Академик Ә. Х. Марғұланның ғылыми еңбектері
КІРІСПЕ
материалдары болды. Сонымен қатар, диссертацияда Ә.Х. Марғұланның
1 Ә.Х. МАРҒҰЛАННЫҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ МЕН МҰРАЖАЙ ІСІН ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
1.1 Академик Ә.Х. Марғұланның өмірі мен қызметі
1.2 Қазақ тарихын зерттеудегі ғылыми мұрасы
1.3 Ғалымның мұражай ісінің дамуына қосқан үлесі
2 Ә.Х. МАРҒҰЛАН АТЫНДАҒЫ АРХЕОЛОГИЯ МҰРАЖАЙЫНЫҢ ЭКСПОЗИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ ФУНКЦИЯЛАРЫ
2.1 Археология мұражайының экспозициялық жұмысы
2.2 Мұражайдың қор жинау және есепке алу функциялары
2.3 Археология мұражайы . білім, тәрбие орталығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
материалдары болды. Сонымен қатар, диссертацияда Ә.Х. Марғұланның
1 Ә.Х. МАРҒҰЛАННЫҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ МЕН МҰРАЖАЙ ІСІН ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
1.1 Академик Ә.Х. Марғұланның өмірі мен қызметі
1.2 Қазақ тарихын зерттеудегі ғылыми мұрасы
1.3 Ғалымның мұражай ісінің дамуына қосқан үлесі
2 Ә.Х. МАРҒҰЛАН АТЫНДАҒЫ АРХЕОЛОГИЯ МҰРАЖАЙЫНЫҢ ЭКСПОЗИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЕСЕПКЕ АЛУ ФУНКЦИЯЛАРЫ
2.1 Археология мұражайының экспозициялық жұмысы
2.2 Мұражайдың қор жинау және есепке алу функциялары
2.3 Археология мұражайы . білім, тәрбие орталығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтің жарлығымен 2000 жыл «Мәдениетті қолдау жылы» деп аталды. Осы жарлыққа сәйкес Қазақстан мәдениетін өркендету және насихаттау саласында мұражай мекемелерінің алатын орыны ерекше [1]. Қазақстан Республикасының Орталық мұражайында Назарбаевтың болуы, өзекті мәселердің бірі мұражайлар тарихын зерттеумен олардың алдында тұрған мақсаттары мен міндеттерін айқындап, қоғамдағы насихат құралы ретінде деңгейін көтеруге көңіл болу керектігін көрсеткен еді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 13 қаңтардағы «2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы туралы № 1277 Жарлығы» [2], Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 12 ақпандағы «2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы» № 171 қаулысы – тарихи-мәдени мұраларды зерттеу, сақтау және қалпына келтіру жөнінде шаралар әзірлеу қажеттігіне байланысты қабылданған тарихи құжаттар. Сонымен қатар, қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды, ұлттық қолөнерді, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің тұтас жүйесін құру арқылы қолда бар мәдени құндылықтарды сақтау, дамыту және ұтымды пайдалану мақсатына бағытталған құжаттар.
«Әлкей Хақанұлы Марғұлан атындағы археология мұражайының тарихы»- атты зерттеу жұмысымыздың да басты мақсаты осыдан туындап отыр. Мәліметтердің негізгі мазмұнына тоқталар болсақ: 1973 жылдан ҚРҒА тарих, археология мұражайы жұмыс істеді. Археология мұражайының негізі 1946 жылдан бері жинақталған Ғылым академиясы археологиялық экспедицияларының коллекциялары болып табылады.
Біздің еліміздегі халықтардың аса байлығы, оның көптеген ғылыми эстетикасы яғни осы байлықты ашуға әр мұражай базасындағы рухани және материалды мәдениет ескерткіштерінің сақталуы болып табылады. Мұражайларда бұл мәселені шешу мұражайда сақталған ескерткіштерді өңдеу оны барлық жағынан терендетіп зерттеу мүмкін емес. Тек қана бұл жұмысты қажетті жағдайына қарай дамытуға барлық мұражай қызметкерлеріне ерекше міндет жүктейді. Соның ішінде белгілі кұжаттар экспозицияларының стационарлық маңызы түрлі формадағы көрме жұмысы болып табылады. Құжаттарда объектінің оқытылуын дәлелдейтін оған хабарлауда толықтылығын, қазіргі кезде мұражайдың керемет, өте сирек ескерткіштерінің сақтаушысы рариттерін көрсетуі міндет.
Археология мұражайын құруда белгілі қазақстандық ғалымдар: Кемал Ақышұлы Ақышев, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев, Мир Қасымұлы Кадырбаев, Карл Молдахметұлы Байпақов, Бектөреева Роза Абуталиқызы және т.б. атсалысты. Міне осы мәліметтер жоғарыда айтылған деректерден алынған еді. Сонымен қатар кейбір мәліметтер Археология институтының архивінен алынды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 13 қаңтардағы «2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы туралы № 1277 Жарлығы» [2], Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 12 ақпандағы «2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы» № 171 қаулысы – тарихи-мәдени мұраларды зерттеу, сақтау және қалпына келтіру жөнінде шаралар әзірлеу қажеттігіне байланысты қабылданған тарихи құжаттар. Сонымен қатар, қазіргі заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды, ұлттық қолөнерді, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің тұтас жүйесін құру арқылы қолда бар мәдени құндылықтарды сақтау, дамыту және ұтымды пайдалану мақсатына бағытталған құжаттар.
«Әлкей Хақанұлы Марғұлан атындағы археология мұражайының тарихы»- атты зерттеу жұмысымыздың да басты мақсаты осыдан туындап отыр. Мәліметтердің негізгі мазмұнына тоқталар болсақ: 1973 жылдан ҚРҒА тарих, археология мұражайы жұмыс істеді. Археология мұражайының негізі 1946 жылдан бері жинақталған Ғылым академиясы археологиялық экспедицияларының коллекциялары болып табылады.
Біздің еліміздегі халықтардың аса байлығы, оның көптеген ғылыми эстетикасы яғни осы байлықты ашуға әр мұражай базасындағы рухани және материалды мәдениет ескерткіштерінің сақталуы болып табылады. Мұражайларда бұл мәселені шешу мұражайда сақталған ескерткіштерді өңдеу оны барлық жағынан терендетіп зерттеу мүмкін емес. Тек қана бұл жұмысты қажетті жағдайына қарай дамытуға барлық мұражай қызметкерлеріне ерекше міндет жүктейді. Соның ішінде белгілі кұжаттар экспозицияларының стационарлық маңызы түрлі формадағы көрме жұмысы болып табылады. Құжаттарда объектінің оқытылуын дәлелдейтін оған хабарлауда толықтылығын, қазіргі кезде мұражайдың керемет, өте сирек ескерткіштерінің сақтаушысы рариттерін көрсетуі міндет.
Археология мұражайын құруда белгілі қазақстандық ғалымдар: Кемал Ақышұлы Ақышев, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев, Мир Қасымұлы Кадырбаев, Карл Молдахметұлы Байпақов, Бектөреева Роза Абуталиқызы және т.б. атсалысты. Міне осы мәліметтер жоғарыда айтылған деректерден алынған еді. Сонымен қатар кейбір мәліметтер Археология институтының архивінен алынды.
1. Назарбаев Н.Ә. Мәдениетті қолдау басты міндетіміз//Егемен Қазақстан. – 2000. – 18 қаңтар
2. Назарбаев Н.Ә. 2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы № 1277 Жарлығы // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы. – 2004. – № 2 – 23-қ.
3. Хамитова М.А. Академик Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының Қазақстан музей ісіндегі маңызы. – Алматы, 2010.
4. Қайназарова А.Е. Музейное дело в Казахстане (1831–1925 гг.): Автореф.дисс. ... к.и.н. – Алматы, 1995. – 25 с.; Ибраева А.Ғ. Қазақстандағы музей жүйесінің қалыптасуы (1920–1940 жж.): Т.ғ.к. ... дисс. автореф. – Алматы, 1999. – 32 б.; Тайман С.Т. Қазақстандағы музей ісінің дамуы; тәжірибелері мен проблемалары (1946–1970жж.): Т.ғ.к. ... дисс. автореф. – Қарағанды, 2000. – 30 б.; Мұсаханова М.З. Развитие музеев Казахстана (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... к.и.н. – Алматы, 2007. – 26 с.
5. Көшпенділер өркениеті мен рухани мәдениетінің тарихы // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2004. – Т.1. – 269 б.
6. Байпаков К.М. А.Х. Маргулан – выдающийся исследователь археологического наследия // Труды научно-практической конференции «Маргулановские чтения – 15». – Алматы, 2004. – С.7–15.
7. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы: Наука, 1979. – 360 с.
8. Культурное наследие и современный музей. – М.: Икар, 2005. – С.96; Музей и нематериальное культурное наследие // Сборник трудов лаборатории «Музейная педагогика». Вып.6. – М.: Икар, 2005. – 196 с.
9. Хамитова М. Қ. Сәтбаев және Ә. Марғұлан // Сарыарқа самалы. – 1999. – 8 мамыр.
10. Молдағалиев Ж. Тарих куәгері: [Академик Қ. Сәтбаев пен Ә. Марғұлан тапқан тарихи ескерткіш-тас мүсін туралы] // Балдырған. – 1979. –№4. – 17 б
11. Марғұлан Ә. Кеңестік дәуірдің 50 жыл ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві, қолжазба. 1961. – 19 б.
12. Марғұлан Ә.Х. Еңбекпен өткен өмір (Қолжазба) // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві; Марғұлан Ә.Х. Шығармалар жинағы. – Алматы: Алатау, 2007. – Т. 1. – 608 б.
13. Ғұлама: Тағылым (Әлкей Марғұлан туралы естелік мақалалар, деректі әңгімелер, очерктер, өлең-арнаулар). – Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2004
14. Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа және түсінік хаттар. Сборник программ ШКМ. – Қызылорда: Казиздат, 1930.
15. Жұмалиев Қ., Марғұлан Ә. Қазақ әдебиеті. Фольклор. Орта мектептің VІІІ класына арналған. – Алматы: ҚазБМБ, 1941.
16. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. В 5-ти томах. (Глав. ред. А.Х.Маргулан и др.). – Алматы: Наука, 1971, Т. 1.
17. Ақышев К., Байпақов К. Қазақ археология ғылымының атасы // Ә. Марғұлан туралы естеліктер. – Алматы: Білім, 2004. – 160–165-бб.
18. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 2006.
19. Арғынбаев Х. Заманымыздың заңғар ғұламасы // Марғұлан Д.Ә.
Ә. Марғұлан туралы естеліктер. – Алматы: Білім, 2004. – 112–115-бб.
20. Маргулан А.Х. Сочинения. – Алматы: Атамұра, 1998. – Т. 1. – 400 с
21. Түрік баласы. Қазақтың тарихы // Қазақ. – 1913. – №3.18 февраль.
22. М. Хамитова. Ә. Марғұлан еңбектерінің мұражай ісін дамытудағы маңызы // Отан тарихы. – 2005. – №1.
23. Марғұлан Ә. Кеңестік дәуірдің 50 жыл ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві, қолжазба. 1961. – 19 б.
24. Культура и быт казахского колхозного аула / Отв. ред. А.Х. Маргулан и Востров В.В. – Алматы: Наука, 1967. – 303 с.
25. Казахский народный костюм: Альбом // Ред. Есова С.С.; рис. А. Галымбаевой. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1958. – 66 с.
26. Маргулан А.Х., Басенов Т., Мендикулов М. Архитектура Казахстана // Сборн. статей. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1959. – 172 б.
27. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1957. – 96 с.
28. Масанов Э.А. Этнографическое изучение Казахстана в России (XV– XVII в.в.) // VII Международный конгресс антропологических и этнографических наук. – М.: Наука, 1964. – 10 с.
29. Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда (XIX–нач. XX в.). – Алма-Ата: Наука, 1964. – 178 с.
30. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. Алма-Ата: Наука, 1968. -256 с.
31. Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк / Жауапты ред. Ә. Марғұлан. – Алматы: Ғылым, 1969. – 172 б.
32. Этнография // Сборник статей. Ред.кол. Маргулан А.Х. и др. – Алматы: Издательство АН КазССР, 1959. – 246 с.
33. ҚР БҒМ БВМ. 11қор, 1тізбе, 1004 іс.
34. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. – Алматы: Наука, 1950. – 122 б.
35. Маргулан А.Х., Басенов Т., Мендикулов М. Архитектура Казахстана // Сборн. статей. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1959. – 172 б.
36. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. – М.: Наука, 1964. – 13 б.
37. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б.
38. Қойгелдиев М. Марғұлан мұрасы және бүгінгі тарих ғылымындағы өзгерістер // Орталық Қазақстан. – 2004. – 25 мамыр. – 3-б.
39. Марғұлан Ә.Х. Шығармалар жинағы. – Алматы: Алатау, 2007. – Т.1. – 608 б.
40. Марғұлан Ә.Х. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы. 1971. –164 б.
41. Алимбай Н.А. Центральный Государственный музей РК: Краткий исторический экскурс, структурные преобразования, проблемы. Орталық музей еңбектері. – Алматы: Ғылым, 2004. – Т.1 – 395 б.
42. Қазақ совет энциклопедиясы.– Алматы: Полиграфия, 1972. – Т.1.– 648 с.
43. Қадыров М. Нұрмұқамбетов Б. Ертедегі Орталық Қазақстан тайпаларының мәдениеті мен өнері // Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 68–78-бб.
44. ҚР БҒМ БВМ. 11-қор, 1- тізбе, 306- іс.
45. Ходжаева Р.Д. Об источниках изучения казахской национальной одежды // Вопросы этнографии антропологии Казахстана. – Алматы: Изд.АН КазССР, 1962. – С. 117–130.
46. Маргулан А.Х. О характере исторической обусловленности казахского эпоса // Известия Каз ФАН СССР. Серия историческая. – Алматы, 1946 – № 2. – С. 75–81.
47. Марғұлан Ә.Х. Қазақтағы қорқыт аңыздарын дәстүр етушілер // Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 143–156-бб
48. Марғұлан Ә.Х. Эпос жырын туғызудағы тарихи мұралар // Халық мұғалімі. – 1940. – № 4. – 64–74-бб.
49. Марғұлан Ә.Х. Ақын туған орта // Жұлдыз. – 1982. – № 4. – 181–206-бб.
50. Марғұлан Ә.Х. Ұлы трубадур Жамбыл // Советтік Қазақстан. – 1941. – 28 тамыз.
2. Назарбаев Н.Ә. 2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы № 1277 Жарлығы // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы. – 2004. – № 2 – 23-қ.
3. Хамитова М.А. Академик Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының Қазақстан музей ісіндегі маңызы. – Алматы, 2010.
4. Қайназарова А.Е. Музейное дело в Казахстане (1831–1925 гг.): Автореф.дисс. ... к.и.н. – Алматы, 1995. – 25 с.; Ибраева А.Ғ. Қазақстандағы музей жүйесінің қалыптасуы (1920–1940 жж.): Т.ғ.к. ... дисс. автореф. – Алматы, 1999. – 32 б.; Тайман С.Т. Қазақстандағы музей ісінің дамуы; тәжірибелері мен проблемалары (1946–1970жж.): Т.ғ.к. ... дисс. автореф. – Қарағанды, 2000. – 30 б.; Мұсаханова М.З. Развитие музеев Казахстана (1991–2001 гг.): Автореф. дисс. ... к.и.н. – Алматы, 2007. – 26 с.
5. Көшпенділер өркениеті мен рухани мәдениетінің тарихы // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Павлодар: С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2004. – Т.1. – 269 б.
6. Байпаков К.М. А.Х. Маргулан – выдающийся исследователь археологического наследия // Труды научно-практической конференции «Маргулановские чтения – 15». – Алматы, 2004. – С.7–15.
7. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. – Алматы: Наука, 1979. – 360 с.
8. Культурное наследие и современный музей. – М.: Икар, 2005. – С.96; Музей и нематериальное культурное наследие // Сборник трудов лаборатории «Музейная педагогика». Вып.6. – М.: Икар, 2005. – 196 с.
9. Хамитова М. Қ. Сәтбаев және Ә. Марғұлан // Сарыарқа самалы. – 1999. – 8 мамыр.
10. Молдағалиев Ж. Тарих куәгері: [Академик Қ. Сәтбаев пен Ә. Марғұлан тапқан тарихи ескерткіш-тас мүсін туралы] // Балдырған. – 1979. –№4. – 17 б
11. Марғұлан Ә. Кеңестік дәуірдің 50 жыл ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві, қолжазба. 1961. – 19 б.
12. Марғұлан Ә.Х. Еңбекпен өткен өмір (Қолжазба) // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві; Марғұлан Ә.Х. Шығармалар жинағы. – Алматы: Алатау, 2007. – Т. 1. – 608 б.
13. Ғұлама: Тағылым (Әлкей Марғұлан туралы естелік мақалалар, деректі әңгімелер, очерктер, өлең-арнаулар). – Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2004
14. Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа және түсінік хаттар. Сборник программ ШКМ. – Қызылорда: Казиздат, 1930.
15. Жұмалиев Қ., Марғұлан Ә. Қазақ әдебиеті. Фольклор. Орта мектептің VІІІ класына арналған. – Алматы: ҚазБМБ, 1941.
16. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. В 5-ти томах. (Глав. ред. А.Х.Маргулан и др.). – Алматы: Наука, 1971, Т. 1.
17. Ақышев К., Байпақов К. Қазақ археология ғылымының атасы // Ә. Марғұлан туралы естеліктер. – Алматы: Білім, 2004. – 160–165-бб.
18. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 2006.
19. Арғынбаев Х. Заманымыздың заңғар ғұламасы // Марғұлан Д.Ә.
Ә. Марғұлан туралы естеліктер. – Алматы: Білім, 2004. – 112–115-бб.
20. Маргулан А.Х. Сочинения. – Алматы: Атамұра, 1998. – Т. 1. – 400 с
21. Түрік баласы. Қазақтың тарихы // Қазақ. – 1913. – №3.18 февраль.
22. М. Хамитова. Ә. Марғұлан еңбектерінің мұражай ісін дамытудағы маңызы // Отан тарихы. – 2005. – №1.
23. Марғұлан Ә. Кеңестік дәуірдің 50 жыл ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві, қолжазба. 1961. – 19 б.
24. Культура и быт казахского колхозного аула / Отв. ред. А.Х. Маргулан и Востров В.В. – Алматы: Наука, 1967. – 303 с.
25. Казахский народный костюм: Альбом // Ред. Есова С.С.; рис. А. Галымбаевой. – Алма-Ата: Казгослитиздат, 1958. – 66 с.
26. Маргулан А.Х., Басенов Т., Мендикулов М. Архитектура Казахстана // Сборн. статей. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1959. – 172 б.
27. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1957. – 96 с.
28. Масанов Э.А. Этнографическое изучение Казахстана в России (XV– XVII в.в.) // VII Международный конгресс антропологических и этнографических наук. – М.: Наука, 1964. – 10 с.
29. Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда (XIX–нач. XX в.). – Алма-Ата: Наука, 1964. – 178 с.
30. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. Алма-Ата: Наука, 1968. -256 с.
31. Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк / Жауапты ред. Ә. Марғұлан. – Алматы: Ғылым, 1969. – 172 б.
32. Этнография // Сборник статей. Ред.кол. Маргулан А.Х. и др. – Алматы: Издательство АН КазССР, 1959. – 246 с.
33. ҚР БҒМ БВМ. 11қор, 1тізбе, 1004 іс.
34. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. – Алматы: Наука, 1950. – 122 б.
35. Маргулан А.Х., Басенов Т., Мендикулов М. Архитектура Казахстана // Сборн. статей. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1959. – 172 б.
36. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. – М.: Наука, 1964. – 13 б.
37. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б.
38. Қойгелдиев М. Марғұлан мұрасы және бүгінгі тарих ғылымындағы өзгерістер // Орталық Қазақстан. – 2004. – 25 мамыр. – 3-б.
39. Марғұлан Ә.Х. Шығармалар жинағы. – Алматы: Алатау, 2007. – Т.1. – 608 б.
40. Марғұлан Ә.Х. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы. 1971. –164 б.
41. Алимбай Н.А. Центральный Государственный музей РК: Краткий исторический экскурс, структурные преобразования, проблемы. Орталық музей еңбектері. – Алматы: Ғылым, 2004. – Т.1 – 395 б.
42. Қазақ совет энциклопедиясы.– Алматы: Полиграфия, 1972. – Т.1.– 648 с.
43. Қадыров М. Нұрмұқамбетов Б. Ертедегі Орталық Қазақстан тайпаларының мәдениеті мен өнері // Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы: Қазақстан, 1966. – 68–78-бб.
44. ҚР БҒМ БВМ. 11-қор, 1- тізбе, 306- іс.
45. Ходжаева Р.Д. Об источниках изучения казахской национальной одежды // Вопросы этнографии антропологии Казахстана. – Алматы: Изд.АН КазССР, 1962. – С. 117–130.
46. Маргулан А.Х. О характере исторической обусловленности казахского эпоса // Известия Каз ФАН СССР. Серия историческая. – Алматы, 1946 – № 2. – С. 75–81.
47. Марғұлан Ә.Х. Қазақтағы қорқыт аңыздарын дәстүр етушілер // Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 143–156-бб
48. Марғұлан Ә.Х. Эпос жырын туғызудағы тарихи мұралар // Халық мұғалімі. – 1940. – № 4. – 64–74-бб.
49. Марғұлан Ә.Х. Ақын туған орта // Жұлдыз. – 1982. – № 4. – 181–206-бб.
50. Марғұлан Ә.Х. Ұлы трубадур Жамбыл // Советтік Қазақстан. – 1941. – 28 тамыз.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә. Назарбаевтің жарлығымен 2000 жыл Мәдениетті қолдау жылы деп аталды.
Осы жарлыққа сәйкес Қазақстан мәдениетін өркендету және насихаттау
саласында мұражай мекемелерінің алатын орыны ерекше [1]. Қазақстан
Республикасының Орталық мұражайында Назарбаевтың болуы, өзекті мәселердің
бірі мұражайлар тарихын зерттеумен олардың алдында тұрған мақсаттары мен
міндеттерін айқындап, қоғамдағы насихат құралы ретінде деңгейін көтеруге
көңіл болу керектігін көрсеткен еді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 13 қаңтардағы 2004–2006
жылдарға арналған Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы туралы № 1277
Жарлығы [2], Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 12 ақпандағы
2004–2006 жылдарға арналған Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасын іске
асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы № 171 қаулысы – тарихи-мәдени
мұраларды зерттеу, сақтау және қалпына келтіру жөнінде шаралар әзірлеу
қажеттігіне байланысты қабылданған тарихи құжаттар. Сонымен қатар, қазіргі
заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды, ұлттық қолөнерді, дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарды зерделеудің тұтас жүйесін құру арқылы қолда бар мәдени
құндылықтарды сақтау, дамыту және ұтымды пайдалану мақсатына бағытталған
құжаттар.
Әлкей Хақанұлы Марғұлан атындағы археология мұражайының тарихы- атты
зерттеу жұмысымыздың да басты мақсаты осыдан туындап отыр. Мәліметтердің
негізгі мазмұнына тоқталар болсақ: 1973 жылдан ҚРҒА тарих, археология
мұражайы жұмыс істеді. Археология мұражайының негізі 1946 жылдан бері
жинақталған Ғылым академиясы археологиялық экспедицияларының коллекциялары
болып табылады.
Біздің еліміздегі халықтардың аса байлығы, оның көптеген ғылыми
эстетикасы яғни осы байлықты ашуға әр мұражай базасындағы рухани және
материалды мәдениет ескерткіштерінің сақталуы болып табылады. Мұражайларда
бұл мәселені шешу мұражайда сақталған ескерткіштерді өңдеу оны барлық
жағынан терендетіп зерттеу мүмкін емес. Тек қана бұл жұмысты қажетті
жағдайына қарай дамытуға барлық мұражай қызметкерлеріне ерекше міндет
жүктейді. Соның ішінде белгілі кұжаттар экспозицияларының стационарлық
маңызы түрлі формадағы көрме жұмысы болып табылады. Құжаттарда объектінің
оқытылуын дәлелдейтін оған хабарлауда толықтылығын, қазіргі кезде
мұражайдың керемет, өте сирек ескерткіштерінің сақтаушысы рариттерін
көрсетуі міндет.
Археология мұражайын құруда белгілі қазақстандық ғалымдар: Кемал
Ақышұлы Ақышев, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев, Мир Қасымұлы Кадырбаев, Карл
Молдахметұлы Байпақов, Бектөреева Роза Абуталиқызы және т.б. атсалысты.
Міне осы мәліметтер жоғарыда айтылған деректерден алынған еді. Сонымен
қатар кейбір мәліметтер Археология институтының архивінен алынды.
Ә.Х. Марғұланның халқымыздың өткені мен бүгінін ұрпаққа жеткізу
мақсатында ертелі-кеш жер астынан, ел аузынан, мұрағаттардан жинаған
зерттеу еңбектері, архитектуралық ескерткіштерді зерттеуі, этнография
саласындағы, ауыз әдебиеті саласындағы зерттеулері, қазақ жазуының тарихы
туралы еңбектері, шоқантануға қосқан үлесі – бүгінгі рухани байлығымыздың
алтын қоры. Москва, Санкт-Петербург, Қазан, Омбы қалалары музейлері,
мұрағаттары мен кітапханаларында сақтаулы Қазақстан тарихы мен мәдениетіне
байланысты деректерді тізіп, көрсетіп кетуінің бүгінгі күні Мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруда қосар үлесі аз емес [3].
1947–1949, 1952 жылдары Ә.Х. Марғұланның басқаруымен археологиялық
экспедиция жұмыс жасаған болатын. Ғалымның туған жері Павлодар облысы
Баянауыл ауданында, Екібастұз ауданы Степной елді мекеніндегі, Оңтүстік
Қазақстан облысы Сарыағаштағы, Астана қаласындағы Ә.Х. Марғұлан атындағы
мектептегі ғалымның өмірі мен еңбек жолына арналған музейлер, ҚР МОМ-дегі
Ә.Х. Марғұлан кешені, Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейінде
Археология залының ашылуы, Павлодар облыстық тарихи-өлкетану музейінде
ғалымның 100-жылдық мерейтойы құрметіне ашылған Археология залы, т.б.
осының дәлелі [3, 4 б].
Ғұламаның еңбегін мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев:
Көшпенділер мәдениеті мен Даланың әлемдік өркениетінің қалыптасуына ерекше
әсер еткенін жан-жақты терең бағалауға мүмкіндік туғызған Орталық Азия
көшпенділерімен өзіндік мәдениетін зерттеу мен әлемге таныстырудағы Ә.Х.
Марғұланның еңбегі өлшеусіз деп бағалады.
Академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның еңбектері Қазақстан Республикасының
ғылыми, мәдени, әдеби мұрасы болып табылады. Ғұламаның өмірі бүгінгі рухани-
мәдени өмірімізге де үлгі-өнеге бола береді.
Сол себепті де музей ісі мәселесі және ұлттық мәдени мұра туралы сөз
қозғағанда академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның Қазақстанның тарихи-мәдени
мұраларын зерделеуге қосқан үлесі ерекше екенін айтамыз. Әсіресе, ғалымның
қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, ескерткіштеріне арналған еңбектерінің
музей ісіндегі және бабаларымыздан мұра болып жеткен мәдени
құндылықтарымызды толық тануда алар орны туралы айту орынды.
Академик, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақ КСР-нің еңбек
сіңірген ғылым қайраткері, белгілі ғалым тарихшы, археолог, этнограф,
шығыстанушы Ә.Х. Марғұланның жалпы өмірі, ғылыми қызметі туралы осы уақытқа
дейін шолу жасалған ғылыми мақалалар мен естеліктер жазылғанымен ғалым
еңбектерінің музей ісімен байланысты жақтары нақтылы қарастырылмаған
себепті, Академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның ғылыми мұрасының археология
мұражайындағы маңызын анықтау мақсатында, бұл диссертация жазылып отырған
алғашқы зерттеу жұмысы болып табылады.
Сол себепті де мұражай ісі мәселесі және ұлттық мәдени мұра туралы сөз
қозғағанда академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның Қазақстанның тарихи-мәдени
мұраларын зерделеуге қосқан үлесі ерекше екенін айтамыз. Әсіресе, ғалымның
қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, ескерткіштеріне арналған еңбектерінің
мұражай ісіндегі және бабаларымыздан мұра болып жеткен мәдени
құндылықтарымызды толық тануда тарихи санамыздың жаңғыруына айрықша ықпал
етері сөзсіз. Сондықтан да біз Әлкей Хақанұлы Марғұлан атындағы археология
мұражайының тарихын жазу арқылы мәдени құндылықтарымызды сақтайтын бірден-
бір ірі орталық мұражай екендігін ескеріп отырмыз.
Қазақ халқының рухани, мәдени, тарихи мұраларын зерттеу нәтижесінде
жазған ғылыми еңбектері, археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері,
этнографиялық зерттеулері, көне және орта ғасыр сәулет өнеріне арналған
зерттеу еңбектері, халықтың қолөнері туралы, Орта Азия көшпенділері жайлы
жазған басқа да іргелі монографиялық еңбектері бүгінгі күні археологиялық,
әдебиет және өнер мұражайлары экспозицияларынан көрініс тапты. Сол
мұражайларда сақталып отырған сансыз ұлттық мұраны зерделеуде табылмас
қазына көзі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертация жұмысымыздың тақырыбына
қатысты кейбір мәселелерді анықтау үшін, Қазақстанның беделді
археологтарының зерттеу еңбектерін пайдаландық. Олар негізінен:
Ә.Х.Марғұлан, Х.А. Алпысбаев, М.Қ. Қадырбаев, К.А. Ақышев, К.М. Байпаков
және т.б. Зерттеу жұмысын, жазу барысында әр түрлі деңгейдегі, мемлекеттік
қаулылар шешімдер әр жылғы ғылыми есептер пайдаланылды. Сонымен қатар көрме
үшін жасалған фотосуреттер мен қойылған заттарға берілген анықтамалар,
тарихи түсініктемелер пайдаланылды.
Қазақстандық ғалымдар А.Е. Қайназарованың, А.Ғ. Ибраеваның, С.Т.
Тайманның, М.З. Мұсаханованың зерттеу еңбектері [4] – Қазақстандағы музей
жүйесінің қалыптасуы мен оның атқарған қызметтері жайында көлемді зерттеу
еңбектер болғанымен жекеленген кезеңдерді қарастырған. Әр жылдарда музей
ісі туралы жазылған зерттеулер – негізінен Қазақстандағы музейлердің
жекелеген даму кезеңдеріне арналған. Көлемді еңбектердің бірі – 2004 ж.
жарық көрген Орталық музей еңбектері I-том.
2004 жылы Ә.Х. Марғұланның 100 жылдығына арналып өткізілген Көшпенділер
өркениеті мен рухани мәдениетінің тарихы [5] атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдарының 2 томдық жинағында О.С.
Исмағұловтың Этноантропологические идеи академика А.Х. Маргулана [5, 40-
б.], К.М. Байпақовтың А.Х. Маргулан – выдающийся исследователь
археологического наследия [6], Б.Е. Кумековтың А.Х. Маргулан как
кипчаковед [7], т.б. ғылыми мақалалар басылып шыққан.
Отандық музейтану ісінде, көбінесе Ресей Федерациясы Білім және Мәдениет
министрліктері шығарған музейтану, мәдени-тарихи мұра мәселелеріне арналған
ғылыми жинақтары, музей ісі туралы Н. Федоров, М.А. Разгон, И.М. Коссова,
Е.Б. Медведева, М.Е. Каулен, Л.М. Шляхтина, С.Ф. Казакова, С.И. Сотникова
секілді Ресей музейтанушы ғалымдарының Основы музейного дела, Культурное
наследие и современный музей, Музеология, Музей и нематериальное
культурное наследие [8] т.б. еңбектер пайдаланылады.
Сонымен бірге М.А Хамитова Қ.Сәтбаев және Ә.Марғұлан [9], Ж.
Молдағалиев Тарих куәгері: (Академик Қ. Сәтбаев және Ә. Марғұлан тапқан
тарихи ескерткіш-тас мүсін туралы ) [10] т.б еңбектерді қолданып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Мақсаты: Академик Ә. Х.
Марғұланның ғылыми еңбектерін пайдалана отырып, археология мұражайының
тарихын, экспозицияларындағы алатын орнын және тарихи-мәдени заттық және
рухани құндылықтарымызды жинап, зерттеп, сақтауда, Мемлекеттік Мәдени
мұра бағдарламасын жүзеге асыруда көрсетіп отырған қомақты үлесін ашып
көрсету. Осы мақсатқа жетуде мынадай міндеттер алға қойылды:
- Ә.Х. Марғұланның өмір жолы және ғалымның археология саласына қосқан
үлесі мен шығармашылығын бүгінгі жас ұрпақты тәрбиелеуде, сондай-ақ
отаншылдық сезімде тәрбиелеудің басты құралы екендігін атап көрсету;
- Әлкей Хақанұлының ғылыми-зерттеу еңбектеріндегі археология мұражай
негізіннің қалануы және Қазақстан мұражай ісіндегі маңызын айқындау;
- Ә.Х. Марғұланның атындағы археолгия мұражайының тарихының жаңа
тұжырымдамалық үлгісін қалыптастыруы;
- археолгия мұражайында сақтаулы қазақ халқының тарихи-мәдени
байлықтарын көрсететін және оларды халқымыздың ұлттық мәдениетін жаһанға
танытудағы тарихи-мәдени мұраны зерттеудің ролін Ә.Х. Марғұланның ғылыми
мұрасын зерделеу қажеттігінің маңызын түсіндіру;
Зерттеу жұмысымның хронологиялық шеңбері. Ә.Х. Марғұланның өмірі мен
ғылыми мұрасын және бізге дейін жеткен зерттеулері аралығын қамтиды.
Зеттеу жұмысымның территориялық ауқымы. Қазіргі Қазақстан Республикасы
аумағы түгелімен және де көрсетілген кезеңде қазақ халқы мекендеген
аймақтарды қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі.
Диссертацияны жазу барысында басты пайдаланылған Ә.Х. Марғұлан атындағы
Археология институты мұрағаты, ҚР Ұлттық кітапхана қоры материалдары болды.
Сонымен қатар, диссертацияда Ә.Х. Марғұланның жеке зерттеу жұмыстары,
ғалымның қолжазба еңбектері, фотоматериалдар сарапталды. Жеке мұрағаттан
алынған қазақтың сал-серілеріне арналған, Кеңестік кезеңнің 50 жылы
ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер [11] атты мақаласы, Қозы
Көрпеш–Баян сұлу жырына байланысты зерттеулері, Еңбекпен өткен өмір атты
өмірбаяндық қолжазба [12], т.б материалдар, музейлер қорынан және
экспедициялар кезінде түсірілген кейбір фотосуреттер пайдаланылды. Сонымен
бірге, академик Ә.Х. Марғұлан монографиялары, соңғы жылдары шыққан
Шығармалар жинағының I–IV томдары, және басқа да ғалымдармен бірлесе
жазылған ірі ғылыми еңбектері пайдаланылды [7, 21 б.].
Қазақстандағы этнография, этномәдениет мәселелеріне арналған отандық
зерттеушілер Х.А. Арғынбаев, Е.А. Масанов, М.С. Мұқанов, Р.Д. Ходжаева,
В.В. Востров, И.В. Захарова, Т.Қ. Бәсенов, Ө. Жәнібеков, С.Е. Әжіғали, Ш.Ж.
Тоқтабаева, А.С. Сейдімбеков, А.У. Тоқтабай, С. Қасиманов еңбектеріндегі
көтеріліп отырған тақырыпқа байланысты пікірлері басшылыққа алынды.
Сонымен қатар Ә. Марғұлан туралы естеліктер, Ғұлама атты Марғұлан
туралы естеліктер, мақалалар мен очерктер жинағы, Тағылым: Археолог Ә.
Марғұланмен кездесу атты А. Мұсатайұлының естеліктер кітабы т.б. еңбектер
пайдаланылды. Сол сияқты халықаралық, республикалық, облыс көлемінде
өткізілген ғылыми-практикалық конференциялар, Марғұлан оқулары 1-2 томдық
материалдары қолданылды. Еңбекті жазу барысында мерзімді баспасөз
беттерінен және республикадағы мәдениет құрылысы тарихы жайындағы құжаттық
жинақтардан, Қазақстандағы мәдени құрылыс мәселелерін зерттеуші жекелеген
ғалымдардың зерттеулерінен тиісті материалдар алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
- Қазақстандағы Ә.Х. Марғұлан атындағы археология мұражайының тарихы
алғаш рет зерттеу нысанына алынды;
- академик Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының музей ісіндегі алатын
орнын сипаттауға арналған алғашқы зерттеу еңбек болуы;
- Археология мұражайының республика музейлері экспозицияларынан көрініс
табуы алғаш рет ғылыми-практикалық жағынан көрсетілді;
- Ә. Марғұлан атындағы Археология институты музейі экспозициялары және
қорларындағы экспонаттар алғаш рет жүйеленді.
Зерттеу жұмысының әдістері мен теориялық-методологиялық негізі. Зерттеу
жұмысында сипаттау, тарихи-салыстырмалы талдау жасау, деректанулық талдау,
жинақтау, жүйелеу, т.б.ғылыми-практикалық әдістер қолданылды. Зерттеу
жұмысы ғалымның ғылыми зерттеулерінің құндылығын ашып көрсетуде, көтерілген
басқа да мәселелердің сәтті шешімін табуында қазақ тарихы мен
этнографиясының көрнекті өкілдерінің ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.
Сондай-ақ археология мұражайының тарихына байланысты зерттеулер, теориялық
және методологиялық негіз ретінде қолданылып, қажетті тұстарда кеңінен
пайдаланылды. Сонымен бірге диссертацияны жазу барысында, музей қорларына
байланысты жаңа ұстанымдар және жеке мұражайдағы экспонаттар тарихына
қатысты материалдарды пайдалану ескерілді.
Зерттеу жұмысының практикалық мыңызы. Зерттеу жұмысы нәтижелері
Қазақстанның тарихында елеулі із қалдырған Ә.Х. Марғұлан атындағы
археология мұражайының тарихы мен даму кезеңдерін талдауда, оқулықтар
жазғанда, республика жоғары оқу орындарының қазақ бөлімі оқытушылары мен
студенттеріне Жалпы музейтану, Мұражайтану ісі және ескерткіштерді
қорғау, Мәдениеттану курстары бойынша мемлекеттік тілде жүргізілетін
дәрістік және практикалық сабақтарда қосымша оқу құрал ретінде пайдалануға
болады. Зерттеу жұмысындағы айналымға түсіп отырған тың деректерді
халқымыздың мәдени даму тарихын, мәдениетін зерттеушілер пайдалана алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- академик Ә.Х. Марғұланның өмір жолы және ғылыми еңбектері- ұлтымыздың
болашағы, қазақтың жас ұрпағын ұлттық рухта, отаншылдық сезімде
тәрбиелеудің басты құралы;
- ғалымның ғылыми мұраларын археология мұражайына, еліміздің
музейлеріндегі экспозицияларындағы алатын орны зерттеудің рөлі мен
маңыздылығы;
- Археология мұражайының тарихын және академик Марғұланның еңбектерінің
Қазақстан мұражай ісінің дамуындағы өзіндік үлесі;
- Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының бүгінгі таңда музейлердің жастарды
өткен замандар мен қазіргі кезеңнің мәдени құндылықтарына назар аударуға,
солардың рухани әлемін зерттеп, түсіндірудегі ықпалы;
- академик Ә.Х. Марғұланның археологиялық, жазба, тарихи-этнография-лық,
мұрағаттық, музей қорларынан жинаған деректерін шендестіре отырып
зерттелген әрбір мұрасын– бүгінгі тарихи-мәдени мұра мәселелерін толық
зерттеп, зерделеуге қосқан үлесі.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация тарих, археология және
этнология факультетінің археология, этнология және музеология кафедрасының
мәжілісінде талқылынып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі
нәтижелері Қазақ тарихы мен Мектептегі өнер журналдарында жарияланды.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, үш
тараушадан, қорытындыдын және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
1 Ә.Х. МАРҒҰЛАННЫҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ҒЫЛЫМИ
ЕҢБЕКТЕРІ МЕН МҰРАЖАЙ ІСІН ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
1. Академик Ә.Х. Марғұланның өмірі мен қызметі
Әлкей Хақанұлы Марғұлан 11 мамыр күні 1904 жылы Павлодар облысы
Баянауыл ауданында дүниеге келді. Ол – әдебиеттанушы, өнертанушы,
шығыстанушы, ұлттық археология мектебінің негізін қалаушы. 1933 жылы
Бүкілодақтық география қоғамының толық мүшесі болып қызмет атқарса, 1945
жылы филология ғылымының докторы, 1958 жылы Қазақстан ғылым академиясының
академигі, ал 1961 жылы Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
атақтарына ие болды. Әрине бұл ғылыми қызметтердің барлығы да дерлік
ғалымның ізденіс жолындағы алған жетістігі деп білеміз. Оның редакциясымен
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының 5-томдық толық академиялық жинағы жарық
көрді. Педагогика саласында Әлкей Марғұлан фольклор бойынша зерттеулерінің
маңызы зор. Тұңғыш рет халық педагогикасының біртумалары шоғырланған қазақ
халқының аңыздарын, ертегілерін, жырларын іргелі зерттеді.
Ғұлама ғалым Әлкей Хақанұлы Марғұланның тікелей оқытушылық қызметпен
айналысқанын көрсететін бірнеше нақты мәліметтер бар.
Әлкей 1915 жылы Баянауылдағы үш кластық орыс мектебіне оқуға түсіп,
орыс тілін үйреніп, әдебиет, есеп, тарих, жағрапия пәндерінен білім алып,
мектепті 1918 жылу бітіріп шығады. Мектепте жақсы тәлім-тәрбие алған
Әлкейдің өнер-білімге құштарлығы артып, үлкен қалаларға барып оқуды арман
етеді.
1919-1920 жылдары Павлодар қаласындағы мұғалімдік курста оқып, мұғалім
мамандығын алады да, содан соң 1920-1921 жылдары Баянауыл аудандық 1-ші
дәрежелі екінші Далба мектебінде мұғалім болып қызмет істейді. 16 жастағы
ауыл мұғалімі білімінің жеткіліксіздігін, толыспағынан сезіп, 1921 жылы
Семей педагогикалық техникумына түседі. Оған сол оқу орнына түсуге себепші
болған академик Қаныш Сәтбаевтың ағасы Әбікей Зейінұлы Сәтбаев болғаны
туралы мынадай мәлімет бар:
1920 жылы Баянауыл ауданының Далба деген жеріндегі мектепте сабақ
беріп жүрген Әлкейге Әбікей Зейінұлы Сәтбаев көңіл аударып, оған өзі ректор
болып істейтін Семей техникумына келіп түсуі жөнінде ұсыныс жасайды. Әлекең
бұл ұсынысты куанышпен қабылдайда да, 1921 жылы сол оқу орнына барып
түседі. О заманда дала өлкесіндегі ең қадырменді болып саналатын осы
техникумды 1925 жылы табысты түрде аяқтайды. Мұнда техникум қабырғасында
сол 1921 жылы Әлекең әдебиет пәнінен сабақ беретін Мұқтар Әуезовпен
танысады. Мұқаңның өзі айтқанындай, Әлкей оған білмекке құмарлығымен,
жастығына қарамастан гуманитарлық мәселедегі ой-өрісінің кеңдігімен қатты
ұнайда да, оған бірден көңіл бөліп, қамқорлығына алады, біраз уақыттан
кейін оны пәтеріне өзімен бірге тұруға шақырады [13].
М.Әуезов Әлкейге техникумды бітірісімен оқуын жалғастырып, жоғары білім
алуы керек екенін, Ленинградта оқуы керек екенін қайта-қайта айтады, оған
Герцен атындағы пединститутке жолдама алып береді. Әлкей Мұқаңның айтқанын
шын жүрегімен қуана қабылдап, 1925 жылы онымен бірге Ленинградқа аттанады
да, Шығыс институтының түркология факультетіне түседі, мұнда оқумен бірге
зерттеу жұмысымен де шұғылданады, шығармашылық үйірмелерге белсене
қатысады. Әлкей бұл жерде де көзге түседі, көп үміт күттіретін жас ғалым
ретінде, оған профессорлар назар аудара бастайды.
Әлкей Хақанұлы бар ықылас-ынтасымен тарихтың, философия мен өнердің
объективті заңын білуге талпынады. Осы мақсатпен ол Ленинград Мемлекеттік
Университетінің тарих-филология факультеті мен Өнер институтының арнаулы
лекциялары мен сабақтарына қатынасады. Сөйтіп Әлкей жоғары мектеп
қабырғасында жүрген кезден-ақ білім қорын молайтып, нағыз ойлы зерттеуші,
болашақ педагог екенін танытады.
Әлкей Марғұланның жиырмасыншы жылдары Қызылжар қаласындағы
педагогикалық техникумда әдебиет пәнінен сабақ бергенін жазушы Ж.Бектұров
Ғұлама атты мақаласында былай еске алады: Еліміздің ірі ғалымдарының
сүбелі архивтеріне сүңгіген, көне мұраларды шүйгіген, бірқатар беделді оқу
орындарында, оның ішінде Қызылжар қаласындағы өз тұсының алдыңғы қатарлы
педагогика техникумында сабақ та беріп үлгерген адам-ды. Осы техникумда
жиырмасыншы жылдардың орта кезінде Ә.Марғұлан оқыған дәрістің сол күндергі
бірер конспектісіне соңғы кезде қайтыс болған оқымысты-жазушы С.Талжановтың
қолынан кезінде көз жүгіртіп, Әлкеңнің жас шағында-ақ өте білімді ұстаз
болғанына көзіміз жетіп еді [13, 90-91 бб.].
1930 жылы Қазақстан мектептерінде оқытылатын пәндердің оқу
бағдарламалары комплексті сипатта жүзеге асырыла бастағанда Қазақстан Оқу
ағарту Комиссариатының білім кеңесі Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған
программа және түсінік хаттар атты жинақ шығарды. Ондағы қазақ әдебиеті
пәніне арналған Суретті әдебиет атты бағдарламаны жасаушылардың бірі
Әлкей Марғұлан болды [14].
1930 жылы көктемде Алматыда Бірінші Бүкілқазақстандық өлкетану съезі
ұйымдастырылды. Сол съезге қатысқан түрколог-ғалым Н.А.Баскаков өзінің
Ғұлама ғалым атты естелігінде сол кезде Марғұлан ... жаңа ғана
ұйымдасқан Қазақтың Мемлекеттік университетінде қызмет істеп жүрді дейді
[13, 9 б.] Ал сол жылдың күзінде оның Орта Азия Мемлекеттік университетінде
қызмет істегені туралы академик Ш.Шокин былай еске алады: Отызыншы жылдың
күзінде мен оқу іздеп Ташкенге бардым. ...Әлекең сол кезде Орта Азия
Мемлекеттік университетінде жұмыс істейтін [13, 38 б.]
Әлкей Хақанұлы осындай көп жылдық педагогикалық қызметі арқылы
тәжірибелі, шебер ұстаз дәрежесіне көтеріліп, қазақ әдебиеті мен Қазақстан
тарихы бойынша мектеп оқушылары мен мұғалімдерге, студенттер мен жоғары
мектеп оқытушыларына арнап бірнеше оқу құралдарын шығарған. Мысалы, ол 1941
жылы Қажым Жұмалиевпен бірігіп Қазақ әдебиеті атты орта мектептің 8
класына арналған оқу құралын жазған. Ондағы ауыз әдебиеті туралы түсінік,
тұрмыс-салт жырлары, батырлар жыры, Қорқыт образы, Жиренше шешен образы
туралы материалдарды Марғұлан жазған [15]. Марғұлан Қазақстан ССР тарихы
оқулығын жазуға қатысқан [16].
Тарихшы ғалымның Қазақ ССР тарихын жазу жұмысына сіңірген еңбегі өте
зор. Қазақ ССР тарихының 1-томының Қазақстан халықтары мен тайпаларының
VI-XII ғасырлардағы мәдениеті деп аталатын үлкен тарихын жазды. Онда VI-
XII ғасырлардағы халықтар мен тайпалар мәдениетіне сипаттама берді.
Материалдық мәдениеттің дамуы, Тұрғын үй және үй жиһаздары,
Тоқымашылық кәсібі мен киім-кешек, Транспорт жайында жазды. Қалалар
мен қоныстардың өсу тарихы, Искусство мен архитектура мәселесін
баяндайды. Рухани мәдениеттің дамуы деген бөлімінде: Тіл мен жазба,
Наным, дін жайында айтылады. VI-XII ғасырлардағы әдебиет пен ғылым жайына
ерекше тоқталады.
Қазақ халқының XV-XVII ғасырлардағы мәдениеті атты тарауды да Әлкей
Марғұлан жазған. Бұл тарауда зерттеліп баяндалатын мәселелер:
1. Қазақтың материалдық мәдениетінің дамуы. Онда: қазақтың үйі, киімі,
ішіп-жемі, тамағы, үй кәсіптері, көркем қолөнеріне тоқталады.
2. Халықтың әдет-ғұрпы. Онда: қыз ұзату дәстүрі, халықтың мерекелері
баяндалады.
3. Ескі нанымдар мен дін. Білім. Онда: жерлеу дәстүрі, космогониялық
түсініктер және халық календары жайын баяндайды.
4. Искусство мен архитектура.
Ғалымның VI-XII ғасырлардағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының
мәдениеті және қазақ халқының XV-XVII ғасырлардағы мәдениеті туралы
еңбегінің өзінен ғана оны тарих, өнертану, археология, лингвистика,
өнертану ғылымдарының білімпазы болғанын көреміз. Фольклорист-ғалым Қазақ
әдебиет тарихын жазуға белсене қатынасып, Өтірік өлеңдер, Жұмбақтар
атты тарауларын зерттеп жазды. Ежелгі дәуірдегі эпос тудырған орта,
Қазақ эпос жырындағы әлеуметтік сарындар, Қырғыздың Манас жыры,
Қорқыт туралы зерттеулері, тағы басқа еңбектері ғалымның әдебиет тарихына
қосқан үлкен үлесі.
Сонымен, Әлкей Марғұлан ғылыми жұмыспен жан-жақты айналаса отырып, оны
педагогикалық қызметпен ұштастырып, мектеп оқушылары мен студент жастарға
этномәдени білім берумен өзі тікелей байланыстырған әмбебап ғұлама-ғалым
және ұлағатты ұстаз болған екен.
Әлкей Хақанұлы Марғұлан бастапқы білімді ауыл мектебінен алды. Павлодар
қаласындағы мұғалімдер курсын бітіріп‚ туған аулында мұғалім болып істеді.
Семей педагогикалық техникумының студенті бола жүріп‚ Таң журналы мен
Қазақ тілі газетінің редакцияларында (1921–25) қызмет атқарған. Осы
жылдары ол М.О Әуезовпен‚ М.Жұмабаевпен танысты. Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург) қаласындағы Шығыстану институтының түркітану және тарих-
филология факультеттерінде (1925–29) қатар оқыды.
Марғұлан КСРО ғылым академиясының академигі А.Е.Ферсман мен профессор
С.И.Руденконың басшылығымен ұйымдастырылған Қазақстан және Алтай археология
және этнография экспедицияларының (1926–27) жұмысына қатысты. Экспедиция
кезінде Ә.Н.Бөкейхановпен тығыз қарым-қатынас орнатып, бірлесіп қызмет
жасады. Марғұлан 1928 жылдан қазақ халқына қатысты әдеби, мұрағаттық
материалдар жинақтаумен шұғылданды. 1929 ж. Абай шығармалары туралы
дипломдық жұмыс қорғап‚ орыс география қоғамы архивіндегі Абай қолжазбалары
туралы нақты тарихи деректер негізінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасады.
Терминология комиссияның ғалым-хатшысы (1930–31), Ленинград қасындағы
Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының аспиранты (1931–34)‚
Шығыстану институтының оқытушысы (1931–35), Мәскеу қаласындағы материалдық
Мәдениет тарихы институтының ізденушісі және ғылыми қызметкері (1936–38)
болды. Осы жылдары ол Шығыс Түркістан археологиясы мен өнері бойынша
маманданып, бірнеше археологиялық экспедицияларға қатысты. КСРО ғылым
академиясының қазақ бөлімшесі Тарих институтының аға ғылыми қызметкері
(1939–41) болды. Оның Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы түркі эпосы, Декабристер
және Қазақстан, Әлішер Науаи және қазақ мәдениеті, Мұхаммед Хайдар –
тарихшы, Шоқан Уәлиханов және Орта Азия тарихы, Суворов, Жамбыл
Жабаев (1940–41), т.б. еңбектері жарық көрді.
1941 ж. КСРО ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің тарих бөлімін
басқарды. Осы қызметте жүріп Хандар жарлығының тарихи маңызы деген
тақырыпта қорғаған канд. диссертациясында (1943) көне қыпшақ тарихына
байланысты құнды зерттеулер жасады. Қазақ халқының эпикалық жыр
дастандары тақырыбында қорғаған докт. диссертациясы қазақ әдебиеті мен
тарихы саласындағы іргелі зерттеулердің нәтижесі саналды. Археология,
палеолит бөлімінің меңгерушісі, аға ғылыми қызметкері (1946–53), Қазақстан
ғылым академиясының Архитектура құрылыс және құрылыс материалдары
институтының аға ғылыми қызметкері (1953–55) болды; кейін этнография
бөлімін (1958–76) басқарды.
Ә. Марғұлан 1946 ж. Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі
болып сайланды. Ал, 1946-1951 жж. Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының
археология бөлімін басқарды. Осы орайда 1946 жылы Ә.Х. Марғұланның
басқаруымен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының нәтижелерін
ерекше атап өту қажет [17]. Себебі, экспедиция бірнеше мәселені алға мақсат
етіп қойса, сол мақсаттағы ғылыми тақырыптың бірі ортағасырлық сәулеткерлік
ескерткіштерді зерттеу болатын. Осы мақсатқа жетуде 1946 –1956 жылдар
аралығының өзінде Шу өзенінің төменгі етегі, Сарысудың жағалауы, Нұра өзені
бойы, Қорғалжын маңы, батысында Сағыз, Ембі өзендерінің бассейінін қамтыды.
VIII–X ғ. тастан жасалған архитектуралық ескерткіштері және орта ғасыр
қалаларын, XIII–XIX ғ. қазақ күмбездерін ашты. Ұлы ғалым Кеңгір өзені
бойының орта ғасырлық кесенелерін бірден зерттеуді қолға алды. Домбауыл
дыңының тарихи орны, архитектуралық мәні, дәстүрлі негізі туралы ғылыми
пікір айтқан ғалым Ә. Марғұлан болды. Ә. Марғұлан бастаған экспедиция 1946
ж. Жошы хан кесенесі орнына, 1947 ж. Алаша хан күмбезі орнына археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізді.
Осы жылдары Марғұлан Сырдария, Шу, Талас өзендері бойында және Отырар,
Сауран, Сығанақ қалалары орнында қазба жұмыстарын жүргізіп, соның негізінде
Көне қазақ жерінің қалалары мен құрылыс өнерінің тарихы аталатын
монографиясын (1950) жариялады. К.Ақышев, М.Қадырбаев, М.Оразбаевтармен
бірге Орталық Қазақстанда жүргізген археология қазба жұмыстарының
қорытындысы саналатын Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті (Древняя
культура Центрального Казахстана, 1966) атты ғылыми-зертханалық еңбегін
жазып‚ кітаптың редакциясын басқарды [18].
Марғұлан Қазақ халқының көне замандағы ақындық өнерінің шеберлері
атты еңбегінде (1959) қазақ халқының эпикалық жыр дәстүрін дамытқан
ақындарға, шебер орындаушыларға, сал-серілерге тоқталып, олардың сөз
өнеріндегі орнын айқындады. Еңбектегі ғылыми тұжырымдар танымдық
тереңдігімен ерекшеленеді, онда көне ойшылдардан бастап Жанақ, Шөже,
Арыстанбай, Марабай, Сүйінбай, Жамбыл, Нұрпейіс, Иса секілді ақындар
шығармашылығы талданады. Марғұланның Тамғалы тас жазуы атты зерттеуінде
әдеби-тарихи һәм мәдени деректер молынан кездеседі. Ол сонымен қатар қырғыз
халқының Манас эпосы туралы ғылыми-зерттеулер ісінің дамуына үлес қосты.
Қырғыз эпосын дүние жүзіне алғаш таныстырған Ш.Ш.Уәлиханов, кеңес заманында
бастапқы зерттеулерді жүргізген Әуезов болса, кейіннен осы дәстүр
Мағұланның Шоқан және Манас атты мо-нографиясында жалғасты. Ол эпостағы
өмір шындығы, жырдың шығу тегі, дәуірі, кейіпкерлері мен көркемдік кестесі
және манасшылардың жырды жетілдірудегі қызметі‚ т.б. жөнінде ғылыми маңызы
жоғары пікірлер айтты.
1957–1967 ж. Уәлихановтың ғылыми мұраларын жинайтын топқа (Әуезов,
С.Бәйішев, С.Мұқанов, Қ.И. Сәтбаев, А.Нүсіпбековпен бірге) басшылық етіп,
оның таңдамалы (1958) және 5 томдық шығармалар жинағын жарыққа шығарды.
Ә.Х. Марғұланның Орталық Қазақстаннан қола дәуіріндегі қуатты мәдениет
ошағын ашуы – әлемдік археологияның зор жетістіктерінің бірі болды.
Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің мәдениеті орасан бай. Оларды әйгілі
түрде суреттейтін белгілер Бегазы, Дәндібай, Бұғылы ІІ, ІІІ, Сангру
(Атасу), Ақсу-Аюлы (Нұра өзені), Қызыл-Арай, Бала-Құлболды, Беласар
(Бетпақдала), Көктас (Мыңбұлақ) Құсақ өзенінің бойында – деп жазды
[19].
Әлкей Марғұлан археологиялық экспедициялар арқылы Сарыарқадағы көне
мұраларды 50 жылға таяу уақыт үзіліссіз зерттеді. Тайпалардың көшіп қонуы
мен мәдениеттерінің өзара әсерін, ескерткіштердің жекелеген түрлерінің
таралу аумағын анықтау үшін Ембі мен Сағыз өзендерінің алабы, шығыста –
Ертіс, Қалба, Нарымның жоғары сағасы, Атбасар даласы мен Көкшетау бөктері,
тіпті Сарысу, Шу, Талас өзендерінің төменгі ағысы мен Қаратаудың солтүстік
беткейі зерттеу нысанасына айналды. Ә. Марғұланның зерттеу жұмыстары тек
қана орасан зор территориялық ауданды қамтумен ғана емес, зерттеген
жәдігерлігі кең хронологиялық диапазонымен ерекшеленді.
Ә. Марғұлан – қала мен даланың әсерін, қазақтардың этногенезі,
көшпенділердің мемлекеттігі мәселелерін алғаш қозғаған ғалым.
1976–1984 ж. Қазақстан ҒА этнография бөлімінің аға ғылыми қызметкері
болды. Оның ынта-жігері мен ұсынысы бойынша қазақ даласының ең шалғай
аудандарына бірнеше археологиялық және этнографиялық экспедициялар
ұйымдастырылды. Ол өзіне дейінгі Қазақстанды зерттеуші орыс ғалымдарының
қазақ даласы тек көшпелілер мекені болды деген тұжырымдарының шындыққа сай
келмейтіндігін дәлелдеді.
Әрдайым туған халқының тарихы, мәдениеті туралы зерттеу жұмыстарымен
шұғылданған Ә. Марғұлан үнемі күмәнді адам ретінде түрлі тексеру
ұйымдарының тізімінде болды. Ғалымның қазақ эпосының рухани мәдениетімізден
алатын орны мен маңызы атап көрсетілген О характере и исторической
обусловленности казахского эпоса атты зерттеу еңбегі, Едіге батыр туралы
жазған деректі зерттеулері қатты сынға алынып, нәтижесінде ғалым 50-ші
жылдары жұмыссыз да қалған еді [20]. Сол себепті де Ә. Марғұлан 1953–1955
жж. Архитектура, құрылыс, және құрылыс материалдары институтының аға ғылыми
қызметкері жұмысын атқарды.
1958 ж. Ә.Х. Марғұланға Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, 1960
ж. профессор, 1961 ж. Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
атақтары берілді.
1967 ж. Древняя культура Центрального Казахстана атты монография үшін
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Ғылым академиясының сыйлығына ие болды.
Ә.Х. Марғұлан Ленин орденінің, Еңбек Қызыл Ту орденінің, Халықтар достығы
ордендерінің иегері. Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1982 ж.).
Қорыта келе, Ә.Х. Марғұлан 1938 ж. ұйымдастырылған КСРО Ғылым
академиясының Қазақ филиалынан бастап, Қазақстан ғылым академиясының тарих,
археология, этнография бөлімдерінде үздіксіз қызмет жасағандығы белгілі.
Ғылымның көптеген өзекті мәселелеріне берілген, оның шешімінен өмірдің мән-
мағынасын көре білген және жан-жақты білімділік, жоғары адамгершілік,
сабырлылық, керек болған шақта іске өзін пида ету сияқты тамаша
адамгершілік қасиеттерге ие Ә. Марғұлан студенттік шағынан танымал Ресей
ғалымдарымен Қазақстан этнографиялық экспедицияларына қатысып, Ресей
кітапхана қорлары мен мұрағаттарынан қазақ тарихына байланысты дерек
жинаудан бастап, бүкіл саналы өмірін туған халқының тарихын, әдебиетін,
өнерін, мәдениетін зерттеуге белсене араласқанын көреміз. Ғалымның өмірі
мен еңбек жолы жас ұрпақты елін, жерін, бабалар тарихын сүюге, отаншылдыққа
тәрбиелеуде үлкен өнеге.
Ә. Марғұланның өмірі мен халқына жасаған қызметінің негізгі түйіні
ғалымның тар жол тайғақ кешіп жүріп, халқымыздың үзіліп бара жатқан қорын
жалғап, халқын терезесі тең халықтар дәрежесіне жеткізуге зор үлес қосуы
деп танимыз. Сондай-ақ ғалымның археология саласында атқарған ірбір жұмысыб
бүгінде жас буынға үлгі-өнеге болары сөзсіз. Ал осындай мұраны жинақтайтын
мәдени орталық бұл – мұражай екендігін ескеріп, археология мұражайындағы
мұрасын дәріптеуіміз керек деп білемін.
2. Қазақ тарихын зерттеудегі ғылыми мұрасы
1919 жылы, яғни бұдан тура бір ғасыр дерлік, Қазақ газетінің 18
ақпандағы үшінші нөмерінде М. Дулатовтың Қазақ тарихы атты мақаласы жарық
көрді. Онда автор: Білім артық, көзі ашық жұрттар дүниедегі адам баласының
асылын, нәсілін тексеріп болып, барлығын кітапқа шығарды. Бөтен жұрттар
қатарында ала бөтен біздің қазақ халқының асылы тексеріліп, тарихы жазылған
жоқ. Бүгінгі Азия картасының төрттен біріне ие болып тұрған қанша миллион
қазақтың тарихы көмексі жағдайында тұрған жайы бар. Тарих ғылымында қанша
тарих жазушылар шығып, қаншама кітап жазып шығарды. Солардың арасында
қазақтың асылын анық қып айтқан жоқ, -деп жазып еді [21].
Осындай қазақтың тарихын жазуда бар еңбегімен аянбай еңбек еткен
тұлғаларды біз бүгінде ерекше атап өте аламыз. Әрине, өз кезегінде
тарихымызды жан-жақты зерттеп, зерделеп, мәдениеті мен салт-дәстүріне үлкен
үлес қосқан ғалымдардың ерекше тобын атауға болады. Алайда өзінің көптеген
ізденісі нәтижесінде белгілі болған танымал тұлға Әлкей Ханқанұлы
Марғұланның ғылыми мұрасы ерекше екендігін жоққа шығара алмаймыз.
Ә.Х. Марғұлан 1957–1976 жылдарға дейін Қазақ КСР Ғылым академиясының
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының
этнография бөлімін басқара отырып, Қазақстанда этнография ғылымының дамуына
зор ықпал жасады. Қазақ этнографиясы туралы жалпы аз жазылмаса да, Қазан
төңкерісіне дейінгі деректер ретсіз болғанын және тыңғылықты зерттелген,
ғылымға қосылған үлес ретінде санауға тұрарлық тиянақты зерттеулер
болмағанын айту керек. Ә. Марғұланның пікірінше Қазан төңкерісіне дейінгі
қазақ этнографиясына арналған еңбектердің деңгейі төмен болды [22]. Себебі
қазақ этнографиясымен негізінен өз зерттеулерінде үлкен мақсаттарды іске
асыру емес, тек халық тұрмыс тіршілігін бір жақты ғана қарастырып, көбінесе
экзотикалық көріністермен шектелген әуесқой этнографтардың шұғылданғанын Ә.
Марғұлан Кеңестік дәуірдің 50 жыл ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық
зерттеулер атты мақаласында атап көрсеткен еді [23]. Сол себепті де қазақ
халқының материалды және рухани өмірінің көп қыры – қысқы тұрақтар, үй
құрылысы, егіншілік кәсіп т.б. негізгі жақтары туралы айтылмады [23, 1-б.].
Бүгінгі жас ұрпақ қазақ халқының этнографиясын зерттеуде жаңа көзқарас
қалыптастырған және Қазақстан этнографиясын зерттеуге үлкен үлес қосқан А.
Янушкевич, Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В. Радлов, Н.М. Ядринцев, Б.
Залесский, А.Я. Якоби, Л. Чермак, А.Н. Седельникова, А.А. Ивановский, Н.Я.
Коншин, Н.И. Наумов, Н.А. Аристов секілді ғалымдар мен жазушылардың
есімдерін ұмытуға тиісті емес екендігін Ә. Марғұлан ескертті.
Ә. Марғұлан жазуында Кеңестік Қазақстан этнографиясын зерттеудің –
ғылымның дамуы, қойылған теориялық мәселелердің жоғары дәрежесі,
этнографиялық зерттеулердің ауқымдылығы және жоспарлылығы секілді өзіндік
ерекшеліктері болды. Өзекті мәселелер ретінде жаңа кеңестік мәдениет пен
тұрмысты қалыптастырудағы қазақ жұмысшы табының ролін айқындау мақсатында,
сол кездегі колхозды ауылдың және қазақ жұмысшыларының мәдениеті мен
тұрмысы алынды. Бұл мәселені зерттеудегі басты бөліктің бірі – қазақ
халқының материалды мәдениетінде, баспана мәселесінде, киім-кешек, ыдыс-
аяқ, тамаққа байланысты өзгерістерді зерттеу. Бүгінгі қазақ шаруасының
баспанасы бұрынғы баспана емес. Әсіресе қазақ халқының ұлттық тағамында
көкөністер, сүт және басқа азық түлік түрлерімен байытылып, көп
өзгешеліктер пайда болған. Бұл өзгерістер туралы қазақ колхозды ауылының
тұрмысы мен мәдениетін зерттеген этнографтардың ұжымдық Культура и быт
казахского колхозного аула атты үлкен монографиялық еңбегінде айтылады
[24].
Қазақстандағы этнография ғылымының жетістіктері қатарына жоғарыда
аталған профессор В.Н. Кунның экспедиция материалдары негізінде
С.С. Есованың басшылығымен 1959 ж. құрастырылған Казахский народный
костюм [25], қазақ халқының қолөнеріне арналған каталог, Архитектура
Казахстана [26], Т. Бәсеновтің Орнамент Казахстана в архитектуре [27],
Э. Масановтың Этнографическое изучение Казахстана в России [28],
И.В. Захарова және Р.Д. Ходжаевалардың Казахская национальная одежда
[29] секілді монографиялары, В.В. Востров пен М.С. Мұқановтың
Родоплеменной состав и расселение казахов [30], Х.А. Арғынбаевтың
Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очеркі [31] тағы басқа
еңбектері, этнографиялық мақалалар жинағы жатады [32]. Бұл мысалдар
Қазақстан этнография ғылымының 1955–1968 жж. аралығындағы Республикадағы
дамуының жетекші орынға көтерілгенін, негізгі күрделі мәселелердің шешілуін
КСРО Ғылым академиясымен үйлестіре отырып, байланыс орнатқанын көрсетеді.
Бұған бір дәлел Қазақстан және Орта Азия халықтарының тарихи-этнографиялық
Атласын дайындап жатқан КСРО Ғылым академиясының этнография институтымен
біріге отырып, Қазақстанның тарихи-этнографиялық Атласын жасаудағы
атқарылған жұмыстар болды.
Көріп отырғанымыздай әрбір атақарылып жатқан іс қаза тарихын жазуға
деген ынта мен жауапкершілікті меңзейді. Сол себепті де Ә.Х. Марғұланның
ғылыми мұрасы өзекті мәселе деп айтуға тұрарлықтай.
1957 ж. Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институтының этнография бөлімінің меңгерушісі
қызметін атқарған Әлкей Хақанұлы Марғұлан осы Қазақстанның тарихи-
этнографиялық атласын дайындауда үлкен үлес қосты. Қазақстанның түкпір-
түкпіріне ұйымдастырылған этнографиялық экспедициялар қазақ халқының мал
шаруашылығы, жер өңдеу мәселелері, семьялық-неке мәселелері, қолөнері, киім-
кешегі, тас, металл, ағаш өңдеу кәсіптері, тағы басқа жақтарын тыңғылықты
зерттеп, өз жемісін берді.
Әлкей Хақанұлы өзі басшылық еткен этнография бөлімінде қызметкерлердің
қандай мәселелерді қарастыруы және нақтылы тақырыптарды айқындап алуына
ерекше көңіл бөлген. Мұрағат деректеріне сүйенсек, 1964 ж. 21 қаңтарда
өткен отырыста Әлкей Хақанұлы мынандай ұсыныс жасаған:
➢ отбасы мен неке мәселелері бойынша жұмысқа жауапты Х. Арғынбаев;
➢ антропологиялық зерттеу мәселелері О. Исмағұлов;
➢ қазақ әйелдерінің кәсібі және олардың еңбек нәтижелерінің алар
орны туралы зерттеуге жауапты Р.Д. Ходжаева;
➢ суландырмалы егіншіліктің тарихи негіздерін зерделеу –
Е.А. Масанов т.б істер арнайы экспедиция құрамындағы мүшелеріне
бөлініп беріліп отырған. Сондай-ақ елді мекендер мен қоныстар және
тұрғын үй мәселелерін зерттеу В.В. Востровқа жүктеледі, қазақ
әйелдерінің киім-кешектері мен әшекей бұйымдарын зерттеу – И.В.
Захарова мен Р.Д. Ходжаеваларға жүктелсе, қазақтардың кәсібі және
қолөнерін зерттеу Х. Арғынбаев пен М.С. Мұқановтарға тапсырылған
және бөлімнің әр отырысында істің барысы әрқашан қадағаланып,
талданып отырған.
Осы этнографиялық экспедициялар кезінде жинақталған В.В. Востровтың
Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Таулы Алтай экспедицияларынан әкелген, Х.
Арғынбаевтың Жамбыл өңіріне жасалған экспедициясынан, И.В. Захарованың
Шығыс Қазақстан экспедициясынан, Е.А. Масановтың Қызылорда өңіріне, Ә.Х.
Марғұланның Орталық Қазақстанға жасалған этнографиялық экспедицияларынан
жиналған құнды этнографиялық экспонаттар (алтын, күмістен жасалған қымбат
зергерлік бұйымдардан басқалары) 1973 ж. Қазақ КСР-і Ғылым академиясының
Президенті Ш. Есеновтің бұйрығымен Орталық Мемлекеттік музей қорына
өткізілген [33].
Шындығында да, Марғұланның әрбір экспедициясы барысында табылған
заттары мұржайға немесе арнайы орындарға тапсырылып отырған болатын.
Сонымен бірге академиктің біз экспедиция материалдары негізінде жазылған
біршама туындысын білеміз. Сол туындының бірі 1950 ж. Ә.Х. Марғұланның осы
күнге дейін маңыздылығын жоғалтпаған Из истории городов и строительного
искусства древнего Казахстана [34] атты монографиясы жарық көрді. Онда
қазақ халқы таза көшпенді халық болмағаны, қазақта отырықшылық дәстүрдің
ертеден келе жатқаны археологиялық, этнографиялық және сәулеткерлік
материалдар негізінде көрсетілді. Әлкей Хақанұлы Сырдария бойындағы
қалалардың пайда болуын, дамуын қаңлы, оғыз, қыпшақ тайпаларының тарихымен,
көшпелілікті отырықшылықпен ұштастыра отырып қарастырады [34, 68-б.]. Из
истории городов и строительного искусства древнего Казахстана атты
еңбегінде Ә.Х. Марғұлан Оңтүстік Қазақстандық экспедиция тапқан
материалдарға сүйене отырып, Отырар мен оның айналасындағы қалашықтар
қалдықтарын сипаттайды.
Ә. Марғұлан Қазақстанның мәдениет тарихын зерттеу мәселесін ешқашанда
өз назарынан тыс қалдырған емес. 1959 ж. Т. Бәсенов, М. Меңдіқұловпен
бірлесе жазған Қазақстанның орта ғасырлық архитектурасының тарихы туралы
Қазақстан архитектурасы – Архитектура Казахстана атты ғылыми монографияны
бастырып шығарды [35]. Архитектуралық өнердің біренеше түрі кездеседі.
Алайда сол өнердің ішіндегі ерекше орын алатыны ол – сәулет ескерткіштері.
Сәулет архитектуралық өнердің өзіндік үлгілері: Қожа Ахмет Иасауий, Айша
бибі, Алаша хан, Жошы хан, Қарахан ескерткіштері – қаншама ғасырлар бойы
жаңбыр мен желге, күн сәулесі мен температуралық өзгерістерге сырын да
сынын да жоғалтпастан шыдаған ғимараттар, нағыз шебердің қиялынан туған,
ұрпаққа мақтаныш боларлық ұлттық мұралар екенін бүгін мақтанышпен айтамыз.
Сол мұралырымыздың тарихи-мәдени орталыққа айналуы бүгінде көз тоярлықтай
кеіпке еніп тұрғаны аян. Еліміздің әрбір аймағындағы осындай көрік беріп
тұрған тарихи ескерткіштер туралы біз Марғұланның ғылыми мұралары арқылы
оқып, біле аламыз.
Ә.Х. Марғұлан тұрақты қоныс жайлар мәселесімен арнайы айналыспаса да,
өзінің археологиялық зерттеулері негізінде көне дәуірдің архитектуралық
құрылысының тарихы жайлы жазған еңбектерінде тұрақты қоныс-жайлар туралы
сөз етіп, ғылыми дәлелдер келтіргенде, халқымыздың дәстүрлі тұрғын үй
жайларын салыстырып отырған [36].
Академик ғалым әсіресе, мерзім жағынан тым алшақ жатқан екі дәуірде
(б.з.д. II–I мыңжылдық – б.з.д. XV–XIX ғғ.) өмір сүрген Қазақстан
тұрғындарының арасындағы тұрғын-жай салудағы ұқсастықтың болғанын
көрсетеді. Ә.Х. Марғұланның этнография саласындағы еңбектерінің ішінде
ерекше аталатын үш томдық Казахское народное прикладное искусство атты
еңбегінде Ресейдің Москва, Санкт-Петербург, Омбы музейлерінде және
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінде, Ә. Қастеев атындағы
Өнер музейлерінде сақталған небір асқан шеберлікпен жасалған көздің жауын
алатын қазақ шеберлерінің керемет туындыларын, суреттерін келтіріп, әсем
суреттеген. Жарты ғасырдай уақытын мұрағаттар мен кітапханаларда өткізген
Әлкей Хақанұлы ел ішіндегі халықтық мұраларды танып, білуді ғана емес, сол
халықтық қолөнердің ғылыми негізін жасауға көп көңіл бөлгенін айтпау мүмкін
емес. Ғалым аталмыш еңбегінде көне мен жаңаны сабақтастыра отырып зерттеп,
ғасырлар бойы халқымыз ұстанған асыл мұраларды тауып, болашақ ұрпақ
игілігіне жарату мақсатында баға жетпес қолөнерінің бастау көздерін ашып,
бір жүйеге салып берді.
Осы еңбектің 2-ші томын Ә. Марғұлан киіз үй және оның жабдықтарына
арнап, киіз үйдің кереге, уығын, ыдыс аяқ салатын асадал, кебежені, жүкаяқ
пен сандықтарды, кереуеттерді жасау, ағаш пен сүйектен ою ою әдістерімен
таныстырады. Сонымен бірге қазақы ою-өрнекке тоқталып, оның әрбір қар-сырын
терең ашып көрсеткен.
Ә.Х. Марғұланның жазуынша, ғұндардың алтынмен зерлеп жасаған әсем
киімдері, алтын алқалар, әдемі сырмақтар, түскиіздер, былғарыдан, ағаштан,
сүйектен, металл, балшықтан жасалған заттар, обалардан табылған тәтілер мен
моншақтар, алуан түрлі алтын, күміс, қола, темір, сүйектерден жасаған
құралдар мен ер-тұрмандар, сол кезде өмір сүрген тайпалардың өзіндік,
дамыған металлургиясы мен қолөнерінің болғанының куәсі.
Модэнің өзгеше бір ісі – жігіттеріне алтын қабақ аттырып,
мергендердің санын орасан көбейтеді, олар аспанда ұшып келе жатқан құстың
өзін тез атып түсіретін асқан мергендер екен. Енді бір ерекше ісі – соғыс
үстінде жау әскеріне үлкен әсер ететін ысқырып шығатын жебе оғын жасатады.
Үңгі, садақ, қылыш, қанжар, селебе жасайтын ұсталарды ерекше қадірлеген
және оларға арнап шеберлік үйін жасап береді [37].
Ә. Марғұлан зерттеуінде көне дәуірден мұра болып жеткен қазақ
шеберлерінің тамаша игерген кәсібінің бірі киіз басу мен тері өңдеу екені
белгілі. Теріден қорамсақ, кісе белбеулер, көнек, торсық секілді ыдыс-аяқ
түрлерін, аяқ киім, тоқым, тебінгілер, ат әбзелдерін жасады. Басып өрнек
салынған теріден жағлан-сандықтардың сыртын қаптады. Сонымен бірге қазақ
шеберлері теріден тұскиіз де жасаған. Дегенмен, жоғарыда келтірілген тері
тұскиізді немесе құстұмсық жүзік секілді көркем заттарды арнайы
аспаптармен жабдықталған шеберханасыз жасап шығу әрине шеберлік.
Ғұлама ғалым кең байтақ Қазақстанның әр аймағында кездесетін ер-
тұрмандардың да өзіндік ерекшеліктерін суреттейді. Шашырап жатқан сан
ғасырлық мұраларды, замана айғақтарын типологиялық және нақтылы тарихи
аспектіде зерттей отырып, халықтың рухани игілігіне айналдыруды мақсат
еткен.
Ә.Х. Марғұланның этноархеологиялық бағыттағы еңбектері жөніндегі
белгілі тарихшы М. Қойгелдиевтің пікіріне көңіл аударсақ: Әлкей Хақанұлы
1966 жылы жарық көрген Ежелгі мәдениет куәлары атты жинаққа жазған
кіріспе мақаласында: Қазақстан өлкесі кейбір үстірт қарайтын адамдардың
айтқанындай, тарихи мәдениеттің сілемі жоқ, тек қана шөл дала емес. Күрделі
цивилизация. мұнда да болған. Бірақ өзгергіш дүние бұларды бірде көркейтіп,
бірде жер бетінен сыпырып отырған. Бұл ұзақ жылдар бойы қазақ жерін
археологиялық тұрғыдан зерттеген ғалымның тұжырымы. Марғұлан пікірінің
құндылығы сонымен бірге оның қазақ халқының рухани мәдениетін өнер және
фольклортанушы ретінде де үңіле зерттеуінде болса керек [38].
Ғасырлар бойы атадан балаға ауысып, шыңдалған қолөнері халықтың
сұлулыққа деген талғамын тәрбиелегені анық. Халқымыз қолданбалы өнер арқылы
жастарды отаншылдық рухта тәрбиелеп, ерліктің, еңбекқорлықтың,
қайырымдылықтың, ұлттық тәрбиенің тамаша дәстүрлерін қалыптастырған.
Халықтық қолданбалы өнердегі ұлттық тәрбиенің педагогикалық мүмкіндіктері
белгілі бір сатылардан өтіп, ғылыми педагогикалық сатыларға жеткенше ұрпақ
тәрбиесінің бастау бұлағы, тәрбиенің алғашқы құралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә. Назарбаевтің жарлығымен 2000 жыл Мәдениетті қолдау жылы деп аталды.
Осы жарлыққа сәйкес Қазақстан мәдениетін өркендету және насихаттау
саласында мұражай мекемелерінің алатын орыны ерекше [1]. Қазақстан
Республикасының Орталық мұражайында Назарбаевтың болуы, өзекті мәселердің
бірі мұражайлар тарихын зерттеумен олардың алдында тұрған мақсаттары мен
міндеттерін айқындап, қоғамдағы насихат құралы ретінде деңгейін көтеруге
көңіл болу керектігін көрсеткен еді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 13 қаңтардағы 2004–2006
жылдарға арналған Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасы туралы № 1277
Жарлығы [2], Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 12 ақпандағы
2004–2006 жылдарға арналған Мәдени мұра Мемлекеттік бағдарламасын іске
асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы № 171 қаулысы – тарихи-мәдени
мұраларды зерттеу, сақтау және қалпына келтіру жөнінде шаралар әзірлеу
қажеттігіне байланысты қабылданған тарихи құжаттар. Сонымен қатар, қазіргі
заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды, ұлттық қолөнерді, дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарды зерделеудің тұтас жүйесін құру арқылы қолда бар мәдени
құндылықтарды сақтау, дамыту және ұтымды пайдалану мақсатына бағытталған
құжаттар.
Әлкей Хақанұлы Марғұлан атындағы археология мұражайының тарихы- атты
зерттеу жұмысымыздың да басты мақсаты осыдан туындап отыр. Мәліметтердің
негізгі мазмұнына тоқталар болсақ: 1973 жылдан ҚРҒА тарих, археология
мұражайы жұмыс істеді. Археология мұражайының негізі 1946 жылдан бері
жинақталған Ғылым академиясы археологиялық экспедицияларының коллекциялары
болып табылады.
Біздің еліміздегі халықтардың аса байлығы, оның көптеген ғылыми
эстетикасы яғни осы байлықты ашуға әр мұражай базасындағы рухани және
материалды мәдениет ескерткіштерінің сақталуы болып табылады. Мұражайларда
бұл мәселені шешу мұражайда сақталған ескерткіштерді өңдеу оны барлық
жағынан терендетіп зерттеу мүмкін емес. Тек қана бұл жұмысты қажетті
жағдайына қарай дамытуға барлық мұражай қызметкерлеріне ерекше міндет
жүктейді. Соның ішінде белгілі кұжаттар экспозицияларының стационарлық
маңызы түрлі формадағы көрме жұмысы болып табылады. Құжаттарда объектінің
оқытылуын дәлелдейтін оған хабарлауда толықтылығын, қазіргі кезде
мұражайдың керемет, өте сирек ескерткіштерінің сақтаушысы рариттерін
көрсетуі міндет.
Археология мұражайын құруда белгілі қазақстандық ғалымдар: Кемал
Ақышұлы Ақышев, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев, Мир Қасымұлы Кадырбаев, Карл
Молдахметұлы Байпақов, Бектөреева Роза Абуталиқызы және т.б. атсалысты.
Міне осы мәліметтер жоғарыда айтылған деректерден алынған еді. Сонымен
қатар кейбір мәліметтер Археология институтының архивінен алынды.
Ә.Х. Марғұланның халқымыздың өткені мен бүгінін ұрпаққа жеткізу
мақсатында ертелі-кеш жер астынан, ел аузынан, мұрағаттардан жинаған
зерттеу еңбектері, архитектуралық ескерткіштерді зерттеуі, этнография
саласындағы, ауыз әдебиеті саласындағы зерттеулері, қазақ жазуының тарихы
туралы еңбектері, шоқантануға қосқан үлесі – бүгінгі рухани байлығымыздың
алтын қоры. Москва, Санкт-Петербург, Қазан, Омбы қалалары музейлері,
мұрағаттары мен кітапханаларында сақтаулы Қазақстан тарихы мен мәдениетіне
байланысты деректерді тізіп, көрсетіп кетуінің бүгінгі күні Мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруда қосар үлесі аз емес [3].
1947–1949, 1952 жылдары Ә.Х. Марғұланның басқаруымен археологиялық
экспедиция жұмыс жасаған болатын. Ғалымның туған жері Павлодар облысы
Баянауыл ауданында, Екібастұз ауданы Степной елді мекеніндегі, Оңтүстік
Қазақстан облысы Сарыағаштағы, Астана қаласындағы Ә.Х. Марғұлан атындағы
мектептегі ғалымның өмірі мен еңбек жолына арналған музейлер, ҚР МОМ-дегі
Ә.Х. Марғұлан кешені, Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейінде
Археология залының ашылуы, Павлодар облыстық тарихи-өлкетану музейінде
ғалымның 100-жылдық мерейтойы құрметіне ашылған Археология залы, т.б.
осының дәлелі [3, 4 б].
Ғұламаның еңбегін мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев:
Көшпенділер мәдениеті мен Даланың әлемдік өркениетінің қалыптасуына ерекше
әсер еткенін жан-жақты терең бағалауға мүмкіндік туғызған Орталық Азия
көшпенділерімен өзіндік мәдениетін зерттеу мен әлемге таныстырудағы Ә.Х.
Марғұланның еңбегі өлшеусіз деп бағалады.
Академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның еңбектері Қазақстан Республикасының
ғылыми, мәдени, әдеби мұрасы болып табылады. Ғұламаның өмірі бүгінгі рухани-
мәдени өмірімізге де үлгі-өнеге бола береді.
Сол себепті де музей ісі мәселесі және ұлттық мәдени мұра туралы сөз
қозғағанда академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның Қазақстанның тарихи-мәдени
мұраларын зерделеуге қосқан үлесі ерекше екенін айтамыз. Әсіресе, ғалымның
қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, ескерткіштеріне арналған еңбектерінің
музей ісіндегі және бабаларымыздан мұра болып жеткен мәдени
құндылықтарымызды толық тануда алар орны туралы айту орынды.
Академик, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақ КСР-нің еңбек
сіңірген ғылым қайраткері, белгілі ғалым тарихшы, археолог, этнограф,
шығыстанушы Ә.Х. Марғұланның жалпы өмірі, ғылыми қызметі туралы осы уақытқа
дейін шолу жасалған ғылыми мақалалар мен естеліктер жазылғанымен ғалым
еңбектерінің музей ісімен байланысты жақтары нақтылы қарастырылмаған
себепті, Академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның ғылыми мұрасының археология
мұражайындағы маңызын анықтау мақсатында, бұл диссертация жазылып отырған
алғашқы зерттеу жұмысы болып табылады.
Сол себепті де мұражай ісі мәселесі және ұлттық мәдени мұра туралы сөз
қозғағанда академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның Қазақстанның тарихи-мәдени
мұраларын зерделеуге қосқан үлесі ерекше екенін айтамыз. Әсіресе, ғалымның
қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, ескерткіштеріне арналған еңбектерінің
мұражай ісіндегі және бабаларымыздан мұра болып жеткен мәдени
құндылықтарымызды толық тануда тарихи санамыздың жаңғыруына айрықша ықпал
етері сөзсіз. Сондықтан да біз Әлкей Хақанұлы Марғұлан атындағы археология
мұражайының тарихын жазу арқылы мәдени құндылықтарымызды сақтайтын бірден-
бір ірі орталық мұражай екендігін ескеріп отырмыз.
Қазақ халқының рухани, мәдени, тарихи мұраларын зерттеу нәтижесінде
жазған ғылыми еңбектері, археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері,
этнографиялық зерттеулері, көне және орта ғасыр сәулет өнеріне арналған
зерттеу еңбектері, халықтың қолөнері туралы, Орта Азия көшпенділері жайлы
жазған басқа да іргелі монографиялық еңбектері бүгінгі күні археологиялық,
әдебиет және өнер мұражайлары экспозицияларынан көрініс тапты. Сол
мұражайларда сақталып отырған сансыз ұлттық мұраны зерделеуде табылмас
қазына көзі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертация жұмысымыздың тақырыбына
қатысты кейбір мәселелерді анықтау үшін, Қазақстанның беделді
археологтарының зерттеу еңбектерін пайдаландық. Олар негізінен:
Ә.Х.Марғұлан, Х.А. Алпысбаев, М.Қ. Қадырбаев, К.А. Ақышев, К.М. Байпаков
және т.б. Зерттеу жұмысын, жазу барысында әр түрлі деңгейдегі, мемлекеттік
қаулылар шешімдер әр жылғы ғылыми есептер пайдаланылды. Сонымен қатар көрме
үшін жасалған фотосуреттер мен қойылған заттарға берілген анықтамалар,
тарихи түсініктемелер пайдаланылды.
Қазақстандық ғалымдар А.Е. Қайназарованың, А.Ғ. Ибраеваның, С.Т.
Тайманның, М.З. Мұсаханованың зерттеу еңбектері [4] – Қазақстандағы музей
жүйесінің қалыптасуы мен оның атқарған қызметтері жайында көлемді зерттеу
еңбектер болғанымен жекеленген кезеңдерді қарастырған. Әр жылдарда музей
ісі туралы жазылған зерттеулер – негізінен Қазақстандағы музейлердің
жекелеген даму кезеңдеріне арналған. Көлемді еңбектердің бірі – 2004 ж.
жарық көрген Орталық музей еңбектері I-том.
2004 жылы Ә.Х. Марғұланның 100 жылдығына арналып өткізілген Көшпенділер
өркениеті мен рухани мәдениетінің тарихы [5] атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдарының 2 томдық жинағында О.С.
Исмағұловтың Этноантропологические идеи академика А.Х. Маргулана [5, 40-
б.], К.М. Байпақовтың А.Х. Маргулан – выдающийся исследователь
археологического наследия [6], Б.Е. Кумековтың А.Х. Маргулан как
кипчаковед [7], т.б. ғылыми мақалалар басылып шыққан.
Отандық музейтану ісінде, көбінесе Ресей Федерациясы Білім және Мәдениет
министрліктері шығарған музейтану, мәдени-тарихи мұра мәселелеріне арналған
ғылыми жинақтары, музей ісі туралы Н. Федоров, М.А. Разгон, И.М. Коссова,
Е.Б. Медведева, М.Е. Каулен, Л.М. Шляхтина, С.Ф. Казакова, С.И. Сотникова
секілді Ресей музейтанушы ғалымдарының Основы музейного дела, Культурное
наследие и современный музей, Музеология, Музей и нематериальное
культурное наследие [8] т.б. еңбектер пайдаланылады.
Сонымен бірге М.А Хамитова Қ.Сәтбаев және Ә.Марғұлан [9], Ж.
Молдағалиев Тарих куәгері: (Академик Қ. Сәтбаев және Ә. Марғұлан тапқан
тарихи ескерткіш-тас мүсін туралы ) [10] т.б еңбектерді қолданып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Мақсаты: Академик Ә. Х.
Марғұланның ғылыми еңбектерін пайдалана отырып, археология мұражайының
тарихын, экспозицияларындағы алатын орнын және тарихи-мәдени заттық және
рухани құндылықтарымызды жинап, зерттеп, сақтауда, Мемлекеттік Мәдени
мұра бағдарламасын жүзеге асыруда көрсетіп отырған қомақты үлесін ашып
көрсету. Осы мақсатқа жетуде мынадай міндеттер алға қойылды:
- Ә.Х. Марғұланның өмір жолы және ғалымның археология саласына қосқан
үлесі мен шығармашылығын бүгінгі жас ұрпақты тәрбиелеуде, сондай-ақ
отаншылдық сезімде тәрбиелеудің басты құралы екендігін атап көрсету;
- Әлкей Хақанұлының ғылыми-зерттеу еңбектеріндегі археология мұражай
негізіннің қалануы және Қазақстан мұражай ісіндегі маңызын айқындау;
- Ә.Х. Марғұланның атындағы археолгия мұражайының тарихының жаңа
тұжырымдамалық үлгісін қалыптастыруы;
- археолгия мұражайында сақтаулы қазақ халқының тарихи-мәдени
байлықтарын көрсететін және оларды халқымыздың ұлттық мәдениетін жаһанға
танытудағы тарихи-мәдени мұраны зерттеудің ролін Ә.Х. Марғұланның ғылыми
мұрасын зерделеу қажеттігінің маңызын түсіндіру;
Зерттеу жұмысымның хронологиялық шеңбері. Ә.Х. Марғұланның өмірі мен
ғылыми мұрасын және бізге дейін жеткен зерттеулері аралығын қамтиды.
Зеттеу жұмысымның территориялық ауқымы. Қазіргі Қазақстан Республикасы
аумағы түгелімен және де көрсетілген кезеңде қазақ халқы мекендеген
аймақтарды қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі.
Диссертацияны жазу барысында басты пайдаланылған Ә.Х. Марғұлан атындағы
Археология институты мұрағаты, ҚР Ұлттық кітапхана қоры материалдары болды.
Сонымен қатар, диссертацияда Ә.Х. Марғұланның жеке зерттеу жұмыстары,
ғалымның қолжазба еңбектері, фотоматериалдар сарапталды. Жеке мұрағаттан
алынған қазақтың сал-серілеріне арналған, Кеңестік кезеңнің 50 жылы
ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық зерттеулер [11] атты мақаласы, Қозы
Көрпеш–Баян сұлу жырына байланысты зерттеулері, Еңбекпен өткен өмір атты
өмірбаяндық қолжазба [12], т.б материалдар, музейлер қорынан және
экспедициялар кезінде түсірілген кейбір фотосуреттер пайдаланылды. Сонымен
бірге, академик Ә.Х. Марғұлан монографиялары, соңғы жылдары шыққан
Шығармалар жинағының I–IV томдары, және басқа да ғалымдармен бірлесе
жазылған ірі ғылыми еңбектері пайдаланылды [7, 21 б.].
Қазақстандағы этнография, этномәдениет мәселелеріне арналған отандық
зерттеушілер Х.А. Арғынбаев, Е.А. Масанов, М.С. Мұқанов, Р.Д. Ходжаева,
В.В. Востров, И.В. Захарова, Т.Қ. Бәсенов, Ө. Жәнібеков, С.Е. Әжіғали, Ш.Ж.
Тоқтабаева, А.С. Сейдімбеков, А.У. Тоқтабай, С. Қасиманов еңбектеріндегі
көтеріліп отырған тақырыпқа байланысты пікірлері басшылыққа алынды.
Сонымен қатар Ә. Марғұлан туралы естеліктер, Ғұлама атты Марғұлан
туралы естеліктер, мақалалар мен очерктер жинағы, Тағылым: Археолог Ә.
Марғұланмен кездесу атты А. Мұсатайұлының естеліктер кітабы т.б. еңбектер
пайдаланылды. Сол сияқты халықаралық, республикалық, облыс көлемінде
өткізілген ғылыми-практикалық конференциялар, Марғұлан оқулары 1-2 томдық
материалдары қолданылды. Еңбекті жазу барысында мерзімді баспасөз
беттерінен және республикадағы мәдениет құрылысы тарихы жайындағы құжаттық
жинақтардан, Қазақстандағы мәдени құрылыс мәселелерін зерттеуші жекелеген
ғалымдардың зерттеулерінен тиісті материалдар алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
- Қазақстандағы Ә.Х. Марғұлан атындағы археология мұражайының тарихы
алғаш рет зерттеу нысанына алынды;
- академик Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының музей ісіндегі алатын
орнын сипаттауға арналған алғашқы зерттеу еңбек болуы;
- Археология мұражайының республика музейлері экспозицияларынан көрініс
табуы алғаш рет ғылыми-практикалық жағынан көрсетілді;
- Ә. Марғұлан атындағы Археология институты музейі экспозициялары және
қорларындағы экспонаттар алғаш рет жүйеленді.
Зерттеу жұмысының әдістері мен теориялық-методологиялық негізі. Зерттеу
жұмысында сипаттау, тарихи-салыстырмалы талдау жасау, деректанулық талдау,
жинақтау, жүйелеу, т.б.ғылыми-практикалық әдістер қолданылды. Зерттеу
жұмысы ғалымның ғылыми зерттеулерінің құндылығын ашып көрсетуде, көтерілген
басқа да мәселелердің сәтті шешімін табуында қазақ тарихы мен
этнографиясының көрнекті өкілдерінің ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.
Сондай-ақ археология мұражайының тарихына байланысты зерттеулер, теориялық
және методологиялық негіз ретінде қолданылып, қажетті тұстарда кеңінен
пайдаланылды. Сонымен бірге диссертацияны жазу барысында, музей қорларына
байланысты жаңа ұстанымдар және жеке мұражайдағы экспонаттар тарихына
қатысты материалдарды пайдалану ескерілді.
Зерттеу жұмысының практикалық мыңызы. Зерттеу жұмысы нәтижелері
Қазақстанның тарихында елеулі із қалдырған Ә.Х. Марғұлан атындағы
археология мұражайының тарихы мен даму кезеңдерін талдауда, оқулықтар
жазғанда, республика жоғары оқу орындарының қазақ бөлімі оқытушылары мен
студенттеріне Жалпы музейтану, Мұражайтану ісі және ескерткіштерді
қорғау, Мәдениеттану курстары бойынша мемлекеттік тілде жүргізілетін
дәрістік және практикалық сабақтарда қосымша оқу құрал ретінде пайдалануға
болады. Зерттеу жұмысындағы айналымға түсіп отырған тың деректерді
халқымыздың мәдени даму тарихын, мәдениетін зерттеушілер пайдалана алады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- академик Ә.Х. Марғұланның өмір жолы және ғылыми еңбектері- ұлтымыздың
болашағы, қазақтың жас ұрпағын ұлттық рухта, отаншылдық сезімде
тәрбиелеудің басты құралы;
- ғалымның ғылыми мұраларын археология мұражайына, еліміздің
музейлеріндегі экспозицияларындағы алатын орны зерттеудің рөлі мен
маңыздылығы;
- Археология мұражайының тарихын және академик Марғұланның еңбектерінің
Қазақстан мұражай ісінің дамуындағы өзіндік үлесі;
- Ә.Х. Марғұланның ғылыми мұрасының бүгінгі таңда музейлердің жастарды
өткен замандар мен қазіргі кезеңнің мәдени құндылықтарына назар аударуға,
солардың рухани әлемін зерттеп, түсіндірудегі ықпалы;
- академик Ә.Х. Марғұланның археологиялық, жазба, тарихи-этнография-лық,
мұрағаттық, музей қорларынан жинаған деректерін шендестіре отырып
зерттелген әрбір мұрасын– бүгінгі тарихи-мәдени мұра мәселелерін толық
зерттеп, зерделеуге қосқан үлесі.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация тарих, археология және
этнология факультетінің археология, этнология және музеология кафедрасының
мәжілісінде талқылынып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі
нәтижелері Қазақ тарихы мен Мектептегі өнер журналдарында жарияланды.
Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, үш
тараушадан, қорытындыдын және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
1 Ә.Х. МАРҒҰЛАННЫҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ҒЫЛЫМИ
ЕҢБЕКТЕРІ МЕН МҰРАЖАЙ ІСІН ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
1. Академик Ә.Х. Марғұланның өмірі мен қызметі
Әлкей Хақанұлы Марғұлан 11 мамыр күні 1904 жылы Павлодар облысы
Баянауыл ауданында дүниеге келді. Ол – әдебиеттанушы, өнертанушы,
шығыстанушы, ұлттық археология мектебінің негізін қалаушы. 1933 жылы
Бүкілодақтық география қоғамының толық мүшесі болып қызмет атқарса, 1945
жылы филология ғылымының докторы, 1958 жылы Қазақстан ғылым академиясының
академигі, ал 1961 жылы Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
атақтарына ие болды. Әрине бұл ғылыми қызметтердің барлығы да дерлік
ғалымның ізденіс жолындағы алған жетістігі деп білеміз. Оның редакциясымен
Шоқан Уәлихановтың шығармаларының 5-томдық толық академиялық жинағы жарық
көрді. Педагогика саласында Әлкей Марғұлан фольклор бойынша зерттеулерінің
маңызы зор. Тұңғыш рет халық педагогикасының біртумалары шоғырланған қазақ
халқының аңыздарын, ертегілерін, жырларын іргелі зерттеді.
Ғұлама ғалым Әлкей Хақанұлы Марғұланның тікелей оқытушылық қызметпен
айналысқанын көрсететін бірнеше нақты мәліметтер бар.
Әлкей 1915 жылы Баянауылдағы үш кластық орыс мектебіне оқуға түсіп,
орыс тілін үйреніп, әдебиет, есеп, тарих, жағрапия пәндерінен білім алып,
мектепті 1918 жылу бітіріп шығады. Мектепте жақсы тәлім-тәрбие алған
Әлкейдің өнер-білімге құштарлығы артып, үлкен қалаларға барып оқуды арман
етеді.
1919-1920 жылдары Павлодар қаласындағы мұғалімдік курста оқып, мұғалім
мамандығын алады да, содан соң 1920-1921 жылдары Баянауыл аудандық 1-ші
дәрежелі екінші Далба мектебінде мұғалім болып қызмет істейді. 16 жастағы
ауыл мұғалімі білімінің жеткіліксіздігін, толыспағынан сезіп, 1921 жылы
Семей педагогикалық техникумына түседі. Оған сол оқу орнына түсуге себепші
болған академик Қаныш Сәтбаевтың ағасы Әбікей Зейінұлы Сәтбаев болғаны
туралы мынадай мәлімет бар:
1920 жылы Баянауыл ауданының Далба деген жеріндегі мектепте сабақ
беріп жүрген Әлкейге Әбікей Зейінұлы Сәтбаев көңіл аударып, оған өзі ректор
болып істейтін Семей техникумына келіп түсуі жөнінде ұсыныс жасайды. Әлекең
бұл ұсынысты куанышпен қабылдайда да, 1921 жылы сол оқу орнына барып
түседі. О заманда дала өлкесіндегі ең қадырменді болып саналатын осы
техникумды 1925 жылы табысты түрде аяқтайды. Мұнда техникум қабырғасында
сол 1921 жылы Әлекең әдебиет пәнінен сабақ беретін Мұқтар Әуезовпен
танысады. Мұқаңның өзі айтқанындай, Әлкей оған білмекке құмарлығымен,
жастығына қарамастан гуманитарлық мәселедегі ой-өрісінің кеңдігімен қатты
ұнайда да, оған бірден көңіл бөліп, қамқорлығына алады, біраз уақыттан
кейін оны пәтеріне өзімен бірге тұруға шақырады [13].
М.Әуезов Әлкейге техникумды бітірісімен оқуын жалғастырып, жоғары білім
алуы керек екенін, Ленинградта оқуы керек екенін қайта-қайта айтады, оған
Герцен атындағы пединститутке жолдама алып береді. Әлкей Мұқаңның айтқанын
шын жүрегімен қуана қабылдап, 1925 жылы онымен бірге Ленинградқа аттанады
да, Шығыс институтының түркология факультетіне түседі, мұнда оқумен бірге
зерттеу жұмысымен де шұғылданады, шығармашылық үйірмелерге белсене
қатысады. Әлкей бұл жерде де көзге түседі, көп үміт күттіретін жас ғалым
ретінде, оған профессорлар назар аудара бастайды.
Әлкей Хақанұлы бар ықылас-ынтасымен тарихтың, философия мен өнердің
объективті заңын білуге талпынады. Осы мақсатпен ол Ленинград Мемлекеттік
Университетінің тарих-филология факультеті мен Өнер институтының арнаулы
лекциялары мен сабақтарына қатынасады. Сөйтіп Әлкей жоғары мектеп
қабырғасында жүрген кезден-ақ білім қорын молайтып, нағыз ойлы зерттеуші,
болашақ педагог екенін танытады.
Әлкей Марғұланның жиырмасыншы жылдары Қызылжар қаласындағы
педагогикалық техникумда әдебиет пәнінен сабақ бергенін жазушы Ж.Бектұров
Ғұлама атты мақаласында былай еске алады: Еліміздің ірі ғалымдарының
сүбелі архивтеріне сүңгіген, көне мұраларды шүйгіген, бірқатар беделді оқу
орындарында, оның ішінде Қызылжар қаласындағы өз тұсының алдыңғы қатарлы
педагогика техникумында сабақ та беріп үлгерген адам-ды. Осы техникумда
жиырмасыншы жылдардың орта кезінде Ә.Марғұлан оқыған дәрістің сол күндергі
бірер конспектісіне соңғы кезде қайтыс болған оқымысты-жазушы С.Талжановтың
қолынан кезінде көз жүгіртіп, Әлкеңнің жас шағында-ақ өте білімді ұстаз
болғанына көзіміз жетіп еді [13, 90-91 бб.].
1930 жылы Қазақстан мектептерінде оқытылатын пәндердің оқу
бағдарламалары комплексті сипатта жүзеге асырыла бастағанда Қазақстан Оқу
ағарту Комиссариатының білім кеңесі Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған
программа және түсінік хаттар атты жинақ шығарды. Ондағы қазақ әдебиеті
пәніне арналған Суретті әдебиет атты бағдарламаны жасаушылардың бірі
Әлкей Марғұлан болды [14].
1930 жылы көктемде Алматыда Бірінші Бүкілқазақстандық өлкетану съезі
ұйымдастырылды. Сол съезге қатысқан түрколог-ғалым Н.А.Баскаков өзінің
Ғұлама ғалым атты естелігінде сол кезде Марғұлан ... жаңа ғана
ұйымдасқан Қазақтың Мемлекеттік университетінде қызмет істеп жүрді дейді
[13, 9 б.] Ал сол жылдың күзінде оның Орта Азия Мемлекеттік университетінде
қызмет істегені туралы академик Ш.Шокин былай еске алады: Отызыншы жылдың
күзінде мен оқу іздеп Ташкенге бардым. ...Әлекең сол кезде Орта Азия
Мемлекеттік университетінде жұмыс істейтін [13, 38 б.]
Әлкей Хақанұлы осындай көп жылдық педагогикалық қызметі арқылы
тәжірибелі, шебер ұстаз дәрежесіне көтеріліп, қазақ әдебиеті мен Қазақстан
тарихы бойынша мектеп оқушылары мен мұғалімдерге, студенттер мен жоғары
мектеп оқытушыларына арнап бірнеше оқу құралдарын шығарған. Мысалы, ол 1941
жылы Қажым Жұмалиевпен бірігіп Қазақ әдебиеті атты орта мектептің 8
класына арналған оқу құралын жазған. Ондағы ауыз әдебиеті туралы түсінік,
тұрмыс-салт жырлары, батырлар жыры, Қорқыт образы, Жиренше шешен образы
туралы материалдарды Марғұлан жазған [15]. Марғұлан Қазақстан ССР тарихы
оқулығын жазуға қатысқан [16].
Тарихшы ғалымның Қазақ ССР тарихын жазу жұмысына сіңірген еңбегі өте
зор. Қазақ ССР тарихының 1-томының Қазақстан халықтары мен тайпаларының
VI-XII ғасырлардағы мәдениеті деп аталатын үлкен тарихын жазды. Онда VI-
XII ғасырлардағы халықтар мен тайпалар мәдениетіне сипаттама берді.
Материалдық мәдениеттің дамуы, Тұрғын үй және үй жиһаздары,
Тоқымашылық кәсібі мен киім-кешек, Транспорт жайында жазды. Қалалар
мен қоныстардың өсу тарихы, Искусство мен архитектура мәселесін
баяндайды. Рухани мәдениеттің дамуы деген бөлімінде: Тіл мен жазба,
Наным, дін жайында айтылады. VI-XII ғасырлардағы әдебиет пен ғылым жайына
ерекше тоқталады.
Қазақ халқының XV-XVII ғасырлардағы мәдениеті атты тарауды да Әлкей
Марғұлан жазған. Бұл тарауда зерттеліп баяндалатын мәселелер:
1. Қазақтың материалдық мәдениетінің дамуы. Онда: қазақтың үйі, киімі,
ішіп-жемі, тамағы, үй кәсіптері, көркем қолөнеріне тоқталады.
2. Халықтың әдет-ғұрпы. Онда: қыз ұзату дәстүрі, халықтың мерекелері
баяндалады.
3. Ескі нанымдар мен дін. Білім. Онда: жерлеу дәстүрі, космогониялық
түсініктер және халық календары жайын баяндайды.
4. Искусство мен архитектура.
Ғалымның VI-XII ғасырлардағы Қазақстан халықтары мен тайпаларының
мәдениеті және қазақ халқының XV-XVII ғасырлардағы мәдениеті туралы
еңбегінің өзінен ғана оны тарих, өнертану, археология, лингвистика,
өнертану ғылымдарының білімпазы болғанын көреміз. Фольклорист-ғалым Қазақ
әдебиет тарихын жазуға белсене қатынасып, Өтірік өлеңдер, Жұмбақтар
атты тарауларын зерттеп жазды. Ежелгі дәуірдегі эпос тудырған орта,
Қазақ эпос жырындағы әлеуметтік сарындар, Қырғыздың Манас жыры,
Қорқыт туралы зерттеулері, тағы басқа еңбектері ғалымның әдебиет тарихына
қосқан үлкен үлесі.
Сонымен, Әлкей Марғұлан ғылыми жұмыспен жан-жақты айналаса отырып, оны
педагогикалық қызметпен ұштастырып, мектеп оқушылары мен студент жастарға
этномәдени білім берумен өзі тікелей байланыстырған әмбебап ғұлама-ғалым
және ұлағатты ұстаз болған екен.
Әлкей Хақанұлы Марғұлан бастапқы білімді ауыл мектебінен алды. Павлодар
қаласындағы мұғалімдер курсын бітіріп‚ туған аулында мұғалім болып істеді.
Семей педагогикалық техникумының студенті бола жүріп‚ Таң журналы мен
Қазақ тілі газетінің редакцияларында (1921–25) қызмет атқарған. Осы
жылдары ол М.О Әуезовпен‚ М.Жұмабаевпен танысты. Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург) қаласындағы Шығыстану институтының түркітану және тарих-
филология факультеттерінде (1925–29) қатар оқыды.
Марғұлан КСРО ғылым академиясының академигі А.Е.Ферсман мен профессор
С.И.Руденконың басшылығымен ұйымдастырылған Қазақстан және Алтай археология
және этнография экспедицияларының (1926–27) жұмысына қатысты. Экспедиция
кезінде Ә.Н.Бөкейхановпен тығыз қарым-қатынас орнатып, бірлесіп қызмет
жасады. Марғұлан 1928 жылдан қазақ халқына қатысты әдеби, мұрағаттық
материалдар жинақтаумен шұғылданды. 1929 ж. Абай шығармалары туралы
дипломдық жұмыс қорғап‚ орыс география қоғамы архивіндегі Абай қолжазбалары
туралы нақты тарихи деректер негізінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасады.
Терминология комиссияның ғалым-хатшысы (1930–31), Ленинград қасындағы
Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының аспиранты (1931–34)‚
Шығыстану институтының оқытушысы (1931–35), Мәскеу қаласындағы материалдық
Мәдениет тарихы институтының ізденушісі және ғылыми қызметкері (1936–38)
болды. Осы жылдары ол Шығыс Түркістан археологиясы мен өнері бойынша
маманданып, бірнеше археологиялық экспедицияларға қатысты. КСРО ғылым
академиясының қазақ бөлімшесі Тарих институтының аға ғылыми қызметкері
(1939–41) болды. Оның Мәшһүр Жүсіп мұрасындағы түркі эпосы, Декабристер
және Қазақстан, Әлішер Науаи және қазақ мәдениеті, Мұхаммед Хайдар –
тарихшы, Шоқан Уәлиханов және Орта Азия тарихы, Суворов, Жамбыл
Жабаев (1940–41), т.б. еңбектері жарық көрді.
1941 ж. КСРО ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің тарих бөлімін
басқарды. Осы қызметте жүріп Хандар жарлығының тарихи маңызы деген
тақырыпта қорғаған канд. диссертациясында (1943) көне қыпшақ тарихына
байланысты құнды зерттеулер жасады. Қазақ халқының эпикалық жыр
дастандары тақырыбында қорғаған докт. диссертациясы қазақ әдебиеті мен
тарихы саласындағы іргелі зерттеулердің нәтижесі саналды. Археология,
палеолит бөлімінің меңгерушісі, аға ғылыми қызметкері (1946–53), Қазақстан
ғылым академиясының Архитектура құрылыс және құрылыс материалдары
институтының аға ғылыми қызметкері (1953–55) болды; кейін этнография
бөлімін (1958–76) басқарды.
Ә. Марғұлан 1946 ж. Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі
болып сайланды. Ал, 1946-1951 жж. Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының
археология бөлімін басқарды. Осы орайда 1946 жылы Ә.Х. Марғұланның
басқаруымен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының нәтижелерін
ерекше атап өту қажет [17]. Себебі, экспедиция бірнеше мәселені алға мақсат
етіп қойса, сол мақсаттағы ғылыми тақырыптың бірі ортағасырлық сәулеткерлік
ескерткіштерді зерттеу болатын. Осы мақсатқа жетуде 1946 –1956 жылдар
аралығының өзінде Шу өзенінің төменгі етегі, Сарысудың жағалауы, Нұра өзені
бойы, Қорғалжын маңы, батысында Сағыз, Ембі өзендерінің бассейінін қамтыды.
VIII–X ғ. тастан жасалған архитектуралық ескерткіштері және орта ғасыр
қалаларын, XIII–XIX ғ. қазақ күмбездерін ашты. Ұлы ғалым Кеңгір өзені
бойының орта ғасырлық кесенелерін бірден зерттеуді қолға алды. Домбауыл
дыңының тарихи орны, архитектуралық мәні, дәстүрлі негізі туралы ғылыми
пікір айтқан ғалым Ә. Марғұлан болды. Ә. Марғұлан бастаған экспедиция 1946
ж. Жошы хан кесенесі орнына, 1947 ж. Алаша хан күмбезі орнына археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізді.
Осы жылдары Марғұлан Сырдария, Шу, Талас өзендері бойында және Отырар,
Сауран, Сығанақ қалалары орнында қазба жұмыстарын жүргізіп, соның негізінде
Көне қазақ жерінің қалалары мен құрылыс өнерінің тарихы аталатын
монографиясын (1950) жариялады. К.Ақышев, М.Қадырбаев, М.Оразбаевтармен
бірге Орталық Қазақстанда жүргізген археология қазба жұмыстарының
қорытындысы саналатын Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті (Древняя
культура Центрального Казахстана, 1966) атты ғылыми-зертханалық еңбегін
жазып‚ кітаптың редакциясын басқарды [18].
Марғұлан Қазақ халқының көне замандағы ақындық өнерінің шеберлері
атты еңбегінде (1959) қазақ халқының эпикалық жыр дәстүрін дамытқан
ақындарға, шебер орындаушыларға, сал-серілерге тоқталып, олардың сөз
өнеріндегі орнын айқындады. Еңбектегі ғылыми тұжырымдар танымдық
тереңдігімен ерекшеленеді, онда көне ойшылдардан бастап Жанақ, Шөже,
Арыстанбай, Марабай, Сүйінбай, Жамбыл, Нұрпейіс, Иса секілді ақындар
шығармашылығы талданады. Марғұланның Тамғалы тас жазуы атты зерттеуінде
әдеби-тарихи һәм мәдени деректер молынан кездеседі. Ол сонымен қатар қырғыз
халқының Манас эпосы туралы ғылыми-зерттеулер ісінің дамуына үлес қосты.
Қырғыз эпосын дүние жүзіне алғаш таныстырған Ш.Ш.Уәлиханов, кеңес заманында
бастапқы зерттеулерді жүргізген Әуезов болса, кейіннен осы дәстүр
Мағұланның Шоқан және Манас атты мо-нографиясында жалғасты. Ол эпостағы
өмір шындығы, жырдың шығу тегі, дәуірі, кейіпкерлері мен көркемдік кестесі
және манасшылардың жырды жетілдірудегі қызметі‚ т.б. жөнінде ғылыми маңызы
жоғары пікірлер айтты.
1957–1967 ж. Уәлихановтың ғылыми мұраларын жинайтын топқа (Әуезов,
С.Бәйішев, С.Мұқанов, Қ.И. Сәтбаев, А.Нүсіпбековпен бірге) басшылық етіп,
оның таңдамалы (1958) және 5 томдық шығармалар жинағын жарыққа шығарды.
Ә.Х. Марғұланның Орталық Қазақстаннан қола дәуіріндегі қуатты мәдениет
ошағын ашуы – әлемдік археологияның зор жетістіктерінің бірі болды.
Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің мәдениеті орасан бай. Оларды әйгілі
түрде суреттейтін белгілер Бегазы, Дәндібай, Бұғылы ІІ, ІІІ, Сангру
(Атасу), Ақсу-Аюлы (Нұра өзені), Қызыл-Арай, Бала-Құлболды, Беласар
(Бетпақдала), Көктас (Мыңбұлақ) Құсақ өзенінің бойында – деп жазды
[19].
Әлкей Марғұлан археологиялық экспедициялар арқылы Сарыарқадағы көне
мұраларды 50 жылға таяу уақыт үзіліссіз зерттеді. Тайпалардың көшіп қонуы
мен мәдениеттерінің өзара әсерін, ескерткіштердің жекелеген түрлерінің
таралу аумағын анықтау үшін Ембі мен Сағыз өзендерінің алабы, шығыста –
Ертіс, Қалба, Нарымның жоғары сағасы, Атбасар даласы мен Көкшетау бөктері,
тіпті Сарысу, Шу, Талас өзендерінің төменгі ағысы мен Қаратаудың солтүстік
беткейі зерттеу нысанасына айналды. Ә. Марғұланның зерттеу жұмыстары тек
қана орасан зор территориялық ауданды қамтумен ғана емес, зерттеген
жәдігерлігі кең хронологиялық диапазонымен ерекшеленді.
Ә. Марғұлан – қала мен даланың әсерін, қазақтардың этногенезі,
көшпенділердің мемлекеттігі мәселелерін алғаш қозғаған ғалым.
1976–1984 ж. Қазақстан ҒА этнография бөлімінің аға ғылыми қызметкері
болды. Оның ынта-жігері мен ұсынысы бойынша қазақ даласының ең шалғай
аудандарына бірнеше археологиялық және этнографиялық экспедициялар
ұйымдастырылды. Ол өзіне дейінгі Қазақстанды зерттеуші орыс ғалымдарының
қазақ даласы тек көшпелілер мекені болды деген тұжырымдарының шындыққа сай
келмейтіндігін дәлелдеді.
Әрдайым туған халқының тарихы, мәдениеті туралы зерттеу жұмыстарымен
шұғылданған Ә. Марғұлан үнемі күмәнді адам ретінде түрлі тексеру
ұйымдарының тізімінде болды. Ғалымның қазақ эпосының рухани мәдениетімізден
алатын орны мен маңызы атап көрсетілген О характере и исторической
обусловленности казахского эпоса атты зерттеу еңбегі, Едіге батыр туралы
жазған деректі зерттеулері қатты сынға алынып, нәтижесінде ғалым 50-ші
жылдары жұмыссыз да қалған еді [20]. Сол себепті де Ә. Марғұлан 1953–1955
жж. Архитектура, құрылыс, және құрылыс материалдары институтының аға ғылыми
қызметкері жұмысын атқарды.
1958 ж. Ә.Х. Марғұланға Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, 1960
ж. профессор, 1961 ж. Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
атақтары берілді.
1967 ж. Древняя культура Центрального Казахстана атты монография үшін
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Қазақ КСР Ғылым академиясының сыйлығына ие болды.
Ә.Х. Марғұлан Ленин орденінің, Еңбек Қызыл Ту орденінің, Халықтар достығы
ордендерінің иегері. Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1982 ж.).
Қорыта келе, Ә.Х. Марғұлан 1938 ж. ұйымдастырылған КСРО Ғылым
академиясының Қазақ филиалынан бастап, Қазақстан ғылым академиясының тарих,
археология, этнография бөлімдерінде үздіксіз қызмет жасағандығы белгілі.
Ғылымның көптеген өзекті мәселелеріне берілген, оның шешімінен өмірдің мән-
мағынасын көре білген және жан-жақты білімділік, жоғары адамгершілік,
сабырлылық, керек болған шақта іске өзін пида ету сияқты тамаша
адамгершілік қасиеттерге ие Ә. Марғұлан студенттік шағынан танымал Ресей
ғалымдарымен Қазақстан этнографиялық экспедицияларына қатысып, Ресей
кітапхана қорлары мен мұрағаттарынан қазақ тарихына байланысты дерек
жинаудан бастап, бүкіл саналы өмірін туған халқының тарихын, әдебиетін,
өнерін, мәдениетін зерттеуге белсене араласқанын көреміз. Ғалымның өмірі
мен еңбек жолы жас ұрпақты елін, жерін, бабалар тарихын сүюге, отаншылдыққа
тәрбиелеуде үлкен өнеге.
Ә. Марғұланның өмірі мен халқына жасаған қызметінің негізгі түйіні
ғалымның тар жол тайғақ кешіп жүріп, халқымыздың үзіліп бара жатқан қорын
жалғап, халқын терезесі тең халықтар дәрежесіне жеткізуге зор үлес қосуы
деп танимыз. Сондай-ақ ғалымның археология саласында атқарған ірбір жұмысыб
бүгінде жас буынға үлгі-өнеге болары сөзсіз. Ал осындай мұраны жинақтайтын
мәдени орталық бұл – мұражай екендігін ескеріп, археология мұражайындағы
мұрасын дәріптеуіміз керек деп білемін.
2. Қазақ тарихын зерттеудегі ғылыми мұрасы
1919 жылы, яғни бұдан тура бір ғасыр дерлік, Қазақ газетінің 18
ақпандағы үшінші нөмерінде М. Дулатовтың Қазақ тарихы атты мақаласы жарық
көрді. Онда автор: Білім артық, көзі ашық жұрттар дүниедегі адам баласының
асылын, нәсілін тексеріп болып, барлығын кітапқа шығарды. Бөтен жұрттар
қатарында ала бөтен біздің қазақ халқының асылы тексеріліп, тарихы жазылған
жоқ. Бүгінгі Азия картасының төрттен біріне ие болып тұрған қанша миллион
қазақтың тарихы көмексі жағдайында тұрған жайы бар. Тарих ғылымында қанша
тарих жазушылар шығып, қаншама кітап жазып шығарды. Солардың арасында
қазақтың асылын анық қып айтқан жоқ, -деп жазып еді [21].
Осындай қазақтың тарихын жазуда бар еңбегімен аянбай еңбек еткен
тұлғаларды біз бүгінде ерекше атап өте аламыз. Әрине, өз кезегінде
тарихымызды жан-жақты зерттеп, зерделеп, мәдениеті мен салт-дәстүріне үлкен
үлес қосқан ғалымдардың ерекше тобын атауға болады. Алайда өзінің көптеген
ізденісі нәтижесінде белгілі болған танымал тұлға Әлкей Ханқанұлы
Марғұланның ғылыми мұрасы ерекше екендігін жоққа шығара алмаймыз.
Ә.Х. Марғұлан 1957–1976 жылдарға дейін Қазақ КСР Ғылым академиясының
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының
этнография бөлімін басқара отырып, Қазақстанда этнография ғылымының дамуына
зор ықпал жасады. Қазақ этнографиясы туралы жалпы аз жазылмаса да, Қазан
төңкерісіне дейінгі деректер ретсіз болғанын және тыңғылықты зерттелген,
ғылымға қосылған үлес ретінде санауға тұрарлық тиянақты зерттеулер
болмағанын айту керек. Ә. Марғұланның пікірінше Қазан төңкерісіне дейінгі
қазақ этнографиясына арналған еңбектердің деңгейі төмен болды [22]. Себебі
қазақ этнографиясымен негізінен өз зерттеулерінде үлкен мақсаттарды іске
асыру емес, тек халық тұрмыс тіршілігін бір жақты ғана қарастырып, көбінесе
экзотикалық көріністермен шектелген әуесқой этнографтардың шұғылданғанын Ә.
Марғұлан Кеңестік дәуірдің 50 жыл ішіндегі Қазақстандағы этнографиялық
зерттеулер атты мақаласында атап көрсеткен еді [23]. Сол себепті де қазақ
халқының материалды және рухани өмірінің көп қыры – қысқы тұрақтар, үй
құрылысы, егіншілік кәсіп т.б. негізгі жақтары туралы айтылмады [23, 1-б.].
Бүгінгі жас ұрпақ қазақ халқының этнографиясын зерттеуде жаңа көзқарас
қалыптастырған және Қазақстан этнографиясын зерттеуге үлкен үлес қосқан А.
Янушкевич, Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В. Радлов, Н.М. Ядринцев, Б.
Залесский, А.Я. Якоби, Л. Чермак, А.Н. Седельникова, А.А. Ивановский, Н.Я.
Коншин, Н.И. Наумов, Н.А. Аристов секілді ғалымдар мен жазушылардың
есімдерін ұмытуға тиісті емес екендігін Ә. Марғұлан ескертті.
Ә. Марғұлан жазуында Кеңестік Қазақстан этнографиясын зерттеудің –
ғылымның дамуы, қойылған теориялық мәселелердің жоғары дәрежесі,
этнографиялық зерттеулердің ауқымдылығы және жоспарлылығы секілді өзіндік
ерекшеліктері болды. Өзекті мәселелер ретінде жаңа кеңестік мәдениет пен
тұрмысты қалыптастырудағы қазақ жұмысшы табының ролін айқындау мақсатында,
сол кездегі колхозды ауылдың және қазақ жұмысшыларының мәдениеті мен
тұрмысы алынды. Бұл мәселені зерттеудегі басты бөліктің бірі – қазақ
халқының материалды мәдениетінде, баспана мәселесінде, киім-кешек, ыдыс-
аяқ, тамаққа байланысты өзгерістерді зерттеу. Бүгінгі қазақ шаруасының
баспанасы бұрынғы баспана емес. Әсіресе қазақ халқының ұлттық тағамында
көкөністер, сүт және басқа азық түлік түрлерімен байытылып, көп
өзгешеліктер пайда болған. Бұл өзгерістер туралы қазақ колхозды ауылының
тұрмысы мен мәдениетін зерттеген этнографтардың ұжымдық Культура и быт
казахского колхозного аула атты үлкен монографиялық еңбегінде айтылады
[24].
Қазақстандағы этнография ғылымының жетістіктері қатарына жоғарыда
аталған профессор В.Н. Кунның экспедиция материалдары негізінде
С.С. Есованың басшылығымен 1959 ж. құрастырылған Казахский народный
костюм [25], қазақ халқының қолөнеріне арналған каталог, Архитектура
Казахстана [26], Т. Бәсеновтің Орнамент Казахстана в архитектуре [27],
Э. Масановтың Этнографическое изучение Казахстана в России [28],
И.В. Захарова және Р.Д. Ходжаевалардың Казахская национальная одежда
[29] секілді монографиялары, В.В. Востров пен М.С. Мұқановтың
Родоплеменной состав и расселение казахов [30], Х.А. Арғынбаевтың
Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очеркі [31] тағы басқа
еңбектері, этнографиялық мақалалар жинағы жатады [32]. Бұл мысалдар
Қазақстан этнография ғылымының 1955–1968 жж. аралығындағы Республикадағы
дамуының жетекші орынға көтерілгенін, негізгі күрделі мәселелердің шешілуін
КСРО Ғылым академиясымен үйлестіре отырып, байланыс орнатқанын көрсетеді.
Бұған бір дәлел Қазақстан және Орта Азия халықтарының тарихи-этнографиялық
Атласын дайындап жатқан КСРО Ғылым академиясының этнография институтымен
біріге отырып, Қазақстанның тарихи-этнографиялық Атласын жасаудағы
атқарылған жұмыстар болды.
Көріп отырғанымыздай әрбір атақарылып жатқан іс қаза тарихын жазуға
деген ынта мен жауапкершілікті меңзейді. Сол себепті де Ә.Х. Марғұланның
ғылыми мұрасы өзекті мәселе деп айтуға тұрарлықтай.
1957 ж. Қазақ КСР Ғылым академиясының Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институтының этнография бөлімінің меңгерушісі
қызметін атқарған Әлкей Хақанұлы Марғұлан осы Қазақстанның тарихи-
этнографиялық атласын дайындауда үлкен үлес қосты. Қазақстанның түкпір-
түкпіріне ұйымдастырылған этнографиялық экспедициялар қазақ халқының мал
шаруашылығы, жер өңдеу мәселелері, семьялық-неке мәселелері, қолөнері, киім-
кешегі, тас, металл, ағаш өңдеу кәсіптері, тағы басқа жақтарын тыңғылықты
зерттеп, өз жемісін берді.
Әлкей Хақанұлы өзі басшылық еткен этнография бөлімінде қызметкерлердің
қандай мәселелерді қарастыруы және нақтылы тақырыптарды айқындап алуына
ерекше көңіл бөлген. Мұрағат деректеріне сүйенсек, 1964 ж. 21 қаңтарда
өткен отырыста Әлкей Хақанұлы мынандай ұсыныс жасаған:
➢ отбасы мен неке мәселелері бойынша жұмысқа жауапты Х. Арғынбаев;
➢ антропологиялық зерттеу мәселелері О. Исмағұлов;
➢ қазақ әйелдерінің кәсібі және олардың еңбек нәтижелерінің алар
орны туралы зерттеуге жауапты Р.Д. Ходжаева;
➢ суландырмалы егіншіліктің тарихи негіздерін зерделеу –
Е.А. Масанов т.б істер арнайы экспедиция құрамындағы мүшелеріне
бөлініп беріліп отырған. Сондай-ақ елді мекендер мен қоныстар және
тұрғын үй мәселелерін зерттеу В.В. Востровқа жүктеледі, қазақ
әйелдерінің киім-кешектері мен әшекей бұйымдарын зерттеу – И.В.
Захарова мен Р.Д. Ходжаеваларға жүктелсе, қазақтардың кәсібі және
қолөнерін зерттеу Х. Арғынбаев пен М.С. Мұқановтарға тапсырылған
және бөлімнің әр отырысында істің барысы әрқашан қадағаланып,
талданып отырған.
Осы этнографиялық экспедициялар кезінде жинақталған В.В. Востровтың
Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Таулы Алтай экспедицияларынан әкелген, Х.
Арғынбаевтың Жамбыл өңіріне жасалған экспедициясынан, И.В. Захарованың
Шығыс Қазақстан экспедициясынан, Е.А. Масановтың Қызылорда өңіріне, Ә.Х.
Марғұланның Орталық Қазақстанға жасалған этнографиялық экспедицияларынан
жиналған құнды этнографиялық экспонаттар (алтын, күмістен жасалған қымбат
зергерлік бұйымдардан басқалары) 1973 ж. Қазақ КСР-і Ғылым академиясының
Президенті Ш. Есеновтің бұйрығымен Орталық Мемлекеттік музей қорына
өткізілген [33].
Шындығында да, Марғұланның әрбір экспедициясы барысында табылған
заттары мұржайға немесе арнайы орындарға тапсырылып отырған болатын.
Сонымен бірге академиктің біз экспедиция материалдары негізінде жазылған
біршама туындысын білеміз. Сол туындының бірі 1950 ж. Ә.Х. Марғұланның осы
күнге дейін маңыздылығын жоғалтпаған Из истории городов и строительного
искусства древнего Казахстана [34] атты монографиясы жарық көрді. Онда
қазақ халқы таза көшпенді халық болмағаны, қазақта отырықшылық дәстүрдің
ертеден келе жатқаны археологиялық, этнографиялық және сәулеткерлік
материалдар негізінде көрсетілді. Әлкей Хақанұлы Сырдария бойындағы
қалалардың пайда болуын, дамуын қаңлы, оғыз, қыпшақ тайпаларының тарихымен,
көшпелілікті отырықшылықпен ұштастыра отырып қарастырады [34, 68-б.]. Из
истории городов и строительного искусства древнего Казахстана атты
еңбегінде Ә.Х. Марғұлан Оңтүстік Қазақстандық экспедиция тапқан
материалдарға сүйене отырып, Отырар мен оның айналасындағы қалашықтар
қалдықтарын сипаттайды.
Ә. Марғұлан Қазақстанның мәдениет тарихын зерттеу мәселесін ешқашанда
өз назарынан тыс қалдырған емес. 1959 ж. Т. Бәсенов, М. Меңдіқұловпен
бірлесе жазған Қазақстанның орта ғасырлық архитектурасының тарихы туралы
Қазақстан архитектурасы – Архитектура Казахстана атты ғылыми монографияны
бастырып шығарды [35]. Архитектуралық өнердің біренеше түрі кездеседі.
Алайда сол өнердің ішіндегі ерекше орын алатыны ол – сәулет ескерткіштері.
Сәулет архитектуралық өнердің өзіндік үлгілері: Қожа Ахмет Иасауий, Айша
бибі, Алаша хан, Жошы хан, Қарахан ескерткіштері – қаншама ғасырлар бойы
жаңбыр мен желге, күн сәулесі мен температуралық өзгерістерге сырын да
сынын да жоғалтпастан шыдаған ғимараттар, нағыз шебердің қиялынан туған,
ұрпаққа мақтаныш боларлық ұлттық мұралар екенін бүгін мақтанышпен айтамыз.
Сол мұралырымыздың тарихи-мәдени орталыққа айналуы бүгінде көз тоярлықтай
кеіпке еніп тұрғаны аян. Еліміздің әрбір аймағындағы осындай көрік беріп
тұрған тарихи ескерткіштер туралы біз Марғұланның ғылыми мұралары арқылы
оқып, біле аламыз.
Ә.Х. Марғұлан тұрақты қоныс жайлар мәселесімен арнайы айналыспаса да,
өзінің археологиялық зерттеулері негізінде көне дәуірдің архитектуралық
құрылысының тарихы жайлы жазған еңбектерінде тұрақты қоныс-жайлар туралы
сөз етіп, ғылыми дәлелдер келтіргенде, халқымыздың дәстүрлі тұрғын үй
жайларын салыстырып отырған [36].
Академик ғалым әсіресе, мерзім жағынан тым алшақ жатқан екі дәуірде
(б.з.д. II–I мыңжылдық – б.з.д. XV–XIX ғғ.) өмір сүрген Қазақстан
тұрғындарының арасындағы тұрғын-жай салудағы ұқсастықтың болғанын
көрсетеді. Ә.Х. Марғұланның этнография саласындағы еңбектерінің ішінде
ерекше аталатын үш томдық Казахское народное прикладное искусство атты
еңбегінде Ресейдің Москва, Санкт-Петербург, Омбы музейлерінде және
Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік музейінде, Ә. Қастеев атындағы
Өнер музейлерінде сақталған небір асқан шеберлікпен жасалған көздің жауын
алатын қазақ шеберлерінің керемет туындыларын, суреттерін келтіріп, әсем
суреттеген. Жарты ғасырдай уақытын мұрағаттар мен кітапханаларда өткізген
Әлкей Хақанұлы ел ішіндегі халықтық мұраларды танып, білуді ғана емес, сол
халықтық қолөнердің ғылыми негізін жасауға көп көңіл бөлгенін айтпау мүмкін
емес. Ғалым аталмыш еңбегінде көне мен жаңаны сабақтастыра отырып зерттеп,
ғасырлар бойы халқымыз ұстанған асыл мұраларды тауып, болашақ ұрпақ
игілігіне жарату мақсатында баға жетпес қолөнерінің бастау көздерін ашып,
бір жүйеге салып берді.
Осы еңбектің 2-ші томын Ә. Марғұлан киіз үй және оның жабдықтарына
арнап, киіз үйдің кереге, уығын, ыдыс аяқ салатын асадал, кебежені, жүкаяқ
пен сандықтарды, кереуеттерді жасау, ағаш пен сүйектен ою ою әдістерімен
таныстырады. Сонымен бірге қазақы ою-өрнекке тоқталып, оның әрбір қар-сырын
терең ашып көрсеткен.
Ә.Х. Марғұланның жазуынша, ғұндардың алтынмен зерлеп жасаған әсем
киімдері, алтын алқалар, әдемі сырмақтар, түскиіздер, былғарыдан, ағаштан,
сүйектен, металл, балшықтан жасалған заттар, обалардан табылған тәтілер мен
моншақтар, алуан түрлі алтын, күміс, қола, темір, сүйектерден жасаған
құралдар мен ер-тұрмандар, сол кезде өмір сүрген тайпалардың өзіндік,
дамыған металлургиясы мен қолөнерінің болғанының куәсі.
Модэнің өзгеше бір ісі – жігіттеріне алтын қабақ аттырып,
мергендердің санын орасан көбейтеді, олар аспанда ұшып келе жатқан құстың
өзін тез атып түсіретін асқан мергендер екен. Енді бір ерекше ісі – соғыс
үстінде жау әскеріне үлкен әсер ететін ысқырып шығатын жебе оғын жасатады.
Үңгі, садақ, қылыш, қанжар, селебе жасайтын ұсталарды ерекше қадірлеген
және оларға арнап шеберлік үйін жасап береді [37].
Ә. Марғұлан зерттеуінде көне дәуірден мұра болып жеткен қазақ
шеберлерінің тамаша игерген кәсібінің бірі киіз басу мен тері өңдеу екені
белгілі. Теріден қорамсақ, кісе белбеулер, көнек, торсық секілді ыдыс-аяқ
түрлерін, аяқ киім, тоқым, тебінгілер, ат әбзелдерін жасады. Басып өрнек
салынған теріден жағлан-сандықтардың сыртын қаптады. Сонымен бірге қазақ
шеберлері теріден тұскиіз де жасаған. Дегенмен, жоғарыда келтірілген тері
тұскиізді немесе құстұмсық жүзік секілді көркем заттарды арнайы
аспаптармен жабдықталған шеберханасыз жасап шығу әрине шеберлік.
Ғұлама ғалым кең байтақ Қазақстанның әр аймағында кездесетін ер-
тұрмандардың да өзіндік ерекшеліктерін суреттейді. Шашырап жатқан сан
ғасырлық мұраларды, замана айғақтарын типологиялық және нақтылы тарихи
аспектіде зерттей отырып, халықтың рухани игілігіне айналдыруды мақсат
еткен.
Ә.Х. Марғұланның этноархеологиялық бағыттағы еңбектері жөніндегі
белгілі тарихшы М. Қойгелдиевтің пікіріне көңіл аударсақ: Әлкей Хақанұлы
1966 жылы жарық көрген Ежелгі мәдениет куәлары атты жинаққа жазған
кіріспе мақаласында: Қазақстан өлкесі кейбір үстірт қарайтын адамдардың
айтқанындай, тарихи мәдениеттің сілемі жоқ, тек қана шөл дала емес. Күрделі
цивилизация. мұнда да болған. Бірақ өзгергіш дүние бұларды бірде көркейтіп,
бірде жер бетінен сыпырып отырған. Бұл ұзақ жылдар бойы қазақ жерін
археологиялық тұрғыдан зерттеген ғалымның тұжырымы. Марғұлан пікірінің
құндылығы сонымен бірге оның қазақ халқының рухани мәдениетін өнер және
фольклортанушы ретінде де үңіле зерттеуінде болса керек [38].
Ғасырлар бойы атадан балаға ауысып, шыңдалған қолөнері халықтың
сұлулыққа деген талғамын тәрбиелегені анық. Халқымыз қолданбалы өнер арқылы
жастарды отаншылдық рухта тәрбиелеп, ерліктің, еңбекқорлықтың,
қайырымдылықтың, ұлттық тәрбиенің тамаша дәстүрлерін қалыптастырған.
Халықтық қолданбалы өнердегі ұлттық тәрбиенің педагогикалық мүмкіндіктері
белгілі бір сатылардан өтіп, ғылыми педагогикалық сатыларға жеткенше ұрпақ
тәрбиесінің бастау бұлағы, тәрбиенің алғашқы құралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz