Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі мен аудиті

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Экономика және бизнес факультеті

Есеп және аудит кафедрасы

Диплом жұмысы

Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі мен аудиті

Орындаған

4 курс студенті Калиева Т. С.

Ғылыми жетекші,

э. ғ. к., доцент Шаяхметова К. О.

Норма бақылаушы Калимбетова Р. Б.

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі,

э. ғ. к., доцент Шаяхметова К. О.

Алматы, 2009

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 6

1. 1 Шығындардың экономикалық мәні мен түсінігі 6

1. 2 Шығындардың жіктелінуі мен шығындар есебінің

нормативтік-құқықтық реттелуі 20

2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ

МЕН АУДИТІ 30

2. 1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебі 30

2. 2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындардың құрамы мен

құрылымын талдау 33

2. 3 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебінің аудиті 40

3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ

МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 48

3. 1 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар есебін жетілдіру 48

3. 2 Коммерциялық ұйымдардағы шығындар аудитін жетілдіру 51

ҚОРЫТЫНДЫ 54

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56

ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден -бір жүйе. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.

Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.

Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.

Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға бағытталған индустриалдық - инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.

Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.

Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.

Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:

бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта даярлау;
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық процесіне қатысу.

Бухгалтерлік есепке алудағы өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың беделін түсіруге, сондай-ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты, бірақ, кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр. Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды.

Қызметі қоғамдық мүддені білдіретін ұйымдар көпшілік мүдделі ұйымдар болып табылады, оларға мыналар жатады:

қаржылық ұйымдар;
акционерлік қоғамдар (коммерциялық еместерді қоспағанда) ;
жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (жалпы таралған пайдалы қазбаларды өндіретін ұйымдардан басқа) ;
жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар ұйымдар (жедел басқару құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда) .

Мемлекет басы мен ҚР Үкіметі қойған шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі тапсырмаға сәйкес патент немесе біржолғы талон бойынша жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлерді міндетті түрде бухгалтерлік есепке алуды жүргізуден толығымен босату және қалған кәсіпкерлік субъектілерінің бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасаудың түрлі тәртібін қолдануы мақсатында санаттар бойынша бөлуді белгілеу қажет.

Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық есеп беруді жасауды жүзеге асыру үшін былайша бөлу ұйғарылады:

шаруашылық қожалығын, ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер мен оңайлатылған декларацияның негізінде жұмыс істейтін ұйымдарды қоса алғанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу барынша оңайлатылған тиісті қаржылық есеп беру стандарты әзірленетін болады;
бірінші тармақта көрсетілгенді қоспағанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері, орта кәсіпкерлік және алдағы санатқа кірмеген коммерциялық емес ұйымдар үшін, сондай-ақ орта кәсіпкерлік субъектілері (көпшілік компанияларды қоспағанда) және жедел басқару құқығында негізделген мемлекеттік кәсіпорындар үшін ХҚЕС негізінде әзірленген оңайлатылған ұлттық қаржылық есеп беру стандартын қолдануға болады.

Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері байланыс элементі ретінде көрініс тапты.

Нарықтық қатынастар жағдайында әрбір шаруашылық субъектінің яғни ұйымның негізгі мақсаты - пайда табу болып келеді. Сонымен бүкіл дүние жүзінде әрбір ұйымның қызметінің негізгі көрсеткіші- табыс болып есептеледі. Сәйкесінше ұйымның осы көрсеткіш негізінде өндіріс көлемін ұлғайту немесе азайту жөніндегі, осы өнімнің не қызметтің халыққа керектігі жөніндегі шешім қабылданады.

Табысқа сонымен қатар ұйымның әдеттегі дайын өнімдерді сатудан түсетін (тауар, қызмет көрсетуден) пайда кіреді. Дайын өнімдерді сатудан түсетін табыс дегеніміз ( тауар, жұмыс, қызмет көрсету) - акционерлердің үлесі есебінен капиталдың өсуін яғни ұйымның жұмыс істеп тұрған кездегі экономикалық тиімділіктен түскен пайда.

Табыс бухгалтерлік есептілікте мойындалып, қаржылық есептілікте есептеу қағидасына сүйеніп көрсетіледі. Басқа да табысқа басқа баптар бейнелейтін ұйымның жұмыс істеу кезіндегі табыстың анықтамасына сай пайда кіреді.

Орындалып отырған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты қаралып отырған ұйымның кезең шығындары есебінің теориялық және практикалық сұрақтарымен танысып, ұйымның таза табысының қалыптасуына кезең шығындарының әсерін анықтау болып табылады.

Табыс жалпы түрде шаруашылық қызметінің нәтижесінің жүзеге асқан және тірі еңбектің шығындарының өнімділігін білдіреді. Мақсатқа қол жеткізу келесі міндеттердің шешілуімен тығыз байланысты:

шағын кәсіпорында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жүргізудің және шығындар есебін ұйымдастырудың нормативтік құқықтық негізлерімен танысу;
шығындардың жалпы жіктелуін қарастыру;
ұйымдағы шығындар түрлерінің есепке алынуын қарастыру, олардың ұйымның қаржылық нәтижесінің қалыптасуындағы үлесін анықтау;
ұйымның шығындарының құрамын талдау және шығындарды азайту көздерін анықтау.

Осы диплом жұмысын жазу мақсатында жауапкершілігі шектелген серіктестік «Полиграфкомбинаттың» нақты мәліметтері мен отандық Дюсембаев К. Ш., Ержанов М. С., Тайгашинова К. Т., Назарова В. Л., Баймуханова С. Б. және шетелдік Палий В. Ф., Шеремет А. Д., Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. сынды оқымысты экономист ғалымдардың монографиялары, оқулықтары, оқу құралдары және мерзімді басылым материалдары қолданылды.

Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы болып табылатын «AEM SERVICES» жауапкершіліг шектелген серіктестіктің (ЖШС) нақты мәліметтері қолданылды.

Дипломдық жұмысым құрылысына қарай кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымша беттерден құралады. Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 57 беттен тұрады, онда 9 кестелік мәліметтер, 1 сурет келтірілген және диплом жұмысына қосымша беттер тіркелген.

1 ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Шығындар экономикалық мәні мен түсінігі

Шығындар. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары жағдайында бұл терминнің үш түрлі түсінігі бар: ақша жұмсау шығындары, құндылықтар жұмсау шығындары, жұмсалған шығындар.

Нақтылы ақша жұмсау арқылы жұмсау мен пайдалану мақсатына қарай сатылып алынған ресурстарға жұмсалған ақшаларды ақша жұмсалған шығындар деп атайды. Ұйымдар тауарлар сатып алуға, көрсетілген қызметтер мен орындалған жұмыстар үшін ақша төлеген жағдайда, онда мұндай ақша қаржылық шығындар болып табылады. Яғни ұйымдар активінің көбеюі жұмсалған шығындар сомасының көбеюіне байланысты. Сондықтан қаржылық шығындар сатып алу мақсатында қолданылады. «Шығындар» термині әсіресе халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сай, жалпы шығындардың экономикалық маңызын ажырату мақсатында жұмсалып кетті деген ұғымды білдіреді.

Экономикалық ресурстарды сатып алу сәті мен осы ресурстарды жұмсау сәтінің арасындағы кезеңде есепте тұрған активтерді қаражаттар деп атаймыз. Яғни сатылып алынған ресурстар өндірістік үрдіске жұмсалғанға дейін қаражаттар құрамында болады. Ал өндірістік үрдіске жұмсалып кеткен ресурстарды «жұмсалған шығындар» категориясына жатқызамыз.

Орыс тілінде: «издержки», «затраты», «расходы» терминдері синонимдер түрінде танылған. Еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп тұжырымдарын, принциптері мен стандарттарын негізге алына бастауына сай орыс тіліндегі аталмыш терминдердің экономикалық танымының ерекшеліктері бар. Біздер осы ерекшеліктерге өз пайымдауымызша түсінік бердік.

Ақшалай шығындар. Қажет болған жағдайда жұмсалған жалпы шығындар құрамына есептен шығарылатын сатылып алынған тауарлар, немесе қызметтер құнының ақшалай өлшеммен жұмсау. Ақшалай шығындар ұйымдардың ресурстарының азайғандығын, немесе міндеттемелер сомасының көбейгендігін көрсетеді. Ақшалай шығындар қаржылық шығындардың пайда болуымен тікелей байланысты. Ақшалай шығындар жұмсау кезеңі осы кезеңдегі сатылып алынған, немесе өндірілген тауарлар және қызметтер құнымен бірдей сомада болады. Яғни ағымдағы жылдың ақшалай шығындары осы жылдағы ақшалай шығындар сомасымен тең болады. Ағымдағы жылға дейін жұмсалған ақшалай шығындар осы жылдағы жұмсалған шығындар болып табылады. Шаруашылық операцияларының маңызына қарай ағымдағы жылдағы жұмсалған ақшалай шығындар алдағы жылдардың жұмсалған шығындарына жатқызылады. Яғни ағымдағы жылдағы жұмсалған мұндай ақшалай шығындар осы жылдың аяғында жасалған бухгалтерлік баланста активтер түрінде көрсетіледі.

Жұмсаған шығындар. Есепті жыл ішінде түгелдей жұмсалған ресурстардың құны.

Есепті жыл ішінде табыс келтіру мақсатында жұмсалған ресурстарды шығындар деп атаймыз. Егер ақшалай шығындар жұмсаудағы пайда болған қаржылық шығындар болған жағдайда, мұндай шығындар есебі активтер құрамында жүргізіледі. Қаржылық шығындар болашақта табыс келтіру мақсатында танылса, онда бұлар активтер сомасының көбеюін көрсетеді. Егер қаржылық шығындар табыс келтірмейтін болса, онда мұндай шығындарды ағымдағы жұмсалған шығындар, немесе бөлінбеген пайда есебінен жабылады.

Егер жұмсаған шығындар құны келесі жылға жатқызылса, онда осы есепті жылдың аяғына жасалған бухгалтерлік баланста мұндай шығындарды міндеттемелер түрінде көрсетуге болады.

Шығындар деп әдетте жұмсалынған ресуртсар мен тауарлар мен қызметтер үшін төленуге тиісті ақша сомасы түсініледі. Ұйым қызметін басқару мақстаныда менеджерлер үшін үшін тек шығын ғана емес, нақты объектіге қатысты шығын мөлшері жөніндегі ақпарат қажет. Шығындар есебінің объектілері бойынша белгілі-бір қызмет түрі анықталып, шығындар топтастырыады және бағаланады. Калькуляциялау тұрақты түрде жүргізілуі мүмкін, бірақ ол ұйым үшін қымбат бағалануы мүмкін, сол себепті мәліметтер нақты бір жүйеде жинақталып, табыстар мөлшерімен салыстырылып отыруы қажет. Шығындар есебі жүйесін қалыптастырудың тиімді жолы шешімдерді топтарға жинақтау және оларға сәйкес келетін объектілерді анықтау болып табылады. Бүгінгі күнгі шығындарды жіктеп сыныптау арқылы олардың негізгі екі түрін ажыратамыз: өзгермелі және тұрақты. Олар өндірістің көлемі өзгерген жағдайда қандай өзгеріске ұшырауы арқылы сипатталады. Өзгермелі шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне тура пропорционалды өзгерсе, ал тұрақты шығындар өзгеріссіз қалады. Айталық ұйым әрбір автоқалам өндіріс үшін 15 теңге жұмсайтын болса, онда жалпы өндірілген автоқаламдар санын осы 15 теңгеге көбейту арқылы жалпы шығындар сомасын анықтаймыз. Өнім бірлігін өндіруге жұмсалған 15 теңге ішіне материалға кеткен, құрастырушы бөлшектерге жұмсалған шығын, сауда агенттеріне төленген төлем және басқалары кіреді. Тұрақты шығындардың өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелділігін анықтау мақсатында, айталық ұйымның есепті жылы сақтандыру төлемі, рента, мүлік салығы сияқты төлемдерінің жалпы мөлшері 100 000 теңге болсын, онда өндіріс көлемінің өзгерісіне тұрақты шығындардың жалпы сомасы тәуелсіз болады, ал өнім бірлігіне келетін тұрақты шығын өндіріс көлеміне кері пропорционалды түрде өзгереді. Енді осы екі шығын түрлерінің өндіріс көлеміне тәуелділігін келесі суреттер арқылы көреміз.

Мұндай шаруашылық фактілерінің мысалы ретінде несие алудағы есептелген пайыздық төлемдерді(төленетін пайыздық шығындар) айтуға болады. Мағынасы жағынан маңызды мысал ретінде, негізгі құралдар сатып алып, бұларды пайдалануға байланысты қосымша жұмсалған шығындарды айтуға болады. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың барлық құны бірден шығындар құрамына жазылмайды. Негізгі құралдарды пайдалану мерзіміне қарай, бұларға амортизациялық шығындар есептелінеді. Яғни негізгі құралдар өз үлесін пайда келтіру мақсатында біртіндеп жұмсап, өндірілген өнімнің өзіндік құнына кезеңдік шығындар түрінде қосып отыратындығын білген жөн.

Кезең шығындарына келесі шығын түрлерін жатқызуға болады:

жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыздық төлемдер;
тауарлық-материалдық қорларды жүзеге асыруға шығыстар.

Өнімді өндіруге кеткен шығындарға қарағанда бұл шығындар өндірістің көлеміне байланысты емес және де жүзеге асырылған жұмыс немесе өнімнің белгілі бір түріне байланыссыз болып келетін тұрақты шығындар ретінде анықталған, сондықтан оларды өнімнің көлемі негізінде емес, уақыт кезеңіне байланысты аудару қажет.

Белгілі бір кезеңде шаруашылық жүргізуші субъект ешнәрсе сатылмаған жағдайда да кезең шығындарын көтереді. Олардың есеп және есептілікте көрсетілу жағынан алғандағы кезең шығындарының өндірістік өзіндік құнан айырмашылығы кезең шығындары тауарлы материалдық қор қалдығына жатқызылмайтындығында. Нарықтық экономика жағдайында есеп және есептілікте бұлай көретілуі байқаушылық, сәйкес келу қағидаларымен жүргізіледі.

Кезең шығындары - бұл қаржылық шаруашылық қызметінің қортындысы туралы есеп көрсеткіштері, егер бастапқыда өндірістік шығындарының көрсеткіштері ретінде тауарлы-материалдық қорлар қалдығының құрамына енгізіліп, баланста шаруашылық жүргізуші субъектінің активінің бір бөлімінде көрсетілсе, осыдан кейін ғана барып қаржылық-шаруашылық қызметінің қортындысы туралы есептің көрсеткіші болады.

Кезең шығындары сол өндірілген кезеңде ғана есептен шығарылады және аяқталмаған өндіріс немесе жүзеге асырылмаған өнім қалдығына келеі кезеңге ауыстырылмайды. Бұл сұрақтар негізінде шаруашылық жүргізуші субъект бағалық саясатында тұрақты шешімдер қабылдау үшін маңызды. Жалпы және әкімшілік шығындар-бұл өндірісті ұйымдастыру, басқарумен байланысты шығындар. Жалпы басшылықпен байланысты әкімшілік және жалпы шаруашылық шығындарға, типтік шығындарға келесілерді жатқызуға болады:

Шығындар - қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.

Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К. Маркс, А. Маршалл. Д. Миль, Д. Робинсон) шығындарды зерттеуге қомақты үлес қосты.

Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А. Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д. Рикардо салыстырмалы шығындар теориясының авторы. “Шығындар” деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдеді.

К. Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым шығыны. Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне (тұрақты және айнымалы капитал) жұмсалған шығындардың сомасы болады. К. Маркс ерекше капиталистік шығындардан, тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын-ақиқат өндіріс шығындарын-ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу-еңбек шығындарына және капитал шығындарына-бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып табылады.

ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер (Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорнының табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.

Австриялық теоретик Ф. Визер балама мүмкіндіктер шығындарының субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары, өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен байланысты, шығындарды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда болады.

Шығындардың институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері Дж. К. Кларк және Джон А. Гобсон болып табылады. Кларк қосымша шығындар мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады.

Өндіріс шығындарының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс факторларына жұмсалатын шығындар (тұрақты және айнымалы ) сомасы дейді. Батыс елдері ғалым экономистерінің жасаған өндіріс шығындарының қазіргі тұжырымдамалары аталған марксистік тұжырымдаманы жоққа шығарып, басқаша түсіндіреді. Олар экономикалық ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен және оларды баламалы қолдану мүмкіндігін ескереді.

“Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тартуды қажет етеді. Сондықтан барлық шығындар балама шығындарды құрайды. Балама өндіріс шығындарды басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды”, -деп өздерінің “Нарық: Макроэкономикалық модель” деген еңбегінде Долан Э. Дж. және Линдсей Д. тұжырымдаған болатын.

Соңғы жылдарда трансакционалдық шығындар теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады - тауарды өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайда ұстап тұру үшін т. б. ) . Трансциондық шығындар деген ұғымды американдық экономист Р. Коуз енгізді. К. Эрроу бойынша экономикадағы трансциондық шығындар физикадағы үйкеліспен сәйкес келеді. нарықтың функциясы трансциондық шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның артықшылығына айырбас мүшелерінің әрқайсысының ақпарат алуға жұмсалатын шығындардың барынша төмендеу тенденциясы жатады дейді.

Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта құн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілетін (сатылытын) өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары болады.

Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан шығындарға дайын өнімнің құнына кеткен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады.

Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.

Бухгалтерлік - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.