Қазақстан Республикасындағы қазіргі кездегі салық салу жүйесі, салықтың экономикалық-құқықтық мәні, теориялық негіздері, салық жүйесіндегі заңдылықтар мен тәртіптер, теорияларды жүйелеу, оны жетілдіру ұсыныстарын жасау
Кіріспе
1. Салық жүйесін экономикалық.құқықтық реттеудің экономикалық негіздері
1.1Салық жүйесінің даму тарихы мен шетелдік тәжірибесі.
1.2 Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні және салық жүйесінің принциптері
1.3 Мемлекеттің салық құзіреті және салықтық.құқықтық қатынастар
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесін экономикалық.құқықтық реттеу
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы.
2.2 Қазақстанның салық жүйесінің қазіргі жағдайын талдау.
2.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары және даму перспективалары.
. бюджетті орталықсықдандыру принциптерін іске асыру;
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
ҚОСЫМША Ә
1. Салық жүйесін экономикалық.құқықтық реттеудің экономикалық негіздері
1.1Салық жүйесінің даму тарихы мен шетелдік тәжірибесі.
1.2 Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні және салық жүйесінің принциптері
1.3 Мемлекеттің салық құзіреті және салықтық.құқықтық қатынастар
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесін экономикалық.құқықтық реттеу
2.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құрылымы.
2.2 Қазақстанның салық жүйесінің қазіргі жағдайын талдау.
2.3 Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары және даму перспективалары.
. бюджетті орталықсықдандыру принциптерін іске асыру;
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
ҚОСЫМША Ә
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүріп жатқан серпінді индустриялық – инновациялық стратегиясын жүзеге асыру үшін елдегі әлеуметтік-экономикалық өмірдің бағыт бағдарларын болжап, алдыға стратегиялық мақсат қойып, сол мақсатқа жету жолдарын белгілеу, әр кезең сайын сол мақсат өлшемдері мен нақты қол жеткен жетістіктер көрсеткішін салыстырып, соған сай түзетулер енгізіп отыру Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылық саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Елбасы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты өз жолдауында атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру жүйесімен бірге салық есебін, салық жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналды [1].
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын слықтық-құқықтық экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады. Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік- экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланады [2]. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Елбасы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты өз жолдауында атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру жүйесімен бірге салық есебін, салық жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналды [1].
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын слықтық-құқықтық экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр. Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады. Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік- экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланады [2]. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
1. Пепеляева С.Г. «Салық құқығы» - оқулық под.ред.-М.:ИД ФБК ПРЕСС 2000 г.
2. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар» оқу құралы, 2002 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» Алматы, Қазақ Университеті, 2007 ж.
4. Сейсенова А. «Налоговая политика РК и социальная защита» Саясат 2003 ж №1
5. Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар:-Алматы 2000 ж.
6. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салықтары»,Алматы-2004 ж, 91-бет.
7. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е.Керімбек «Салық және салық салу» оқулық. Алматы 2001ж.
8. Юткиной Т.Ф. «Салық және салық салу» оқулық. -М,ЮНИТИ 2005 г.
9. ҚР-ң Статистикалық Агенттігінің ресми сайты – www.stat.kz.
10. Найманбаев С.М. Салықтық құқық.Алматы, 2005 ж.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 2000-96 бет.
12. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік. Алматы, 1999 ж.
13. Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы 2003 ж.
14. Интыкбаева С.Ж. Фискалды саясат. Алматы, Қаржы-Қаражат 2002 ж.
15. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі, Алматы, Юрист-2009 ж.
16. «Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер түралы» ҚР-ның кодексі, 12 маусым 2007 жыл. Алматы.Юрист.
17. Қазақстан Республикасының «Бюджет туралы заңы» 2009 ж. Егемен Қазақстан №2
18. «Қаржы-қаражат» журналы, Алматы 2008 ж.
19. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория» оқулығы. Алматы, Санкт-Петербург 1997 ж.
20. «Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер түралы» ҚР-ның кодексі, 1 қаңтар 2008 жыл.Енгізілген өзгертулер мен толықтырулар:ҚР 29.12.03 ж. №512-11; 18.03.04 ж. №537-11; 05.07.04 ж.№568-11; 22.10.04 ж. №601-II; 13.12.04 ж. №11-111; 20.12.04 ж. №13-11 және 28.12.04 ж. №24-111; 15.04.05 ж. №45-III; 22.11.05 ж.№89-III; 22.11.05 ж.№90-III; 23.12.05 ж. №107.
21. ҚР-ң Қаржы Қадағалау Агенттігінің ресми сайты – www.afn.kz.
22. ҚР-ның ресми сайты - www.nalogi.kz
23. ҚР-ның Қаржы министрлігінің ресми сайты – minfin.kz
24. Вестник налоговой службы РК №2 (118), февраль 2010 г.
25. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы 2009 г.
26. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы http://akorda.kz
27. «Егеменді Қазақстан» газеті №3, №11, №12, 2010 ж.
2. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар» оқу құралы, 2002 ж.
3. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» Алматы, Қазақ Университеті, 2007 ж.
4. Сейсенова А. «Налоговая политика РК и социальная защита» Саясат 2003 ж №1
5. Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар:-Алматы 2000 ж.
6. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салықтары»,Алматы-2004 ж, 91-бет.
7. А.Д.Үмбеталиев, Ғ.Е.Керімбек «Салық және салық салу» оқулық. Алматы 2001ж.
8. Юткиной Т.Ф. «Салық және салық салу» оқулық. -М,ЮНИТИ 2005 г.
9. ҚР-ң Статистикалық Агенттігінің ресми сайты – www.stat.kz.
10. Найманбаев С.М. Салықтық құқық.Алматы, 2005 ж.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 2000-96 бет.
12. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік. Алматы, 1999 ж.
13. Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы 2003 ж.
14. Интыкбаева С.Ж. Фискалды саясат. Алматы, Қаржы-Қаражат 2002 ж.
15. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі, Алматы, Юрист-2009 ж.
16. «Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер түралы» ҚР-ның кодексі, 12 маусым 2007 жыл. Алматы.Юрист.
17. Қазақстан Республикасының «Бюджет туралы заңы» 2009 ж. Егемен Қазақстан №2
18. «Қаржы-қаражат» журналы, Алматы 2008 ж.
19. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория» оқулығы. Алматы, Санкт-Петербург 1997 ж.
20. «Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер түралы» ҚР-ның кодексі, 1 қаңтар 2008 жыл.Енгізілген өзгертулер мен толықтырулар:ҚР 29.12.03 ж. №512-11; 18.03.04 ж. №537-11; 05.07.04 ж.№568-11; 22.10.04 ж. №601-II; 13.12.04 ж. №11-111; 20.12.04 ж. №13-11 және 28.12.04 ж. №24-111; 15.04.05 ж. №45-III; 22.11.05 ж.№89-III; 22.11.05 ж.№90-III; 23.12.05 ж. №107.
21. ҚР-ң Қаржы Қадағалау Агенттігінің ресми сайты – www.afn.kz.
22. ҚР-ның ресми сайты - www.nalogi.kz
23. ҚР-ның Қаржы министрлігінің ресми сайты – minfin.kz
24. Вестник налоговой службы РК №2 (118), февраль 2010 г.
25. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы 2009 г.
26. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдауы http://akorda.kz
27. «Егеменді Қазақстан» газеті №3, №11, №12, 2010 ж.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүріп жатқан
серпінді индустриялық – инновациялық стратегиясын жүзеге асыру үшін елдегі
әлеуметтік-экономикалық өмірдің бағыт бағдарларын болжап, алдыға
стратегиялық мақсат қойып, сол мақсатқа жету жолдарын белгілеу, әр кезең
сайын сол мақсат өлшемдері мен нақты қол жеткен жетістіктер көрсеткішін
салыстырып, соған сай түзетулер енгізіп отыру Елбасымыз Нұрсұлтан
Назарбаевтың басшылық саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты өз жолдауында атап өткендей, Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе
жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және
ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға
ойдағыдай кірігуі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі
әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу,
қаржылық есеп беру жүйесімен бірге салық есебін, салық жүйесін бара-бар
дамыту ерекше өзектілікке айналды [1].
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық
қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне
қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ
өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын слықтық-
құқықтық экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты
себебіне айналып отыр. Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің
айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-
құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда
мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс
табады. Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын
әлеуметтік- экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық
салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланады [2]. Салықтар
барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта
бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Мемлкет салық
саясатын, салық саласындағы шаралар жүйесін, қоғамның оның нақтылы
кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді. Сондықтан да салық
жүйесін экономикалық-құқықтық реттеу әрқашанда ең өзекті мәселелердің бірі
болып қалады. Салықтар мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып
табылғандықтан, мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның
салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Экономикалық қатынастарды реттеуге, оны әртараптандыру мен жаңғыртуға,
бизнесті көлеңкеден алып шығуға мүмкіндік беретін ірі шаралардың бірі
ретінде жаңа Салық кодексінің қабылдағандығын айту керек. Сондықтан да
салық және салық есебі мемлекет пен оның халқы үшін өз өзектілігін және
маңыздылығын ешқашан жоғалтпайтынын тағы бір рет ескеріп кетсек артық
болмасы анық.
Салық салудың мәселелерін шешудегі дамудың бағыттарын бөлу критериясына
сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына маңызды мән
берілген. Тауар-ақша қатынастары дамыған сайын салық жүйесінің
функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді. Неоклассикалық
өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтық рөліне мемлекеттік бюджеттің
табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік қазына қажеттіліктерін
қанағаттандыру немесе фискалдық функциясының орындалуы қарастырылады. Ал
неокейсиандық бағыттың өкілдері мемлекеттік реттеудің макроэкономикалық
бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс үдерісінде салықтардың рөлі мен
функциялары туралы ойларды дамытты.
Аталмыш мәселелердің барлығы осы тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігін
көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Қазақстан Республикасындағы
қазіргі кездегі салық салу жүйесін анықтау, салықтың экономикалық-құқықтық
мәнін, теориялық негіздерін талдау, салық жүйесіндегі заңдылықтар мен
тәртіптер туралы мәліметтерді, теорияларды жүйелеу, оны жетілдіру
ұсыныстарын жасау болып табылады. Мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
- салық жүйесінің негізгі концепцияларын және салық салу теориясының
даму тарихын зерттеу;
- салықтың экономикалық мәні мен мазмұнын, атқаратын қызметін,
механизмін, принциптерін анықтау;
- нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің құрылымы мен қазіргі жағдайын талдау;
- Қазақстан Республикасының салықтық-құқықтық нормалар және салықтық-
құқықтық қатынастар жүйесін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары мен даму
перспективаларын анықтау;
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының салық
жүйесіндегі экономикалық-құқықтық қатынастар қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі: Салық жүйесі сұрақтарына көптеген
жұмыстар арналған. Автор үшін қызығушылық тудырғандар қатарында
Г.К.Жанибекова, С.А. Ширинбекова, Б.Ж. Ермекбаева, Ө.Қ. Шеденовтың
еңбектері бар. Бірақ бұл жұмыстардың басым көпшілігі экономикалық
сипатта жазылған және салық салудың экономикалық-құқықтық мәселелеріне
арналған жұмыстар сирек.
Диплом жұмысына еліміздегі және шетел мамандардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының статистикалық көрсеткіштері, интернеттен алынған мәліметтер
пайдаланылған.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізіне заң шығару
органдарының шешімдері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Үкімет қаулылары, отандық және
шетелдік әдебиеттер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы оның экономикалық
пәндерді оқыту үдерісінде қолдануға мүмкіндігімен анықталады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 3 кесте мен 3 суреттен
және қосымшалардан тұрады. Бірінші тарауда - Салық жүйесін экономикалық-
құқықтық реттеудің теориялық негіздері салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, салық функциялары мен принциптері, салық жүйесінің даму
тарихы қарастырылады. Екінші тарауда - Қазақстан Республикасының салық
жүйесін экономикалық-құқықтық реттеу Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің құрылымы, еліміздегі салық жүйесінің қазіргі жағдайы және салық
жүйесін жетілдіру жолдары талданады.
1. Салық жүйесін экономикалық-құқықтық реттеудің экономикалық негіздері
1.1Салық жүйесінің даму тарихы мен шетелдік тәжірибесі.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Алғашқы салықтардың пайда болу
кезеңдерін нақты анықтау қиын. Тек күмән келтірмейтін бір жәйт-салықтардың
алғашқы ұйымдық формалармен бірге пайда болғаны. Алғашқы қауымдық
құрылыстар қоршаған ортаның қатаң шарттарына бейімделуге мәжбүр болды,
сыртқы жаулардан қорғану үшін, ашаршылық кезеңінде азық-түліктерді сақтау
үшін қауымның қажеттілігін қанағаттандыратын адамдарды басқарудың ұйымдық
формалары пайда бола бастады. Басқару органдарының қызметкерлері көрсеткен
қызметтері үшін қауымнан сый талап етті. Сөйтіп, мұндай адамдарды ұстауға
оларға көрсетілген қызметті анықтауға кеткен барлық шығындар салықтың
алғашқы формаларын сипаттайды [3].
Салықтарды жинау әдістері мен нысандарының дамуында негізгі үш ірі
кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта
ғасырлардың басына дейін мемлекетте салық жинайтын және оны анықтайтын
қаржылық аппараты болмаған. Ол тек алғысы келетін қаражаттардың жалпы
соммасын анықтаған. Ал, салықтарды жинауды қалаға немесе кауымға
тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ.басы) елде бірнеше мемлекеттік мекемелер
пайда бола бастады, соның ішінде қаржылық мекемелер. Сол кезде мемлекет
функцияның бір бөлігін өзіне алады: салық салудың квотасын орнатады,
салықтарды жинау процесін бақылайды. Осы кезде салықтарды өтеп алушылардың
атқаратын қызметі зор болды.
Үшінші кезең, осы заманғы кезең салықтарды жинау және оларды орнатудың
барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік органдары,
жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші рөлін атқарады.
Мемлекеттік мекеменің бастапқы даму сатысында салық салу ретінде
құрбандыққа шалу саналған. Мысалы, көне Үндістанда Ману заңдарында:
шалынған құрбандықты өзіне, яғни құрбандыққа шалынған (берілген) мал-
мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады деп белгіленген болатын. Әрине
бұл процесс ерікті бастауда болған жоқ. Құрбандық шалу әрине заңсыз болды
және төлемдерді немесе алымдарды күштеу арқылы жиналды. Жиналымдардың
пайыздық ставкасы анық болған. Моисейдің Пятикнижінде былай жазылған:
жердегі ағаш жемістерінен барлық ондық үлес құдайға ғана тән.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынғын табыстардың 10 пайызын
құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда болды.
Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе көптеген
ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда Ежелгі Мысырдан
бастап орта ғасыр Еуропасына дейін [4].
Енді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Ежелгі Грекияда
б.э.д.VII-IV ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері мемлекеттің негізін құра
отырып, табыстың 1\10 немесе 1\20 бөлігін құрайтын салықты енгізді. Сонымен
бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды. Осының арқасында
жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың айналасындағы бекіністерді
құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды, жолдарды, су құбырларын салуға,
кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін
қаражаттарды жұмсауға және шоғырландыруға мүмкіндік туғызды. Классикалық
Грекияда алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу
ретінде берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер
жасауға, белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен
порттағы жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афинада ерікті адам салық төлемеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған [4,98б.].
Қазіргі кездегі мемлекеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады. Көне
Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер әрбір бес
жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер қала
шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутумдер төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы аннона болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы
өнімдері түрінде алынған.
Алғашқыда бүкіл мемлекет Рим қаласынан және оған жақын жерлерден
тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қала мен мемлекетті басқару
шығындары минималды болған. Өйткені, сайланған магистраттар өздерінің
қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген. Тіпті кейде олар өздерінің
қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін қоғамдық ғимараттарды салу
құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық жерлерді жалға беруден түскен
ақшалар арқылы жапқан. Бірақ соғыс уақытында Рим азаматтарынан
молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір бес жыл сайын сайланатын цензар-шенеуліктер анықтап
отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы туралы
және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы декларацияның
негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап алына
берілді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды.
Отарларда жергілікті салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері
азаматтардың жағдайына байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы
әрбір бес жыл сайын өзгеріп отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар
мемлекеттік салықпен қатар, жергілікті салықтарды да төледі.
Егер Римдіктер соғысты жеңіп алса, онда салық мөлшері төмендеген, ал
кейде мемлекеттік салықтар мүлдем алынбаған. Ал Римнен тыс жерде өмір
сүретіндерден коммуналды салықтар алынып отырған.
Осылайша құрамына провинциялар енген Рим империяға айнала бастады.
Провинцияның тұрғындары империяның бағыныштылары болған, бірақ азаматтық
құқықтырмен пайдаланбаған. Олар салық төлеуге міндетті болған, осының
арқасында олардың қандай тәуелді жағдайда болғанын көруге болады.
Провинцияларда тікелей және жанама мемлекеттік салықтар жиналды. Көбінесе
ол саудамен байланысты алымдар түрінде болды. Бұл кезде бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Жекелеген мемлекеттер мен қауымдардан салықтар әртүрлі
алынған. Мысалы, Римдіктерге қарсы болған жерлер мен қалаларды жаулап
алғаннан кейін оларға өте жоғары салық салынған. Сонымен бірге, римдік
әкімшілік сол жерде қалыптасқан салық жүйесін қолданған. Тек түсетін
қаражаттардың бағыты мен пайдалануы өзгерген. Мысалы, Сицилия 227 жылы
Римнің провинциясына айналды. Жалпы алғанда провинцияның қазынасына бұрынғы
билеушілеріне қарағанда салықты аз төледі. Бірақ олар жергілікті
әкімшілікті ұстау үшін, қоғамдық ғимараттарды, жолдарды және т.б. салу үшін
шығындар шекті. Мұндай римдік провинцияларда, Испания мен Македония сияқты,
негізгі табыс көздері кен жерлерден ондық салықтар болды.
Ұзақ уақыт бойы римдік провинцияларда салықтарды орнататын және
жинайтын мемлекеттік қаржылық органдар болмады. Римдік әкімшілік өтеп
алушылардың көмегіне көбіне жүгінген. Римдік әкімшіліктер олардың қызметін
қажетті деңгейде бақылады. Осының салдарынан жемқорлықпен өз орнын өзінің
қамы үшін пайдаланатын адамдар пайда бола бастады.
Қаржы жүйесін және соның ішінде салық саясатын түрлендіруді бастаған
Гай Юлий Цезарь. Ол тікелей салықтар бойынша өтеп алуды жойып, өтеп алуды
тек қана жанама салықтарға ғана қалдырған. Әрбір қауымға белгілі бір сомма
белгіленген болатын. Ол соманы жинау мен бөлу қауымның өзіне жүктелген.
Мемлекет салықтарды тікелей ешқандай делдалсыз алғандықтан оны, яғни
салықтарды төмендетті. Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алды, ал
кейбіреулері Цезарьға қарсы шыққандары үшін олардан алынатын салықтар дереу
жоғарылатқан.
Осы қызметті ары қарай император Августин Октавиан жалғастырды. Барлық
провинцияларда салық салуды бақылайтын қаржылық мекемелер пайда бола
бастады. Өтеп алушылықтардың саны қысқарды, тіпті олардың қызметі бар жерде
олар қатаң мемлекеттің бақылауында болды. Салықты әділ бөлу үшін
провинциялардың салықтық бағасы тексерілді. Бұл үшін әрбір қауымның оның
жерімен қоса өлшенді, жер иелері туралы мәліметтер беретін әрбір қала
бойынша кадастрлар жасалды. Азаматтардың мүліктік жағдайы туралы санақтар
жүргізіліп отырған. Ол санақтарды қаржылық мекемелердің басқарушы
прокурорлармен бірге провинциялардың басшылары басқарып отырған. Әрбір
тұрғын белгіленген күні қауымның басшыларына өзінің декларациясын ұсынуы
қажет болған.
Салықтық құжаттар қаржылық органдарда сақталған және кезекті мүліктік
жағдай туралы санақ үшін негіз болған.
Жер иесі бәрін өзі бағалауы тиіс. Цензді жүргізуді бақылайтын шенеулік
шаруашылықтың өнімділігі төмендеген жағдайда салықты төмендетуге құқылы
болды.
Римдік провинциялардағы негізгі табыс көзі жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесінен түсетін табыстың 1\10 бөлігін құрады.
Сонымен бірге ерекше түрдегі салық салуда қолданылды. Мысалы, жеміс
ағаштарының санына байланысты салық, т.с.с.
Басқа да мүліктерге салық салынды: жылжымайтын дүние-мүлікке, тірі
инвентарьға, құндылықтарға.
Б.э.д. 6 жылы император Август мұраға 5% мөлшерінде салық енгізді. Бұл
салық тек қана Римнің азаматтары төледі, ал провинцияларда бұл салықтың
түрі алынбаған. Алынған қаражаттар маманданған әскерлерді зейнеткерлік
қамсыздандыруға бағытталған. Әскердің жақын туысқандары бұл салықтан
босатылған [5].
Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтар да болды.
Соның ішінде: айналымнан салық немесе ішкі тұтыну үшін акциздер 1% мөлшері
бойынша, құлдарды сату айналым салықтар 4% бойынша, құлдарды олардың
нарықтық бағасынан 5% мөлшері бойынша босату, тұзға акциз және т.б. Август
барлық провинцияларға әкелетін және сатуға шығарылатын товарлар үшін жаңа
кедендңк баж енгізді. Баждардың мөлшері дифференциалданды. Оның орташа
мөлшері 5%-ды құрады.
Мемлекеттік қаржылық органдар азаматтардан салық жинамады. Онымен қауым
айналысты. Ал салықтардың уақытында түсуі мен қауымдардан салық түсімдерін
анықтауды және баға беруді мемлекет өз қолында ұстаған.
Рим империясында салықтар тек фискалдық қызметті ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуының қосымша ынталандырушы рөлін атқарды. Салықтар
ақша түрінде төленді. Осыдан, тұрғындар сату үшін артық өнім шығаруға
мәжбүр болды. Осының бәрі, тауар-ақша қатынасының әрі қарай дамуына ықпал
етті.
Ежелгі Римнің шаруашылық дәстүрлері Византия мәдениетіне қарай
ақырындап көше бастады. Византиялық дәуірдің басында VII ғасырға дейін 21
тікелей салықтардың түрлері болған. Соның ішінде: жер салығы, әскерді
жарақтау үшін салық, аттарды сатып алу үшін салық, тауарларды сату үшін
баждар (олардың мөлшерлері әдетте 10-12,5%) мемлекеттік акт беру үшін баж
және т.б. Егер ғимаратты салғанда арнайы көрсетілген өлшемнен асып кеткен
жағдайда айыппұл салынған. Арнайы салықтарды сенаторлар және жұмыс бабымен
көтерілген шенеуліктер, әскерлер төлеген. Византияда ең кең етек жайған
салықтардың бірі – төтенше салықтар, яғни әскери контигентті ұстау үшін,
флотты салу үшін салықтарды жинаған.
Бірақ салықтардың көптігі Византия империясының қаржылық дамуына
әкелмеді. Керісінше, салық ауыртпалығының нәтижесінде салық базасының
қысқаруына, ал кейін мемлекеттің әлсіздеуіне әкеліп соққан қаржылық
дағдарысқа әкелді.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталған.Сол кездерде алынатын
салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері алынған:
мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира, продажа.
Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген салық төленген,
сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін ұстау үшін
алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные, ямские, пищальные деген
салықтар, стрелецкая подать, полоняничные деньги, сборы на городовое и
засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген түрлі міндетті
төлемдер алынған.
Соттық вира бажы біреуді өлтіргені үшін алынған; сату - басқа да
қылмыс жасағаны үшін алынатын айыппұл.
Василий Дмитриевич князы тұсында шығу салығын бастапқыда 5000 сом,
содан кейін 7000 сом төледі. Сол кезде ішкі кірістердің негізгі көзі
баждар болды. Осы шығу салығын төлеуді 1480 жылы Иван III тоқтатты.
Осыдан кейін Русьтің қаржылық жүйесі құрыла бастады.
Жанама салықтар бажбен төлеп алу жүйесі бойынша жиналады, соның
ішіндегі ең бастылары кедендік болды. Иван Грозный (1530-1584 жж.)
салықтарды жинау арқылы мемлекеттің кірісін біршама жақсартты. Жанама салық
салу сауда және соттық баға түрінде болған. Мысалы, мыт бажы тау арқылы
товарларды өткізгені үшін; тасымал бажы өзен арқылы өткізгені үшін;
гостиная бажы – сарайларды иелену құқығы үшін; сауда бажы- рыноктарды
жасау құқығын иелену үшін алынған.
Осы кездегі негізгі жанама салық бұл саудалық баждар, яғни товарларды
сатқанда немесе товарлардың жылжуы, сақтауына салынатын салық. Патшалық
қазынаға моншалардан, ішімдік сатудан түскен ақшалар түсіп отырған.
Ресейдегі ірі мемлекеттік ауқымдағы өзгерістер, экономика сферасын
қамтыған, соның ішінде қаржыдағы өзгерістер Ұлы Петрдің (1672-1725 жж.)
есімімен байланысты. Петр өндірістік күшті көтеруге бар күшін салған.
Ұлттық шаруашылыққа жаңа кәсіпкерлік түрлері ене бастады. Барлық шаруашылық
салаларында өндірістің жаңа құралдарын енгізді, тау-кен өндірісі дами
бастады.
Бірінші Петрдің тұсында фискалдық палата құрылған болатын. Одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Шет ел тәжірибелерін қолдана отырып, кедендік баждарға және тағы басқа
да өзгерістер енгізді. Заводтар мен фабрикалардың қызметін мемлекеттік
қызмет органдарымен теңдей қойылған. Петр Балтика мен Каспий теңіздерін
біріктіруді ойлады.
Сонымен бірге Петр I салық салудың әділетті жақтарын енгізді. Кейбір
салықтардың ауыртпалығы қысқарды. Петр қаржыны басқаруды қайта
ұйымдастырды. Көптеген бұйрықтардың орнына Камер-коллегия мен Штате-контр-
коллегия құрылды.
Осылайша Петр I арқасында мемлекеттің кірісі жылдан жылға өсті. 1710
жылы - 3134000 сом; 1722 жылы - 7859833 сом; 1725 жылы - 10186707сомды
құраған. Петр I билік етуінің екінші кезеңінде Ресей мемлекеті үлкен
шығындарға қарамастан, өзіндік қаражаттарды ғана қолданып, ешбір елге қарыз
болған жоқ.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовый сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи
съестного, подушная подать (кейін налоги со строений). Кейінгі
патшалардың басқарулары аясында питейный налог, гильдейская подать,
квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по
шоссе Санкт-Петербург-Москва, пошлина с имущества, переходящего по
наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные сборы, акцизы
на табак, сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла.
Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде алынған негізгі
міндетті төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің әр
кездегі болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен билеушілердің,
мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны, сондай-ақ бола беретіні сөзсіз
[6,93б.].
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариғатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Салық жүйесі қазақ жерінде де жылдар бойы қалыптасып дамыды. Ол, бір
жағынан, өзіндік тарихи тәжірибесін, ұлттық дәстүрлерін, қоғамдық-саяси
және экономикалық жағдайларын ескере қалыптасса, екінші жағынан, қазақ
хандықтарының Ресеймен және көршілес орта Азиялық мемлекеттермен, Бұхар,
Хиуа, Қоқан хандықтарымен, сауда,шаруашылық және экономикалық байланыстар
ықпалынан да тыс қалған жоқ. Қазақтардың салықтық бағыныштыларына ішінара
феодалдық қайшылықтар, сыртқы жаулардың үнемі шапқыншылықтары белгілі
әсерін тигізді [7]. Олар негізгі өндірістік құрал-жерді пайдаланудың
қауымдық формаларына сүйене отырып, оңтайлық қоныстар, шырайлы жайылымдар
мен шабындықтарды, мыңдаған малдарды өз қолдарына шоғырландырды. Қауымдас
малшылар, феодалдарға тиісті жерлерде көшіп жүргендері үшін жер рентасын
төлеуге міндетті болды. Мал шаруашылығы басым дамыған аймақтарда малдың
жиырмасыншы бөлігін (зекет), егіншілік кәсіптерінде науқанның бөлігінде
оныншы бөлігін (ұшыр) төлеу тәртібі енгізілді. Зекет пен ұшырдың көп бөлігі
билеуші топтардың пайдасына шектеліп жатты. Ол кезде қазақ елі екі жақты
қысым көрді, өздерінің билеушілерінен және жаулап алушы елдер жағынан.
Мәселен, оңтүстіктегі және шығыстағы жерлердің біраз бөлігін жоңғарлар
жаулап алған кезде тұрғындар өзінің феодал әлеуметіне қоса, жаулап алушы
елдердің әскерлерін азық-түлікпен қамтамасыз етуге міндетті болды. Сондай-
ақ, Қоқан хандығына бағынышты болған, елдің оңтүстігіндегі қазақ егіншілері
ұшырдан басқа, харадж төледі, ол науқанның 2\3 бөлігін құрады.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан
кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау
кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы
елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет, өйткені, халықтың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеләп соқтырады,ал мемлекеттік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және басқа
күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік өкілет билігі, мемлекетті
әлсіретеді деген болатын. Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе
жатқанын жоғарыда біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы
мен өсіп-дамуының материалдық негізі - қаржыларды қалыптастыратын ең басты
қайнар түсін көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдер. Бұл ретте
ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің, императорлардың, патша
ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің тікелей өзіне болсын
мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы айырмашылық тек жекеше-
құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық (мемлекеттік) – құқықтық кірістер
сипатында болды.
Сонымен қатар тарихына, салық салу мәселелерін шешуге орасан зор үлесін
қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның (Әз Тәуке) хандық құруы
кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы болып табылады.
Қазақстанның Ресеймен қосылған бастапқы жылдары салық жүйесінде
айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Салықтар қазақ қоғамының әлеуметтік салт-
дәстүріне сәйкес, бұрынғысынша заттай нысанда жиналды. Алайда тауар-ақша
қатынастарының дамуына байланысты және Ресей патшалығының қаржылық және
салықтық саясатының ықпалымен зекет пен соғым беру алынып тасталды, орнына
салық салудың таратып беру тәртібі енгізілді. Оның мәні мынада болды:
ханның атынан қазақтың лауазымды адамдарына белгілі бір болжамда қаржы
мөлшері бекітіледі. Ол тиісінше төлеушілер арасында бөлінеді. Нәтижесінде
белгіленген салық қандай да болмасын тәсілдермен жиналып, қазынаға
өткізіліп отырды. Мұнымен қатар, көпшілік жағдайда, үлкен жер иеленушілер,
малы көп феодал өкілдері босатылды. Бұл ел арасында үлкенді-кішілі
наразылықтар тудырды.Осының салдарынан көптеген қазақ жұртының ата
қоныстарын тастап басқа жерлерге көшіп кету фактілері жиі кездесе
бастады.1841 жылы Жәңгір хан салық салудың таратып беру принципі бойынша,
зекетті ақшалай нысанда күміспен, соғымды ақшалай немесе малдай алу
тәртібін енгізді. Бұл кезде қазақ феодалдық қоғамының дамуындағы сапалы
жаңа кезеңі, тауарды қарым қатынастардың қарқындап дами бастаған кезеғі
болатын. Мұнымен қоса, ел арасында әлеуметтік қысым етек алды. Тұрғындар
жоғарыда аталғандардан басқа да алымдар төлеуге мәжбүр болды. Мысалы,
жұмысқа жалданғаны үшін: билеттік алып, феодал жерлеріне малдарын жайғаны
үшін акциз, тіпті князь Юсупов пен Граф Безбородконың жерлері арқылы
көшкені үшін де алым алынды. Қазақстанда соңғы жылдарға дейін салық салу
мәселесі жөнінде қайшылықсыз заң актілерімен жүйелі заңдылық құжаттар
болмады деуге болады. Жалпы алғанда, салық саясаты біздің отанымыздан тыс
жерлерде жүріп жатты, әрине мұндай жағдай дербес, тәуелсіз мемлекет үшін
қолайлы құбылыс емес екені айтпаса да түсінікті. Оның үстіне, нарықтық
қатынастарға көшу, оның өзіне лайықты салық жүйесінің талап етті. Міне
осыдан екі объективтік талап туындады: бірінші салықтар бойынша отандық заң
пакетін жасап шығару, екінші оны қоғамдық өндіріске енгізу қажеттілігі
[8,7б.].
Сөйтіп, 1991 ж. желтоқсанның 25-інші санында Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының Салық Жүйесі туралы Заң
қабылдады. Міне осы кезден бастап елімізде салық жүйесінің бірінші кезеңі
басталды. Заңға сәйкес 42 түрлі салықтар мен алымдар бекітілді, оның ішінде
16 жалпы мемлекеттік салықтар, 9 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен
алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар. Заңды тұлғалардың мүлік салығы
мен көлік құралдарына салынатын салық, автокөлік құралдарын иемденуге
салынатын салықтар жалпы мемлекеттік салықтарға жатқызылады (10). 1991 жылы
тек материалдық, шығын мен еңбек ақы төлеумен бірдей үлесте, өнім шығаруға
кететін шығындар бойынша өсті, бұл өзге де шығындардың өсуімен байланысты
болды (мәселен бюджеттен тыс қорға аударымдар 13% -дан 26% -ға дейін),
экономиканы тұрақтандыру қоры, жалпы республикалық, бюджеттен тыс қорлар
қалыптаса бастады.
Жалпылай шығындар да көп өзгеріске ұшырады. Оның себебі: несие
ставкілерінің көтерілуі, бюджеттен тыс қорларға аударымдардың шамадан тыс
өсіп кетуі, мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-
қатынастардың құқықтық негізде жүргізіле бастауы т.б. Алайда салық салу
жүйесіндегі кемшіліктер мен олқылықтардың әсерінен оның ынталандыру
функциялары жөнді дами алмады, тіпті қателіктер де орын алды. Мәселен,
алдымен салықтар, олардың түр-түрімен енгізілді де, одан соң салық заңдары
шығарылды. Бұдан басқа нормативтік заңдылық, актілер жетіспеді, салық
салудың халықаралық жүйесіне жөнді көңіл бөлінбеді, салық түрлерінің
көптігі, салық ставкаларының шаруашылық субъектілері бойынша әр түрлілігі
және т.б. кемшіліктер. Осындай себептерге байланысты салық салу тәртібін
одан әрі тереңдете жетілдіру қажеттілігі туындады. Сөйтіп 1995ж. 24 сәуірде
Қазақстан Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Жарлығы жарық көрді. Міне осы
кезден, яғни 1995ж. 1 шілдесінен бастап елімізде салық салу жүйесі дамуының
екінші, былайша айтқанда маңызды сатысы басталды.
Сонымен салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем салықтың мөлшері
дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар,
әрбір салықтың салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше
аздап алынуы қажет. Сонда, мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерлеген
межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған еді.
Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы ретінде мынадай: салықтарды
барлық азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп,
белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уақыты оны төлеушіге, күні
бұрын әрі нақтылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде
салық төлеушілердің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық
салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын.
1.2 Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні және салық жүйесінің
принциптері
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория [2,5б.].
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланылады. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық
экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет
кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Бүгінгі күнде салықтар әлеуметтік сферада және
экономикалық реттеуде неізгі инструмент ретінде көрініс табады., өйткені
мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезінде өзінің
әсерін тигізе алады және салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты
түрде көрінеді.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң
бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді қараушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік мерзімі болады (салық кезеңі – бір
күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық)-және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 70% құрайды.
Салықтың экономикалық-әлеуметтік мәнін нақты түсіну үшін оны жан-жақты
қарастыру керек:
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда бұл – салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады.
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық-салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді [1,6б.].
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда - салық төлеушілерден
мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, мерзімде тәртіпте бір бағыттағы
ақшаның қозғалысы болып саналады.
Салықтың құндық категориясы ретінде қаржы категориясының жиынтығынан
ерекшеленетін, өзіндік айрықша белгілері мен қозғалысының өзіндік түрлері
бар. Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты
есептеледі. Салық салу жағынан мемлекеттің бәсекелесі жоқ және болуы да
мүмкін емес. Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін –
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Құқықтық тұрғыдан қарағанда – бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- материалдық категория жағынан – белгілі бір ақша сомасы;
- экономикалық категория ретінде – мемлекеттің табысы;
- заңдық категория жағынан – заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады;
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
- салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- салық – ақшалай нысанда төленеді;
- салық – қайтарымсыз төлем болып табылады;
- салық – баламасыз сипатта болады;
- салық – сұрақты экономикалық қатынас туғызады;
- салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Салықтың негізгі функциялары
К.Ф.Шмелевтың Салық салудың жүктемелік мәселелері (1928), А.А.Тривустың
Салық – экономикалық саясаттың құралы ретінде (1925) В.В.Дитманның
Салықты аудару (1930) атты еңбектерінде толық сипатталған.Автордың
пікірінше, салық функциясы – бұл оның қасиеттерін көрсететін тәсілі, яғни
осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге
асыратынын бейнелейтін, салық мәнінің көрінісі.Барлық салық функцияларының
мақсаты бір: ол – мемлекеттің салық жүйесінің және олардың бюджет
саясатының тиімділігін анықтауы.
Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың
функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы
ретінде қарастырған жөн [2,5б.].
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция немесе бюджеттік қызметі – барлық мемлекеттерге тән
негізгі функция. Бұл функция салықтардың табиғатымен бірге пайда болған,
яғни мемлекеттің қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен
азаматтардың ақшалай табысының бір бөлігін экивалентсіз, мәжбүрлеп алу
негізінде толтыру. Салықтың осы функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай
қоры пайда болады және мемлекет өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқаруы
үшін материалдық жағдайлар жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің
экономиканы реттеудегі рөлін арттыру үшін, объективті алғышарттарын
құрады. Ал бұл өз кезегінде, салықтың экономикалық функциясына
сәйкестендіріледі. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі
салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар
мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. XX ғасырдың бірінші жартысында
дүниежүзілік қаржы ғылымында экономикалық саясаттың ең қуатты құралы
ретінде, салық салудың реттеу функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды.
Бұл көзқарастар А.И.Буковецк, П.П.Гензел, И.М. Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың
шетел мемлекеттерінің салығы (1926) атты монографиясында,
П.В.Микеладзенің шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесі (1928) атты
кітабында толық сипатталған.
Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету.
Салық түрлері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Салықтың реттеуші функциясы, олардың ұдайы өндіріс процесінің
серпініне және көлеміне ықпал етуімен ерекшеленеді. Қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл
орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу
әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Ол
экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта құрылымдарды жылдамдатуға немесе
баяулатуға қабілетті. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және ішкі кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару
үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы
қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын
орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған
ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеіңлдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайызы мөлшері
аралығында болса, ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі. Салықтың реттелуі
тауар (жұмыс,қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен
жинақты арттыруына немесе қысқартуына әкеп соғады. Сонымен қатар салықтың
еңбек белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны
қорғау үшін экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды.
Сондықтан да салықтың реттеуші функциясы – мемлекеттің нарықтық
шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді құралы.
Қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әр түрлі субъектілерінің
табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде.
Осыған орай К.Маркстың бөлу қатынасының табиғатына байланысты жасаған
ғылыми түсініктемесін еске алуға болады. Ол: Бөлу қатынасы - өндірісте
тікелей пайда болған жалақы мен пайда, пайда мен пайыз, жер рентасы мен
пайда арасындағы қатынасы, салықтар тек қосымша жағдайларда ғана өзгеруі
мүмкін, ал тікелей оларды ешқашанда өзгерте алмайды - деді. Осындай
жағдайда салықтың алатын орнының, мәнінің және біздің қоғамның дамуының әр
түрлі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешудегі рөлі өте зор
[7,13б.].
Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың
алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі
дәрежесін көрсетеді. Оның Қазақстандағы дәрежесін мына кестеден көруге
болады.
Кесте 1
Ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесі *
Жыл Пайыздық үлесі
2006 9,7
2007 16,6
2008 17,4
2009 22,6
2010 22,2
Украинада 29
Ресейде 33,3
*Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің мәліметтері
бойынша [9].
Сонымен қатар салық жүйесінің басқа да қосымша функциялары бар.
Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне салық
салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған) қолдануымен
байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету, салық
салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды
(қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені ұсынуды, салықтың бірнеше
түрін бірыңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас
шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салық салуды басқару органдарының,
нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады.
Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті
ұйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді тұтынуын арттырады.
Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік артықшылықтарды қолдау әдісі болып табылады. Оны пайдалану,
бюджеттің ұлттық өнеркәсіпті, халыққа қызмет көрсететін салаларды, шағын
және орта бизнесті субсидтеумен пара-пар.
Осыдан жүздеген жылдан астам бұрынғы ғалым-экономистердің айтуы
бойынша, мемлекеттің салық саясатының фискалдық, реттеуіш, қайта бөлу,
ынталандырушы функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла
бастады, яғни салық ұлттық рыноктың тұрақты қызмет етуінің материалдық
негізі және әрекет етуші қоғамдық саяси құрылымның қолдаушысы ретінде
қарастырылды. Мәселен, АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға,
экономикалық циклді тұрақтандырғыш рөлі ұсынылды. Елдің экономикалық
жағдайына байланысты, басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып,
мемлекет сұранысын ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға,
кәсіпкерлерді инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып
инфляцияны әлсіретуге, экономикалық циклді тұрақтандыруға тырысты. Мұның
бәрі кәсіпкерлерді, өндірістің анағұрлым жетілдірілген түріне қарай немесе
шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы
ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол
жеткізген тұлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін сұрады.
Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш
функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін,
оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.
Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын
ұсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына
салық салудың үдемелі әдісін пайдаланумен байланысты әлеуметтік теңестіру
функцияларын да іріктейді.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз – қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты
нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік
сақтандырудың басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің
тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдемақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз ететін салық құралдарының негізгісі болып: жұмысты ұсынушылар
мен жалданып жұмыс істеушілер, әлеуметтік сақтандыру қорына жарна ретінде
төлейтін еңбек ақы салығы және жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салық
жүйесінің жеңілдігі жатады [10].
XX ғасырдың аяғында мемлекеттің рыноктық экономиканы реттеу механизмі,
салықтардың теориялық зерттеулерде бұрын соңды болмаған сапалық жаңа
функциясын тапты.Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының
көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы саудалық және сыртқы экономикалық
қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына
түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни
ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау
арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталады.
Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруашылық және саяси көзқарастармен
байланысқан, біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру құралдарының
бірі болып қалды.
Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен
интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып Еуропалық Одақ
(ЕО) ішіндегі экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттың
еуропалық өңірлер үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында жүріп жатқан
серпінді индустриялық – инновациялық стратегиясын жүзеге асыру үшін елдегі
әлеуметтік-экономикалық өмірдің бағыт бағдарларын болжап, алдыға
стратегиялық мақсат қойып, сол мақсатқа жету жолдарын белгілеу, әр кезең
сайын сол мақсат өлшемдері мен нақты қол жеткен жетістіктер көрсеткішін
салыстырып, соған сай түзетулер енгізіп отыру Елбасымыз Нұрсұлтан
Назарбаевтың басшылық саясатының негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты өз жолдауында атап өткендей, Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе
жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және
ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға
ойдағыдай кірігуі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі
әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Осыған байланысты мемлекетті дамыту процесінде бухгалтерлік есепке алу,
қаржылық есеп беру жүйесімен бірге салық есебін, салық жүйесін бара-бар
дамыту ерекше өзектілікке айналды [1].
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық
қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне
қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ
өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын слықтық-
құқықтық экономика және құқық аяларынан өзіне тиесілі орнын алуының басты
себебіне айналып отыр. Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің
айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-
құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда
мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс
табады. Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын
әлеуметтік- экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық
салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланады [2]. Салықтар
барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына
қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта
бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің
кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Мемлкет салық
саясатын, салық саласындағы шаралар жүйесін, қоғамның оның нақтылы
кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді. Сондықтан да салық
жүйесін экономикалық-құқықтық реттеу әрқашанда ең өзекті мәселелердің бірі
болып қалады. Салықтар мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып
табылғандықтан, мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның
салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.
Экономикалық қатынастарды реттеуге, оны әртараптандыру мен жаңғыртуға,
бизнесті көлеңкеден алып шығуға мүмкіндік беретін ірі шаралардың бірі
ретінде жаңа Салық кодексінің қабылдағандығын айту керек. Сондықтан да
салық және салық есебі мемлекет пен оның халқы үшін өз өзектілігін және
маңыздылығын ешқашан жоғалтпайтынын тағы бір рет ескеріп кетсек артық
болмасы анық.
Салық салудың мәселелерін шешудегі дамудың бағыттарын бөлу критериясына
сәйкес салық жүйелерінің функционалдық көлемділігін анықтауына маңызды мән
берілген. Тауар-ақша қатынастары дамыған сайын салық жүйесінің
функцияларының құрылымы мен олардың өзара қатынасы өзгерді. Неоклассикалық
өкілдерінің көзқарастарының негізінде салықтық рөліне мемлекеттік бюджеттің
табыс көзі ретіндегі мәні жатады. Яғни мемлекеттік қазына қажеттіліктерін
қанағаттандыру немесе фискалдық функциясының орындалуы қарастырылады. Ал
неокейсиандық бағыттың өкілдері мемлекеттік реттеудің макроэкономикалық
бағытын негіздеді және ұдайы өндіріс үдерісінде салықтардың рөлі мен
функциялары туралы ойларды дамытты.
Аталмыш мәселелердің барлығы осы тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігін
көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Қазақстан Республикасындағы
қазіргі кездегі салық салу жүйесін анықтау, салықтың экономикалық-құқықтық
мәнін, теориялық негіздерін талдау, салық жүйесіндегі заңдылықтар мен
тәртіптер туралы мәліметтерді, теорияларды жүйелеу, оны жетілдіру
ұсыныстарын жасау болып табылады. Мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
- салық жүйесінің негізгі концепцияларын және салық салу теориясының
даму тарихын зерттеу;
- салықтың экономикалық мәні мен мазмұнын, атқаратын қызметін,
механизмін, принциптерін анықтау;
- нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің құрылымы мен қазіргі жағдайын талдау;
- Қазақстан Республикасының салықтық-құқықтық нормалар және салықтық-
құқықтық қатынастар жүйесін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары мен даму
перспективаларын анықтау;
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының салық
жүйесіндегі экономикалық-құқықтық қатынастар қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі: Салық жүйесі сұрақтарына көптеген
жұмыстар арналған. Автор үшін қызығушылық тудырғандар қатарында
Г.К.Жанибекова, С.А. Ширинбекова, Б.Ж. Ермекбаева, Ө.Қ. Шеденовтың
еңбектері бар. Бірақ бұл жұмыстардың басым көпшілігі экономикалық
сипатта жазылған және салық салудың экономикалық-құқықтық мәселелеріне
арналған жұмыстар сирек.
Диплом жұмысына еліміздегі және шетел мамандардың еңбектері, Қазақстан
Республикасының статистикалық көрсеткіштері, интернеттен алынған мәліметтер
пайдаланылған.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізіне заң шығару
органдарының шешімдері, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Үкімет қаулылары, отандық және
шетелдік әдебиеттер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы оның экономикалық
пәндерді оқыту үдерісінде қолдануға мүмкіндігімен анықталады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 3 кесте мен 3 суреттен
және қосымшалардан тұрады. Бірінші тарауда - Салық жүйесін экономикалық-
құқықтық реттеудің теориялық негіздері салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, салық функциялары мен принциптері, салық жүйесінің даму
тарихы қарастырылады. Екінші тарауда - Қазақстан Республикасының салық
жүйесін экономикалық-құқықтық реттеу Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің құрылымы, еліміздегі салық жүйесінің қазіргі жағдайы және салық
жүйесін жетілдіру жолдары талданады.
1. Салық жүйесін экономикалық-құқықтық реттеудің экономикалық негіздері
1.1Салық жүйесінің даму тарихы мен шетелдік тәжірибесі.
Салықтар дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Алғашқы салықтардың пайда болу
кезеңдерін нақты анықтау қиын. Тек күмән келтірмейтін бір жәйт-салықтардың
алғашқы ұйымдық формалармен бірге пайда болғаны. Алғашқы қауымдық
құрылыстар қоршаған ортаның қатаң шарттарына бейімделуге мәжбүр болды,
сыртқы жаулардан қорғану үшін, ашаршылық кезеңінде азық-түліктерді сақтау
үшін қауымның қажеттілігін қанағаттандыратын адамдарды басқарудың ұйымдық
формалары пайда бола бастады. Басқару органдарының қызметкерлері көрсеткен
қызметтері үшін қауымнан сый талап етті. Сөйтіп, мұндай адамдарды ұстауға
оларға көрсетілген қызметті анықтауға кеткен барлық шығындар салықтың
алғашқы формаларын сипаттайды [3].
Салықтарды жинау әдістері мен нысандарының дамуында негізгі үш ірі
кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта
ғасырлардың басына дейін мемлекетте салық жинайтын және оны анықтайтын
қаржылық аппараты болмаған. Ол тек алғысы келетін қаражаттардың жалпы
соммасын анықтаған. Ал, салықтарды жинауды қалаға немесе кауымға
тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ.басы) елде бірнеше мемлекеттік мекемелер
пайда бола бастады, соның ішінде қаржылық мекемелер. Сол кезде мемлекет
функцияның бір бөлігін өзіне алады: салық салудың квотасын орнатады,
салықтарды жинау процесін бақылайды. Осы кезде салықтарды өтеп алушылардың
атқаратын қызметі зор болды.
Үшінші кезең, осы заманғы кезең салықтарды жинау және оларды орнатудың
барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік органдары,
жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші рөлін атқарады.
Мемлекеттік мекеменің бастапқы даму сатысында салық салу ретінде
құрбандыққа шалу саналған. Мысалы, көне Үндістанда Ману заңдарында:
шалынған құрбандықты өзіне, яғни құрбандыққа шалынған (берілген) мал-
мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады деп белгіленген болатын. Әрине
бұл процесс ерікті бастауда болған жоқ. Құрбандық шалу әрине заңсыз болды
және төлемдерді немесе алымдарды күштеу арқылы жиналды. Жиналымдардың
пайыздық ставкасы анық болған. Моисейдің Пятикнижінде былай жазылған:
жердегі ағаш жемістерінен барлық ондық үлес құдайға ғана тән.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынғын табыстардың 10 пайызын
құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда болды.
Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе көптеген
ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда Ежелгі Мысырдан
бастап орта ғасыр Еуропасына дейін [4].
Енді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Ежелгі Грекияда
б.э.д.VII-IV ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері мемлекеттің негізін құра
отырып, табыстың 1\10 немесе 1\20 бөлігін құрайтын салықты енгізді. Сонымен
бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды. Осының арқасында
жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың айналасындағы бекіністерді
құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды, жолдарды, су құбырларын салуға,
кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін
қаражаттарды жұмсауға және шоғырландыруға мүмкіндік туғызды. Классикалық
Грекияда алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу
ретінде берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер
жасауға, белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен
порттағы жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афинада ерікті адам салық төлемеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған [4,98б.].
Қазіргі кездегі мемлекеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады. Көне
Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер әрбір бес
жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп, алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер қала
шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутумдер төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы аннона болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы
өнімдері түрінде алынған.
Алғашқыда бүкіл мемлекет Рим қаласынан және оған жақын жерлерден
тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар болмаған. Қала мен мемлекетті басқару
шығындары минималды болған. Өйткені, сайланған магистраттар өздерінің
қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген. Тіпті кейде олар өздерінің
қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін қоғамдық ғимараттарды салу
құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық жерлерді жалға беруден түскен
ақшалар арқылы жапқан. Бірақ соғыс уақытында Рим азаматтарынан
молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір бес жыл сайын сайланатын цензар-шенеуліктер анықтап
отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы туралы
және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы декларацияның
негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап алына
берілді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды.
Отарларда жергілікті салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері
азаматтардың жағдайына байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы
әрбір бес жыл сайын өзгеріп отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар
мемлекеттік салықпен қатар, жергілікті салықтарды да төледі.
Егер Римдіктер соғысты жеңіп алса, онда салық мөлшері төмендеген, ал
кейде мемлекеттік салықтар мүлдем алынбаған. Ал Римнен тыс жерде өмір
сүретіндерден коммуналды салықтар алынып отырған.
Осылайша құрамына провинциялар енген Рим империяға айнала бастады.
Провинцияның тұрғындары империяның бағыныштылары болған, бірақ азаматтық
құқықтырмен пайдаланбаған. Олар салық төлеуге міндетті болған, осының
арқасында олардың қандай тәуелді жағдайда болғанын көруге болады.
Провинцияларда тікелей және жанама мемлекеттік салықтар жиналды. Көбінесе
ол саудамен байланысты алымдар түрінде болды. Бұл кезде бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Жекелеген мемлекеттер мен қауымдардан салықтар әртүрлі
алынған. Мысалы, Римдіктерге қарсы болған жерлер мен қалаларды жаулап
алғаннан кейін оларға өте жоғары салық салынған. Сонымен бірге, римдік
әкімшілік сол жерде қалыптасқан салық жүйесін қолданған. Тек түсетін
қаражаттардың бағыты мен пайдалануы өзгерген. Мысалы, Сицилия 227 жылы
Римнің провинциясына айналды. Жалпы алғанда провинцияның қазынасына бұрынғы
билеушілеріне қарағанда салықты аз төледі. Бірақ олар жергілікті
әкімшілікті ұстау үшін, қоғамдық ғимараттарды, жолдарды және т.б. салу үшін
шығындар шекті. Мұндай римдік провинцияларда, Испания мен Македония сияқты,
негізгі табыс көздері кен жерлерден ондық салықтар болды.
Ұзақ уақыт бойы римдік провинцияларда салықтарды орнататын және
жинайтын мемлекеттік қаржылық органдар болмады. Римдік әкімшілік өтеп
алушылардың көмегіне көбіне жүгінген. Римдік әкімшіліктер олардың қызметін
қажетті деңгейде бақылады. Осының салдарынан жемқорлықпен өз орнын өзінің
қамы үшін пайдаланатын адамдар пайда бола бастады.
Қаржы жүйесін және соның ішінде салық саясатын түрлендіруді бастаған
Гай Юлий Цезарь. Ол тікелей салықтар бойынша өтеп алуды жойып, өтеп алуды
тек қана жанама салықтарға ғана қалдырған. Әрбір қауымға белгілі бір сомма
белгіленген болатын. Ол соманы жинау мен бөлу қауымның өзіне жүктелген.
Мемлекет салықтарды тікелей ешқандай делдалсыз алғандықтан оны, яғни
салықтарды төмендетті. Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алды, ал
кейбіреулері Цезарьға қарсы шыққандары үшін олардан алынатын салықтар дереу
жоғарылатқан.
Осы қызметті ары қарай император Августин Октавиан жалғастырды. Барлық
провинцияларда салық салуды бақылайтын қаржылық мекемелер пайда бола
бастады. Өтеп алушылықтардың саны қысқарды, тіпті олардың қызметі бар жерде
олар қатаң мемлекеттің бақылауында болды. Салықты әділ бөлу үшін
провинциялардың салықтық бағасы тексерілді. Бұл үшін әрбір қауымның оның
жерімен қоса өлшенді, жер иелері туралы мәліметтер беретін әрбір қала
бойынша кадастрлар жасалды. Азаматтардың мүліктік жағдайы туралы санақтар
жүргізіліп отырған. Ол санақтарды қаржылық мекемелердің басқарушы
прокурорлармен бірге провинциялардың басшылары басқарып отырған. Әрбір
тұрғын белгіленген күні қауымның басшыларына өзінің декларациясын ұсынуы
қажет болған.
Салықтық құжаттар қаржылық органдарда сақталған және кезекті мүліктік
жағдай туралы санақ үшін негіз болған.
Жер иесі бәрін өзі бағалауы тиіс. Цензді жүргізуді бақылайтын шенеулік
шаруашылықтың өнімділігі төмендеген жағдайда салықты төмендетуге құқылы
болды.
Римдік провинциялардағы негізгі табыс көзі жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесінен түсетін табыстың 1\10 бөлігін құрады.
Сонымен бірге ерекше түрдегі салық салуда қолданылды. Мысалы, жеміс
ағаштарының санына байланысты салық, т.с.с.
Басқа да мүліктерге салық салынды: жылжымайтын дүние-мүлікке, тірі
инвентарьға, құндылықтарға.
Б.э.д. 6 жылы император Август мұраға 5% мөлшерінде салық енгізді. Бұл
салық тек қана Римнің азаматтары төледі, ал провинцияларда бұл салықтың
түрі алынбаған. Алынған қаражаттар маманданған әскерлерді зейнеткерлік
қамсыздандыруға бағытталған. Әскердің жақын туысқандары бұл салықтан
босатылған [5].
Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтар да болды.
Соның ішінде: айналымнан салық немесе ішкі тұтыну үшін акциздер 1% мөлшері
бойынша, құлдарды сату айналым салықтар 4% бойынша, құлдарды олардың
нарықтық бағасынан 5% мөлшері бойынша босату, тұзға акциз және т.б. Август
барлық провинцияларға әкелетін және сатуға шығарылатын товарлар үшін жаңа
кедендңк баж енгізді. Баждардың мөлшері дифференциалданды. Оның орташа
мөлшері 5%-ды құрады.
Мемлекеттік қаржылық органдар азаматтардан салық жинамады. Онымен қауым
айналысты. Ал салықтардың уақытында түсуі мен қауымдардан салық түсімдерін
анықтауды және баға беруді мемлекет өз қолында ұстаған.
Рим империясында салықтар тек фискалдық қызметті ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуының қосымша ынталандырушы рөлін атқарды. Салықтар
ақша түрінде төленді. Осыдан, тұрғындар сату үшін артық өнім шығаруға
мәжбүр болды. Осының бәрі, тауар-ақша қатынасының әрі қарай дамуына ықпал
етті.
Ежелгі Римнің шаруашылық дәстүрлері Византия мәдениетіне қарай
ақырындап көше бастады. Византиялық дәуірдің басында VII ғасырға дейін 21
тікелей салықтардың түрлері болған. Соның ішінде: жер салығы, әскерді
жарақтау үшін салық, аттарды сатып алу үшін салық, тауарларды сату үшін
баждар (олардың мөлшерлері әдетте 10-12,5%) мемлекеттік акт беру үшін баж
және т.б. Егер ғимаратты салғанда арнайы көрсетілген өлшемнен асып кеткен
жағдайда айыппұл салынған. Арнайы салықтарды сенаторлар және жұмыс бабымен
көтерілген шенеуліктер, әскерлер төлеген. Византияда ең кең етек жайған
салықтардың бірі – төтенше салықтар, яғни әскери контигентті ұстау үшін,
флотты салу үшін салықтарды жинаған.
Бірақ салықтардың көптігі Византия империясының қаржылық дамуына
әкелмеді. Керісінше, салық ауыртпалығының нәтижесінде салық базасының
қысқаруына, ал кейін мемлекеттің әлсіздеуіне әкеліп соққан қаржылық
дағдарысқа әкелді.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталған.Сол кездерде алынатын
салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері алынған:
мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира, продажа.
Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген салық төленген,
сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін ұстау үшін
алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные, ямские, пищальные деген
салықтар, стрелецкая подать, полоняничные деньги, сборы на городовое и
засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген түрлі міндетті
төлемдер алынған.
Соттық вира бажы біреуді өлтіргені үшін алынған; сату - басқа да
қылмыс жасағаны үшін алынатын айыппұл.
Василий Дмитриевич князы тұсында шығу салығын бастапқыда 5000 сом,
содан кейін 7000 сом төледі. Сол кезде ішкі кірістердің негізгі көзі
баждар болды. Осы шығу салығын төлеуді 1480 жылы Иван III тоқтатты.
Осыдан кейін Русьтің қаржылық жүйесі құрыла бастады.
Жанама салықтар бажбен төлеп алу жүйесі бойынша жиналады, соның
ішіндегі ең бастылары кедендік болды. Иван Грозный (1530-1584 жж.)
салықтарды жинау арқылы мемлекеттің кірісін біршама жақсартты. Жанама салық
салу сауда және соттық баға түрінде болған. Мысалы, мыт бажы тау арқылы
товарларды өткізгені үшін; тасымал бажы өзен арқылы өткізгені үшін;
гостиная бажы – сарайларды иелену құқығы үшін; сауда бажы- рыноктарды
жасау құқығын иелену үшін алынған.
Осы кездегі негізгі жанама салық бұл саудалық баждар, яғни товарларды
сатқанда немесе товарлардың жылжуы, сақтауына салынатын салық. Патшалық
қазынаға моншалардан, ішімдік сатудан түскен ақшалар түсіп отырған.
Ресейдегі ірі мемлекеттік ауқымдағы өзгерістер, экономика сферасын
қамтыған, соның ішінде қаржыдағы өзгерістер Ұлы Петрдің (1672-1725 жж.)
есімімен байланысты. Петр өндірістік күшті көтеруге бар күшін салған.
Ұлттық шаруашылыққа жаңа кәсіпкерлік түрлері ене бастады. Барлық шаруашылық
салаларында өндірістің жаңа құралдарын енгізді, тау-кен өндірісі дами
бастады.
Бірінші Петрдің тұсында фискалдық палата құрылған болатын. Одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Шет ел тәжірибелерін қолдана отырып, кедендік баждарға және тағы басқа
да өзгерістер енгізді. Заводтар мен фабрикалардың қызметін мемлекеттік
қызмет органдарымен теңдей қойылған. Петр Балтика мен Каспий теңіздерін
біріктіруді ойлады.
Сонымен бірге Петр I салық салудың әділетті жақтарын енгізді. Кейбір
салықтардың ауыртпалығы қысқарды. Петр қаржыны басқаруды қайта
ұйымдастырды. Көптеген бұйрықтардың орнына Камер-коллегия мен Штате-контр-
коллегия құрылды.
Осылайша Петр I арқасында мемлекеттің кірісі жылдан жылға өсті. 1710
жылы - 3134000 сом; 1722 жылы - 7859833 сом; 1725 жылы - 10186707сомды
құраған. Петр I билік етуінің екінші кезеңінде Ресей мемлекеті үлкен
шығындарға қарамастан, өзіндік қаражаттарды ғана қолданып, ешбір елге қарыз
болған жоқ.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовый сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи
съестного, подушная подать (кейін налоги со строений). Кейінгі
патшалардың басқарулары аясында питейный налог, гильдейская подать,
квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по
шоссе Санкт-Петербург-Москва, пошлина с имущества, переходящего по
наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные сборы, акцизы
на табак, сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла.
Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде алынған негізгі
міндетті төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің әр
кездегі болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен билеушілердің,
мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны, сондай-ақ бола беретіні сөзсіз
[6,93б.].
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариғатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Салық жүйесі қазақ жерінде де жылдар бойы қалыптасып дамыды. Ол, бір
жағынан, өзіндік тарихи тәжірибесін, ұлттық дәстүрлерін, қоғамдық-саяси
және экономикалық жағдайларын ескере қалыптасса, екінші жағынан, қазақ
хандықтарының Ресеймен және көршілес орта Азиялық мемлекеттермен, Бұхар,
Хиуа, Қоқан хандықтарымен, сауда,шаруашылық және экономикалық байланыстар
ықпалынан да тыс қалған жоқ. Қазақтардың салықтық бағыныштыларына ішінара
феодалдық қайшылықтар, сыртқы жаулардың үнемі шапқыншылықтары белгілі
әсерін тигізді [7]. Олар негізгі өндірістік құрал-жерді пайдаланудың
қауымдық формаларына сүйене отырып, оңтайлық қоныстар, шырайлы жайылымдар
мен шабындықтарды, мыңдаған малдарды өз қолдарына шоғырландырды. Қауымдас
малшылар, феодалдарға тиісті жерлерде көшіп жүргендері үшін жер рентасын
төлеуге міндетті болды. Мал шаруашылығы басым дамыған аймақтарда малдың
жиырмасыншы бөлігін (зекет), егіншілік кәсіптерінде науқанның бөлігінде
оныншы бөлігін (ұшыр) төлеу тәртібі енгізілді. Зекет пен ұшырдың көп бөлігі
билеуші топтардың пайдасына шектеліп жатты. Ол кезде қазақ елі екі жақты
қысым көрді, өздерінің билеушілерінен және жаулап алушы елдер жағынан.
Мәселен, оңтүстіктегі және шығыстағы жерлердің біраз бөлігін жоңғарлар
жаулап алған кезде тұрғындар өзінің феодал әлеуметіне қоса, жаулап алушы
елдердің әскерлерін азық-түлікпен қамтамасыз етуге міндетті болды. Сондай-
ақ, Қоқан хандығына бағынышты болған, елдің оңтүстігіндегі қазақ егіншілері
ұшырдан басқа, харадж төледі, ол науқанның 2\3 бөлігін құрады.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан
кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау
кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы
елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет, өйткені, халықтың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеләп соқтырады,ал мемлекеттік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және басқа
күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік өкілет билігі, мемлекетті
әлсіретеді деген болатын. Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе
жатқанын жоғарыда біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы
мен өсіп-дамуының материалдық негізі - қаржыларды қалыптастыратын ең басты
қайнар түсін көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдер. Бұл ретте
ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің, императорлардың, патша
ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің тікелей өзіне болсын
мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы айырмашылық тек жекеше-
құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық (мемлекеттік) – құқықтық кірістер
сипатында болды.
Сонымен қатар тарихына, салық салу мәселелерін шешуге орасан зор үлесін
қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның (Әз Тәуке) хандық құруы
кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті Жарғы болып табылады.
Қазақстанның Ресеймен қосылған бастапқы жылдары салық жүйесінде
айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Салықтар қазақ қоғамының әлеуметтік салт-
дәстүріне сәйкес, бұрынғысынша заттай нысанда жиналды. Алайда тауар-ақша
қатынастарының дамуына байланысты және Ресей патшалығының қаржылық және
салықтық саясатының ықпалымен зекет пен соғым беру алынып тасталды, орнына
салық салудың таратып беру тәртібі енгізілді. Оның мәні мынада болды:
ханның атынан қазақтың лауазымды адамдарына белгілі бір болжамда қаржы
мөлшері бекітіледі. Ол тиісінше төлеушілер арасында бөлінеді. Нәтижесінде
белгіленген салық қандай да болмасын тәсілдермен жиналып, қазынаға
өткізіліп отырды. Мұнымен қатар, көпшілік жағдайда, үлкен жер иеленушілер,
малы көп феодал өкілдері босатылды. Бұл ел арасында үлкенді-кішілі
наразылықтар тудырды.Осының салдарынан көптеген қазақ жұртының ата
қоныстарын тастап басқа жерлерге көшіп кету фактілері жиі кездесе
бастады.1841 жылы Жәңгір хан салық салудың таратып беру принципі бойынша,
зекетті ақшалай нысанда күміспен, соғымды ақшалай немесе малдай алу
тәртібін енгізді. Бұл кезде қазақ феодалдық қоғамының дамуындағы сапалы
жаңа кезеңі, тауарды қарым қатынастардың қарқындап дами бастаған кезеғі
болатын. Мұнымен қоса, ел арасында әлеуметтік қысым етек алды. Тұрғындар
жоғарыда аталғандардан басқа да алымдар төлеуге мәжбүр болды. Мысалы,
жұмысқа жалданғаны үшін: билеттік алып, феодал жерлеріне малдарын жайғаны
үшін акциз, тіпті князь Юсупов пен Граф Безбородконың жерлері арқылы
көшкені үшін де алым алынды. Қазақстанда соңғы жылдарға дейін салық салу
мәселесі жөнінде қайшылықсыз заң актілерімен жүйелі заңдылық құжаттар
болмады деуге болады. Жалпы алғанда, салық саясаты біздің отанымыздан тыс
жерлерде жүріп жатты, әрине мұндай жағдай дербес, тәуелсіз мемлекет үшін
қолайлы құбылыс емес екені айтпаса да түсінікті. Оның үстіне, нарықтық
қатынастарға көшу, оның өзіне лайықты салық жүйесінің талап етті. Міне
осыдан екі объективтік талап туындады: бірінші салықтар бойынша отандық заң
пакетін жасап шығару, екінші оны қоғамдық өндіріске енгізу қажеттілігі
[8,7б.].
Сөйтіп, 1991 ж. желтоқсанның 25-інші санында Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының Салық Жүйесі туралы Заң
қабылдады. Міне осы кезден бастап елімізде салық жүйесінің бірінші кезеңі
басталды. Заңға сәйкес 42 түрлі салықтар мен алымдар бекітілді, оның ішінде
16 жалпы мемлекеттік салықтар, 9 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен
алымдар, 17 жергілікті салықтар мен алымдар. Заңды тұлғалардың мүлік салығы
мен көлік құралдарына салынатын салық, автокөлік құралдарын иемденуге
салынатын салықтар жалпы мемлекеттік салықтарға жатқызылады (10). 1991 жылы
тек материалдық, шығын мен еңбек ақы төлеумен бірдей үлесте, өнім шығаруға
кететін шығындар бойынша өсті, бұл өзге де шығындардың өсуімен байланысты
болды (мәселен бюджеттен тыс қорға аударымдар 13% -дан 26% -ға дейін),
экономиканы тұрақтандыру қоры, жалпы республикалық, бюджеттен тыс қорлар
қалыптаса бастады.
Жалпылай шығындар да көп өзгеріске ұшырады. Оның себебі: несие
ставкілерінің көтерілуі, бюджеттен тыс қорларға аударымдардың шамадан тыс
өсіп кетуі, мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасындағы қарым-
қатынастардың құқықтық негізде жүргізіле бастауы т.б. Алайда салық салу
жүйесіндегі кемшіліктер мен олқылықтардың әсерінен оның ынталандыру
функциялары жөнді дами алмады, тіпті қателіктер де орын алды. Мәселен,
алдымен салықтар, олардың түр-түрімен енгізілді де, одан соң салық заңдары
шығарылды. Бұдан басқа нормативтік заңдылық, актілер жетіспеді, салық
салудың халықаралық жүйесіне жөнді көңіл бөлінбеді, салық түрлерінің
көптігі, салық ставкаларының шаруашылық субъектілері бойынша әр түрлілігі
және т.б. кемшіліктер. Осындай себептерге байланысты салық салу тәртібін
одан әрі тереңдете жетілдіру қажеттілігі туындады. Сөйтіп 1995ж. 24 сәуірде
Қазақстан Республикасы Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдер туралы Заң күші бар Жарлығы жарық көрді. Міне осы
кезден, яғни 1995ж. 1 шілдесінен бастап елімізде салық салу жүйесі дамуының
екінші, былайша айтқанда маңызды сатысы басталды.
Сонымен салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оның іргетасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде атты кітабында: Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем салықтың мөлшері
дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және
төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе
тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар,
әрбір салықтың салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше
аздап алынуы қажет. Сонда, мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерлеген
межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған еді.
Міне, осы айтылғандардың түпкі тұжырымы ретінде мынадай: салықтарды
барлық азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп,
белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уақыты оны төлеушіге, күні
бұрын әрі нақтылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде
салық төлеушілердің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық
салудың негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын.
1.2 Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні және салық жүйесінің
принциптері
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық
категория [2,5б.].
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланылады. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық
экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет
кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Бүгінгі күнде салықтар әлеуметтік сферада және
экономикалық реттеуде неізгі инструмент ретінде көрініс табады., өйткені
мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезінде өзінің
әсерін тигізе алады және салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты
түрде көрінеді.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң
бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді қараушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік мерзімі болады (салық кезеңі – бір
күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық)-және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 70% құрайды.
Салықтың экономикалық-әлеуметтік мәнін нақты түсіну үшін оны жан-жақты
қарастыру керек:
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда бұл – салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады.
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық-салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді [1,6б.].
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда - салық төлеушілерден
мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, мерзімде тәртіпте бір бағыттағы
ақшаның қозғалысы болып саналады.
Салықтың құндық категориясы ретінде қаржы категориясының жиынтығынан
ерекшеленетін, өзіндік айрықша белгілері мен қозғалысының өзіндік түрлері
бар. Салықтың өзіндік ерекшелігі болып, олардың монополиялық сипаты
есептеледі. Салық салу жағынан мемлекеттің бәсекелесі жоқ және болуы да
мүмкін емес. Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін –
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Құқықтық тұрғыдан қарағанда – бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- материалдық категория жағынан – белгілі бір ақша сомасы;
- экономикалық категория ретінде – мемлекеттің табысы;
- заңдық категория жағынан – заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады;
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
- салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- салық – ақшалай нысанда төленеді;
- салық – қайтарымсыз төлем болып табылады;
- салық – баламасыз сипатта болады;
- салық – сұрақты экономикалық қатынас туғызады;
- салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Салықтың негізгі функциялары
К.Ф.Шмелевтың Салық салудың жүктемелік мәселелері (1928), А.А.Тривустың
Салық – экономикалық саясаттың құралы ретінде (1925) В.В.Дитманның
Салықты аудару (1930) атты еңбектерінде толық сипатталған.Автордың
пікірінше, салық функциясы – бұл оның қасиеттерін көрсететін тәсілі, яғни
осы экономикалық категорияның қоғамдық міндеттемесін қалай жүзеге
асыратынын бейнелейтін, салық мәнінің көрінісі.Барлық салық функцияларының
мақсаты бір: ол – мемлекеттің салық жүйесінің және олардың бюджет
саясатының тиімділігін анықтауы.
Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып
табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың
функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы
ретінде қарастырған жөн [2,5б.].
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция немесе бюджеттік қызметі – барлық мемлекеттерге тән
негізгі функция. Бұл функция салықтардың табиғатымен бірге пайда болған,
яғни мемлекеттің қалтасын (бюджетті) толтыру үшін, кәсіпорындар мен
азаматтардың ақшалай табысының бір бөлігін экивалентсіз, мәжбүрлеп алу
негізінде толтыру. Салықтың осы функциясының арқасында мемлекеттің ақшалай
қоры пайда болады және мемлекет өмір сүруі мен ары қарай қызметін атқаруы
үшін материалдық жағдайлар жасайды. Фискалдық функция мемлекеттің
экономиканы реттеудегі рөлін арттыру үшін, объективті алғышарттарын
құрады. Ал бұл өз кезегінде, салықтың экономикалық функциясына
сәйкестендіріледі. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі
салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар
мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. XX ғасырдың бірінші жартысында
дүниежүзілік қаржы ғылымында экономикалық саясаттың ең қуатты құралы
ретінде, салық салудың реттеу функциясын пайдалану қажеттілігі пайда болды.
Бұл көзқарастар А.И.Буковецк, П.П.Гензел, И.М. Кулишер, В.Н.Твердохлебовтың
шетел мемлекеттерінің салығы (1926) атты монографиясында,
П.В.Микеладзенің шетел мемлекеттеріндегі салық салу жүктемесі (1928) атты
кітабында толық сипатталған.
Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету.
Салық түрлері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Салықтың реттеуші функциясы, олардың ұдайы өндіріс процесінің
серпініне және көлеміне ықпал етуімен ерекшеленеді. Қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл
орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу
әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Ол
экономикалық өсуді, әлеуметтік қайта құрылымдарды жылдамдатуға немесе
баяулатуға қабілетті. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және ішкі кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару
үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы
қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын
орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған
ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеіңлдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайызы мөлшері
аралығында болса, ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі. Салықтың реттелуі
тауар (жұмыс,қызмет) ұсынысы мен сұранысының, сондай-ақ инвестиция мен
жинақты арттыруына немесе қысқартуына әкеп соғады. Сонымен қатар салықтың
еңбек белсенділігін, ресурстар жинағын, инновацияны, қоршаған ортаны
қорғау үшін экономикалық жағдайлар туғызады немесе керісінше жояды.
Сондықтан да салықтың реттеуші функциясы – мемлекеттің нарықтық
шаруашылыққа араласуының анағұрлым белсенді құралы.
Қайта бөлу функциясының мәні, шаруашылықтың әр түрлі субъектілерінің
табыс бөлігін, мемлекет пайдасына қайта бөлуінде.
Осыған орай К.Маркстың бөлу қатынасының табиғатына байланысты жасаған
ғылыми түсініктемесін еске алуға болады. Ол: Бөлу қатынасы - өндірісте
тікелей пайда болған жалақы мен пайда, пайда мен пайыз, жер рентасы мен
пайда арасындағы қатынасы, салықтар тек қосымша жағдайларда ғана өзгеруі
мүмкін, ал тікелей оларды ешқашанда өзгерте алмайды - деді. Осындай
жағдайда салықтың алатын орнының, мәнінің және біздің қоғамның дамуының әр
түрлі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешудегі рөлі өте зор
[7,13б.].
Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың
алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі
дәрежесін көрсетеді. Оның Қазақстандағы дәрежесін мына кестеден көруге
болады.
Кесте 1
Ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесі *
Жыл Пайыздық үлесі
2006 9,7
2007 16,6
2008 17,4
2009 22,6
2010 22,2
Украинада 29
Ресейде 33,3
*Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігінің мәліметтері
бойынша [9].
Сонымен қатар салық жүйесінің басқа да қосымша функциялары бар.
Салықтың ынталандырушы функциясы, экономиканың жеке субъектілеріне салық
салудың ерекше тәртібін (жеңілдетілген және қарапайымдатылған) қолдануымен
байланысты. Жалпыға бірдей қойылған салық ставкасын төмендету, салық
салынатын базаны ығыстыруды, салық төлемдерінің мерзімін ұзартуды
(қысқартуды) енгізуді, бюджетті-салықтық несиені ұсынуды, салықтың бірнеше
түрін бірыңғай міндетті жарнаға шоғырландыруды және басқа да ұқсас
шараларды пайдалану арқылы, мемлекеттің салық салуды басқару органдарының,
нақты кәсіпорындар мен азаматтардың иелігіне қосымша ақшалай қорын ұсынады.
Бұл ресурстар, шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалардың өндірісті
ұйымдастырудағы қаржы мүмкіншілігін және игіліктерді тұтынуын арттырады.
Салық салудың жеңілдіктері мен қарапайымдылығы, мемлекеттің экономикалық
және әлеуметтік артықшылықтарды қолдау әдісі болып табылады. Оны пайдалану,
бюджеттің ұлттық өнеркәсіпті, халыққа қызмет көрсететін салаларды, шағын
және орта бизнесті субсидтеумен пара-пар.
Осыдан жүздеген жылдан астам бұрынғы ғалым-экономистердің айтуы
бойынша, мемлекеттің салық саясатының фискалдық, реттеуіш, қайта бөлу,
ынталандырушы функцияларымен қатар, тұрақтандырғыш функциясы да қолданыла
бастады, яғни салық ұлттық рыноктың тұрақты қызмет етуінің материалдық
негізі және әрекет етуші қоғамдық саяси құрылымның қолдаушысы ретінде
қарастырылды. Мәселен, АҚШ-та соғыстан кейінгі жылдары, салықтарға,
экономикалық циклді тұрақтандырғыш рөлі ұсынылды. Елдің экономикалық
жағдайына байланысты, басқару құрылымдары, салықты төмендете отырып,
мемлекет сұранысын ынталандыруға, экономикалық өсу қарқынын арттыруға,
кәсіпкерлерді инвестицияға қарай итермелеуге, ал салықты арттыра отырып
инфляцияны әлсіретуге, экономикалық циклді тұрақтандыруға тырысты. Мұның
бәрі кәсіпкерлерді, өндірістің анағұрлым жетілдірілген түріне қарай немесе
шаруашылық ұйымдарын өндіргіш формаларына қарай бағыттауы үшін, қаржы
ғылымдары, мемлекеттен, белгілі облыстардағы нақты жетістіктерге қол
жеткізген тұлғалар мен фирмалар үшін салық жеңілдіктерін беруін сұрады.
Осылайша, арада біраз уақыт өткеннен соң, салық салудың тұрақтандырғыш
функциясы, салық жүйесінің халықтың әл-ауқаты нашар дамыған топтары үшін,
оларды әлеуметтік қорғайтын кепілдік рөлін, яғни қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығын қамтамасыз ететін жаңа қызмет атқара бастады.
Қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтары үшін жеңілдік жиынтығын
ұсынумен қатар, әлеуметтік қорғау функциясын және азаматтардың табысына
салық салудың үдемелі әдісін пайдаланумен байланысты әлеуметтік теңестіру
функцияларын да іріктейді.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз – қоғамның табысы аз мүшелеріне, қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты
нашар отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен әлеуметтік
сақтандырудың басқа да түрлері жатады. Осындай бағдарламаларға мемлекеттің
тегін медициналық қызмет көрсетуі, тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз
отбасыларына әлеуметтік қызметтер көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік
қорғау бағдарламасының мәні, қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі.
Осылардың негізінде біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне
жәрдемақы ретінде беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз ететін салық құралдарының негізгісі болып: жұмысты ұсынушылар
мен жалданып жұмыс істеушілер, әлеуметтік сақтандыру қорына жарна ретінде
төлейтін еңбек ақы салығы және жеке тұлғалардың табыс салығы бойынша салық
жүйесінің жеңілдігі жатады [10].
XX ғасырдың аяғында мемлекеттің рыноктық экономиканы реттеу механизмі,
салықтардың теориялық зерттеулерде бұрын соңды болмаған сапалық жаңа
функциясын тапты.Салық салудың реттеуші функциясының бір бағытының
көрінісі, дәлірек айтқанда сыртқы саудалық және сыртқы экономикалық
қатынастарды реттеуі салық салудың жаңа, интеграциялық функциясына
түрленді. Оның пайда болуы дүние жүзілік шаруашылықты дамытудың, яғни
ұлттық экономика мен шаруашылық өмірді жан-жақты интернационализациялау
арасындағы өзара байланысты нығайту процесінің ерекшелігімен сипатталады.
Салық мемлекет үшін өңірлік, шаруашылық және саяси көзқарастармен
байланысқан, біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру құралдарының
бірі болып қалды.
Мемлекеттің шаруашылық өмірінің өзара байланысының өсуі мен
интернационализациялау процесінің ең жарқын көрінісі болып Еуропалық Одақ
(ЕО) ішіндегі экономикалық интеграция, яғни экономика мен саясаттың
еуропалық өңірлер үшін де, жалпы дүние жүзі үшін де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz