Жануарлар құқығы
1. Жануарлар құқығы
2. Қорытынды
3. Әдебиеттер
2. Қорытынды
3. Әдебиеттер
Фауналы табиғат объектісі еліміздің табиғи байлықтарының маңызды бір бөлігі болып табылады. Фауналы табиғат объектісі жалпы мағынасында жануарлар дүниесін таныта отырып, олар қоғамда экологиялық, экономикалық, әлеуметтік және көптеген қажетті мүдделіліктердің орнын толтырады.
Жан-жануарлар дүниесі - қоршаған ортаның негізгі құрамды бөліктерінің бірі, Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарының қажетті құрамдас бөлігі. Олардың жалпы 835 түрі бар деп есептелінеді. Олардың ішінде құстар - 489, сүтқоректілері - 178, балықтар - 104, жер бауырлап жорғалаушылары - 49, қосмекенділері - 12. Аңшылық кәсіпші¬лігіне жататындары - 161 жабайы жа¬нуарлар, бұл салаға жататын құстардың жалпы саны - 113 [1, 106].
Бұл көрсеткіштерге қарай отырып, еліміз аң-құстар әлеміне бай өлке екендігіне көз жеткіземіз. Жүгірген аңы мен ұшқан құсының сан алуан түрі тау-тасымыз бен орманымызда көптеп кезде¬седі. Әсіресе, ол арнайы қорғауға алынған аймақтарда молынан ұшыра¬сады. Соған орай, оларды белгілі бір мезгілде кәсіпшілік және әуесқойлық бағытта аулауға рұқсат етілген.
Алайда сарт еткенді сирақтан, жылт еткенді жалынан бей-берекет атпас үшін елімізде Қазақстан Республикасы¬ның 2004 жылғы 9 шілдедегі «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» заңының құқықтық нормалары басшылыққа алынады [2].
Аталған нормативті құқықтық актіде фауналы табиғат объектісінің қоғам үшін экономикалық қажеттілік мүмкіндіктерін қанағаттандырудан бұ¬рын, табиғат үшін экологиялық мүд¬делілік жағдайлары басым негізде қарал¬ған. Яғни, жануарлар дүниесін пайдалану құқығы беріле отырып, оның құқықтық қорғалу міндеті де назардан тыс қалмайтындығы заңды тәртіппен норма¬ланған. Дей тұрсақ та, экономикалық мағынасы бойынша қоғамда жануарлар дүниесі аң терісі және ет өнімінің құндылығы, техникалық, өнеркәсіптік, емдік шикізат пен басқа да материалдық құндылықтарды алу үшін жұмыс істейтін маңызды табиғи ресурс ретінде танылады. Демек, фауналы табиғат объектісі болып танылған хайуанаттардың халық шаруашылығы үшін маңызы ұшан-теңіз. Олардың көпшілігі адам өміріне пайдалы, халықтың күнделікті тұрмысына қажетті әр түрлі шикізаттар береді.
Ал фауналы табиғат объектісінің экологиялық мағынасы бойынша, жануарлар дүниесінің алуан түрлерінің сақталуы және олардың табиғи түрде көбеюіне жағдай жасау мүддесі ескерілуі керек.
Кез келген мемлекетте жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудағы қызығушылығы олардың экономикалық, экологиялық, мәдени-ғылымдық және күнделікті тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға негізделіп келді. Бірақ көп жағдайда жануарлар дүниесінің құқықтық қорғалу негіздері жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудың географиялық, саяси, экономикалық қажеттіліктеріне шектеу қоятындығы жасырын емес.
Айталық, Қазақстанның жануарлар дүниесі өзінің алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Республикамыздың жануарлар дүниесі кәсіптік мақсатта ауланатын аң-құстармен ғана емес, ғылыми ізденістерде зор ынта туғызатын сирек кездесетін жануарлармен де құнды. Өлкемізде қоры едәуір мол болып келген ақбөкен, ондатр, зорман, тиін, қоян сияқты аңдар жоспарлы түрде ауланып келді.
Жан-жануарлар дүниесі - қоршаған ортаның негізгі құрамды бөліктерінің бірі, Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарының қажетті құрамдас бөлігі. Олардың жалпы 835 түрі бар деп есептелінеді. Олардың ішінде құстар - 489, сүтқоректілері - 178, балықтар - 104, жер бауырлап жорғалаушылары - 49, қосмекенділері - 12. Аңшылық кәсіпші¬лігіне жататындары - 161 жабайы жа¬нуарлар, бұл салаға жататын құстардың жалпы саны - 113 [1, 106].
Бұл көрсеткіштерге қарай отырып, еліміз аң-құстар әлеміне бай өлке екендігіне көз жеткіземіз. Жүгірген аңы мен ұшқан құсының сан алуан түрі тау-тасымыз бен орманымызда көптеп кезде¬седі. Әсіресе, ол арнайы қорғауға алынған аймақтарда молынан ұшыра¬сады. Соған орай, оларды белгілі бір мезгілде кәсіпшілік және әуесқойлық бағытта аулауға рұқсат етілген.
Алайда сарт еткенді сирақтан, жылт еткенді жалынан бей-берекет атпас үшін елімізде Қазақстан Республикасы¬ның 2004 жылғы 9 шілдедегі «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» заңының құқықтық нормалары басшылыққа алынады [2].
Аталған нормативті құқықтық актіде фауналы табиғат объектісінің қоғам үшін экономикалық қажеттілік мүмкіндіктерін қанағаттандырудан бұ¬рын, табиғат үшін экологиялық мүд¬делілік жағдайлары басым негізде қарал¬ған. Яғни, жануарлар дүниесін пайдалану құқығы беріле отырып, оның құқықтық қорғалу міндеті де назардан тыс қалмайтындығы заңды тәртіппен норма¬ланған. Дей тұрсақ та, экономикалық мағынасы бойынша қоғамда жануарлар дүниесі аң терісі және ет өнімінің құндылығы, техникалық, өнеркәсіптік, емдік шикізат пен басқа да материалдық құндылықтарды алу үшін жұмыс істейтін маңызды табиғи ресурс ретінде танылады. Демек, фауналы табиғат объектісі болып танылған хайуанаттардың халық шаруашылығы үшін маңызы ұшан-теңіз. Олардың көпшілігі адам өміріне пайдалы, халықтың күнделікті тұрмысына қажетті әр түрлі шикізаттар береді.
Ал фауналы табиғат объектісінің экологиялық мағынасы бойынша, жануарлар дүниесінің алуан түрлерінің сақталуы және олардың табиғи түрде көбеюіне жағдай жасау мүддесі ескерілуі керек.
Кез келген мемлекетте жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудағы қызығушылығы олардың экономикалық, экологиялық, мәдени-ғылымдық және күнделікті тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға негізделіп келді. Бірақ көп жағдайда жануарлар дүниесінің құқықтық қорғалу негіздері жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудың географиялық, саяси, экономикалық қажеттіліктеріне шектеу қоятындығы жасырын емес.
Айталық, Қазақстанның жануарлар дүниесі өзінің алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Республикамыздың жануарлар дүниесі кәсіптік мақсатта ауланатын аң-құстармен ғана емес, ғылыми ізденістерде зор ынта туғызатын сирек кездесетін жануарлармен де құнды. Өлкемізде қоры едәуір мол болып келген ақбөкен, ондатр, зорман, тиін, қоян сияқты аңдар жоспарлы түрде ауланып келді.
1. Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. - Алматы, 2000. – 190 б.
2. ҚР «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» заңы: 2004 ж. 9 шілде // Егемен Қазақстан. 2004 ж. 3-4 тамыз.
3. Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 205 б.
4. ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 19 ақпандағы №162 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2008-2010 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау» бағдарламасы. - Астана, 2008. – 59 б.
5. ҚР Конституциясының 6-бап 3-тармақшасы: 1995 ж. 30 тамыз. - Астана, 2007.
6. ҚР Экологиялық кодексі: 2007 ж. 9 қаңтар // Егемен Қазақстан. 2007 ж. 19, 20, 23 қаңтар.
7. Константиниди С.С. Охрана животного мира. - Алматы: Қайнар, 1975. - С. 119.
8. Тундикбаев А.Д. Основные формы правовой охраны животного мира в Республике Казахстан // «Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов»: Материалы международной научно-практической конференции. - Астана, 2005. Выпуск 7. - С. 86-93.
9. ҚР «Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау туралы конвенцияға қосылуы туралы» заңы: 2005 ж. 13 желтоқсан // Егемен Қазақстан. 2005 ж. 16 желтоқсан.
10. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. - Алматы: Зият, 2003. – 212 б.
2. ҚР «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» заңы: 2004 ж. 9 шілде // Егемен Қазақстан. 2004 ж. 3-4 тамыз.
3. Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. – 205 б.
4. ҚР Үкіметінің 2008 жылғы 19 ақпандағы №162 қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2008-2010 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау» бағдарламасы. - Астана, 2008. – 59 б.
5. ҚР Конституциясының 6-бап 3-тармақшасы: 1995 ж. 30 тамыз. - Астана, 2007.
6. ҚР Экологиялық кодексі: 2007 ж. 9 қаңтар // Егемен Қазақстан. 2007 ж. 19, 20, 23 қаңтар.
7. Константиниди С.С. Охрана животного мира. - Алматы: Қайнар, 1975. - С. 119.
8. Тундикбаев А.Д. Основные формы правовой охраны животного мира в Республике Казахстан // «Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов»: Материалы международной научно-практической конференции. - Астана, 2005. Выпуск 7. - С. 86-93.
9. ҚР «Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау туралы конвенцияға қосылуы туралы» заңы: 2005 ж. 13 желтоқсан // Егемен Қазақстан. 2005 ж. 16 желтоқсан.
10. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. - Алматы: Зият, 2003. – 212 б.
Жануарлар құқығы
Фауналы табиғат объектісі еліміздің табиғи байлықтарының маңызды бір бөлігі
болып табылады. Фауналы табиғат объектісі жалпы мағынасында жануарлар
дүниесін таныта отырып, олар қоғамда экологиялық, экономикалық, әлеуметтік
және көптеген қажетті мүдделіліктердің орнын толтырады.
Жан-жануарлар дүниесі - қоршаған ортаның негізгі құрамды бөліктерінің бірі,
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарының қажетті құрамдас бөлігі.
Олардың жалпы 835 түрі бар деп есептелінеді. Олардың ішінде құстар - 489,
сүтқоректілері - 178, балықтар - 104, жер бауырлап жорғалаушылары - 49,
қосмекенділері - 12. Аңшылық кәсіпшілігіне жататындары - 161 жабайы
жануарлар, бұл салаға жататын құстардың жалпы саны - 113 [1, 106].
Бұл көрсеткіштерге қарай отырып, еліміз аң-құстар әлеміне бай өлке
екендігіне көз жеткіземіз. Жүгірген аңы мен ұшқан құсының сан алуан түрі
тау-тасымыз бен орманымызда көптеп кездеседі. Әсіресе, ол арнайы қорғауға
алынған аймақтарда молынан ұшырасады. Соған орай, оларды белгілі бір
мезгілде кәсіпшілік және әуесқойлық бағытта аулауға рұқсат етілген.
Алайда сарт еткенді сирақтан, жылт еткенді жалынан бей-берекет атпас үшін
елімізде Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі Жануарлар
дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңының құқықтық
нормалары басшылыққа алынады [2].
Аталған нормативті құқықтық актіде фауналы табиғат объектісінің қоғам үшін
экономикалық қажеттілік мүмкіндіктерін қанағаттандырудан бұрын, табиғат
үшін экологиялық мүдделілік жағдайлары басым негізде қаралған. Яғни,
жануарлар дүниесін пайдалану құқығы беріле отырып, оның құқықтық қорғалу
міндеті де назардан тыс қалмайтындығы заңды тәртіппен нормаланған. Дей
тұрсақ та, экономикалық мағынасы бойынша қоғамда жануарлар дүниесі аң
терісі және ет өнімінің құндылығы, техникалық, өнеркәсіптік, емдік шикізат
пен басқа да материалдық құндылықтарды алу үшін жұмыс істейтін маңызды
табиғи ресурс ретінде танылады. Демек, фауналы табиғат объектісі болып
танылған хайуанаттардың халық шаруашылығы үшін маңызы ұшан-теңіз. Олардың
көпшілігі адам өміріне пайдалы, халықтың күнделікті тұрмысына қажетті әр
түрлі шикізаттар береді.
Ал фауналы табиғат объектісінің экологиялық мағынасы бойынша, жануарлар
дүниесінің алуан түрлерінің сақталуы және олардың табиғи түрде көбеюіне
жағдай жасау мүддесі ескерілуі керек.
Кез келген мемлекетте жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудағы
қызығушылығы олардың экономикалық, экологиялық, мәдени-ғылымдық және
күнделікті тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға негізделіп келді.
Бірақ көп жағдайда жануарлар дүниесінің құқықтық қорғалу негіздері
жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудың географиялық, саяси,
экономикалық қажеттіліктеріне шектеу қоятындығы жасырын емес.
Айталық, Қазақстанның жануарлар дүниесі өзінің алуантүрлілігімен
ерекшеленеді. Республикамыздың жануарлар дүниесі кәсіптік мақсатта
ауланатын аң-құстармен ғана емес, ғылыми ізденістерде зор ынта туғызатын
сирек кездесетін жануарлармен де құнды. Өлкемізде қоры едәуір мол болып
келген ақбөкен, ондатр, зорман, тиін, қоян сияқты аңдар жоспарлы түрде
ауланып келді.
Дегенмен, дәмді ет, бағалы тері және басқадай шикізат беретін аң-құстардың
тізімі жылдан-жылға кеміп барады. Оның басты себебі, хайуанаттарды қорғау
шараларының талапқа сай жүргізілмей, аң аулау ісінің дұрыс
ұйымдастырылмауында деп білеміз. Міне, сондықтан да біздің алдымызда
жануарлар дүниесін қорғау мен аңшылық шаруашылығын ретке келтіру жөнінде
біршама жұмыстар атқару міндеті тұр.
Тіршіліктің қалыпты жағдайын, табиғаттың берген сыйын сақтап, оларды
келешек ұрпақтарға өсімін молайтып қалдыру бүгінгі таңдағы басты
экологиялық міндеттердің бірі болып отыр. Бұл экологиялық міндеттер
жануарлар дүниесін құқықтық қорғау, өсімін молайту және пайдалану
заңдарында белгіленген негізгі талаптардың орындалуын қажет етеді.
Олар, негізінен, жануарлардың табиғи үйірлерінің тұтастығын, түр жағынан
сан алуандығын табиғи қалпында сақтау, жануарлардың мекендеу ортасын, көбею
жағдайларын, қоныс аудару жолдарын және шоғырланған жерін қорғау, жануарлар
дүниесін ғылыми негізделген түрде және ұтымды пайдалану, жануарларды,
әсіресе сирек кездесетін және құрып кету қатері төнгендерін қолдан өсіріп,
кейіннен оларды табиғи ортаға жіберудің есебінен жануарлар дүниесінің
өсімін молайту, халық денсаулығын сақтау, аурудан ауыл шаруашылығы және
басқа да үй жануарларын алдын ала қорғау, оның халық шаруашылығына зиян
келтіруіне жол бермеу мақсатында жануарлардың жалпы санын реттеп отыру [3,
154].
Адамзаттың өткен тарихына көз жіберсек, табиғаттан мүмкіндігінше молырақ
қармап қалуға тырысқанын байқаймыз. Бұл үрдіс қазірге дейін жалғасып
келеді. Мұның өзі елімізде биоалуантүрлілікті сақтау үдерісімен байланысты
экологиялық талаптың қатаң орындалу міндетін туғызуда.
Биоалуантүрлілікті сақтау мәселесі республика бойынша әлі күнге дейін
өзекті болып қалып отыр. Қорғауды қажет ететін сирек кездесетін жергілікті
және тарихи түрлердің арасында өсімдіктердің 400-ден астам түрі мен
омыртқалы жануарлардың 300 түрі бар, олардың едәуір бөлігіне бүгінде жойылу
қаупі төніп тұр [4, 7].
Жалпы табиғат объектілері туралы айтқанда, олардың табиғи ресурстық
құндылығы мен қорғалу барысы туралы құқықтық мән-маңыздылық ерекше назар
аудартады. Бұл орайда, табиғи ресурстарды жаппай өндіру тұтастай алғанда
бүкіл экологиялық жүйеге теріс әсер етуі мүмкін екенін әсте ұмытуға
болмайды. Себебі, табиғат объектілерінің өзі (жер, жер қойнауы, су, орман,
фауналы табиғат объектісі, флора, атмосфера) экологиялық жүйенің негізгі
құрамдас бөлігі болып табылады.
Мұнда фауналы табиғат объектісі - бұл тірі жанды табиғи ресурстың,
биосфераның жиынтық маңызды реттеуші және тұрақтандырушы, жердің
биологиялық әртүрлілігі мен қоршаған ортаның ажыратылмайтын жиынтығы болып
табылатын жануарлар дүниесі.
Өз кезегінде жануарлар дүниесін қорғау, оның өсімін молайту және пайдалану
объектісіне - Қазақстан Республикасының аумағындағы (құрғақта, ауада, суда
және жер бетінде) табиғи еркіндікте өмір сүрген барлық жабайы жануарлар
дүниесі жатады. Яғни, олар өз кезегінде мемлекеттік меншік объектісі бола
алады.
Бұл Ата заңымыз Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген
негіздер бойынша жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады
деген конституциялық құқықтық норманы туғызып отыр [5].
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексінің 2-бабында:
Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және осы Кодекс пен Қазақстан Республикасының
өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады, - деп айтылады [6].
Экологиялық заң талаптарына сай, Қазақстан Республикасының жануарлар
дүниесін меншіктену құқығын, оны пайдалану, иелену және оған билік етуді
мемлекет атынан жоғары атқарушы билік органдары мен арнайы өкілді органдар
жүзеге асырады.
Дегенмен, қоғам игілігі үшін қоршаған ортаның кез келген объектісін
басқарумен қатар оны құқықтық қорғау оның әлеуметтік құндылығымен
анықталады. Жануарлар дүниесінің әлеуметтік құндылығы - ол қоршаған ортаның
қасиетімен келісілген, бірақ бәрі бір де ол адамның қажеттіліктерін
қанағаттандыру сипатына байланысты қасиетке тәуелді болады. Соған орай,
жабайы фаунаның әлеуметтік құндылығы әр түрлі нысанда пайда болады. Соның
бірі – табиғатты пайдалану құқығы.
Жалпы мағынасында табиғатты пайдалану – табиғат объектілерінің экономикалық
құндылықтарын пайдаға асыру қатынасынан туындайды.
Жабайы жануарлар дүниесінің құндылығының нақты үш негізгі бір-бірімен
байланысты және бір-біріне тәуелді экономикалық, мәдени және экологиялық
аспектісін бөліп көрсетуге болады. Бұл аспектілер бір-бірімен тығыз
байланыста болады, бірақ олардың арасындағы айырмашылықтарын шектемейді
[7].
Жануарлар дүниесін пайдаланушылардың міндеті тікелей жабайы фаунаны
пайдаланудың барлық процесін жүзеге асырумен байланысты және өзіне,
біріншіден, бекітілген нормалар мен ережелерді сақтауы, екіншіден,
жануарлар дүниесі және олардың тіршілік ортасы үшін зиян-зардаптардың алдын
алуға бағытталған іс-әрекеттерді жүргізуі, үшіншіден, жануарлар дүниесіне
келтірілген зиянның орнын өтеуді қоса атқарады. Бір сөзбен айтқанда,
жануарлар тіршілігінің пайдалы қасиеттерін, сондай-ақ жануарлар дүниесі
объектілерін ғылыми, мәдени-ағартушылық, тәрбиелік, эстетикалық және
Қазақстан Республикасының заңнамасына тыйым салынбаған басқа мақсаттарда
пайдалану жануарлар дүниесін жалпы пайдалану тәртібімен жүзеге асырылмақ.
Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту мен пайдаланудың негізгі
талаптары мынаған бағытталған:
1. жануарлардың табиғи қалыпты жағдайындағы сан алуандығы мен үйірлік
тұтастығын сақтау;
2. жануарлардың табиғи еркіндік жағдайындағы әртүрлілігін сақтау;
3. жануарлар дүниесін ғылыми негізде және ұтымды пайдалану;
4. жануарларды, оның ішінде сирек кездесетіндері мен құрып кету қаупі
төнгендерін жасанды түрде өсіруді қоса алғанда, кейіннен оларды
мекендеу ортасына шығара отырып өсімін молайту;
5. жануарлардың мекен ету ортасын, көбею жағдайын және көшіп-қону
жолдарын қорғау және т.б. [8, 87].
Жалпы алғанда табиғат объектілерін, оның ішінде фауналы табиғат
объектілерін қорғау мәселесінде халықаралық ынтымақтастық қағидасы басым
рөл атқаратындығы белгілі. Неге десеңіз, аң мен құстың мекен ету ортасы
кейде бір мемлекеттің шекарасын талғамайтындығы бар.
Міне, сондықтан да мемлекетіміз 2005 жылдың 13 желтоқсан күні Қазақстан
Республикасының Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау туралы
конвенцияға қосылуы туралы заңын қабылдады [9].
Аталған заңда Қазақстан Республикасы Боннда 1979 жылғы 23 маусымда жасалған
Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау туралы конвенцияға
қосыла отырып, бұл халықаралық нормативті актінің талап ережелерін
орындауға міндеттеніп отыр.
Сирек кездесетін немесе құрып кету қаупі төнген жануарлар дүниесін қорғауға
экологиялық құқықтық мақсат-мүддені ескеретін кез келген мемлекет барынша
ынталы. Мұндай жұмысқа жан-жақты ғылыми басшылық жасау үшін 1948 жылы
Халықаралық табиғат қорғау қоғамы құрылған. Табиғатты қорғаудың осы
Халықаралық қоғамы
1948 жылы құрып бара жатқан және саны күрт төмендеп кеткен аңдарды,
өсімдіктерді қорғау комиссиясын құрды. Комиссия құрамында дүние жүзіндегі
әйгілі ғалым-биологтар енді. Олар 1948-1954 жылдардың ішінде дүние жүзінде
өте сирек кездесетін жануарлардың тізімін жасады. Бұл құжат Қызыл кітап
деп аталады.
1971 жылға дейін Қызыл кітапқа сүтқоректілердің – 236, құстардың – 287,
өсімдіктердің – 1000 түрі тіркелді. Сонымен бірге оған қорғауға алынған
қосмекенділердің – 81, бауырмен жорғалаушылардың – 119 түрі жазылған [10,
123].
Бүгінгі таңда халықаралық Қызыл кітапқа Қазақстан жерінде өсіп-өнетін
қарақұйрық, құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, менизбур суыры, қызыл қасқыр
сияқты жануарлармен қатар ақ тырна, көкқұс, аққу, қара ләйлек, шағала,
қоқиқаз, дуадақ, қызыл жемсаулы қараша қаз сияқты бірнеше құстар енген.
Халықаралық және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген
жануарларды қорғауды бүгінгі таңда мемлекет жүзеге асырады. Қазақстан
Республикасы Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану
туралы заңының 15-бап 2-тармағына сәйкес, жеке және заңды тұлғалар Қызыл
кітапқа енгізілген жануарлар түрлерін қорғау жөнінде шаралар қолдануға
міндетті.
Қолданыстағы тиісті заңымыз жануарлар дүниесін қорғаудың түрлі жолдарын
анықтайды. Онда аң аулау мен балық аулаудың бекітілген тәртібін қатаң
сақтау керектігін, тіршілік жағдайының жақсаруына және жануарларды қайта
өсіруіне, жануарларды жануарлар қорларында пайдалануды реттеуді, оның
кәсіпшіл толықтығы және қайта өсіруін қамтамасыз ететін, жануарлардың құнды
түрлерін қырып жоюға жол бермеу арқылы пайдаланатын фаунаны молайтуды
нақтылайды.
Кезінде ата-бабамыз қыран баптап, тазы салып, қиқулатып аңға шыққанды жақсы
көрген емес пе? Оның өзіндік сән-салтанаты болады. Бүгінгі заманның сән-
салтанаты мылтықпен аң аулау болып отыр.
Қазіргі күні жануарлар дүниесінің объектілерін пайдалану – бұларды қоршаған
ортадан бөліп алумен байланысты, олардың деңгейімен шаруашылық, ғылыми және
эстетикалық мағынасымен байланысты анықталуда.
Дегенмен, жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы
республика заңдарының мақсаттарын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
еліміздің фаунасының қайталанбас табиғат объектісі ретіндегі танымында ең
алдымен құқықтық қорғауды қажет етеді.
Оның негізгі нысандарын төмендегіше қорытындылай отырып тізбектейміз:
- аң мен құс және балық аулау тәртібін қатайту, сондай-ақ жануарлар
дүниесін пайдаланудағы қажетті тыйым салулар мен шектеулерді бекітетін
құқықтық актілер базасының дамуы;
- жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жоғалып кететін түрлерін қорғау
бойынша жиынтық шараларын жүзеге асыруын қарастыру;
- жануарлар дүниесіне және оның тіршілік ортасына зиянды іс-әрекеттер
тізімін нормативті түрде бекіту, сонымен қатар жануарлар дүниесіне және
оның тіршілік ортасына әсер ететін қауіпті заттарды мемлекеттік тіркеуге
кіргізу;
- ауыл шаруашылық аудандарында және кәсіпшіл аумақтарында табиғи жиынтық
пен экологиялық жүйені қалпына келтіру мәселесі шешімін күтуде.
Қорыта келе айтарымыз, фауналы табиғат объектілерінің қалыпты тіршілік
етуін және оның көбеюін қамтамасыз ететін экологиялық заңды талаптардың
қатаң қойылуы заңды құбылыс. Сондай-ақ, оның бұзылу жағдайындағы
жауапкершілік мәселесін қарастыру механизмі жалпы экологиялық орнықты
дамудың негізгі кілті болып табылмақ.
Бұл өз кезегінде тиісті табиғат объектісінің құқықтық қорғалуындағы
жауапкершіліктің қай құзырлы органнан сұралатындығына ойлана жауап іздеуді
қажет етеді. Мұның өзі фауналы табиғат объектілерін пайдалану қатынастарын
басқару саласындағы жануарлар дүниесін құқықтық қорғау ісіне кедергі
келтіретін экологиялық мемлекеттік басқару механизмінің осал тұсы. Сонымен
қатар жануарлар дүниесі туралы заңдарды толық жетілдіру мен даму процесі
мәселелерінің толық шешілуін талап етуде Қазақстан Республикасының Қызыл
кітабына табиғи-экологиялық әрі статистикалық-экономикалық мәртебеге
қарағанда, құқықтық нормативті ережелердің танымындағы мәртебе беру
қажеттілігі туындауда.
Ең алдымен республикалық экологиялық заңнаманың толық жетілдіру негізінде
жануарлар дүниесін құқықтық қорғау аясындағы сирек кездесетін және құрып
кету қаупі бар жануарлар мен аң-құстардың тізбесін айқындап, оларды
қорғауға қойылатын экологиялық талаптың ерекшелігін танытумыз қажет. Оның
басты мақсаты - биологиялық алуантүрлілікті сақтау және оларды ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізу алдындағы жауапкершілікті сезіну екендігі баршаға аян.
Сол себептен де Қазақстан Республикасының Жануарлар дүниесін қорғау,
өсімін молайту және пайдалану туралы заңында Қызыл кітаптың құқықтық
мәртебесі туралы арнайы бап қарастырылуы қажет. Ол жөнінде аталған заңның
Осы заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Фауналы табиғат объектісі еліміздің табиғи байлықтарының маңызды бір бөлігі
болып табылады. Фауналы табиғат объектісі жалпы мағынасында жануарлар
дүниесін таныта отырып, олар қоғамда экологиялық, экономикалық, әлеуметтік
және көптеген қажетті мүдделіліктердің орнын толтырады.
Жан-жануарлар дүниесі - қоршаған ортаның негізгі құрамды бөліктерінің бірі,
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарының қажетті құрамдас бөлігі.
Олардың жалпы 835 түрі бар деп есептелінеді. Олардың ішінде құстар - 489,
сүтқоректілері - 178, балықтар - 104, жер бауырлап жорғалаушылары - 49,
қосмекенділері - 12. Аңшылық кәсіпшілігіне жататындары - 161 жабайы
жануарлар, бұл салаға жататын құстардың жалпы саны - 113 [1, 106].
Бұл көрсеткіштерге қарай отырып, еліміз аң-құстар әлеміне бай өлке
екендігіне көз жеткіземіз. Жүгірген аңы мен ұшқан құсының сан алуан түрі
тау-тасымыз бен орманымызда көптеп кездеседі. Әсіресе, ол арнайы қорғауға
алынған аймақтарда молынан ұшырасады. Соған орай, оларды белгілі бір
мезгілде кәсіпшілік және әуесқойлық бағытта аулауға рұқсат етілген.
Алайда сарт еткенді сирақтан, жылт еткенді жалынан бей-берекет атпас үшін
елімізде Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі Жануарлар
дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңының құқықтық
нормалары басшылыққа алынады [2].
Аталған нормативті құқықтық актіде фауналы табиғат объектісінің қоғам үшін
экономикалық қажеттілік мүмкіндіктерін қанағаттандырудан бұрын, табиғат
үшін экологиялық мүдделілік жағдайлары басым негізде қаралған. Яғни,
жануарлар дүниесін пайдалану құқығы беріле отырып, оның құқықтық қорғалу
міндеті де назардан тыс қалмайтындығы заңды тәртіппен нормаланған. Дей
тұрсақ та, экономикалық мағынасы бойынша қоғамда жануарлар дүниесі аң
терісі және ет өнімінің құндылығы, техникалық, өнеркәсіптік, емдік шикізат
пен басқа да материалдық құндылықтарды алу үшін жұмыс істейтін маңызды
табиғи ресурс ретінде танылады. Демек, фауналы табиғат объектісі болып
танылған хайуанаттардың халық шаруашылығы үшін маңызы ұшан-теңіз. Олардың
көпшілігі адам өміріне пайдалы, халықтың күнделікті тұрмысына қажетті әр
түрлі шикізаттар береді.
Ал фауналы табиғат объектісінің экологиялық мағынасы бойынша, жануарлар
дүниесінің алуан түрлерінің сақталуы және олардың табиғи түрде көбеюіне
жағдай жасау мүддесі ескерілуі керек.
Кез келген мемлекетте жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудағы
қызығушылығы олардың экономикалық, экологиялық, мәдени-ғылымдық және
күнделікті тұтынушылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға негізделіп келді.
Бірақ көп жағдайда жануарлар дүниесінің құқықтық қорғалу негіздері
жануарлар дүниесінің объектілерін пайдаланудың географиялық, саяси,
экономикалық қажеттіліктеріне шектеу қоятындығы жасырын емес.
Айталық, Қазақстанның жануарлар дүниесі өзінің алуантүрлілігімен
ерекшеленеді. Республикамыздың жануарлар дүниесі кәсіптік мақсатта
ауланатын аң-құстармен ғана емес, ғылыми ізденістерде зор ынта туғызатын
сирек кездесетін жануарлармен де құнды. Өлкемізде қоры едәуір мол болып
келген ақбөкен, ондатр, зорман, тиін, қоян сияқты аңдар жоспарлы түрде
ауланып келді.
Дегенмен, дәмді ет, бағалы тері және басқадай шикізат беретін аң-құстардың
тізімі жылдан-жылға кеміп барады. Оның басты себебі, хайуанаттарды қорғау
шараларының талапқа сай жүргізілмей, аң аулау ісінің дұрыс
ұйымдастырылмауында деп білеміз. Міне, сондықтан да біздің алдымызда
жануарлар дүниесін қорғау мен аңшылық шаруашылығын ретке келтіру жөнінде
біршама жұмыстар атқару міндеті тұр.
Тіршіліктің қалыпты жағдайын, табиғаттың берген сыйын сақтап, оларды
келешек ұрпақтарға өсімін молайтып қалдыру бүгінгі таңдағы басты
экологиялық міндеттердің бірі болып отыр. Бұл экологиялық міндеттер
жануарлар дүниесін құқықтық қорғау, өсімін молайту және пайдалану
заңдарында белгіленген негізгі талаптардың орындалуын қажет етеді.
Олар, негізінен, жануарлардың табиғи үйірлерінің тұтастығын, түр жағынан
сан алуандығын табиғи қалпында сақтау, жануарлардың мекендеу ортасын, көбею
жағдайларын, қоныс аудару жолдарын және шоғырланған жерін қорғау, жануарлар
дүниесін ғылыми негізделген түрде және ұтымды пайдалану, жануарларды,
әсіресе сирек кездесетін және құрып кету қатері төнгендерін қолдан өсіріп,
кейіннен оларды табиғи ортаға жіберудің есебінен жануарлар дүниесінің
өсімін молайту, халық денсаулығын сақтау, аурудан ауыл шаруашылығы және
басқа да үй жануарларын алдын ала қорғау, оның халық шаруашылығына зиян
келтіруіне жол бермеу мақсатында жануарлардың жалпы санын реттеп отыру [3,
154].
Адамзаттың өткен тарихына көз жіберсек, табиғаттан мүмкіндігінше молырақ
қармап қалуға тырысқанын байқаймыз. Бұл үрдіс қазірге дейін жалғасып
келеді. Мұның өзі елімізде биоалуантүрлілікті сақтау үдерісімен байланысты
экологиялық талаптың қатаң орындалу міндетін туғызуда.
Биоалуантүрлілікті сақтау мәселесі республика бойынша әлі күнге дейін
өзекті болып қалып отыр. Қорғауды қажет ететін сирек кездесетін жергілікті
және тарихи түрлердің арасында өсімдіктердің 400-ден астам түрі мен
омыртқалы жануарлардың 300 түрі бар, олардың едәуір бөлігіне бүгінде жойылу
қаупі төніп тұр [4, 7].
Жалпы табиғат объектілері туралы айтқанда, олардың табиғи ресурстық
құндылығы мен қорғалу барысы туралы құқықтық мән-маңыздылық ерекше назар
аудартады. Бұл орайда, табиғи ресурстарды жаппай өндіру тұтастай алғанда
бүкіл экологиялық жүйеге теріс әсер етуі мүмкін екенін әсте ұмытуға
болмайды. Себебі, табиғат объектілерінің өзі (жер, жер қойнауы, су, орман,
фауналы табиғат объектісі, флора, атмосфера) экологиялық жүйенің негізгі
құрамдас бөлігі болып табылады.
Мұнда фауналы табиғат объектісі - бұл тірі жанды табиғи ресурстың,
биосфераның жиынтық маңызды реттеуші және тұрақтандырушы, жердің
биологиялық әртүрлілігі мен қоршаған ортаның ажыратылмайтын жиынтығы болып
табылатын жануарлар дүниесі.
Өз кезегінде жануарлар дүниесін қорғау, оның өсімін молайту және пайдалану
объектісіне - Қазақстан Республикасының аумағындағы (құрғақта, ауада, суда
және жер бетінде) табиғи еркіндікте өмір сүрген барлық жабайы жануарлар
дүниесі жатады. Яғни, олар өз кезегінде мемлекеттік меншік объектісі бола
алады.
Бұл Ата заңымыз Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген
негіздер бойынша жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады
деген конституциялық құқықтық норманы туғызып отыр [5].
Сондықтан да Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексінің 2-бабында:
Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және осы Кодекс пен Қазақстан Республикасының
өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады, - деп айтылады [6].
Экологиялық заң талаптарына сай, Қазақстан Республикасының жануарлар
дүниесін меншіктену құқығын, оны пайдалану, иелену және оған билік етуді
мемлекет атынан жоғары атқарушы билік органдары мен арнайы өкілді органдар
жүзеге асырады.
Дегенмен, қоғам игілігі үшін қоршаған ортаның кез келген объектісін
басқарумен қатар оны құқықтық қорғау оның әлеуметтік құндылығымен
анықталады. Жануарлар дүниесінің әлеуметтік құндылығы - ол қоршаған ортаның
қасиетімен келісілген, бірақ бәрі бір де ол адамның қажеттіліктерін
қанағаттандыру сипатына байланысты қасиетке тәуелді болады. Соған орай,
жабайы фаунаның әлеуметтік құндылығы әр түрлі нысанда пайда болады. Соның
бірі – табиғатты пайдалану құқығы.
Жалпы мағынасында табиғатты пайдалану – табиғат объектілерінің экономикалық
құндылықтарын пайдаға асыру қатынасынан туындайды.
Жабайы жануарлар дүниесінің құндылығының нақты үш негізгі бір-бірімен
байланысты және бір-біріне тәуелді экономикалық, мәдени және экологиялық
аспектісін бөліп көрсетуге болады. Бұл аспектілер бір-бірімен тығыз
байланыста болады, бірақ олардың арасындағы айырмашылықтарын шектемейді
[7].
Жануарлар дүниесін пайдаланушылардың міндеті тікелей жабайы фаунаны
пайдаланудың барлық процесін жүзеге асырумен байланысты және өзіне,
біріншіден, бекітілген нормалар мен ережелерді сақтауы, екіншіден,
жануарлар дүниесі және олардың тіршілік ортасы үшін зиян-зардаптардың алдын
алуға бағытталған іс-әрекеттерді жүргізуі, үшіншіден, жануарлар дүниесіне
келтірілген зиянның орнын өтеуді қоса атқарады. Бір сөзбен айтқанда,
жануарлар тіршілігінің пайдалы қасиеттерін, сондай-ақ жануарлар дүниесі
объектілерін ғылыми, мәдени-ағартушылық, тәрбиелік, эстетикалық және
Қазақстан Республикасының заңнамасына тыйым салынбаған басқа мақсаттарда
пайдалану жануарлар дүниесін жалпы пайдалану тәртібімен жүзеге асырылмақ.
Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту мен пайдаланудың негізгі
талаптары мынаған бағытталған:
1. жануарлардың табиғи қалыпты жағдайындағы сан алуандығы мен үйірлік
тұтастығын сақтау;
2. жануарлардың табиғи еркіндік жағдайындағы әртүрлілігін сақтау;
3. жануарлар дүниесін ғылыми негізде және ұтымды пайдалану;
4. жануарларды, оның ішінде сирек кездесетіндері мен құрып кету қаупі
төнгендерін жасанды түрде өсіруді қоса алғанда, кейіннен оларды
мекендеу ортасына шығара отырып өсімін молайту;
5. жануарлардың мекен ету ортасын, көбею жағдайын және көшіп-қону
жолдарын қорғау және т.б. [8, 87].
Жалпы алғанда табиғат объектілерін, оның ішінде фауналы табиғат
объектілерін қорғау мәселесінде халықаралық ынтымақтастық қағидасы басым
рөл атқаратындығы белгілі. Неге десеңіз, аң мен құстың мекен ету ортасы
кейде бір мемлекеттің шекарасын талғамайтындығы бар.
Міне, сондықтан да мемлекетіміз 2005 жылдың 13 желтоқсан күні Қазақстан
Республикасының Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау туралы
конвенцияға қосылуы туралы заңын қабылдады [9].
Аталған заңда Қазақстан Республикасы Боннда 1979 жылғы 23 маусымда жасалған
Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау туралы конвенцияға
қосыла отырып, бұл халықаралық нормативті актінің талап ережелерін
орындауға міндеттеніп отыр.
Сирек кездесетін немесе құрып кету қаупі төнген жануарлар дүниесін қорғауға
экологиялық құқықтық мақсат-мүддені ескеретін кез келген мемлекет барынша
ынталы. Мұндай жұмысқа жан-жақты ғылыми басшылық жасау үшін 1948 жылы
Халықаралық табиғат қорғау қоғамы құрылған. Табиғатты қорғаудың осы
Халықаралық қоғамы
1948 жылы құрып бара жатқан және саны күрт төмендеп кеткен аңдарды,
өсімдіктерді қорғау комиссиясын құрды. Комиссия құрамында дүние жүзіндегі
әйгілі ғалым-биологтар енді. Олар 1948-1954 жылдардың ішінде дүние жүзінде
өте сирек кездесетін жануарлардың тізімін жасады. Бұл құжат Қызыл кітап
деп аталады.
1971 жылға дейін Қызыл кітапқа сүтқоректілердің – 236, құстардың – 287,
өсімдіктердің – 1000 түрі тіркелді. Сонымен бірге оған қорғауға алынған
қосмекенділердің – 81, бауырмен жорғалаушылардың – 119 түрі жазылған [10,
123].
Бүгінгі таңда халықаралық Қызыл кітапқа Қазақстан жерінде өсіп-өнетін
қарақұйрық, құлан, барыс, қарақұлақ, гепард, менизбур суыры, қызыл қасқыр
сияқты жануарлармен қатар ақ тырна, көкқұс, аққу, қара ләйлек, шағала,
қоқиқаз, дуадақ, қызыл жемсаулы қараша қаз сияқты бірнеше құстар енген.
Халықаралық және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген
жануарларды қорғауды бүгінгі таңда мемлекет жүзеге асырады. Қазақстан
Республикасы Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану
туралы заңының 15-бап 2-тармағына сәйкес, жеке және заңды тұлғалар Қызыл
кітапқа енгізілген жануарлар түрлерін қорғау жөнінде шаралар қолдануға
міндетті.
Қолданыстағы тиісті заңымыз жануарлар дүниесін қорғаудың түрлі жолдарын
анықтайды. Онда аң аулау мен балық аулаудың бекітілген тәртібін қатаң
сақтау керектігін, тіршілік жағдайының жақсаруына және жануарларды қайта
өсіруіне, жануарларды жануарлар қорларында пайдалануды реттеуді, оның
кәсіпшіл толықтығы және қайта өсіруін қамтамасыз ететін, жануарлардың құнды
түрлерін қырып жоюға жол бермеу арқылы пайдаланатын фаунаны молайтуды
нақтылайды.
Кезінде ата-бабамыз қыран баптап, тазы салып, қиқулатып аңға шыққанды жақсы
көрген емес пе? Оның өзіндік сән-салтанаты болады. Бүгінгі заманның сән-
салтанаты мылтықпен аң аулау болып отыр.
Қазіргі күні жануарлар дүниесінің объектілерін пайдалану – бұларды қоршаған
ортадан бөліп алумен байланысты, олардың деңгейімен шаруашылық, ғылыми және
эстетикалық мағынасымен байланысты анықталуда.
Дегенмен, жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы
республика заңдарының мақсаттарын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
еліміздің фаунасының қайталанбас табиғат объектісі ретіндегі танымында ең
алдымен құқықтық қорғауды қажет етеді.
Оның негізгі нысандарын төмендегіше қорытындылай отырып тізбектейміз:
- аң мен құс және балық аулау тәртібін қатайту, сондай-ақ жануарлар
дүниесін пайдаланудағы қажетті тыйым салулар мен шектеулерді бекітетін
құқықтық актілер базасының дамуы;
- жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жоғалып кететін түрлерін қорғау
бойынша жиынтық шараларын жүзеге асыруын қарастыру;
- жануарлар дүниесіне және оның тіршілік ортасына зиянды іс-әрекеттер
тізімін нормативті түрде бекіту, сонымен қатар жануарлар дүниесіне және
оның тіршілік ортасына әсер ететін қауіпті заттарды мемлекеттік тіркеуге
кіргізу;
- ауыл шаруашылық аудандарында және кәсіпшіл аумақтарында табиғи жиынтық
пен экологиялық жүйені қалпына келтіру мәселесі шешімін күтуде.
Қорыта келе айтарымыз, фауналы табиғат объектілерінің қалыпты тіршілік
етуін және оның көбеюін қамтамасыз ететін экологиялық заңды талаптардың
қатаң қойылуы заңды құбылыс. Сондай-ақ, оның бұзылу жағдайындағы
жауапкершілік мәселесін қарастыру механизмі жалпы экологиялық орнықты
дамудың негізгі кілті болып табылмақ.
Бұл өз кезегінде тиісті табиғат объектісінің құқықтық қорғалуындағы
жауапкершіліктің қай құзырлы органнан сұралатындығына ойлана жауап іздеуді
қажет етеді. Мұның өзі фауналы табиғат объектілерін пайдалану қатынастарын
басқару саласындағы жануарлар дүниесін құқықтық қорғау ісіне кедергі
келтіретін экологиялық мемлекеттік басқару механизмінің осал тұсы. Сонымен
қатар жануарлар дүниесі туралы заңдарды толық жетілдіру мен даму процесі
мәселелерінің толық шешілуін талап етуде Қазақстан Республикасының Қызыл
кітабына табиғи-экологиялық әрі статистикалық-экономикалық мәртебеге
қарағанда, құқықтық нормативті ережелердің танымындағы мәртебе беру
қажеттілігі туындауда.
Ең алдымен республикалық экологиялық заңнаманың толық жетілдіру негізінде
жануарлар дүниесін құқықтық қорғау аясындағы сирек кездесетін және құрып
кету қаупі бар жануарлар мен аң-құстардың тізбесін айқындап, оларды
қорғауға қойылатын экологиялық талаптың ерекшелігін танытумыз қажет. Оның
басты мақсаты - биологиялық алуантүрлілікті сақтау және оларды ұрпақтан-
ұрпаққа жеткізу алдындағы жауапкершілікті сезіну екендігі баршаға аян.
Сол себептен де Қазақстан Республикасының Жануарлар дүниесін қорғау,
өсімін молайту және пайдалану туралы заңында Қызыл кітаптың құқықтық
мәртебесі туралы арнайы бап қарастырылуы қажет. Ол жөнінде аталған заңның
Осы заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz