуге кететін төлемдер кіреді. Өнімді өндіру кезінде сатып алынған
шикізаттар мен материалдардың құны өнімнің өзіндік құнына қосылған құнға
төленетін салықсыз кіреді.
Материалдық шығындарға мыналар жатады:
1) басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан сатып алынатын, өндіріліп
жатқан өнімнің құрамына кіретін және сол өнімнің ең негізгі
компаненті болып табылатын материалдар мен шикізаттар;
2) өнімге қалыпты техникалық процесті қамтамасыз ететін және өнімнің
орамына немесе басқа да өндірістік және шаруашылық қажеттіліктерге
қолданылатын материалдар;
3) басқа кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жасалатын және де осы
өнімді өндіруші кәсіпорындардың негізгі қызмет түрі болып
табылмайтын өндірістік сипатпен жұмыстар немесе қызмет көрсету;
4) Басқа кәсіпорындардан алынған өндіріске қолданылатын жанар – жанармай
шығындары, өндірістік орындардың жылулығын қамтамасыз ету үшін
кететін шикізаттар , өндірісті транспортпен қамтамасыз ету үшін
кететін шығындар ;
5) кәсіпорынның технологиялық және басқа да өндірістік қолданылатын
басқа кәсіпорындардан алынған энергияның барлық түрі ;
6) осы кәсіпорында әлі қайта өндіруі тиіс болатын жартылай фабрикаттар
және тағы басқа.
Материалдық шығындарға бақылау жасау және олардың есебін жүргізуді
жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнына кейбір кәсіпорындардың материалдық
шығындарының көлемі 90%-ға дейін жетеді. Сондықтан осы материалдық
шығындарға бақылау жасау және олардың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз
ету кәсіпорынның рентабельділігіне және де оның қаржылық тұрақты
болуының ең маңызды аспектісі болып табылады. Қолданылатын материалдардың
тиімділігін көтеру мақсатында өндіріске ресурстарды сақтайтын , аз
қалдықты және қалдықсыз технологияларды енгізу елеулі әсер етеді. Соған
қатысты материалдардың тиімділігін арттыруда өзіндік және ұжымдық
жауаптылықты арттыру, жұмыстың материалдық қызығушылығын арттыру
бастықтар мен құрлысдық бөлімшелердің басшыларын ресурсты рационалды
түрде қолданылуын арттыру жұмыстары да елеулі рол атқарады.
Материалдарды рационалды қолдануының бір шарты ол – материалдық шығындарды
нормалау. Материалдық ресурстар нормасы – ол өнімнің бір данасын жасауға
немесе техникалық операциялардың жасалуына белгіленген сапада
материалдардың , шикізаттардың және тағы басқа максималды түрде
қолданылатын саны , мөлшері.
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады.
Құрылыс саласында өндіріс шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің
мәні жағынан ол кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені
болып жатқан өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды
элементі болып табылады. Әдетте, топтау қағидаларына калькуляция баптарының
номенклатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу үшін оның
ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет. Құрылыс саласында шығындарды
өндірістік үрдістің барлық жағын қамти отырып, яғни оның ерекшеліктеріне
қарай белгілі бір топқа жатқыза отырып орындау қажет.
Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындар былай
топталады:
- негізгі – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты
(шикізатты, технологиялық қажеттіліктерге кеткен материалдық шығындар,
негізгі өндірістік жұмысшыларға еңбекақы төлеу, машиналар мен құрал
жабдықтарды ұстау мен пайдалануға кеткен шығындар т.б.);
- үстеме шығындар (өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады)
Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі мен
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте,
біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей
белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің
арасында таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
- тікелей – өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей кіреді;
- жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей емес, жанама
түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен
(ставка, пайыз, коэффициенттер) арқылы жанама жолмен қосылады;
- кірістік шығындар – қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте
табыс әкелуі ықтимал.
- өткен шығындар, олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар.
Тәжірибеде шығындар келесідей топтастырылады:
1) құрамы бойынша;
2) түрлері бойынша;
3) өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша;
4) өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша;
5) өндіріс көлемі бойынша;
6) шығындардың тиімділігі бойынша.
Құрамы бойынша бірэлементті және кешенді шығындар деп жіктеледі.
Бірэлементті шығындар – бір элементтен тұратын шығындар (еңбекақы,
материалдар, ақша аударулар).
Кешенді шығындар – бірнеше элементтен тұратын шығындар (барлық элементтер
кіретін цехтық шығындар.
Шығындардың түрлері бойынша шығындар екі топқа топтастырылады - шығындар
элементі бойынша және калькуляция баптары бойынша.
Шығындардың экономикалық мазмұнына сәйкес құрылыс кәсіпорынының
өндірістік және коммерциялық қызметтерде орын алатын шығындар келесі
элементтері бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
- әлеуметтік қажеттіліктерге ақша аударулар;
- құрал-жабдықтардың тозуы (амортизация);
- басқа да шығындар;
Сонымен, пайда болу орны бойынша жіктелетін шығындар жиынтығы нақты
өндіріс көлемінің шығындар сметасын құруға, құрылыс кәсіпорынының
қызметінің сапалық көрсеткіштерін анықтауға, сондай-ақ өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Мердігерлік құрылыс кәсіпорынының шығындары келесі баптары бойынша
топтастырылады:
-материалдар;
-жұмысшының еңбегін өтеуге кеткен шығындар;
-құрылыс машиналары мен тетіктерін ұстау мен пайдалану бойынша шығындар;
-үстеме шығындар;
-өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы.
Өндірістің процесіндегі экономикалық ролі бойынша шығындар негізгі және
қосымша деп екіге бөлінеді:
Негізгі шығындар – өндірістің технологиялық процесімен негізгі тікелей
байланыс шығындар (шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар).
Қосымша шығындар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге оны
басқарумен байланысты пайда болатын шығындар. Үстеме шығындар өз кезегінде
өндірістік және өндірістік емес, тұрақты және айнымалы шығындар деп
бөлінеді.
Өндірістік үстеме шығындарға: өндірістік құрылыс жайлар мен құрылыс-
жабдықтарды, ағымдағы күтумен жөндеумен байланысты шығындар, қосалқы
материалды қалпына келтіру бойынша шығындар, жұмысшылардың әлеуметтік
салықтық аударымдары бар еңбекақы шығындары, құрылыс кәсіпорынының
өндірістік бөлімшелерін жылумен, жарықпен қамтамасыз етумен байланысты
шығындаржәне ақау жатады.
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша тікелей және жанама деп
бөлінеді.
Тікелей шығындар – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, материалдар,
аударымдар).
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
және жанама түрде бөлінеді.
Құрылыс кәсіпорынындағы бекітілген әдіснама негізінде анықталып, белгілі
бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына жатқызылады.
Өндіріс көлеміне байланысты айнымалы (айнымалы ) және тұрақты деп
бөлінеді.
Айнымалы шығындар – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорционалды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, және т. б). Әдетте айнымалы шығындарға шикізаттар
мен негізгі материалдардың шығындарын, негізгі өндірістік жұмысшылардың
еңбекақысын, айнымалы өндірістік шығындарды жатқызуға болады. Айнымалы
шығындарға осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы
көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға ,
қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де
тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал айнымалы шығындарды кәсіпкер өндіріс
мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.
Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі айнымалы шығындар
динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін:
- айнымалы шығындар пропорционалды болады, егер олардың
салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы
өзгеруіне тең болса.
- егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің
салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік айнымалы
шығындардың болғаны.
- шығындар прогрессивтік айнымалы болады, егер айнымалы
шығындардың өсуі, өндірістің көлемінен артық болса.
Айнымалы шығыстардың жауап ретіндегі коэффиценті өндіріс
көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан,
осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды.
шығыстардың басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды, мысалы,
кәсіпорынның әкімшілігінің және қорғаушылардың жалақысы, арендаға алынған
негізгі құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай
көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорнының тек
қызмет етушарты болып табылады.Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін
шығыстар деп атайды.
Тұрақты шығындар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
шығындар (жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, амортизация).
Тұрақты шығындар- осы мерзімде өндіріс пен өткізудің көлемі мен құрамына
байланысты емес шығындар. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялық
заем міндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, сақтандыру
жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек
ететін мамандарының еңбек ақысы.
Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар деп
екі топқа бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір
уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады.
Осыған байланысты өнімнің өзіндік құнының үш түрі бар:
толық өндірістік өзіндік құн – баға белгілеу мен жедел шешімдерді
қабылдағанда қолданылады.
тікелей (жартылай) өндірістік өзіндік құн – белгілі бір жағдайда бағалық
саясатты жүргізгенде және жедел шешімдерді қабылдағанда қолданылады.
жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік құн – жауапкершілік атқарушылар
қызметін жоспарлау мен бақылау жүргізгенде қолданылады.
Құрылыс өнімдерінің толық өзіндік құнына өндіріске кеткен барлық
ресурстар кіреді. Ол есеп объектісіне келетін тікелей шығындардың сомасы
мен объектіге қатысты жанама шығындар сомасынан құралады.
Құрылыс өнімдерінің тікелей (жартылай) өндірістік өзіндік құнын
анықтағанда тікелей шығындар негізге алынады. Бұл шығындарды бағалау әдісін
қолданғанда, тікелей шығындар дайын өнімдердің өзіндік құнына кіреді, ал
жанама шығындар толық ағымдағы жылдың жалпы қаржылық нәтижелеріне
апарылады. Осылайша, тұрақты шығындар аяқталмаған өндірісті бағалауға
кірмейді.
Құрылыс кәсіпорындарының барлық жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік
құн жауапкершілік атқарушылар қызметін жоспарлау мен бақылау жүргізгенде
қолданылады. Негізгі есептің бірлігі мен шығындарды бағалау объектісі
ретінде жауапкершілік орталық болып табылады.
Коммерциялық ұйымдардағы шығындарға тауардың өндірушілерден тұтынушыларға
жеткенге дейінгі қозғалысымен байланысты шығындар жатады.
Оларға сатып алу шығындары, тасымалдау шығындары, орауға, сақтауға және
де тауарды жузеге асыруға кеткен, сонымен қатар ғимарат пен мүлікке кеткен
шығындар, негізгі құралдарды жалдауға, несиеге төленетін пайыздарға,
мүліктерді сақтандыруға шығындар, жарнамамен байланысты шығындар жатады.
Коммерциялық ұйымдардағы шығындар өндірістік қызметтің талдамалы
шығындар есебінде жеке үш бөлімге бөлінеді: сатып алу шығындары, басқаруға
кеткен шығындар және сатуға, жүзеге асыруға кеткен шығындар.
1.2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің нормативтік –құқықтық
базасы
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады. AEM SERVICES жауапкершілігі шектелген серіктестіктің есеп
саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтер ретіндегі есебін
ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік
түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша
кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді делінген.
Басқа шығындар құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді-
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен анықталған.
Сондай-ақ қаржы-өткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі мен аудиті
Орындаған
4 курс студенті
Калиева Т. С.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент
Шаяхметова К. О.
Норма бақылаушы
Калимбетова Р. Б.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент
Шаяхметова К. О.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
6
1.1 Шығындардың экономикалық мәні мен түсінігі
6
1.2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің
нормативтік-құқықтық реттелуі
20
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ
30
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі
30
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындардың құрамы мен
құрылымын талдау
33
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебінің аудиті
40
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
48
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебін жетілдіру
48
3.2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар аудитін жетілдіру
51
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
56
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті
жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден –бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін
өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын
неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден
стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы
диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға
бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және
экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға
қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік
бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму
институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау
және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
Бухгалтерлік есепке алудағы өзгерістерді жеделдету экономикадағы
қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың беделін түсіруге, сондай-
ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы мүмкін. Осылайша, қолданыстағы
заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты, бірақ,
кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы
уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін
белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр. Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес
қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі
ұйымдар ғана жасағаны орынды.
Қызметі қоғамдық мүддені білдіретін ұйымдар көпшілік мүдделі ұйымдар
болып табылады, оларға мыналар жатады:
- қаржылық ұйымдар;
- акционерлік қоғамдар (коммерциялық еместерді қоспағанда);
- жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (жалпы таралған пайдалы
қазбаларды өндіретін ұйымдардан басқа);
- жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар ұйымдар (жедел
басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындарды
қоспағанда).
Мемлекет басы мен ҚР Үкіметі қойған шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдау жөніндегі тапсырмаға сәйкес патент немесе біржолғы талон бойынша
жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлерді міндетті түрде бухгалтерлік есепке алуды
жүргізуден толығымен босату және қалған кәсіпкерлік субъектілерінің
бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасаудың түрлі
тәртібін қолдануы мақсатында санаттар бойынша бөлуді белгілеу қажет.
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық есеп беруді
жасауды жүзеге асыру үшін былайша бөлу ұйғарылады:
- шаруашылық қожалығын, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер мен
оңайлатылған декларацияның негізінде жұмыс істейтін ұйымдарды
қоса алғанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу барынша оңайлатылған тиісті қаржылық есеп беру
стандарты әзірленетін болады;
- бірінші тармақта көрсетілгенді қоспағанда, шағын кәсіпкерлік
субъектілері, орта кәсіпкерлік және алдағы санатқа кірмеген
коммерциялық емес ұйымдар үшін, сондай-ақ орта кәсіпкерлік
субъектілері (көпшілік компанияларды қоспағанда) және жедел
басқару құқығында негізделген мемлекеттік кәсіпорындар үшін
ХҚЕС негізінде әзірленген оңайлатылған ұлттық қаржылық есеп
беру стандартын қолдануға болады.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни
ұйымның негізгі мақсаты - пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние
жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші- табыс болып
есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін
ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі
жөніндегі шешім қабылданады.
Табысқа сонымен қатар ұйымның әдеттегі дайын өнімдерді сатудан түсетін
(тауар, қызмет көрсетуден) пайда кіреді. Дайын өнімдерді сатудан түсетін
табыс дегеніміз ( тауар, жұмыс, қызмет көрсету)- акционерлердің үлесі
есебінен капиталдың өсуін яғни ұйымның жұмыс істеп тұрған кездегі
экономикалық тиімділіктен түскен пайда.
Табыс бухгалтерлік есептілікте мойындалып, қаржылық есептілікте
есептеу қағидасына сүйеніп көрсетіледі. Басқа да табысқа басқа баптар
бейнелейтін ұйымның жұмыс істеу кезіндегі табыстың анықтамасына сай пайда
кіреді.
Орындалып отырған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты қаралып отырған
ұйымның кезең шығындары есебінің теориялық және практикалық сұрақтарымен
танысып, ұйымның таза табысының қалыптасуына кезең шығындарының әсерін
анықтау болып табылады.
Табыс жалпы түрде шаруашылық қызметінің нәтижесінің жүзеге асқан
және тірі еңбектің шығындарының өнімділігін білдіреді. Мақсатқа қол жеткізу
келесі міндеттердің шешілуімен тығыз байланысты:
- шағын кәсіпорында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті
жүргізудің және шығындар есебін ұйымдастырудың нормативтік құқықтық
негізлерімен танысу;
- шығындардың жалпы жіктелуін қарастыру;
- ұйымдағы шығындар түрлерінің есепке алынуын қарастыру, олардың
ұйымның қаржылық нәтижесінің қалыптасуындағы үлесін анықтау;
- ұйымның шығындарының құрамын талдау және шығындарды азайту көздерін
анықтау.
Осы диплом жұмысын жазу мақсатында жауапкершілігі шектелген
серіктестік Полиграфкомбинаттың нақты мәліметтері мен отандық Дюсембаев
К.Ш., Ержанов М.С., Тайгашинова К.Т., Назарова В.Л., Баймуханова С.Б. және
шетелдік Палий В.Ф., Шеремет А.Д., Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. сынды оқымысты
экономист ғалымдардың монографиялары, оқулықтары, оқу құралдары және
мерзімді басылым материалдары қолданылды.
Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы болып
табылатын AEM SERVICES жауапкершіліг шектелген серіктестіктің (ЖШС) нақты
мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмысым құрылысына қарай кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымша беттерден құралады.
Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 57 беттен тұрады, онда 9 кестелік
мәліметтер, 1 сурет келтірілген және диплом жұмысына қосымша беттер
тіркелген.
1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шығындар экономикалық мәні мен түсінігі
Шығындар. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары жағдайында бұл
терминнің үш түрлі түсінігі бар: ақша жұмсау шығындары, құндылықтар жұмсау
шығындары, жұмсалған шығындар.
Нақтылы ақша жұмсау арқылы жұмсау мен пайдалану мақсатына қарай сатылып
алынған ресурстарға жұмсалған ақшаларды ақша жұмсалған шығындар деп атайды.
Ұйымдар тауарлар сатып алуға, көрсетілген қызметтер мен орындалған жұмыстар
үшін ақша төлеген жағдайда, онда мұндай ақша қаржылық шығындар болып
табылады. Яғни ұйымдар активінің көбеюі жұмсалған шығындар сомасының
көбеюіне байланысты. Сондықтан қаржылық шығындар сатып алу мақсатында
қолданылады. Шығындар термині әсіресе халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарына сай, жалпы шығындардың экономикалық маңызын ажырату
мақсатында жұмсалып кетті деген ұғымды білдіреді.
Экономикалық ресурстарды сатып алу сәті мен осы ресурстарды жұмсау
сәтінің арасындағы кезеңде есепте тұрған активтерді қаражаттар деп атаймыз.
Яғни сатылып алынған ресурстар өндірістік үрдіске жұмсалғанға дейін
қаражаттар құрамында болады. Ал өндірістік үрдіске жұмсалып кеткен
ресурстарды жұмсалған шығындар категориясына жатқызамыз.
Орыс тілінде: издержки, затраты, расходы терминдері синонимдер
түрінде танылған. Еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп тұжырымдарын, принциптері мен стандарттарын негізге алына
бастауына сай орыс тіліндегі аталмыш терминдердің экономикалық танымының
ерекшеліктері бар. Біздер осы ерекшеліктерге өз пайымдауымызша түсінік
бердік.
Ақшалай шығындар. Қажет болған жағдайда жұмсалған жалпы шығындар
құрамына есептен шығарылатын сатылып алынған тауарлар, немесе қызметтер
құнының ақшалай өлшеммен жұмсау. Ақшалай шығындар ұйымдардың ресурстарының
азайғандығын, немесе міндеттемелер сомасының көбейгендігін көрсетеді.
Ақшалай шығындар қаржылық шығындардың пайда болуымен тікелей байланысты.
Ақшалай шығындар жұмсау кезеңі осы кезеңдегі сатылып алынған, немесе
өндірілген тауарлар және қызметтер құнымен бірдей сомада болады. Яғни
ағымдағы жылдың ақшалай шығындары осы жылдағы ақшалай шығындар сомасымен
тең болады. Ағымдағы жылға дейін жұмсалған ақшалай шығындар осы жылдағы
жұмсалған шығындар болып табылады. Шаруашылық операцияларының маңызына
қарай ағымдағы жылдағы жұмсалған ақшалай шығындар алдағы жылдардың
жұмсалған шығындарына жатқызылады. Яғни ағымдағы жылдағы жұмсалған мұндай
ақшалай шығындар осы жылдың аяғында жасалған бухгалтерлік баланста активтер
түрінде көрсетіледі.
Жұмсаған шығындар. Есепті жыл ішінде түгелдей жұмсалған ресурстардың
құны.
Есепті жыл ішінде табыс келтіру мақсатында жұмсалған ресурстарды
шығындар деп атаймыз. Егер ақшалай шығындар жұмсаудағы пайда болған
қаржылық шығындар болған жағдайда, мұндай шығындар есебі активтер құрамында
жүргізіледі. Қаржылық шығындар болашақта табыс келтіру мақсатында танылса,
онда бұлар активтер сомасының көбеюін көрсетеді. Егер қаржылық шығындар
табыс келтірмейтін болса, онда мұндай шығындарды ағымдағы жұмсалған
шығындар, немесе бөлінбеген пайда есебінен жабылады.
Егер жұмсаған шығындар құны келесі жылға жатқызылса, онда осы есепті
жылдың аяғына жасалған бухгалтерлік баланста мұндай шығындарды
міндеттемелер түрінде көрсетуге болады.
Шығындар деп әдетте жұмсалынған ресуртсар мен тауарлар мен қызметтер
үшін төленуге тиісті ақша сомасы түсініледі. Ұйым қызметін басқару
мақстаныда менеджерлер үшін үшін тек шығын ғана емес, нақты объектіге
қатысты шығын мөлшері жөніндегі ақпарат қажет. Шығындар есебінің
объектілері бойынша белгілі-бір қызмет түрі анықталып, шығындар
топтастырыады және бағаланады. Калькуляциялау тұрақты түрде жүргізілуі
мүмкін, бірақ ол ұйым үшін қымбат бағалануы мүмкін, сол себепті мәліметтер
нақты бір жүйеде жинақталып, табыстар мөлшерімен салыстырылып отыруы қажет.
Шығындар есебі жүйесін қалыптастырудың тиімді жолы шешімдерді топтарға
жинақтау және оларға сәйкес келетін объектілерді анықтау болып табылады.
Бүгінгі күнгі шығындарды жіктеп сыныптау арқылы олардың негізгі екі түрін
ажыратамыз: өзгермелі және тұрақты. Олар өндірістің көлемі өзгерген
жағдайда қандай өзгеріске ұшырауы арқылы сипатталады. Өзгермелі шығындар
өндіріс көлемінің өзгерісіне тура пропорционалды өзгерсе, ал тұрақты
шығындар өзгеріссіз қалады. Айталық ұйым әрбір автоқалам өндіріс үшін 15
теңге жұмсайтын болса, онда жалпы өндірілген автоқаламдар санын осы 15
теңгеге көбейту арқылы жалпы шығындар сомасын анықтаймыз. Өнім бірлігін
өндіруге жұмсалған 15 теңге ішіне материалға кеткен, құрастырушы
бөлшектерге жұмсалған шығын, сауда агенттеріне төленген төлем және
басқалары кіреді. Тұрақты шығындардың өндіріс көлемінің өзгерісіне
тәуелділігін анықтау мақсатында, айталық ұйымның есепті жылы сақтандыру
төлемі, рента, мүлік салығы сияқты төлемдерінің жалпы мөлшері 100 000 теңге
болсын, онда өндіріс көлемінің өзгерісіне тұрақты шығындардың жалпы сомасы
тәуелсіз болады, ал өнім бірлігіне келетін тұрақты шығын өндіріс көлеміне
кері пропорционалды түрде өзгереді. Енді осы екі шығын түрлерінің өндіріс
көлеміне тәуелділігін келесі суреттер арқылы көреміз.
Мұндай шаруашылық фактілерінің мысалы ретінде несие алудағы есептелген
пайыздық төлемдерді(төленетін пайыздық шығындар) айтуға болады. Мағынасы
жағынан маңызды мысал ретінде, негізгі құралдар сатып алып, бұларды
пайдалануға байланысты қосымша жұмсалған шығындарды айтуға болады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың барлық құны бірден шығындар
құрамына жазылмайды. Негізгі құралдарды пайдалану мерзіміне қарай, бұларға
амортизациялық шығындар есептелінеді. Яғни негізгі құралдар өз үлесін пайда
келтіру мақсатында біртіндеп жұмсап, өндірілген өнімнің өзіндік құнына
кезеңдік шығындар түрінде қосып отыратындығын білген жөн.
Кезең шығындарына келесі шығын түрлерін жатқызуға болады:
1) жалпы және әкімшілік шығыстар;
2) пайыздық төлемдер;
3) тауарлық-материалдық қорларды жүзеге асыруға шығыстар.
Өнімді өндіруге кеткен шығындарға қарағанда бұл шығындар өндірістің
көлеміне байланысты емес және де жүзеге асырылған жұмыс немесе өнімнің
белгілі бір түріне байланыссыз болып келетін тұрақты шығындар ретінде
анықталған, сондықтан оларды өнімнің көлемі негізінде емес, уақыт кезеңіне
байланысты аудару қажет.
Белгілі бір кезеңде шаруашылық жүргізуші субъект ешнәрсе сатылмаған
жағдайда да кезең шығындарын көтереді. Олардың есеп және есептілікте
көрсетілу жағынан алғандағы кезең шығындарының өндірістік өзіндік құнан
айырмашылығы кезең шығындары тауарлы материалдық қор қалдығына
жатқызылмайтындығында. Нарықтық экономика жағдайында есеп және есептілікте
бұлай көретілуі байқаушылық, сәйкес келу қағидаларымен жүргізіледі.
Кезең шығындары – бұл қаржылық шаруашылық қызметінің қортындысы туралы
есеп көрсеткіштері, егер бастапқыда өндірістік шығындарының көрсеткіштері
ретінде тауарлы-материалдық қорлар қалдығының құрамына енгізіліп, баланста
шаруашылық жүргізуші субъектінің активінің бір бөлімінде көрсетілсе, осыдан
кейін ғана барып қаржылық-шаруашылық қызметінің қортындысы туралы есептің
көрсеткіші болады.
Кезең шығындары сол өндірілген кезеңде ғана есептен шығарылады және
аяқталмаған өндіріс немесе жүзеге асырылмаған өнім қалдығына келеі кезеңге
ауыстырылмайды. Бұл сұрақтар негізінде шаруашылық жүргізуші субъект бағалық
саясатында тұрақты шешімдер қабылдау үшін маңызды. Жалпы және әкімшілік
шығындар-бұл өндірісті ұйымдастыру, басқарумен байланысты шығындар. Жалпы
басшылықпен байланысты әкімшілік және жалпы шаруашылық шығындарға, типтік
шығындарға келесілерді жатқызуға болады:
Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл.
Д.Миль, Д.Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты.
Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан.
А.Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо
салыстырмалы шығындар теориясының авторы. “Шығындар” деген терминді
олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген,
немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар
көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық
төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдеді.
К.Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның
тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым
шығыны. Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске
тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне
(тұрақты және айнымалы капитал) жұмсалған шығындардың сомасы
болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан, тауардың құнын
құрайтын еңбек шығындарын-ақиқат өндіріс шығындарын-ажыратып
зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу-еңбек шығындарына және
капитал шығындарына-бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне
марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып
табылады.
ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер
(Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген
психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы
көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін
соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық теорияда шығындар
түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорнының
табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары,
өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің
өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, шығындарды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда
болады.
Шығындардың институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон болып табылады. Кларк қосымша шығындар
мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр типтерін индивидуалдық,
қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген
ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі
және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады.
Өндіріс шығындарының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын шығындар (тұрақты және айнымалы ) сомасы дейді.
Батыс елдері ғалым экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі
тұжырымдамалары аталған марксистік тұжырымдаманы жоққа шығарып, басқаша
түсіндіреді. Олар экономикалық ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен
және оларды баламалы қолдану мүмкіндігін ескереді.
“Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тартуды қажет етеді.
Сондықтан барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама өндіріс
шығындарды басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды”,-деп өздерінің
“Нарық: Макроэкономикалық модель” деген еңбегінде Долан Э.Дж. және Линдсей
Д. тұжырымдаған болатын.
Соңғы жылдарда неоинституционалисттік трансакционалдық шығындар
теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды
өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайда ұстап тұру үшін т.б.).
Трансциондық шығындар деген ұғымды американдық экономист Р.Коуз енгізді.
К.Эрроу бойынша экономикадағы трансциондық шығындар физикадағы үйкеліспен
сәйкес келеді. Неоинституционалисттер нарықтың функциясы трансциондық
шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның артықшылығына айырбас
мүшелерінің әрқайсысының ақпарат алуға жұмсалатын шығындардың барынша
төмендеу тенденциясы жатады дейді.
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілетін (сатылытын) өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі.
Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары болады.
Біріншіден, әлеуметтік–экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан
шығындарға дайын өнімнің құнына кеткен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді.
Бухгалтерлік - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған
өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып
алынған бағамен бағаланады.
Бухгалтерлік шығындардың өзіндік баптары анықталады. Олар:
1. Материалдық шығындар;
2. Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
3. Әлеуметтік қажеттілікке ақша аудару;
4. Тағы басқа шығындар (атағандарға енбей қалған).
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді.
Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық
шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірілген құнға тең болады. Бұлар
айқын (ақшалай) немесе айқын емес (имплициттік) шығындарға бөлінеді.
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша
формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы
ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге
жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б.
Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі
(сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы,
ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада
айқын емес шығындар көрсетілмейді.
Тәжірбиеде шығындарды көбінесе тұрақтыға және айнымалыға бөледі.
Тұрақты шығындар – осы мерзімде өндіріс пен өткізудің көлемі мен
құрамына байланысты емес шығындар. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар:
облигациялық заем міндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер,
сақтандыру жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта
еңбек ететін мамандарының еңбек ақысы.
Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар
деп екі топқа бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі
бір уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады.
Айнымалы шығындарға осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу
мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға,
шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім
тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал айнымалы шығындарды
кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.
Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі айнымалы шығындар
динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін:
1. Айнымалы шығындар пропорционалды болады, егер олардың
салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің
салыстырмалы өзгеруіне тең болса.
2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің
салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік айнымалы
шығындардың болғаны.
3. Шығындар прогрессивтік айнымалы болады, егер айнымалы
шығындардың өсуі, өндірістің көлемінен артық болса.
Айнымалы шығыстардың жауап ретіндегі коэффиценті өндіріс
көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан,
осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды.
шығыстардың басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды, мысалы,
кәсіпорынның әкімшілігінің және қорғаушылардың жалақысы, арендаға алынған
негізгі құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай
көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорнының тек
қызмет етушарты болып табылады.Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін
шығыстар деп атайды.
Кәсіпорынның жалпы шығындары деп - оның тұрақты және айнымалы
шығындарының сомасы түсініледі.
Жалпы шығын – бұл өнімнің бір легін (партиясын) өндірудегі шығын,
жиынтық шығын. Сан жағынан олар өндіріс факторының бағасын тауардың осы
мөлшерін өндіру үшін қажет ететін өндірістің осы факторының бірліктер
санына көбейткенге тең болады.
Кәсіпкер үшін өнімнің бірлігін шығару үшін жұмсалған шығындар, яғни
орташа шығындар туралы ақпарат, өте маңызды. Орташа шығындар- бұл
шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар.Өндірушіге жалпы
шығындар мөлшерін емес, орташа шығындар мөлшерін білген жөн, жалпы шығындар
өсуінің тасасында орташа шығындардың төмендеуі мүмкін.
Мөлшерлі (шекті) шығындар тұжырымдамасы шығындарды анықтауға мүмкіндік
тудырып, оның мөлшерін толық бақылайтындықтан да фирма үшін стратегиялық
маңызды болып саналады.
1 кесте
Шығындар жіктелімі*
Негізгі мақсаты, бағыты Шығындардың жіктелуі
Өнімнің өзіндік құнын анықтауда, Кіретін және болған шығындар;
қорларды бағалау және пайданы анықтауТікелей және жанама шығындар
бағытында Негізгі және үстеме;
Өзіндік құнға енетін шығындар және
мерзім шығындары;
Бір элементті және күрделі шығындар;
Ағымдағы және бір ретті
Шешімдер қабылдау мен жоспарлау үшін Тұрақты және айнымалы;
Бағалауға қабылданатын және
қабылданбайтын;
Қайтарымсыз;
Енгізілген (жоғалтылған пайда)
Шекті (предельные) және өсім
шығындары (инкоментные)
Жоспарланатын және жоспарланбайтын
Релеванттық және иррелеванттық;
Реттеу және бақылау Реттелетін
реттелмейтін
*Дерек көзі: Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:Оқу
құралы-алматы:Экономика, 2003.-252 б. (89 бет)
2 кесте
Шығындар бөлімшелері*
Классификациялау белгілері Шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның баптары Калкуляцияның өзіндік құнның баптары
Технологиялық процесс
Құрамы бойынша Негізгі және үстеме шығындар
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу Бір элементтік, кешендік, жанама
тәсілі Тікелей және жанама
Өндіріс процесіндегі ролі Өндірістік , өндірістен тыс
Шығын жасаудың мақсатқа сай Өнімділік және өнімділік емес
келетіндігі Жоспарланған, жоспарланбаған
Жоспарға енгізу мүмкіншілігі Тұрақты және айнымалы
Өндіріс көлеміне қатысты Ағымды және біржолғылық
Пайда болуының кезектілігі Аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын
Дайын өнімге қатынасы өнім шығындары
*Дерек көзі: Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын
экономикасы:Оқу құралы-Aлматы:Экономика, 2003.-252 б. (93 бет)
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға қосылмайтын
шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және әкімшілік шығындарды
жатқызуға болады.
9 сурет. Шығындарды бөлу
Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты
шығындар келесі екі топқа тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар нақты шығарылған өнімнің түріне байланысты. Ол
өнімнің өзіндік құнына тікелей апарылады. Бұл шығындарды өнім өндіруге
қаншалықты қажеттігін және оның құрамын алдын-ала толық анықтауға мүмкіндік
болады. Тікелей шығындарға жататындар: шикізат шығындары, өндірістік
жұмысшылардың жалақысы мен материалдар, яғни бұлар бастапқы шығындар болып
табылады.
Жанама шығындар жалпы өнеркәсіптегі бірнеше өнім түрлеріне қатысты
шығындар. Бұл шығындарға әдеттегідей өндірістік үстеме шығындар жатады,
яғни ол шығындарды бір өнім түріне тікелей апаруға келмейтін, сондықтан бұл
шығындардың жалпы қосындысын белгілі бір арнайы қойылымдар арқылы
шығарылған өнімнің өзіндік құнына қосады.
Өндірістік шығындар (негізгі еңбек, негізгі материалдар және
өндірістік үстеме шығындар) өндірістік өнімнің есебі және сатылған өнімнің
өзіндік құнының есебі ретінде көрініс табады. Бұл есептер жекелеп немесе
өндірілген және сатылған өнімнің өзіндік құны есебі болуы мүмкін.
Өндірілген өнімнің өзіндік құны өндірістік мерзімдегі дайын өнім
өндіруге қатысты өндірістік шығындарды есепке алады. Өндірістік шығындардың
өндірілген өнімнің өзіндік құнына енуі мерзім аралығында аяқталмаған
өндіріске байланысты ұлғаюы немесе кемуі мүмкін.
Сатылған өнімнің өзіндік құны табысқа байланысты көрініс табатын.
Өндірілген өнімнің өзіндік құнына енуіне байланысты сатылған өнімнің
өзіндік құны дайын өнімнің қалдығының нақты өзгеруіне қатысты ұлғаюы немесе
кемуі мүмкін.
Айнымалы шығындар – дегеніміз шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен
бірге өзгеретін өндірістік шығындарды айтамыз. Айнымалы шығындарға:
шикізатқа кеткен шығындар, жұмысшылардың жалақысы, салықтар, энергия мен
отын ресурстарына, транспорттық қызметтерді төлеуге кететін шығындар және
т.б. жатқызамыз. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты шығыдар өтелуі қажет.
Ал айнымалы шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап,
басқара алады.
Тұрақты шығындарға – қысқа мерзім кезеңінде өнім шығару көлемінің
өзгеруіне байланысты өзгермейтін шығындарды айтамыз. Оларға мыналар жатады:
амортизациялық төлемдер, аренда төлемі, тұрақты салынатын салықтар,
сақтандыру төлемдері, дербес басқарудың жалақысы, ренталық төлемдер,
еңбекақы және т.б. Тұрақты шығындарды бастапқы және қалдық шығындар деп
екіге бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір
уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттық шығындарға өндіріс пен өткізудің
қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі
жатады.
3 кесте
Шығындардың салыстырмалы көрсетілуі*
Шығындар Жалпы шығындар Бір бірлікке шығын
Айнымалы шығындар Өндіріс көлемінің Айнымалы шығындар бір
өзгерісіне байланысты бірлік өнімге өзгеріссіз
айнымалы шығындардың болып келеді.
жалпы сомасы не азаяды
немесе көбейеді.
Байланыс тікелей
пропорциорналды болады.
Тұрақты шығындар Тұрақты шығын көлемі Тұрақты шығындар өнімнің
өндірістің жалпы бір бірлігіне егер өнім
көлеміне байланыссыз, көлемі өссе онда азаяды,
тұрақты болып келеді. ал өнім бірліктерінің
саны кемісе, шығындар
өседі.
*Дерек көзі: Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
Жартылай тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты болады, бірақ
оған тікелей пропорционалды емес:
- олар сатылы түрде өседі, белгілі бір деңгейге дейін тұрақты
болып келіп, одан кейін айнымалы шығынға өзгереді;
- оларды қасиетіне қарай не тұрақты, не айнымалы шығындарға
жатқызады.
Өндіріс шығындарының экономикалық негізделген жіктелімі өндірістік
қызмет есебін ұйымдастыру негізі болып табылады.
Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың
нормативтік құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс
шығындарын келесі топтастыру белгіленген:
- құрамы бойынша бір элементтік және жиынтық;
- түрлері бойынша шығын элементтері мен калькуляция баптары;
- мақсаты бойынша негізгі және үстеме;
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша –тұрақты және айнымалы ;
- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша – тікелей
және жанама;
- шығындар сипаты бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
- жоспармен қамту дәрежесі бойынша-жоспарланатын және
жоспарланбайтын.
Экономикасы дамыған елдерде өндірістік есеп және оны ұйымдастыру
практикасында, мақсаттық ұстанымына, шығындарды есепке алу бағытына
байланысты әртүрлі нұсқасы қарастырылады. Шығындарды есепке алу бағытында
өндірістік шығындарды оқшауланған нысаналы есепке алу қажетті қызмет саласы
түсіндіріледі. Ішкі ақпараттың тұтынушылары белгіленген мәселе бойынша
қажетті ақпаратты қамтамасыз етуге қажетті есептің бағытын анықтайды.
Есепті қарастырылған жіктеуге сәйкес есеп жүргізу-өндіріс шығындарының
отандық есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік есептің
жоспарлаудағы; мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы өндірісті
басқару жүйесіндегі рөлін күшейтеді.
Баптар бойынша шығындарды топтастырудың қорытындысы Негізгі өндіріс
шотында көрсетіледі, бірақ бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын өнімнің
(жұмыстар мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы, ол қабылдаған шешімдер
тиімділігі қабылданған шешімдерді шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы
қорытынды жасай алмайды. Мәселенің шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың
қабылданған түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
шығындар жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың
негізгі принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау
әдісі болып табылады.
Материалдық шығындар өндіріске кететін ең күрделі элемент болып
табылады, оның өндірістегі шамасы 60-90%- ды құрайды , тек салалық
өндіріске ғана оның шамасы аз болып келеді. Материалдық шығындар құрамы
бір текті болып келмейді, оның құрамы шикізаттар мен материалға кеткен
шығындардан тұрады. Соған қатысты шикізаттар мен материалдардың құрамына
коммисиондық сыйақылар , брокерлік және тағы басқа делдалдық қызметтерді
төлеуге кететін төлемдер кіреді. Өнімді өндіру кезінде сатып алынған
шикізаттар мен материалдардың құны өнімнің өзіндік құнына қосылған құнға
төленетін салықсыз кіреді.
Материалдық шығындарға мыналар жатады:
1) басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан сатып алынатын, өндіріліп
жатқан өнімнің құрамына кіретін және сол өнімнің ең негізгі
компаненті болып табылатын материалдар мен шикізаттар;
2) өнімге қалыпты техникалық процесті қамтамасыз ететін және өнімнің
орамына немесе басқа да өндірістік және шаруашылық қажеттіліктерге
қолданылатын материалдар;
3) басқа кәсіпорындармен немесе ұйымдармен жасалатын және де осы
өнімді өндіруші кәсіпорындардың негізгі қызмет түрі болып
табылмайтын өндірістік сипатпен жұмыстар немесе қызмет көрсету;
4) Басқа кәсіпорындардан алынған өндіріске қолданылатын жанар – жанармай
шығындары, өндірістік орындардың жылулығын қамтамасыз ету үшін
кететін шикізаттар , өндірісті транспортпен қамтамасыз ету үшін
кететін шығындар ;
5) кәсіпорынның технологиялық және басқа да өндірістік қолданылатын
басқа кәсіпорындардан алынған энергияның барлық түрі ;
6) осы кәсіпорында әлі қайта өндіруі тиіс болатын жартылай фабрикаттар
және тағы басқа.
Материалдық шығындарға бақылау жасау және олардың есебін жүргізуді
жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнына кейбір кәсіпорындардың материалдық
шығындарының көлемі 90%-ға дейін жетеді. Сондықтан осы материалдық
шығындарға бақылау жасау және олардың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз
ету кәсіпорынның рентабельділігіне және де оның қаржылық тұрақты
болуының ең маңызды аспектісі болып табылады. Қолданылатын материалдардың
тиімділігін көтеру мақсатында өндіріске ресурстарды сақтайтын , аз
қалдықты және қалдықсыз технологияларды енгізу елеулі әсер етеді. Соған
қатысты материалдардың тиімділігін арттыруда өзіндік және ұжымдық
жауаптылықты арттыру, жұмыстың материалдық қызығушылығын арттыру
бастықтар мен құрлысдық бөлімшелердің басшыларын ресурсты рационалды
түрде қолданылуын арттыру жұмыстары да елеулі рол атқарады.
Материалдарды рационалды қолдануының бір шарты ол – материалдық шығындарды
нормалау. Материалдық ресурстар нормасы – ол өнімнің бір данасын жасауға
немесе техникалық операциялардың жасалуына белгіленген сапада
материалдардың , шикізаттардың және тағы басқа максималды түрде
қолданылатын саны , мөлшері.
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады.
Құрылыс саласында өндіріс шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің
мәні жағынан ол кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені
болып жатқан өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды
элементі болып табылады. Әдетте, топтау қағидаларына калькуляция баптарының
номенклатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу үшін оның
ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет. Құрылыс саласында шығындарды
өндірістік үрдістің барлық жағын қамти отырып, яғни оның ерекшеліктеріне
қарай белгілі бір топқа жатқыза отырып орындау қажет.
Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындар былай
топталады:
- негізгі – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты
(шикізатты, технологиялық қажеттіліктерге кеткен материалдық шығындар,
негізгі өндірістік жұмысшыларға еңбекақы төлеу, машиналар мен құрал
жабдықтарды ұстау мен пайдалануға кеткен шығындар т.б.);
- үстеме шығындар (өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады)
Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі мен
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте,
біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей
белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің
арасында таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
- тікелей – өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей кіреді;
- жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей емес, жанама
түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен
(ставка, пайыз, коэффициенттер) арқылы жанама жолмен қосылады;
- кірістік шығындар – қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте
табыс әкелуі ықтимал.
- өткен шығындар, олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар.
Тәжірибеде шығындар келесідей топтастырылады:
1) құрамы бойынша;
2) түрлері бойынша;
3) өндіріс процесіндегі экономикалық ролі бойынша;
4) өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша;
5) өндіріс көлемі бойынша;
6) шығындардың тиімділігі бойынша.
Құрамы бойынша бірэлементті және кешенді шығындар деп жіктеледі.
Бірэлементті шығындар – бір элементтен тұратын шығындар (еңбекақы,
материалдар, ақша аударулар).
Кешенді шығындар – бірнеше элементтен тұратын шығындар (барлық элементтер
кіретін цехтық шығындар.
Шығындардың түрлері бойынша шығындар екі топқа топтастырылады - шығындар
элементі бойынша және калькуляция баптары бойынша.
Шығындардың экономикалық мазмұнына сәйкес құрылыс кәсіпорынының
өндірістік және коммерциялық қызметтерде орын алатын шығындар келесі
элементтері бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
- әлеуметтік қажеттіліктерге ақша аударулар;
- құрал-жабдықтардың тозуы (амортизация);
- басқа да шығындар;
Сонымен, пайда болу орны бойынша жіктелетін шығындар жиынтығы нақты
өндіріс көлемінің шығындар сметасын құруға, құрылыс кәсіпорынының
қызметінің сапалық көрсеткіштерін анықтауға, сондай-ақ өнімнің (жұмыстың,
көрсетілген қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеуге мүмкіндік
береді.
Мердігерлік құрылыс кәсіпорынының шығындары келесі баптары бойынша
топтастырылады:
-материалдар;
-жұмысшының еңбегін өтеуге кеткен шығындар;
-құрылыс машиналары мен тетіктерін ұстау мен пайдалану бойынша шығындар;
-үстеме шығындар;
-өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы.
Өндірістің процесіндегі экономикалық ролі бойынша шығындар негізгі және
қосымша деп екіге бөлінеді:
Негізгі шығындар – өндірістің технологиялық процесімен негізгі тікелей
байланыс шығындар (шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар).
Қосымша шығындар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге оны
басқарумен байланысты пайда болатын шығындар. Үстеме шығындар өз кезегінде
өндірістік және өндірістік емес, тұрақты және айнымалы шығындар деп
бөлінеді.
Өндірістік үстеме шығындарға: өндірістік құрылыс жайлар мен құрылыс-
жабдықтарды, ағымдағы күтумен жөндеумен байланысты шығындар, қосалқы
материалды қалпына келтіру бойынша шығындар, жұмысшылардың әлеуметтік
салықтық аударымдары бар еңбекақы шығындары, құрылыс кәсіпорынының
өндірістік бөлімшелерін жылумен, жарықпен қамтамасыз етумен байланысты
шығындаржәне ақау жатады.
Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша тікелей және жанама деп
бөлінеді.
Тікелей шығындар – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, материалдар,
аударымдар).
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
және жанама түрде бөлінеді.
Құрылыс кәсіпорынындағы бекітілген әдіснама негізінде анықталып, белгілі
бір мөлшерде өнімнің өзіндік құнына жатқызылады.
Өндіріс көлеміне байланысты айнымалы (айнымалы ) және тұрақты деп
бөлінеді.
Айнымалы шығындар – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорционалды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, және т. б). Әдетте айнымалы шығындарға шикізаттар
мен негізгі материалдардың шығындарын, негізгі өндірістік жұмысшылардың
еңбекақысын, айнымалы өндірістік шығындарды жатқызуға болады. Айнымалы
шығындарға осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы
көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға ,
қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де
тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал айнымалы шығындарды кәсіпкер өндіріс
мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.
Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі айнымалы шығындар
динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкін:
- айнымалы шығындар пропорционалды болады, егер олардың
салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы
өзгеруіне тең болса.
- егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің
салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік айнымалы
шығындардың болғаны.
- шығындар прогрессивтік айнымалы болады, егер айнымалы
шығындардың өсуі, өндірістің көлемінен артық болса.
Айнымалы шығыстардың жауап ретіндегі коэффиценті өндіріс
көлемін өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан,
осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығыстар деп атайды.
шығыстардың басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды, мысалы,
кәсіпорынның әкімшілігінің және қорғаушылардың жалақысы, арендаға алынған
негізгі құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай
көлемде жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, олар кәсіпорнының тек
қызмет етушарты болып табылады.Бұларды шешім қабылдауды белгілемейтін
шығыстар деп атайды.
Тұрақты шығындар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес
шығындар (жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, амортизация).
Тұрақты шығындар- осы мерзімде өндіріс пен өткізудің көлемі мен құрамына
байланысты емес шығындар. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялық
заем міндеттемелеріне сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, сақтандыру
жарналары, фирманың жоғары дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек
ететін мамандарының еңбек ақысы.
Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық) және қалдық (қалған) шығындар деп
екі топқа бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір
уақытқа толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады.
Осыған байланысты өнімнің өзіндік құнының үш түрі бар:
толық өндірістік өзіндік құн – баға белгілеу мен жедел шешімдерді
қабылдағанда қолданылады.
тікелей (жартылай) өндірістік өзіндік құн – белгілі бір жағдайда бағалық
саясатты жүргізгенде және жедел шешімдерді қабылдағанда қолданылады.
жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік құн – жауапкершілік атқарушылар
қызметін жоспарлау мен бақылау жүргізгенде қолданылады.
Құрылыс өнімдерінің толық өзіндік құнына өндіріске кеткен барлық
ресурстар кіреді. Ол есеп объектісіне келетін тікелей шығындардың сомасы
мен объектіге қатысты жанама шығындар сомасынан құралады.
Құрылыс өнімдерінің тікелей (жартылай) өндірістік өзіндік құнын
анықтағанда тікелей шығындар негізге алынады. Бұл шығындарды бағалау әдісін
қолданғанда, тікелей шығындар дайын өнімдердің өзіндік құнына кіреді, ал
жанама шығындар толық ағымдағы жылдың жалпы қаржылық нәтижелеріне
апарылады. Осылайша, тұрақты шығындар аяқталмаған өндірісті бағалауға
кірмейді.
Құрылыс кәсіпорындарының барлық жауапкершілік орталықтары бойынша өзіндік
құн жауапкершілік атқарушылар қызметін жоспарлау мен бақылау жүргізгенде
қолданылады. Негізгі есептің бірлігі мен шығындарды бағалау объектісі
ретінде жауапкершілік орталық болып табылады.
Коммерциялық ұйымдардағы шығындарға тауардың өндірушілерден тұтынушыларға
жеткенге дейінгі қозғалысымен байланысты шығындар жатады.
Оларға сатып алу шығындары, тасымалдау шығындары, орауға, сақтауға және
де тауарды жузеге асыруға кеткен, сонымен қатар ғимарат пен мүлікке кеткен
шығындар, негізгі құралдарды жалдауға, несиеге төленетін пайыздарға,
мүліктерді сақтандыруға шығындар, жарнамамен байланысты шығындар жатады.
Коммерциялық ұйымдардағы шығындар өндірістік қызметтің талдамалы
шығындар есебінде жеке үш бөлімге бөлінеді: сатып алу шығындары, басқаруға
кеткен шығындар және сатуға, жүзеге асыруға кеткен шығындар.
1.2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің нормативтік –құқықтық
базасы
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады. AEM SERVICES жауапкершілігі шектелген серіктестіктің есеп
саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтер ретіндегі есебін
ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік
түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша
кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді делінген.
Басқа шығындар құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді-
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен анықталған.
Сондай-ақ қаржы-өткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz