Көмекші етістіктердің грамматикалық әлеуеті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Көмекші етістіктердің зерттелуі мен топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Күрделі етістіктердің сипаты: күрделі етістік, құранды етістік, аналитикалық етістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Шақ және рай категорияларының берілуіндегі көмекші етістіктердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 КӨМЕКШІ ЕТІСТІК ЖӘНЕ ЕТІСТІКТЕРГЕ ТӘН АСПЕКТ ... ... ... ..24
2.1 Қимылдың өту сипаты категриясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2Қимылдың өту сипаты категориясының формалары, жасалуы, көмекші етістіктердің қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Көмекші етістіктердің мағыналарға ие болу процестері ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
1 КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Көмекші етістіктердің зерттелуі мен топтастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Күрделі етістіктердің сипаты: күрделі етістік, құранды етістік, аналитикалық етістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Шақ және рай категорияларының берілуіндегі көмекші етістіктердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 КӨМЕКШІ ЕТІСТІК ЖӘНЕ ЕТІСТІКТЕРГЕ ТӘН АСПЕКТ ... ... ... ..24
2.1 Қимылдың өту сипаты категриясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2Қимылдың өту сипаты категориясының формалары, жасалуы, көмекші етістіктердің қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Көмекші етістіктердің мағыналарға ие болу процестері ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Тілімізде көмекші етістіктердің жұмсалу аспектісі әр түрлі. Дербес лексикалық мағынаны, кейде жартылай не таза көмекші мағынаны иеленіп, "көмекші" деп аталғандықтан, бұл етістіктер жетекші қызметтегі негізгі етістікпен бірге жұмсалады. Көмекші етістікпен қатар жұмсалатын жетекші етістік үнемі тек бір ғана сөз табынан немесе үнемі тек бір ғана тұлғадан болмайды. Ол есім сөз түрінде де (зат есім, сын есім, еліктеуіш сөз), есімше етістік немесе көсемше етістік тұлғасында да келе береді. Т. Сайрамбаев кемінде бір сыңарының лексика-семантикалық дербес мағынасы болмайтын бұндай сөздердің тобын "түйдекті тіркес" деп қарайды да, ғалым "түйдекті тіркестің" бірнеше топтарын атап көрсетеді [18, 36].
Көмекші етістіктер тіліміздегі тұрақты тіркестердің де бөлшектенбейтін бір бөлігі ретінде қолданыла береді. Мысалы, түлкі бұлаңға салу, шаңына ілесе алмау, сөзінің соңын жеп қою, адам айтып болмас, шыбын жаны шыға жаздау, жүрек жалғап алу т.б. Г. Смағұлова әр тарапты сөздерден жасалған фрезеологизмдер қатарында болымсыздықты білдіретін "емес" көмекші етістігімен жасалған фразеологизмдерге төмендегідей мысалдар келтіреді: қол емес (лайықсыз), бұйым емес (сөз емес, түк емес), қара-жаяу емес (хабары бар), кет әрі емес (қарсы емес), бір емес, екі емес (қайта- қайта), басы екеу емес (қатерге басын тікпеу) [19, 32].
А. Ысқақов көмекші етістіктер күрделі етістіктердің құранды, құрама және тұрақты етістік деп аталатын түрлерінде және аналитикалық етістіктерде жұмсалуы жөнінде айтқан [1, 236-240]. Белгілі ғалым "Бол, ет, қыл етістіктерінің көмекшілік қызметінде" үшеуінің мағынасында, түрленуінде, функцияларында ортақ сипаттар да, өзгешеліктер де бар екенін сөз еткен.
«Бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері өзара бірыңғайлау. Дегенмен, бұлардың қай-қайсысы болсын есімдермен тіркесе қойып, құранды етістік жасауға аса бейім тұрады және сондай тіркесте жиі өте жиі ұшырайды" [ 1, 265]. Бұлардың көмегімен есімдерден құранды етістіктер жасалғанына және лексикаланған, идиомаланған тұрақты етістіктер қалыптасқанына көп көңіл бөлген [1, 267].
Ғалым Ж. Масалиева мынандай деректер келтіреді: "Қазіргі зерттеулер ертеде тілдің даму сатысында "есім" сөз табы ғана қалыптасқан, кейін есімнен басқа сөз таптары тараған дейді. Сондықтан кей етістіктер мен есім сөздер функция жағынан онша ерекшелене қоймаған. Кейінірек, тілдің даму кезеңінде олар қызметі жағынан бір-бірінен ажырап, етістіктер етістіктің, есімдер есім сөздердің грамматикалық формаларын қабылдайтын дәрежеге жеткен. Етістіктің зат есіммен бірігіп, күрделі үғымды білдіру қасиеті тек бол, ет, қыл, жаса және е етістік формаларында ғана сақталған [20, 29]. Зерттеуші е-етістік формалары есім сөздерге тіркескенде күрделі құрама етістік жасап, мына қасиеттерге ие болатыны жөнінде айтады:
а) өзі тіркескен есім сөзге етістік нышанын беріп, күрделі баяндауыш қызметінде қолданылады;
ә) есім сөздермен тіркескенде шақтық мағынаны білдірмейді.
8. Жетекші етістіктерге тіркесіп, аналитикалық форма құрамында қызмет атқарады [20, 114].
Көмекші етістіктер тіліміздегі тұрақты тіркестердің де бөлшектенбейтін бір бөлігі ретінде қолданыла береді. Мысалы, түлкі бұлаңға салу, шаңына ілесе алмау, сөзінің соңын жеп қою, адам айтып болмас, шыбын жаны шыға жаздау, жүрек жалғап алу т.б. Г. Смағұлова әр тарапты сөздерден жасалған фрезеологизмдер қатарында болымсыздықты білдіретін "емес" көмекші етістігімен жасалған фразеологизмдерге төмендегідей мысалдар келтіреді: қол емес (лайықсыз), бұйым емес (сөз емес, түк емес), қара-жаяу емес (хабары бар), кет әрі емес (қарсы емес), бір емес, екі емес (қайта- қайта), басы екеу емес (қатерге басын тікпеу) [19, 32].
А. Ысқақов көмекші етістіктер күрделі етістіктердің құранды, құрама және тұрақты етістік деп аталатын түрлерінде және аналитикалық етістіктерде жұмсалуы жөнінде айтқан [1, 236-240]. Белгілі ғалым "Бол, ет, қыл етістіктерінің көмекшілік қызметінде" үшеуінің мағынасында, түрленуінде, функцияларында ортақ сипаттар да, өзгешеліктер де бар екенін сөз еткен.
«Бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері өзара бірыңғайлау. Дегенмен, бұлардың қай-қайсысы болсын есімдермен тіркесе қойып, құранды етістік жасауға аса бейім тұрады және сондай тіркесте жиі өте жиі ұшырайды" [ 1, 265]. Бұлардың көмегімен есімдерден құранды етістіктер жасалғанына және лексикаланған, идиомаланған тұрақты етістіктер қалыптасқанына көп көңіл бөлген [1, 267].
Ғалым Ж. Масалиева мынандай деректер келтіреді: "Қазіргі зерттеулер ертеде тілдің даму сатысында "есім" сөз табы ғана қалыптасқан, кейін есімнен басқа сөз таптары тараған дейді. Сондықтан кей етістіктер мен есім сөздер функция жағынан онша ерекшелене қоймаған. Кейінірек, тілдің даму кезеңінде олар қызметі жағынан бір-бірінен ажырап, етістіктер етістіктің, есімдер есім сөздердің грамматикалық формаларын қабылдайтын дәрежеге жеткен. Етістіктің зат есіммен бірігіп, күрделі үғымды білдіру қасиеті тек бол, ет, қыл, жаса және е етістік формаларында ғана сақталған [20, 29]. Зерттеуші е-етістік формалары есім сөздерге тіркескенде күрделі құрама етістік жасап, мына қасиеттерге ие болатыны жөнінде айтады:
а) өзі тіркескен есім сөзге етістік нышанын беріп, күрделі баяндауыш қызметінде қолданылады;
ә) есім сөздермен тіркескенде шақтық мағынаны білдірмейді.
8. Жетекші етістіктерге тіркесіп, аналитикалық форма құрамында қызмет атқарады [20, 114].
1.А.Алтаева. Көмекші етістіктердің семантикасы. Оқу құралы – Алматы: Арыс баспасы, 2006 жыл 143 бет
2.Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. Алматы, 1975
3.Қазақ грамматикасы. Астана. 2002 . 784 бет.
Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары (тіркесімі, сөздегі орны). Алматы. 1980
4.Н. Оралбаева. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағыналары. Алматы. Ғылым. 1979 жыл.
5.Қазақ тіл білімінің антологиясы. Маманов И. Қазіргі қазақ тілі. – Павлодар. 2010. 184 бет.
6.И.Е.Маманов. Қазіргі қазақ тілі. Мектеп. Алматы, 1966. 156 бет.
7.А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі.
2.Н.Оралбаева. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары. Алматы, 1975
3.Қазақ грамматикасы. Астана. 2002 . 784 бет.
Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары (тіркесімі, сөздегі орны). Алматы. 1980
4.Н. Оралбаева. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағыналары. Алматы. Ғылым. 1979 жыл.
5.Қазақ тіл білімінің антологиясы. Маманов И. Қазіргі қазақ тілі. – Павлодар. 2010. 184 бет.
6.И.Е.Маманов. Қазіргі қазақ тілі. Мектеп. Алматы, 1966. 156 бет.
7.А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі.
ҚAЗAҚСТAН РЕСПУБЛИКAСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФAРAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қызметтік пайдалануға арналған
Қорғауға жіберілді____________
қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, доцент ________________ С.Ш.Ақымбек
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ
5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Oрындaғaн 4-курc cтудeнті __________________ А.Е. Ерлан
Ғылыми жeтeкші
ф.ғ.к., доцент __________________ Л.Т. Әлімтaевa
Нoрмa бaқылaушы
ф.ғ.к., дoцeнт __________________ Ә.Ж. Әмірoв
Алматы, 2015
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Көмекші етістіктердің грамматикалық әлеуеті
Жұмыстың көлемі: 75 бет
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Кілт сөздер: көмекші етістік, қимылдың өту сипаты, көмекші етістіктің
түрлері
Пайдаланылған әдіс-тәсілдер: жинақтау, жүйелеу, баяндау, салыстыру, қорыту.
РЕФЕРАТ
Тема работы:
Объем работы: 75 страницы
Цель и задачи работы
Ключевые слова:
Методы и способы иследования: суммирование, систематизировать, докладывать,
сравнивать, подводить итог.
ABSTRACT
Theme of work:
Volume of work: 75 villages
Purpose and objectives:
Key words:
Methods and ways of research: summation, systematizes, report, compare,
summarize.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ
ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Көмекші етістіктердің зерттелуі мен
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... .6
1.2 Күрделі етістіктердің сипаты: күрделі етістік, құранды етістік,
аналитикалық етістік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 14
1.3 Шақ және рай категорияларының берілуіндегі көмекші етістіктердің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 КӨМЕКШІ ЕТІСТІК ЖӘНЕ ЕТІСТІКТЕРГЕ ТӘН АСПЕКТ ... ... ... ..24
2.1 Қимылдың өту сипаты категриясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2Қимылдың өту сипаты категориясының формалары, жасалуы, көмекші
етістіктердің
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .33
2.3 Көмекші етістіктердің мағыналарға ие болу
процестері ... ... ... ... ... ... . ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
1.3 Көмекші етістіктердің жұмсалу аспектісі, аффикстермен функционалдық-
құрылымдық байланысы
Тілімізде көмекші етістіктердің жұмсалу аспектісі әр түрлі. Дербес
лексикалық мағынаны, кейде жартылай не таза көмекші мағынаны иеленіп,
"көмекші" деп аталғандықтан, бұл етістіктер жетекші қызметтегі негізгі
етістікпен бірге жұмсалады. Көмекші етістікпен қатар жұмсалатын жетекші
етістік үнемі тек бір ғана сөз табынан немесе үнемі тек бір ғана тұлғадан
болмайды. Ол есім сөз түрінде де (зат есім, сын есім, еліктеуіш сөз),
есімше етістік немесе көсемше етістік тұлғасында да келе береді. Т.
Сайрамбаев кемінде бір сыңарының лексика-семантикалық дербес мағынасы
болмайтын бұндай сөздердің тобын "түйдекті тіркес" деп қарайды да, ғалым
"түйдекті тіркестің" бірнеше топтарын атап көрсетеді [18, 36].
Көмекші етістіктер тіліміздегі тұрақты тіркестердің де бөлшектенбейтін
бір бөлігі ретінде қолданыла береді. Мысалы, түлкі бұлаңға салу, шаңына
ілесе алмау, сөзінің соңын жеп қою, адам айтып болмас, шыбын жаны шыға
жаздау, жүрек жалғап алу т.б. Г. Смағұлова әр тарапты сөздерден жасалған
фрезеологизмдер қатарында болымсыздықты білдіретін "емес" көмекші
етістігімен жасалған фразеологизмдерге төмендегідей мысалдар келтіреді: қол
емес (лайықсыз), бұйым емес (сөз емес, түк емес), қара-жаяу емес (хабары
бар), кет әрі емес (қарсы емес), бір емес, екі емес (қайта- қайта), басы
екеу емес (қатерге басын тікпеу) [19, 32].
А. Ысқақов көмекші етістіктер күрделі етістіктердің құранды, құрама
және тұрақты етістік деп аталатын түрлерінде және аналитикалық етістіктерде
жұмсалуы жөнінде айтқан [1, 236-240]. Белгілі ғалым "Бол, ет, қыл
етістіктерінің көмекшілік қызметінде" үшеуінің мағынасында, түрленуінде,
функцияларында ортақ сипаттар да, өзгешеліктер де бар екенін сөз еткен.
Бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері өзара
бірыңғайлау. Дегенмен, бұлардың қай-қайсысы болсын есімдермен тіркесе
қойып, құранды етістік жасауға аса бейім тұрады және сондай тіркесте жиі
өте жиі ұшырайды" [ 1, 265]. Бұлардың көмегімен есімдерден құранды
етістіктер жасалғанына және лексикаланған, идиомаланған тұрақты етістіктер
қалыптасқанына көп көңіл бөлген [1, 267].
Ғалым Ж. Масалиева мынандай деректер келтіреді: "Қазіргі зерттеулер
ертеде тілдің даму сатысында "есім" сөз табы ғана қалыптасқан, кейін
есімнен басқа сөз таптары тараған дейді. Сондықтан кей етістіктер мен есім
сөздер функция жағынан онша ерекшелене қоймаған. Кейінірек, тілдің даму
кезеңінде олар қызметі жағынан бір-бірінен ажырап, етістіктер етістіктің,
есімдер есім сөздердің грамматикалық формаларын қабылдайтын дәрежеге
жеткен. Етістіктің зат есіммен бірігіп, күрделі үғымды білдіру қасиеті тек
бол, ет, қыл, жаса және е етістік формаларында ғана сақталған [20, 29].
Зерттеуші е-етістік формалары есім сөздерге тіркескенде күрделі құрама
етістік жасап, мына қасиеттерге ие болатыны жөнінде айтады:
а) өзі тіркескен есім сөзге етістік нышанын беріп, күрделі баяндауыш
қызметінде қолданылады;
ә) есім сөздермен тіркескенде шақтық мағынаны білдірмейді.
8. Жетекші етістіктерге тіркесіп, аналитикалық форма құрамында қызмет
атқарады [20, 114].
Осындай жетекші етістікпен бірге жұмсалған көмекші етістік етістікке
тән барлық грамматикалық парадигмаларды қабылдай береді (қабыл алды, қабыл
алады, қабыл алса, қабыл алса игі еді, қабыл алғым келеді, қабыл алып
жатыр, қабыл алған күні). Бірінші компонент - есім сөзді екінші компонент
етістікке айналдырушы дәнекер есебінде жұмсалады (қабыл ал — қабылда, айғай
сал — айғайла, жәрдем ет — жәрдемдес).
А. Қалыбаева мен Н. Оралбаева көмекші етістіктерді "сөз тұлғасын
тандап тіркесетін көмекшілердің бірі" деп біледі. "Бірақ олардың сөз
формаларымен байлаулы болуы мағына байланыстылығына, бірлігіне қатысты
екенін еске сала кетуге болады" дегенді ескертеді [21, 180].
Көмекші етістіктерге жақ жалғаулары есімше, көсемше, рай немесе өткен
шақ аффикстері арқылы жалғанады. Мысалы, ал- атын, ал-ған-мын, ал-ар-сың,
ал-мақ-пыз, ал-а-сыз, ал-ып-сыңдар, ал-ып-ты, ал-а-ды, ал-са-қ игі еді, ал-
ғы-м кел-е-ді, ал-ды-ңдар, ал-ды-м. Алайда жақ жалғауларының осылай
жалғануы барлық көмекші етістіктерге бірдей тән емес. Отыр, тұр, жүр
етістіктері өз түбірлеріне жақ жалғауларын тікелей жалғап, есімдер сияқты
өзгереді (отыр-мын, тұр-сың, жүр-сіздер т.т).
Т.Р. Қордабаев отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерін осы шақтық мәні бар
ерекше "категория" деп таниды да, төртеуіне ортақ қасиеттерін анықтап
береді:
"1. Бұл төртеуінде өз алдына жеке тұрып-ақ етістіктің үш жағына да
жіктеле айтыларлық қасиет бар, басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ.
2. Бұлардың түбірлері (жатыр етістігінен басқасы) екі түрлі мағынаны
білдіреді:
а) II жақ, келер шақ;
ә) III жақ, осы шақ.
Бұл қасиет басқа етістіктерде жоқ. Олардың түбірлері тек II жақ, келер
шақ түрінде ғана айтылады.
3. Бұлар өз түбірлеріне жақ жалғауларын тікелей жалғап (жатыр-дан басқасы)
есімдер сияқты өзгереді. Басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ" [22, 84].
I. Кеңесбаев 4 етістіктің жеке тұрып, предикаттық қызметте жұмсалуын
ерекше көрсетіп, осы зерттеудің көзін ашқан Қ. Жұбанов туралы құнды пікір
айтқан:
"Қазақ лингвистикасында бірінші болып отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші
етістіктеріне ғылыми талдау жасаған адам - Қ.
Жұбанов. Жіктік жалғауы жалғанатын грамматикалық тұлға осы көмекші
етістіктер болғандықтан лексикалық мағынаға ие негізгі етістіктердің өзі де
бір жағынан оларға тәуелді сияқты боп көрінетіні бекер емес. Оның үстіне
бұл көмекші етістіктердің сөйлемде дербес тұрып та предикаттық қызметте
жұмсалатын кезі бар. Мысалы: отыр+мын, жүр+мін, тұр+мын, жатыр+сың" [35,
23].
Енді бұл етістіктердің көмекшілік қызметіне келсек, оларды
көмекшілікке алатын сөздердің формасы әр түрлі. Осы төртеуінің көмекшілігі
арқылы күрделенген етістіктердің барлығы бірдей осы шақты білдіре бермейді.
Осы шақты білдіру үшін күрделенген етістіктердің саны қанша болса да,
ондағы негізгі мағынаның иесі болып тұрған етістіктер осы шақтық
етістіктерді тек өткен шақтық көсемше формалы етістіктің дәнекерлігі арқылы
көмекші ете алады. Күрделі етістіктің мұндай түрлерінде осы шақтық
етістіктерге тетелес тұратын көсемше формалы етістіктердің өздері де
негізгі етістік пен осы шақтық көмекшілерді бір-бірімен байланыстырушы
дәнекер рөліндегі көмекшіге айналады [22, 89].
Есімше етістікпен және көсемше етістікпен бірге жұмсалған көмекші
етістік шақтық мағынада жұмсалады. Себебі есімше мен көсемше аффикстері
шақтық мәнге ие болып келеді. Мысалы: ал- атын еді - ал-ған еді - ал-ар еді
- ал-ып еді.
Жеке тұрғанда шақтық мағынада тұратын есімше не көсемше етістіктер
көмекші етістіктермен тіркескенде, олардың шақтық мағыналарында өзгеріс
болады. Мысалы: баратын - дағдылы өткен шақ; баратын еді — өткен шақ;
бармақ - мақсатты келер шақ; бармақ еді - өткен шақ; барған - нәтижелі
өткен шақ; барған екен - өткен шақ; бара тұр - келер шақ; бара тұрған -
өткен шақ; бара жатар - келер шақ; бара жатты - өткен шақ; бара жатқан -
өткен шақ; алатын - дағдылы өткен шақ; алатын екен - келер шақ; алатын
шығар - модальдық мағына; алатын сияқты — модальдық мағына; алатын болды —
келер шақ; алған болды — модальдық мағына.
Аналитикалық етістіктердің жетекші компоненттеріне үстеме мағына
жамап, грамматикалық формаларға түсіріп тұратын соңғы етістік те ұдайы
көмекші етістік болып келеді. Мысалы: жаза түс, беріп жібер, ұйықтап қалып
едім т.с.с.
Бұнда соңғы екі бөлшек - көсемшенің жұрнағы және көмекші етістік
мағынасы мен қызметі жағынан бірлікте жұмсалып, бір грамматикалық формант
ретінде қызмет етеді. А. Ысқақов көмекші етістіктердің құранды етістіктер
мен, әсіресе, аналитикалық етістіктерде жұмсалуын көбірек сараптаған.
"Аналитикалық формада негізгі етістік көмекші етістіктен бұрын тұрады да,
аналитикалық тіркестің негізгі мағынасына жетекшілік етеді. Ал,
аналитикалық формалы етістіктің құрамындағы көмекші етістік қосымшалар
сияқты белгілі бір категорияға тән грамматикалық мағынаны білдіріп, сол
категорияның морфологиялық көрсеткіші ретінде қалыптасады" деген тұжырым
айтқан [1, 243].
С. Мырзабеков етістіктер жалғаулармен қатар арнаулы жұрнақтармен де
түрлену мүмкіндігіне ие екенін айтады: "Етістікте формалануға икемі кем бір-
ақ сөз бар, - дейді автор, - Ол - жатыр сөзі. Қалып етістіктерінің қатарына
жататын бұл сөз тек тікелей жіктеліп (-мын, -сын, -сыз, -мыз, -сыңдар,
-сыздар) барлығы жеті-ақ (негізгі 1, туынды 6) формаға ие болады. Е көмекші
етістігінің де түрлену аясы тарлау. Біріншіден, ол негіз форма ретінде өз
алдына қолданылмайды, үнемі туынды форма ретінде өз алдына қолданылмайды,
үнемі туынды форма түрінде өмір сүреді. Екіншіден, етістік негіз
формалардың (жатырдт басқа) бәріне жалғанып туынды форма тудыратын
қосымшалардың көбі оған жалғанбайды. Тек екен, емес еді түрінде
жалғаулармен түрленіп, 130 түрлі формаға ие болады", - деп, олардың түрлену
аясын санмен көрсетеді [121, 202]. М. Әуезовтің "Абай жолы" романы бойынша
статистика-лингвистикалық зерттеу жүргізген ғалым 466000 сөз қолданыстан
тұратын аталмыш романдағы ең жиі қолданылған көмекші етістіктердің
қолданылу жиілігін былай көрсетеді: бол - 209, жүр - 123, отыр - 95, тұр -
89, жат - 69 формада кездескен [121, 204].
"Абай тілі сөздігі" бойынша кей көмекші етістіктердің қолданылу
жиілігі былай көрсетілген: бол - 1317 рет, де - 1067, ал - 618, кел - 293,
е - 233 [120, 28].
1.5 Көмекші етістіктердің тіркесу қабілеті
Біз жоғарыда көмекші етістіктердің қайсылары түгел көмекші, қайсылары
әрі толық дербес, әрі көмекші екендігін сөз еттік. Көмекші етістіктердің
грамматикалық мағынасы олардың тіркесу қабілетіне қарай айқындалады. Олар
көсемше тұлғалы не есімше тұлғалы етістіктермен, не есім сөздермен тіркесіп
келеді. Нәтижесінде күрделі ой, ұғым туады да, алдыңғы компонент негізгі
мағынаға ие болады, соңғысы (көмекші етістік) жіктеліп, жақты көрсетеді.
Мысалы: барған екен, келіп едің, оқушы едік.
Әдетте, біз талдағалы отырған көмекші етістіктердің барлығы дерлік
есім сөздермен де, етістікпен де бір дәрежеде тіркесе бермейді. Таза
көмекші мағынадағы жазда етістігін алайық. Мысалы, құлай жаздады, жығыла
жаздады, жылай жаздады. Жазда көмекші етістігі есім сөзбен тіркестіруге
келмейді.
Әрі жетекші, әрі көмекші болып қызмет атқаратын ет-тің жетекшілігінен
гөрі, көмекшілік қызметі басымдау. Бұндай қызмет оның есімдермен тіркесу
қабілетінен байқалады. Мысалы, көмек ет, жар ет, қастық ет, тамызық ет,
тағзым ет, сарт ет, жарқ ет, тарс ет т.б.
Жасалған күрделі етістіктің лексикалық мағынасына бірінші компонент
(есім) негіз болса, екінші компонент сол есім сөзді етістікке айналдыратын
дәнекер есебінде қызмет етеді [1, 238]. Ет етістігі етістіктің ешбір
тұлғасымен тіркеспейді.
Сонымен, жазда және ет көмекші етістіктерінің тіркесу ерекшеліктерінде
бірізділік бар. Бірі (жазда) тек етістікпен, екіншісі (ет), керісінше, тек
есіммен ғана тіркесуге қабілетті.
Ал, кей етістіктер тек етістіктер қатарында ғана жұмсалмай, есім
сөздерге де көмекші бола береді. Яғни, етістік пен есімнің екеуімен де
тіркесу мүмкіндігіне ие. Олар: е, бол, ал, бер, көр, сал, қой көмекші
етістіктері.
Е көмекші етістігінің екі тұлғасы да (еді, екен) өзі тіркескен сөзге
шақ, жақ ұғымдарына қатысты қосымша мағына үстейді. М: оқып едім —
жазған едің — жаз еді — қатал еді; барған екенсіз — жалғыз екен - қараңғы
екен - әнші екен - келмек екен т.б. Емес тұлғасының тіркескен сөзіне шақтық
мән үстеу қабілеті жоқ, тек болымсыздық мағына үстейді. Бұл тұлғаның өзге
екеуімен ортақтығы — қажетіне қарай жақ көрсеткіштерін қабылдауында.
Мысалы: ашулы емессіз, сұрайтын емес, жіберген емес т.б.
Бір сөзбен еді, екен, емес көмекші етістіктері етістікпен және есіммен
тіркесіп, екеуінде де бірдей аспектіде жұмсалады: шақ, жақ ұғымдарына
қатысты қосымша мағына үстейді.
Өзге көмекші етістіктердің (бол, ал, бер, сал, қой, көр) тіркесу
барысында жетекші етістікке қарай мағынасы өзгереді: абай бол (абайла), сақ
бол (сақтан) - есім сөздің мағынасы өзгеріп, етістікке айналып тұр. Оқып
бол - айтқан бол: алдыңғысынан қимылдың нәтижесін үғына аламыз, кейінгіде
модальдық мағына бар. Сол сияқты, бет ал - жүріп ал - жаза ал; тап бер —
уәде бер — ұйықтай бер, салып бер; көңіл қой - айтып қой - айта қой (ғой);
құлақ сал — сурет сал — айтып сал — айта сал, дос көр — мақұл көр — бере
көр (гөр) — беріп көр тіркестерінен де қолданысқа қарай аталған көмекші
етістіктердің мағыналары өзгеріп отыратыны байқалады. "Көне жазу
ескерткіштері тілінде сөйлемнің баяндауышы кейде құрама болып келеді де,
олардың көмекші сыңары бол, ал} турур сияқты сөздерден тұрады. Қазіргі
түркі тілдерінде де құрама баяндауыштың осы түрінің үшеуі де кездеседі", -
дегенді түркітану деректері дәлелдейді [31, 41].
Көмекші етістіктердің келесі бір тобы бірде толық дербес, бірде
көмекші болып келеді. Тіркесу барысында бұлар есімді де, етістікті де
қабылдай береді. Алайда есіммен қатар жұмсалып, бұл етістіктер лексика-
семантикалық дербестігін сақтайды. Есімше не көсемше етістікпен тіркесіп,
көмекшілік қызмет атқарады. Олар: баста, бақ, жөнел, жібер, таста, бар,
кел, кет, түс көмекші етістіктері.
Тілімізде етістіктің барлық формасымен бірге жұмсалуға қабілетті екі
көмекші етістік бар, олар: е, бол, Е етістігінің актив қолданылатын формасы
- еді: барған еді — барар еді — бармас еді - баратын еді; барып еді -
бармақ еді - барса еді — барса игі еді - барушы еді — бара жатыр еді.
Екен активтілігі жөнінен еді формасынан кейін тұрады, көсемше
етістіктің тұлғаларымен тіркеспейді, керісінше, есімше етістікпен тіркесу
қабілеті күшті: барған екен — баратын екен — бармақ(шы) екен. Бұндай
ерекшелік емес формасына да тән: келген емес — келер емес - келетін емес.
Формаларының кейбір ерекшеліктеріне қарамастан, е етістіктің барлық
формасымен бірге жұмсала береді деген қорытындыға келеміз.
Тіркесу қабілеті жөнінен айрықша атауға болатын бол етістігі де,
әсіресе, есімше етістікпен көбірек жұмсалады: беретін бол — берген бол -
бермек(ші) бол - беріп бол - беруші болма. Тіркестен туатын мағыналар:
шақтық, модальдық, аяқталған әрекет, қатаң бұйрық мағына.
Бол етістігі көсемше етістіктің талғаулы -п (-ып, -іп) формасымен
жұмсалады да, толық аяқталған нәтижелі іс-әрекет мағынасын білдіреді: ойнап
бол — айтып бол — киініп бол — оқып бол т.б.
Ілгеріде біз, күрделі етістік жүйесін ұстанғандықтан, көсемше
етістіктің талғаулы формасымен тіркесетін көмекші етістіктерге
тоқталмақпыз. Күрделі етістіктің түп негізі — көсемшелі сөз тіркестері.
Етістіктің көсемше түрі сөйлемдегі негізгі етістіктің алдынан келіп
тіркесіп, оның жай-күйін сипаттаған. Ал қазір көсемше бұл қызметтен басқа
да қызметтер атқарады, бірақ оның алғашқысы - негізгі қимылды сипаттау
болып саналады. Көсемшенің осы қызметіндегі етістікпен тіркесі кейіннен
мағына тұтастығына көшіп, күрделі етістіктерге ауысқан. Бұл — өте баяу
жүретін құбылыс.
Көсемше жұрнақтары қазір күрделі етістікті байланыстырады. Бұл
қызметте көсемшенің барлық жұрнақтары қолданыла бермейді. Күрделі
етістіктің сыңарларын негізінен көсемшенің -ып, -а жұрнақтары жиі
байланыстырады. Бұл жұрнақтар тілде басқа да қызметтерді атқарады. Бірақ
олар көп функциялы жұрнақтар, сол көп қызметтерінің бірі - күрделі
етістіктің сыңарларын байланыстыру. Бұл қызметті өте белсенді атқаратын
қосымша — -ып. Көсемше формаларының сыңарларды байланыстыруға қатысу
белсенділігі бірдей емес. Тілдік фактілерге қарағанда сыңарлары -ып формасы
арқылы байланысқан күрделі етістік сөздік қорда көп кездеседі, -а формасы
арқылы байланысқан күрделі етістіктер тілде аз. Кейбір түркологтар, мысалы
Н.К. Дмитриев, қазақ тілі мамандарының көсемшенің бұл формасын тек осы
шақтық көрсеткіш деп қана санамай оны келер шақтық көрсеткіш деп те
есептеуін онша мақұлдай қоймайды:
"В казахском языке употребление формы типа барамын столь часто
связывается с будущим временем, что казахские языковеды все это время
называют будущим временем. На самом же деле, как можно предполагать, эта
форма по существу является настоящим временем, и функции будущего
присваиваются ей как дополнительные", - деп жазады [34, 146]. "Сонымен,
қазір тілде көсемше күрделі етістік сыңарларын байланыстырушы көрсеткішке
айналып, ол қызметі әбден танылып, көсемшенің байланыстырушы қабілеті,
қызметі деп бағаланып жүр. Бірақ көсемшенің бұл қызметі оның нағыз
көсемшелік қызметі емес. Ол — көсемшенің тілдік даму нәтижесінде кейіннен
қосып алған қызметтерінің бірі.
Күрделі етістік құрамындағы бірінші сыңар алғаш етістік сөз
тіркесіндегі көсемше болғандықтан, оның негізгі қимылдың жай- күйін
білдіретін сөз екені түсінікті. Осыған байланысты бір негізгі қимыл түрлі
контексте түрлі көсемшелер арқылы сипатталған. Сондықтан негізгі қимылды
суреттеуші, сипаттаушы көсемше түрлі сөйлемде түрлі сөзден бола береді. Бұл
бір негізгі етістіктен көсемше формалы түрлі етістіктердің қолданылуын
туғызған. Ондай сөз тіркестері күрделі сөзге айналғанда, оның бірінші
сыңары түрлі сөзден, екінші сыңары бір етістіктен болуы жиі кездескен.
Осыдан күрделі етістіктің бір сыңары ауыспалы, екінші сыңары тұрақты болып
қалыптасқан", — деген ғалым Ө. Жұмағұлованың зерттеулері күрделі етістік
сыңарларының тіркесу ерекшеліктері туралы біршама мәліметтер береді [34,
36].
Зерттеу барысында жазда, баста, жөнел көмекші етістіктерінің -а (-е,
-й) тұлғалы көсемше етістікпен ғана тіркесетініне көз жеткіздік. Әдетте,
жөнел көмекші етістігін -п тұлғалы көсемше етістікпен бірге жұмсау да бар.
Біздіңше, бұл — стильдік ерекшелік. Көркем әдебиеттерді шолу үстінде М.
Әуезовтің, Д. Досжановтың, С. Мұратбековтың тілінен осындай соны
тіркестерді кездестірдік. Әсіресе, бұл — М. Әуезов стилінің бір ерекшелігі.
Мысалы: Бұл сөзін жас болыс Дүтбай құптап жөнелді. Және де қасқырдың көзін
жаба қан саулап жөнелді. Сыр мінез дос, домбыраны Мұқанның қолынан алып,
Әйгерімнің қасына отырып, "Татьяна" әнін тарта жөнелді. Аздан соң Әйгерім
"Татьяна" әнін айтып жөнелді (М. Әуезов). Өзге шығармалардан: Шу деп атына
мініп, қыр асып жөнелген. Әлгі сөз тұла бойына жылы толқын таратып жөнелді
(Д. Досжанов). Айнала бердім, айнала бердім... сәлден кейін төңірек тегіс
маған қосылып шыр көбелек айналып жөнелді (С. Мұратбеков). -п тұлғалы
көсемше етістікпен жұмсалатын көмекші етістіктердің қатарына бақ, бол, біт,
жібер, таста етістіктерін топтадық. Бар, бер, кел, кет, қой, сал, түс, көр
көмекші етістіктері көсемше етістіктің екі формасымен де жұмсалып, қимыл-
әрекеттің мағынасына түрліше әсер етеді. Мысалы: айтып бар — айта бар,
айтып қой — айта ғой. Осы тұста ғалым Б.С. Қапалбековтің мына пікірі
көңілге қонады:
"Тарихи тұрғыдан қарағанда, күрделі етістіктің қалыптасуы мен
саралануына көсемше форманың еш қатысы жоқ сияқты болып көрінеді. Көсемше
формасы арқылы байланысқан қос етістік әуел баста сөйлемнің жеке-жеке
мүшесі болғандығы, одан кейін барып бөлшектенбейтін бір күрделі мүшеге
айналғандығы және сол күрделі мүшенің өзі іштей бірнеше топтарға
сараланғандығы ешқандай формалық көрсеткіштің қатысуынсыз- ақ бірінен-
біріне өтіп жатқан құбылыстар сияқты. Ал анығында бұл көсемше форманың
көпмағыналық сипат алуымен тығыз байланысты" [30, 11]. Көсемше форманың
мағынаға әсері қандай дәрежеде болатындығы туралы біз келесі тарауда
айтатын боламыз.
Көпмағыналықтың себебін тек көсемше формасынан ғана тану- біржақты
пікір. Өйткені оның аясы кең. Дұрысы, көпмағыналық тудыратын негізгі
етістікке байланысты амалдар көп. Біріншіден, негізгі етістіктің көсемшенің
-п және -а формаларында жұмсалуы.
Екіншіден, негізгі етістіктің белгілі бір септік формада тұрып, көмекші
етістікпен тіркесуі. Бұл амал барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес
септіктерін меңгерген етістікті сөз тіркестерінде кездеседі. Етістікті сөз
тіркестерінің бағыныңқы сыңары белгілі бір септік формадағы тұйық рай
етістік, кейде есімше формада келеді. Мысалы: айтуға келді, айдағанға
жүрді, шақырғанда барды, бергенді алды, аяқталғанда келді, сойғанда көрді,
басталғаннан отырды, салғаннан ұрысып бастады, келумен болды, жүгірумен
жүрді. Етістікті тіркестер себептік қатынасты (айтуға келді, айдағанға
жүрді'), объектілік қатынасты (бергенді алды), мезгілдік қатынасты
(шақырғанда барды, аяқталғанда келді, сойғанда көрді, басталғаннан отырды),
сын-қимылдық қатынасты (келумен болды, жүгірумен жүрді) және тіркескен
сөздердің лексикалық арасалмағына байланысты экспрессивтік қатынасты
(салғаннан ұрысып бастады) білдіру үшін жұмсалып тұр. "Қазіргі қазақ әдеби
тілінде объектілік етістікті сөз тіркестерін жасауға түгел дерлік
септіктер, соған сәйкес септік шылаулар және көмекші есімдер мен көмекші
етістіктер қатынасады", - деген М. Серғалиевтің тұжырымы да осыны растайды
[124, 4].
Үшіншіден, негізгі етістік пен көмекші етістіктің предикативтік
байланыста келуі. Мысалы: келгім келді, барғысы келмеді, айтқың келеді т.т.
Төртіншіден, салаласа байланысқан негізгі етістік пен көмекші етістіктің
де жалғаулығы арқылы қимылға тән мағына тудыруы. Мысалы, келдің де кеттің,
қарадым да қалдым, қарық болыпты да қалыпты т.с.с. Дауыс әсері, сөйлеу
темпінің, яғни, интонацияның қатысына қарай туған мағына де жалғаулығының
жұмсалуымен істің, қимылдың тез, шапшаң болғанын білдіреді.
2 КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ АЯСЫНЫҢ
КЕҢЕЮ ПРОЦЕСТЕРІ
2.1 Мағыналарға ие болу процестері
Көмекші етістіктің көп мағыналылығына қатысты көзқарастар түрлі-түрлі.
Біз ең әуелі "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне" сүйеніп, ал етістігінің
семантикасына синтагматикалық сипаттама беруді жөн көрдік. Түсіндірме
сөздікте ал етістігінің лексикалық мағынасы да, грамматикалық мағынасы да
нақты түсіндірілген. Ал етістігінің лексикалық мағынасының өзі - 9 қырлы.
Ал ет.
1. Ұстау, көтеру (домбыра ал, баланы ал)
2. Бір нәрсеге ие болу, тәуелдеу, меншіктеу Пайда түсіру, кіріс
кіргізу
Жинау, теру (егін ал) Үйлену,жұбайлы болу (өйел ал)
3. Тамақ жеу, ішу (тамақ ал)
4. Басқа жерді жаулау, өзіне қарату, бағындыру
5. Аң ұстау, аулау
Иттің немесе аңның тістеуі, қабуы
6. Арнайы жолданған бір заттың қолға келіп тиюі, жетуі (хат ал)
7. Белгілі бір ұйымға мүше етіп қабылдау
8. Тұрған жерінен, орнынан қозғау, әкету
Бас киімді не басқа бір затты шешу, сыпыру Ажал жету, өлу
Шаш, сақал, мүртты қырқып, қырып тастау Қызмет орнынан босату
Азайту, кеміту, артық деп санау
9. Салыстырып көру, байқау
Болымсыз тұлғада ауыстырмау деген мағына [2, 532-535]. Етістіктің
әрбір лексикалық мағынасын бір (ЛСВ) лексика- семантикалық вариант деп
белгілейміз. Көркем әдебиеттен жиналған қолда бар материалға сүйеніп,
мысалдар келтірейік: ЛСВ 1. Ұстау, көтеру
М: Жаман келе жатыр дегенді естіп, хан қырық жігіт ертіп, жібек кілем,
жібек шатыр алып, түстік жерден алдынан шығып, Жаманды жер бастырмай
құрметтеп, жібек кілемге түсіріп алады (Аяз би).
Көп іздеп, азап шегіп, шеңгел деген шөпті тауып: "Өзі — тікен,
арасынан жүрсе киім жыртады, мал жемейді екен, шөптің жаманы осы ғой" —
деп, шеңгелді алады (Аяз би).
Сырды ешкім білмесін деп, басқа біреуді де жолатпай, біріміздің
баламыздың кіндігін біріміз кесіп, сол қолыммен қызымды беріп, оң қолыммен
сені алған едім, шырағым.
ЛСВ 2. Бір нәрсеге ие болу, тәуелдеу, меншіктеу. М: Әйелді оңаша
шақырып алып, барлық мұңымды айтып, қазынадан табақтап алтын беріп:
"Ақыреттік дос болайық, ұл тапсаң, ұлынды маған бер, менің қызымды ал\ ...
— деп жалындым.
ЛСВ 2. Үйлену, жұбайлы болу (әйел алу). М: Жиырмасыншы әйелге мені
алды. "... гауһар тастай жарып сені алам," - деп гауһар тасты қақ бөліп,
уәде беріп едім (Аяз би).
ЛСВ 9. Салыстырып көру, байқау
М: - Мына уәзірді ұстап алдық, Бізді келмей жатып басынды! - дейді.
Хан Жаманды оңаша алып сұрайды (Аяз би).
Ал етістігінің әрбір лексика-семантикалық вариантының структурасы екі
компонентті: архисема және дифференциялық семадан (конкреттеуші,
бөлшектеуші) тұрады. Ал етістігінің барлық ЛСВ-тары өзара бір жалпы
компонент - "Затты субъектінің өзіне меншіктеуі" архисемасы арқылы
байланысады. Осыған қатысты етістіктің 9 ЛСВ-тары архисеманы жүзеге
асырудың жеке варианттары болып шығады, атап айтқанда, "әскери күштерді
өзіне меншіктеу", "қаржы көмегімен өзіне меншіктеу", "үйлену", "жұбайлы
болу ситуациясын өзіне меншіктеу", "тамақтану ситуациясын өзіне меншіктеу",
"аң аулау ситуациясын өзіне меншіктеу" т.т. Бұл етістіктің әрбір мағынасы
басқа мағыналарымен жалпы компонент (архисема) арқылы ғана байланысып
қоймайды, өзіне тән ерекшеліктерін, дифференциялық белгілерін де меңгереді.
Мәселен, "Тамақ жеу, ішу" ЛСВ-ны құрайтын компоненттер. 1-архисема: "өзіне
меншіктеу"; 2-дифференциялық сема: "тамақтану"; 3-сема: потенциялық сема:
объект — қою немесе сұйық (тамақ). Немесе: "Басқа жерді жаулау, өзіне
қарату, бағындыру". ЛСВ-ны құрайтын компоненттер:
1- сема (архисема) - "өзіне меншіктеу";
2- сема (дифференциялық сема) - жаулау, бағындыру;
3- сема (потенциялық сема) — объект — кеңістік — жер; субъект — сол
жерге қарасты тұрғындар.
Жоғарыда айтылған лексика-семантикалық варианттар (ЛСВ) өздеріне тән
дифференциялық және потенциялық семаларына ие бола отырып, бір ғана
архисема арқылы өзара байланысады. "Өзіне меншіктеу" архисемасы —
байланыстырушы жалпы компоненттің өзі.
Ал етістігінің конкреттілігін түсіндіретін семаларды төмендегі кесте
түрінде көрсетуді ұйғардық.
1. Архисема "Затты субъектінің өзіне меншіктеуі"
2. Дифференциялық сема а) кеңістік
ә) себептік негіз
б) нәтиже-пайда, түсім (субъект үшін)
в) кеңістікті бұзу
г) "айрылу, қол үзу" мағынасы
3. Потенциялық сема а) "белгілі бір қаржы мөлшерін төлеуді
меншіктеу"
ә) "әскери күштердің әрекетін меншіктеу"
б) "шаш қию, сақал-мұртты қырқуды меншіктеу"
в) " ауыр қимылдарды меншіктеу"
г) "үйленуді меншіктеу"
ғ) "көз жұму" — бұл өмірден кету
д) "мүшеліктен шығару"
е) "байқау, салыстыру — талқылау немесе анализ
жасау ситуациясын меншіктеу"
1 кесте — Ал етістігінің семалық қабаттары
Бір мағынадан екінші мағынаға көшу процесі - бір дифференциялық
семаның екінші дифференциялық семаға ауысуы. Осындай процесс барысында ал
етістігінің көпмағыналығы байқалады. Көп мағыналы бұл етістіктің әдеттегі
байланысы мынандай семантикалық позицияларда жүзеге асады:
1. Іс-қимылдың субъектісі болатын, көбіне, қимылдың иесі. Атау септігі
формасында тұрады;
2. Іс-қимылдың объектісі - ең маңызды және міндетті позиция;
3. Қимылға қатысушы екінші адамның болуы — қалыпты жағдай, бірақ міндетті
емес. Позицияның лексика-грамматикалық сипаты - кімнен;
4. Қимыл-әрекет амалын білдіретін басқа да позициялар: Лекксика-
грамматикалық сипаты кімнен, өзіне, өзімен бірге, қайдан сөздерімен
анықталады.
Ал етістігінің лексика-семантикалық структурасы мен мағыналық
байланысынан мынандай түйін шығарсақ болады:
1. Ал етістігі "субъектінің объектіні өзіне меншіктеуі" деген ұғым береді;
2. Етістіктің семантикалық структурасына әр түрлі лексика- семантиалық
варианттар тән.
Ал етістігінің бет, қабыл, дем (тыныс) есімдерімен тіркесуінен бет
ал, қабыл ал, дем ал (тыныс ал) етістіктері жасалады.
Мұндай етістіктің бірінші компоненті түрлі есім сөздерден бола береді.
М: Ертесіне ауданнан шұғыл нұсқау алған (Д. Досжанов).
Қабланның бүкіл қимылы мен көзқарасынан осы сұрағымды растағандай жаңа
бір жауап алдым (Д. Исабеков). Күрделі етістіктің бұл формасын
лингвистеріміз түрліше атап жүр. Мәселен, А. Ысқақов "күрделі құранды
етістік" деп атаса[1, 238], М.Балақаев пен Т. Сайрамбаев
"түйдекті тіркес" деген терминмен атайды [18, 37]. Р. Әмір күрделі
етістіктің бұл формасын синтаксисті тіркес түрінде қарап, "зат есімді
қабыстырып қатыстырған етістікті сөз тіркесі" деп атайды: "Атау тұлғалы зет
есім — етістік" типті тіркестер компоненттерінің тығыз байланысты болуына,
айтуға ықшам болуына сай қимыл атауларын жасау үшін көп жұмсалады. Көз
тікті, құлақ тікті, жол салды, әрекет істеді. Бірақ қабыса байланысқан бұл
тіркестердің бағыныңқысы әр уақыт табыс септік жалғауын жалғап, меңгерілген
тіркес құрай алады: көзін тікті, жолды салды, әрекетті істеді. Мұндай
озгеріске түскенде объект пен қимыл дараланады, қимыл атау ретінде етістік
сөз жалпы мағынасында көрінеді: көз тікті — көзін тікті, ән салды — әнді
салды [36, 28].
Осы тұста: "Көсемше етістік пен көмекші етістіктің қатар жұмсалуынан
қандай мағына туады, осы мағына негізгі етістіктің (көсемшенің) формасына
орай бола ма, көмекші етістіктің семантикасына байланысты бола ма әлде
екеуіне де қатыссыз үшінші бір мағына — грамматикалық мағына туа ма?" деген
сауал туындайды.
-п (-ып, -іп) формалы көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар
жұмсалуында негізгі семантикаға көсемше етістік ие болып, мына мағыналар
туады:
1. Қимылдың субъектінің өз игілігі үшін жасалуы. М: Сөйтті де белдеуде
тұрған сұлу қара жорға атқа мініп алды (Ғ. Мүсірепов).
Сөйтіп, Аян бір қулық тауып алды (С. Мұратбеков).
Ол Ысқақ үйіне түсіп, сол үйге осы ауылдың бар малайын жиып алған (М.
Әуезов).
Мініп алу, тауып алу, жиып алу - субъектінің өз игілігі үшін жасалған
қимыл-әрекеттері.
2. Көсемше етістік қалып етістігі түрінде келіп, бір қалыпта үзақ болған
қимылды білдіріп, экспрессивтік мағынада жұмсалады.
М: Ашып жібергенде қағаздан өтір аңқыды. Біразға дейін танауына басып
тұрып алды (Д. Досжанов).
Сеңгір таулар селт етпестен жатып алды (Ә. Кекілбаев).
Оразбай болса, елде жатып алды (М. Әуезов).
3. Көбіне есім сөздермен немесе түйық етістікпен тіркескен болып ал күрделі
етістігі түрінде келіп, іс-қимылдың нәтижесін білдіретін мағына тудырады.
М: Шегенге еріп, жүгіре-жүгіре мен де сайтанның отын ала қашатын қаздыаяқ
болып алғанмын (Ғ. Мүсірепов). Осыдан кейін-ақ Аянның
тобығы тайғыш болып алды (С. Мұратбеков). Ерте кетіп, кеш қайтып жұмысбасты
болып алды (Д. Досжанов). Күніне екі мезгіл тамақ ішу, мұның шарты болып
алды (М. Әуезов). Содан кейін тамтықсыз шаруа қорланбай, қоректі шаруасы —
балық аулау болып алды (Ғ. Мүсірепов).
Көсемше етістікке де, көмекші етістікке де қатысы жоқ, грамматикалық
мән үстейтін мынандай мағыналар байқалды:
1. Объектілік қатынаста жұмсалатын мағына;
2. Эмоциялық мән үстейтін мағына.
Нақты объектілік мағына қимыл-әрекеттің объектіні табыс септігінің
қатысымен меңгеруінен туады. М: Бірақ, амал не, Аян мұнан кейін де тобығын
тайдырып алды (С. Мұратбеков).
— Кімдер оны айтып жүрген? - Шиамбы селт етіп басын көтеріп алды (Қ.
Жұмаділов). Ыдысын судан сопаң еткізіп суырып алды (Д. Досжанов). Келген
жұрт таң ата қабір ішінен Айсекеңнің құр қаңқасын саудыратып жинап алды (Д.
Досжанов). Келді де тігулі тұрған асықтарымызды тегіс сыпырып алды (С.
Мұратбеков). Бұдан айбынды ма, жоқ әңгіменің төркінін аңғарып қалды ма, ала
көзін сабаудай-сабаудай сида кірпіктерінің астына қайтадан көміп алды (Ә.
Кекілбаев). Дарханнан жауап болмаған соң әйел Кел, Қамбар, ішіп қоялық
деп судың қалғанын сарқып жұтып алды (О.Бөкей).
Ал мына сөйлемдегі объекті-абстрактылы. Нәтижесінде абстрактылы
объектілік мағына туады: "Мен үшін кінәсыз өлме, ерлігіңді көрдім. Қылыш
үстіңде серт жүрмейді деуші еді, антыңды қайтып ал ", — дегені еді (Аяз
би).
-ып формалы көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар
жұмсалуынан эмоциялық мағына туады. Бұл мағына оқырманды немесе тындаушыны
субъектінің көңіл-күйінен хабардар етеді. М: Бұланбай да түсін суытып алды
(Ғ. Мүсірепов). Тұла бойы дір етіп бойын тіктеп алды (Д. Досжанов). Оны
қазір дәл осы сәтте жаңа киім кигенде көрінгенге көрсетіп байғазы сұрайтын
жас баланың мақтанышындай бір сезім билеп алды (Қ. Жұмаділов). Сондай ойдан
соң Базаралы көңілденіп, сергіп алды (М. Әуезов).
-а (-е, -й) формалы көсемшс етістік пен ал көсемше етістігінің қатар
жұмсалу барысында негізгі семантикаға көсемше (негізгі) етістік ие болып,
субъект қимылының қарқынын білдіретін мағына туады. М: Тіпті әбден су өтіп,
суық өтіп шаршаған Аман да алғашқы әсерін жасыруға шамасы жетпей қызыға
ұмтылып барып, қаз мойнынан шеңгелдеп ұстай алды (О. Бөкей). Кенет әлдекім
қолтығынан кеп ұстай алды, жалт қараса — Әбділәзиз (Д.
Досжанов). ... Шәйза екен. Біржан жүгіріп барып құшақтай алды
(Ғ.Мүсірепов).
-й формалы көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар келуінен
(жұмсалуынан) тіл білімінде "модальдық" деп аталып жүрген грамматикалық
мағына туады.
Ы. Маманов қазақ тіліндегі мүмкінділік модальдылығы -а, -е, -й формалы
көсемше етістіқпен ал көмекші етістігінің тіркесуі арқылы және барыс
септікті түйық етістік пен бол көмекші етістігінің тіркесуі арқылы
берілетінін айтады [37].
"-а ал, -а алма форманттарының мағынасы бұрыннан танылып келе жатыр.
Бұл форманттардың мағынасы туралы тюркологияда талас жоқ," - дейді Н.
Оралбаева [15].
Р. Әмірдің зерттеулерінде "модальдық" жөнінде былай делінген:
"Тіл білімінде модальдық деген терминді түрліше жұмсау бар. Пікірдің
болмысқа қатынасын білдіретін формалар - объективті (жалпы) модальдық
формалар деп аталады.
Пікірге сөйлеушінің қатынасын білдіретін формалар субъективтік
модальдық формалар деп аталады [7, 22].
Қолдағы деректерге сүйенер болсақ:
Күн құдіреттің түнде де өмір сүретінін біз астрономиядан білеміз,
өйткені Ай Күннің арқасында ғана жарқырап көріне алады (О. Бөкей). Бұл
сөйлемде пікірдің болмысқа қатынасын білдіретін объективті модальдық форма
жұмсалып тұр. Келесі үзінділерге көңіл бөлейік:
Ал бұл кезде жоңғармен тіл табам деген Әбілмәмбеттің де басқыншы елмен
дос бола алмайтынына көзі жетті (I. Есенберлин). Мыналар болса, зорлығы мен
көптігін, күші мен кәрін қолымен де батырып жібере алады (М. Әуезов).
Бораштың жүзі нұрланып, өзін-өзі аңғармағандай, көңілі біржола жай
тапқандай, басқа еш нәрсені ұға алмай қалады. Борашпен ән жайында ұғыныса
аласың (Ғ. Мүсірепов).
Пікірге (сөйлеушінің) субъектінің қатысын, бағасын танытатын
субъективтік модальдық формалар осы үзінділерден табылады.
Р. Әмір модальдық категорияға кірістірілетін формалардың мазмұнын 4-ке
бөліп қарастырады:
1. іс-әрекетті болжау сипатында атауды білдіретін формалар: алды - алған
сияқты;
2. іс-әрекеттің, предикативтік сапаның субъектіге танылу сипатын білдіретін
формалар: алды — алған — алған екен;
3. іс-әрекетті, пікірді нанымсыз версия сипатында білдіретін формалар
(алыпты-мыс);
4. пікірді авторын таныта отырып білдіретін формалар .
Ғалым Қ. Мамадилов "Бұл мағына тікелей субъектіге байланысты,
субъектінің қабілетін, мүмкіндігін білдіреді. Қазіргі қазақ тіліндегі ал,
бол етістіктері белгілі бір етістіктермен тіркесіп, мүмкінділік пен
болымсыз мүмкінділік мағыналарын білдіреді", — деген пікірді ұстанады [38].
Мына сөйлемге назар аударайық:
Ақ жүректігін айтпа. Өзінің де, үй-ішінің де сырын түгел ақтарды.
Тоқтата алсамшы! (Ш. Хұсайнов).
Келер шақ көсемше етістік пен көмекші етістіктің қатар жұмсалуынан
экспрессив мән байқалады. Ал көмекші етістігі әдеттегіден бөлек, шартты рай
формасы + жіктік форма+шы түрінде беріліп тұр. Бұл форма туралы лепті
сөйлемдерге қатысты былай делінген: "Шартты рай етістік пен -шы (-ші)
формалы баяндауыштардың осы ситуативтік байланысын пайдаланып, сөйлеуші оны
болмаған іс-әрекетті экспрессивті түрде білдіру үшін жұмсайды" [36].
Сонымен, келер шақ көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар
жұмсалуынан 1) модальдық форма; 2) экспрессивтік мән сияқты грамматикалық
мағыналар туады.
Бер етістігінің лексикалық мағынасы былай сипатталған:
Бер ет
1. Біреуге белгілі бір затты қолмен жеткізу, ұстату, әперу
2. Белгілі бір затты біреуге табыс ету, тапсыру
3. Тамақтандыру, қоректендіру, азықтандыру
4. Белгілі бір оқу орнына орналастыру, түсіру
5. Өнім өндіру, шығару
6. Белгілі бір заттың бейнесін сипаттап көрсету, суреттеу
7. Мат. Бүтін санды бөлу, бөлшектеу
8. Күрделі етістіктің құрамындағы көмекші етістік [2, 257].
Етістіктің лексика-семантикалық варианттары өзара
байланысуда ортақ семаны арқау етеді. Ол сема (архисема) - " Затты
субъектінің өзге біреуге меншіктеуі". Осы семаның көмегімен бір лексика-
семантикалық вариантқа синтагматикалық талдау жасаймыз.
ЛСВ 2. "Белгілі бір затты біреуге табыс ету, тапсыру"
1- сема — архисема: "объектіні субъектінің өзге біреуге меншіктеуі"
2- сема — дифференциялық сема: "табыс ету, тапсыру"
3- сема — "зат, нәрсе — объект"
Мына сөйлемдер ЛСВ 2-ге мысал бола алады:
М: Кемпір:
- Жалғыз балаңды бер, жіберейін, - дейді (Ертегі).
Хан, ақыры істер амалы болмай, қызын береді (Ертегі).
ЛСВ 8-дегідей көмекші етістік қызметінде жұмсалу үшін бер- дің
бастапқы мағынасы белгілі бір процестің нәтижесінде грамматикаланады.
Мәселен, ал - "субъектінің затты өзіне меншіктеуі" болса, бер, керісінше -
"затты субъектінің өзге біреуге меншіктеуі". Ал мен бер етістіктері
грамматикалық мағынаға ие болу үшін, олар белгілі бір процеспен қатар жүруі
керек. Мысалы, оқу етістігімен. Сонда, оқып алдым — іс-әрекетті субъектінің
өзіне меншіктеуі болса, оқып бердім — іс-әрекетті субъектінің өзге біреудің
игілігі үшін жасауы болып тұр. Туған грамматикалық мағына сөйлеушінің
мақсатына қарай ауысып отырады. Мысалы, Ахмет колхозшыларға сайлау заңдарын
оқып берді (Соц. Қазақстан). Сөйлеушінің мақсаты — қимылдың өзге біреу үшін
жүзеге асуын айту. Қойын дәптерін алып судыратып оқып берді (Д. Досжанов)
дегенде қимылдың өзге біреу үшін жүзеге асуына қоса, сөйлеушінің
эмоциясынан хабар беретін экспрессивтік мән де байқалып тұр.
Сонымен -п тұлғалы көсемше етістікпен бірігіп бер көмекші етістігі
мынандай мағыналар тудырады:
0. Қимыл-әрекеттің өзге біреу үшін жүзеге асуы. Мысалы, Тозған ескі теріңді
түгел сыпырып тастап, тесігі жоқ, теңбілі жоқ жаңа тері жасап берем (Ғ.
Мүсірепов). ... Бұл жолы бізді милициялар алдап соқты. Даланың әнқұмарлығы
ұстап берді (Ғ. Мүсірепов). Әйтеуір биыл жаз тізгіндеп отырып біреудің
алақанына салып мәпелеген әп-әдемі қызын алып берді (Д. Досжанов). - Жақсы,
сынап берейін (Ертегі).
Сол сияқты, әкеліп берді, алып берді, алдырып берді, шағып берді,
айтып берді, әңгімелеп берді деген тіркестерден де осы мағына байқалады.
0. Субъектінің қарқынын білдіретін мағына.
Мысалы: Кешке ымырт жабыла қатыны талқанды алып келген соң, бұдан
былай қанша уақытқа кететінін айтпастан "құдайға тапсырдым" деп айтысып,
құла атқа қосып бір семіз күрең атты қосарына алып, тауға қарай тартып
берген (М. Әуезов). Шақырымдай жерден адырайып бір қарады да жөнеп берді
(Ғ. Мүсірепов). Таң атқалы тұяқтары қызып келе жатқан өзге аттар
соңынан қуып береді (Ә. Кекілбаев).
0. -п тұлғалы көсемше етістік пен кеп күшейткіші бірігіп, экспрессивтік
мағына тудырады, Мысалы: Қабыланды көрген бетте белін бүкірейтіп ұрысып кеп
береді (Д. Исабеков).
-а (-е, -й) формалы көсемше етістік пен берді қатар жұмсалуынан
төмендегідей мағыналарды топшыладық.
1. Қимыл-әрекеттің толық жүзеге асып бітпеген қалпын көрсетеді.
Мысалы: — Бар болсаң, сіріңкемді әкеліп бер. — Әкесінен сөз естіп қалмаудың
қамымен елбек қағып, қорапты қолына ұстата берді (О. Бөкей). Бірақ
келешекке керексіз, болашағы жоқтың бәрін өзінен әрі итерін, тарих
доңғалағы алға қарай айнала берді (I. Есенберлин). Өмір
ұрланып өте беріпті, біз алаңсыз өсе беріппіз (Ғ. Мүсірепов). Санап еді,
жаңыла берді (Д. Досжанов). Қос күреңнің тізгінін ірікпей ағындатқан күйі
қамал қақпасына жақындай берді (Қ. Жұмаділов). Кирзі етіктің астында
жансыз заттай илектеніп жата берді (С. Мұратбеков).
Қимыл-әрекеттің қалпы, әсіресе, -п формалы және -а формалы көсемше
етістіктің бірігіп жұмсалуынан ерекше байқалады. Нәтижесінде күрделі
етістік үш сөздің құрамы түрінде болып келеді.
2. Кейде қимыл-әрекет қайталану түрінде де келе береді: Содан сумка
түбінде тиын-тебен жинала береді, жинала береді. Мен жұрттан жылу жинай
берем, жинай берем (Д. Досжанов). Үйдегі дүние жүзі суретшілері жайлы
кітаптарды оқи бер. Тағы-тағы сатып әперемін, оқи бер, тек оқи бер (О.
Бөкей).
Бұл сөйлемдерден толық жүзеге асып бітпеген қимыл- әрекеттің
қайталануын түсінеміз. Кейде іс-қимыл нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФAРAБИ AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қызметтік пайдалануға арналған
Қорғауға жіберілді____________
қазақ тіл білімі кафедрасының
меңгерушісі, доцент ________________ С.Ш.Ақымбек
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ
5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Oрындaғaн 4-курc cтудeнті __________________ А.Е. Ерлан
Ғылыми жeтeкші
ф.ғ.к., доцент __________________ Л.Т. Әлімтaевa
Нoрмa бaқылaушы
ф.ғ.к., дoцeнт __________________ Ә.Ж. Әмірoв
Алматы, 2015
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Көмекші етістіктердің грамматикалық әлеуеті
Жұмыстың көлемі: 75 бет
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Кілт сөздер: көмекші етістік, қимылдың өту сипаты, көмекші етістіктің
түрлері
Пайдаланылған әдіс-тәсілдер: жинақтау, жүйелеу, баяндау, салыстыру, қорыту.
РЕФЕРАТ
Тема работы:
Объем работы: 75 страницы
Цель и задачи работы
Ключевые слова:
Методы и способы иследования: суммирование, систематизировать, докладывать,
сравнивать, подводить итог.
ABSTRACT
Theme of work:
Volume of work: 75 villages
Purpose and objectives:
Key words:
Methods and ways of research: summation, systematizes, report, compare,
summarize.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ
ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Көмекші етістіктердің зерттелуі мен
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... .6
1.2 Күрделі етістіктердің сипаты: күрделі етістік, құранды етістік,
аналитикалық етістік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 14
1.3 Шақ және рай категорияларының берілуіндегі көмекші етістіктердің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 КӨМЕКШІ ЕТІСТІК ЖӘНЕ ЕТІСТІКТЕРГЕ ТӘН АСПЕКТ ... ... ... ..24
2.1 Қимылдың өту сипаты категриясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2Қимылдың өту сипаты категориясының формалары, жасалуы, көмекші
етістіктердің
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .33
2.3 Көмекші етістіктердің мағыналарға ие болу
процестері ... ... ... ... ... ... . ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
1.3 Көмекші етістіктердің жұмсалу аспектісі, аффикстермен функционалдық-
құрылымдық байланысы
Тілімізде көмекші етістіктердің жұмсалу аспектісі әр түрлі. Дербес
лексикалық мағынаны, кейде жартылай не таза көмекші мағынаны иеленіп,
"көмекші" деп аталғандықтан, бұл етістіктер жетекші қызметтегі негізгі
етістікпен бірге жұмсалады. Көмекші етістікпен қатар жұмсалатын жетекші
етістік үнемі тек бір ғана сөз табынан немесе үнемі тек бір ғана тұлғадан
болмайды. Ол есім сөз түрінде де (зат есім, сын есім, еліктеуіш сөз),
есімше етістік немесе көсемше етістік тұлғасында да келе береді. Т.
Сайрамбаев кемінде бір сыңарының лексика-семантикалық дербес мағынасы
болмайтын бұндай сөздердің тобын "түйдекті тіркес" деп қарайды да, ғалым
"түйдекті тіркестің" бірнеше топтарын атап көрсетеді [18, 36].
Көмекші етістіктер тіліміздегі тұрақты тіркестердің де бөлшектенбейтін
бір бөлігі ретінде қолданыла береді. Мысалы, түлкі бұлаңға салу, шаңына
ілесе алмау, сөзінің соңын жеп қою, адам айтып болмас, шыбын жаны шыға
жаздау, жүрек жалғап алу т.б. Г. Смағұлова әр тарапты сөздерден жасалған
фрезеологизмдер қатарында болымсыздықты білдіретін "емес" көмекші
етістігімен жасалған фразеологизмдерге төмендегідей мысалдар келтіреді: қол
емес (лайықсыз), бұйым емес (сөз емес, түк емес), қара-жаяу емес (хабары
бар), кет әрі емес (қарсы емес), бір емес, екі емес (қайта- қайта), басы
екеу емес (қатерге басын тікпеу) [19, 32].
А. Ысқақов көмекші етістіктер күрделі етістіктердің құранды, құрама
және тұрақты етістік деп аталатын түрлерінде және аналитикалық етістіктерде
жұмсалуы жөнінде айтқан [1, 236-240]. Белгілі ғалым "Бол, ет, қыл
етістіктерінің көмекшілік қызметінде" үшеуінің мағынасында, түрленуінде,
функцияларында ортақ сипаттар да, өзгешеліктер де бар екенін сөз еткен.
Бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері өзара
бірыңғайлау. Дегенмен, бұлардың қай-қайсысы болсын есімдермен тіркесе
қойып, құранды етістік жасауға аса бейім тұрады және сондай тіркесте жиі
өте жиі ұшырайды" [ 1, 265]. Бұлардың көмегімен есімдерден құранды
етістіктер жасалғанына және лексикаланған, идиомаланған тұрақты етістіктер
қалыптасқанына көп көңіл бөлген [1, 267].
Ғалым Ж. Масалиева мынандай деректер келтіреді: "Қазіргі зерттеулер
ертеде тілдің даму сатысында "есім" сөз табы ғана қалыптасқан, кейін
есімнен басқа сөз таптары тараған дейді. Сондықтан кей етістіктер мен есім
сөздер функция жағынан онша ерекшелене қоймаған. Кейінірек, тілдің даму
кезеңінде олар қызметі жағынан бір-бірінен ажырап, етістіктер етістіктің,
есімдер есім сөздердің грамматикалық формаларын қабылдайтын дәрежеге
жеткен. Етістіктің зат есіммен бірігіп, күрделі үғымды білдіру қасиеті тек
бол, ет, қыл, жаса және е етістік формаларында ғана сақталған [20, 29].
Зерттеуші е-етістік формалары есім сөздерге тіркескенде күрделі құрама
етістік жасап, мына қасиеттерге ие болатыны жөнінде айтады:
а) өзі тіркескен есім сөзге етістік нышанын беріп, күрделі баяндауыш
қызметінде қолданылады;
ә) есім сөздермен тіркескенде шақтық мағынаны білдірмейді.
8. Жетекші етістіктерге тіркесіп, аналитикалық форма құрамында қызмет
атқарады [20, 114].
Осындай жетекші етістікпен бірге жұмсалған көмекші етістік етістікке
тән барлық грамматикалық парадигмаларды қабылдай береді (қабыл алды, қабыл
алады, қабыл алса, қабыл алса игі еді, қабыл алғым келеді, қабыл алып
жатыр, қабыл алған күні). Бірінші компонент - есім сөзді екінші компонент
етістікке айналдырушы дәнекер есебінде жұмсалады (қабыл ал — қабылда, айғай
сал — айғайла, жәрдем ет — жәрдемдес).
А. Қалыбаева мен Н. Оралбаева көмекші етістіктерді "сөз тұлғасын
тандап тіркесетін көмекшілердің бірі" деп біледі. "Бірақ олардың сөз
формаларымен байлаулы болуы мағына байланыстылығына, бірлігіне қатысты
екенін еске сала кетуге болады" дегенді ескертеді [21, 180].
Көмекші етістіктерге жақ жалғаулары есімше, көсемше, рай немесе өткен
шақ аффикстері арқылы жалғанады. Мысалы, ал- атын, ал-ған-мын, ал-ар-сың,
ал-мақ-пыз, ал-а-сыз, ал-ып-сыңдар, ал-ып-ты, ал-а-ды, ал-са-қ игі еді, ал-
ғы-м кел-е-ді, ал-ды-ңдар, ал-ды-м. Алайда жақ жалғауларының осылай
жалғануы барлық көмекші етістіктерге бірдей тән емес. Отыр, тұр, жүр
етістіктері өз түбірлеріне жақ жалғауларын тікелей жалғап, есімдер сияқты
өзгереді (отыр-мын, тұр-сың, жүр-сіздер т.т).
Т.Р. Қордабаев отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерін осы шақтық мәні бар
ерекше "категория" деп таниды да, төртеуіне ортақ қасиеттерін анықтап
береді:
"1. Бұл төртеуінде өз алдына жеке тұрып-ақ етістіктің үш жағына да
жіктеле айтыларлық қасиет бар, басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ.
2. Бұлардың түбірлері (жатыр етістігінен басқасы) екі түрлі мағынаны
білдіреді:
а) II жақ, келер шақ;
ә) III жақ, осы шақ.
Бұл қасиет басқа етістіктерде жоқ. Олардың түбірлері тек II жақ, келер
шақ түрінде ғана айтылады.
3. Бұлар өз түбірлеріне жақ жалғауларын тікелей жалғап (жатыр-дан басқасы)
есімдер сияқты өзгереді. Басқа етістіктерде бұл қасиет жоқ" [22, 84].
I. Кеңесбаев 4 етістіктің жеке тұрып, предикаттық қызметте жұмсалуын
ерекше көрсетіп, осы зерттеудің көзін ашқан Қ. Жұбанов туралы құнды пікір
айтқан:
"Қазақ лингвистикасында бірінші болып отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші
етістіктеріне ғылыми талдау жасаған адам - Қ.
Жұбанов. Жіктік жалғауы жалғанатын грамматикалық тұлға осы көмекші
етістіктер болғандықтан лексикалық мағынаға ие негізгі етістіктердің өзі де
бір жағынан оларға тәуелді сияқты боп көрінетіні бекер емес. Оның үстіне
бұл көмекші етістіктердің сөйлемде дербес тұрып та предикаттық қызметте
жұмсалатын кезі бар. Мысалы: отыр+мын, жүр+мін, тұр+мын, жатыр+сың" [35,
23].
Енді бұл етістіктердің көмекшілік қызметіне келсек, оларды
көмекшілікке алатын сөздердің формасы әр түрлі. Осы төртеуінің көмекшілігі
арқылы күрделенген етістіктердің барлығы бірдей осы шақты білдіре бермейді.
Осы шақты білдіру үшін күрделенген етістіктердің саны қанша болса да,
ондағы негізгі мағынаның иесі болып тұрған етістіктер осы шақтық
етістіктерді тек өткен шақтық көсемше формалы етістіктің дәнекерлігі арқылы
көмекші ете алады. Күрделі етістіктің мұндай түрлерінде осы шақтық
етістіктерге тетелес тұратын көсемше формалы етістіктердің өздері де
негізгі етістік пен осы шақтық көмекшілерді бір-бірімен байланыстырушы
дәнекер рөліндегі көмекшіге айналады [22, 89].
Есімше етістікпен және көсемше етістікпен бірге жұмсалған көмекші
етістік шақтық мағынада жұмсалады. Себебі есімше мен көсемше аффикстері
шақтық мәнге ие болып келеді. Мысалы: ал- атын еді - ал-ған еді - ал-ар еді
- ал-ып еді.
Жеке тұрғанда шақтық мағынада тұратын есімше не көсемше етістіктер
көмекші етістіктермен тіркескенде, олардың шақтық мағыналарында өзгеріс
болады. Мысалы: баратын - дағдылы өткен шақ; баратын еді — өткен шақ;
бармақ - мақсатты келер шақ; бармақ еді - өткен шақ; барған - нәтижелі
өткен шақ; барған екен - өткен шақ; бара тұр - келер шақ; бара тұрған -
өткен шақ; бара жатар - келер шақ; бара жатты - өткен шақ; бара жатқан -
өткен шақ; алатын - дағдылы өткен шақ; алатын екен - келер шақ; алатын
шығар - модальдық мағына; алатын сияқты — модальдық мағына; алатын болды —
келер шақ; алған болды — модальдық мағына.
Аналитикалық етістіктердің жетекші компоненттеріне үстеме мағына
жамап, грамматикалық формаларға түсіріп тұратын соңғы етістік те ұдайы
көмекші етістік болып келеді. Мысалы: жаза түс, беріп жібер, ұйықтап қалып
едім т.с.с.
Бұнда соңғы екі бөлшек - көсемшенің жұрнағы және көмекші етістік
мағынасы мен қызметі жағынан бірлікте жұмсалып, бір грамматикалық формант
ретінде қызмет етеді. А. Ысқақов көмекші етістіктердің құранды етістіктер
мен, әсіресе, аналитикалық етістіктерде жұмсалуын көбірек сараптаған.
"Аналитикалық формада негізгі етістік көмекші етістіктен бұрын тұрады да,
аналитикалық тіркестің негізгі мағынасына жетекшілік етеді. Ал,
аналитикалық формалы етістіктің құрамындағы көмекші етістік қосымшалар
сияқты белгілі бір категорияға тән грамматикалық мағынаны білдіріп, сол
категорияның морфологиялық көрсеткіші ретінде қалыптасады" деген тұжырым
айтқан [1, 243].
С. Мырзабеков етістіктер жалғаулармен қатар арнаулы жұрнақтармен де
түрлену мүмкіндігіне ие екенін айтады: "Етістікте формалануға икемі кем бір-
ақ сөз бар, - дейді автор, - Ол - жатыр сөзі. Қалып етістіктерінің қатарына
жататын бұл сөз тек тікелей жіктеліп (-мын, -сын, -сыз, -мыз, -сыңдар,
-сыздар) барлығы жеті-ақ (негізгі 1, туынды 6) формаға ие болады. Е көмекші
етістігінің де түрлену аясы тарлау. Біріншіден, ол негіз форма ретінде өз
алдына қолданылмайды, үнемі туынды форма ретінде өз алдына қолданылмайды,
үнемі туынды форма түрінде өмір сүреді. Екіншіден, етістік негіз
формалардың (жатырдт басқа) бәріне жалғанып туынды форма тудыратын
қосымшалардың көбі оған жалғанбайды. Тек екен, емес еді түрінде
жалғаулармен түрленіп, 130 түрлі формаға ие болады", - деп, олардың түрлену
аясын санмен көрсетеді [121, 202]. М. Әуезовтің "Абай жолы" романы бойынша
статистика-лингвистикалық зерттеу жүргізген ғалым 466000 сөз қолданыстан
тұратын аталмыш романдағы ең жиі қолданылған көмекші етістіктердің
қолданылу жиілігін былай көрсетеді: бол - 209, жүр - 123, отыр - 95, тұр -
89, жат - 69 формада кездескен [121, 204].
"Абай тілі сөздігі" бойынша кей көмекші етістіктердің қолданылу
жиілігі былай көрсетілген: бол - 1317 рет, де - 1067, ал - 618, кел - 293,
е - 233 [120, 28].
1.5 Көмекші етістіктердің тіркесу қабілеті
Біз жоғарыда көмекші етістіктердің қайсылары түгел көмекші, қайсылары
әрі толық дербес, әрі көмекші екендігін сөз еттік. Көмекші етістіктердің
грамматикалық мағынасы олардың тіркесу қабілетіне қарай айқындалады. Олар
көсемше тұлғалы не есімше тұлғалы етістіктермен, не есім сөздермен тіркесіп
келеді. Нәтижесінде күрделі ой, ұғым туады да, алдыңғы компонент негізгі
мағынаға ие болады, соңғысы (көмекші етістік) жіктеліп, жақты көрсетеді.
Мысалы: барған екен, келіп едің, оқушы едік.
Әдетте, біз талдағалы отырған көмекші етістіктердің барлығы дерлік
есім сөздермен де, етістікпен де бір дәрежеде тіркесе бермейді. Таза
көмекші мағынадағы жазда етістігін алайық. Мысалы, құлай жаздады, жығыла
жаздады, жылай жаздады. Жазда көмекші етістігі есім сөзбен тіркестіруге
келмейді.
Әрі жетекші, әрі көмекші болып қызмет атқаратын ет-тің жетекшілігінен
гөрі, көмекшілік қызметі басымдау. Бұндай қызмет оның есімдермен тіркесу
қабілетінен байқалады. Мысалы, көмек ет, жар ет, қастық ет, тамызық ет,
тағзым ет, сарт ет, жарқ ет, тарс ет т.б.
Жасалған күрделі етістіктің лексикалық мағынасына бірінші компонент
(есім) негіз болса, екінші компонент сол есім сөзді етістікке айналдыратын
дәнекер есебінде қызмет етеді [1, 238]. Ет етістігі етістіктің ешбір
тұлғасымен тіркеспейді.
Сонымен, жазда және ет көмекші етістіктерінің тіркесу ерекшеліктерінде
бірізділік бар. Бірі (жазда) тек етістікпен, екіншісі (ет), керісінше, тек
есіммен ғана тіркесуге қабілетті.
Ал, кей етістіктер тек етістіктер қатарында ғана жұмсалмай, есім
сөздерге де көмекші бола береді. Яғни, етістік пен есімнің екеуімен де
тіркесу мүмкіндігіне ие. Олар: е, бол, ал, бер, көр, сал, қой көмекші
етістіктері.
Е көмекші етістігінің екі тұлғасы да (еді, екен) өзі тіркескен сөзге
шақ, жақ ұғымдарына қатысты қосымша мағына үстейді. М: оқып едім —
жазған едің — жаз еді — қатал еді; барған екенсіз — жалғыз екен - қараңғы
екен - әнші екен - келмек екен т.б. Емес тұлғасының тіркескен сөзіне шақтық
мән үстеу қабілеті жоқ, тек болымсыздық мағына үстейді. Бұл тұлғаның өзге
екеуімен ортақтығы — қажетіне қарай жақ көрсеткіштерін қабылдауында.
Мысалы: ашулы емессіз, сұрайтын емес, жіберген емес т.б.
Бір сөзбен еді, екен, емес көмекші етістіктері етістікпен және есіммен
тіркесіп, екеуінде де бірдей аспектіде жұмсалады: шақ, жақ ұғымдарына
қатысты қосымша мағына үстейді.
Өзге көмекші етістіктердің (бол, ал, бер, сал, қой, көр) тіркесу
барысында жетекші етістікке қарай мағынасы өзгереді: абай бол (абайла), сақ
бол (сақтан) - есім сөздің мағынасы өзгеріп, етістікке айналып тұр. Оқып
бол - айтқан бол: алдыңғысынан қимылдың нәтижесін үғына аламыз, кейінгіде
модальдық мағына бар. Сол сияқты, бет ал - жүріп ал - жаза ал; тап бер —
уәде бер — ұйықтай бер, салып бер; көңіл қой - айтып қой - айта қой (ғой);
құлақ сал — сурет сал — айтып сал — айта сал, дос көр — мақұл көр — бере
көр (гөр) — беріп көр тіркестерінен де қолданысқа қарай аталған көмекші
етістіктердің мағыналары өзгеріп отыратыны байқалады. "Көне жазу
ескерткіштері тілінде сөйлемнің баяндауышы кейде құрама болып келеді де,
олардың көмекші сыңары бол, ал} турур сияқты сөздерден тұрады. Қазіргі
түркі тілдерінде де құрама баяндауыштың осы түрінің үшеуі де кездеседі", -
дегенді түркітану деректері дәлелдейді [31, 41].
Көмекші етістіктердің келесі бір тобы бірде толық дербес, бірде
көмекші болып келеді. Тіркесу барысында бұлар есімді де, етістікті де
қабылдай береді. Алайда есіммен қатар жұмсалып, бұл етістіктер лексика-
семантикалық дербестігін сақтайды. Есімше не көсемше етістікпен тіркесіп,
көмекшілік қызмет атқарады. Олар: баста, бақ, жөнел, жібер, таста, бар,
кел, кет, түс көмекші етістіктері.
Тілімізде етістіктің барлық формасымен бірге жұмсалуға қабілетті екі
көмекші етістік бар, олар: е, бол, Е етістігінің актив қолданылатын формасы
- еді: барған еді — барар еді — бармас еді - баратын еді; барып еді -
бармақ еді - барса еді — барса игі еді - барушы еді — бара жатыр еді.
Екен активтілігі жөнінен еді формасынан кейін тұрады, көсемше
етістіктің тұлғаларымен тіркеспейді, керісінше, есімше етістікпен тіркесу
қабілеті күшті: барған екен — баратын екен — бармақ(шы) екен. Бұндай
ерекшелік емес формасына да тән: келген емес — келер емес - келетін емес.
Формаларының кейбір ерекшеліктеріне қарамастан, е етістіктің барлық
формасымен бірге жұмсала береді деген қорытындыға келеміз.
Тіркесу қабілеті жөнінен айрықша атауға болатын бол етістігі де,
әсіресе, есімше етістікпен көбірек жұмсалады: беретін бол — берген бол -
бермек(ші) бол - беріп бол - беруші болма. Тіркестен туатын мағыналар:
шақтық, модальдық, аяқталған әрекет, қатаң бұйрық мағына.
Бол етістігі көсемше етістіктің талғаулы -п (-ып, -іп) формасымен
жұмсалады да, толық аяқталған нәтижелі іс-әрекет мағынасын білдіреді: ойнап
бол — айтып бол — киініп бол — оқып бол т.б.
Ілгеріде біз, күрделі етістік жүйесін ұстанғандықтан, көсемше
етістіктің талғаулы формасымен тіркесетін көмекші етістіктерге
тоқталмақпыз. Күрделі етістіктің түп негізі — көсемшелі сөз тіркестері.
Етістіктің көсемше түрі сөйлемдегі негізгі етістіктің алдынан келіп
тіркесіп, оның жай-күйін сипаттаған. Ал қазір көсемше бұл қызметтен басқа
да қызметтер атқарады, бірақ оның алғашқысы - негізгі қимылды сипаттау
болып саналады. Көсемшенің осы қызметіндегі етістікпен тіркесі кейіннен
мағына тұтастығына көшіп, күрделі етістіктерге ауысқан. Бұл — өте баяу
жүретін құбылыс.
Көсемше жұрнақтары қазір күрделі етістікті байланыстырады. Бұл
қызметте көсемшенің барлық жұрнақтары қолданыла бермейді. Күрделі
етістіктің сыңарларын негізінен көсемшенің -ып, -а жұрнақтары жиі
байланыстырады. Бұл жұрнақтар тілде басқа да қызметтерді атқарады. Бірақ
олар көп функциялы жұрнақтар, сол көп қызметтерінің бірі - күрделі
етістіктің сыңарларын байланыстыру. Бұл қызметті өте белсенді атқаратын
қосымша — -ып. Көсемше формаларының сыңарларды байланыстыруға қатысу
белсенділігі бірдей емес. Тілдік фактілерге қарағанда сыңарлары -ып формасы
арқылы байланысқан күрделі етістік сөздік қорда көп кездеседі, -а формасы
арқылы байланысқан күрделі етістіктер тілде аз. Кейбір түркологтар, мысалы
Н.К. Дмитриев, қазақ тілі мамандарының көсемшенің бұл формасын тек осы
шақтық көрсеткіш деп қана санамай оны келер шақтық көрсеткіш деп те
есептеуін онша мақұлдай қоймайды:
"В казахском языке употребление формы типа барамын столь часто
связывается с будущим временем, что казахские языковеды все это время
называют будущим временем. На самом же деле, как можно предполагать, эта
форма по существу является настоящим временем, и функции будущего
присваиваются ей как дополнительные", - деп жазады [34, 146]. "Сонымен,
қазір тілде көсемше күрделі етістік сыңарларын байланыстырушы көрсеткішке
айналып, ол қызметі әбден танылып, көсемшенің байланыстырушы қабілеті,
қызметі деп бағаланып жүр. Бірақ көсемшенің бұл қызметі оның нағыз
көсемшелік қызметі емес. Ол — көсемшенің тілдік даму нәтижесінде кейіннен
қосып алған қызметтерінің бірі.
Күрделі етістік құрамындағы бірінші сыңар алғаш етістік сөз
тіркесіндегі көсемше болғандықтан, оның негізгі қимылдың жай- күйін
білдіретін сөз екені түсінікті. Осыған байланысты бір негізгі қимыл түрлі
контексте түрлі көсемшелер арқылы сипатталған. Сондықтан негізгі қимылды
суреттеуші, сипаттаушы көсемше түрлі сөйлемде түрлі сөзден бола береді. Бұл
бір негізгі етістіктен көсемше формалы түрлі етістіктердің қолданылуын
туғызған. Ондай сөз тіркестері күрделі сөзге айналғанда, оның бірінші
сыңары түрлі сөзден, екінші сыңары бір етістіктен болуы жиі кездескен.
Осыдан күрделі етістіктің бір сыңары ауыспалы, екінші сыңары тұрақты болып
қалыптасқан", — деген ғалым Ө. Жұмағұлованың зерттеулері күрделі етістік
сыңарларының тіркесу ерекшеліктері туралы біршама мәліметтер береді [34,
36].
Зерттеу барысында жазда, баста, жөнел көмекші етістіктерінің -а (-е,
-й) тұлғалы көсемше етістікпен ғана тіркесетініне көз жеткіздік. Әдетте,
жөнел көмекші етістігін -п тұлғалы көсемше етістікпен бірге жұмсау да бар.
Біздіңше, бұл — стильдік ерекшелік. Көркем әдебиеттерді шолу үстінде М.
Әуезовтің, Д. Досжановтың, С. Мұратбековтың тілінен осындай соны
тіркестерді кездестірдік. Әсіресе, бұл — М. Әуезов стилінің бір ерекшелігі.
Мысалы: Бұл сөзін жас болыс Дүтбай құптап жөнелді. Және де қасқырдың көзін
жаба қан саулап жөнелді. Сыр мінез дос, домбыраны Мұқанның қолынан алып,
Әйгерімнің қасына отырып, "Татьяна" әнін тарта жөнелді. Аздан соң Әйгерім
"Татьяна" әнін айтып жөнелді (М. Әуезов). Өзге шығармалардан: Шу деп атына
мініп, қыр асып жөнелген. Әлгі сөз тұла бойына жылы толқын таратып жөнелді
(Д. Досжанов). Айнала бердім, айнала бердім... сәлден кейін төңірек тегіс
маған қосылып шыр көбелек айналып жөнелді (С. Мұратбеков). -п тұлғалы
көсемше етістікпен жұмсалатын көмекші етістіктердің қатарына бақ, бол, біт,
жібер, таста етістіктерін топтадық. Бар, бер, кел, кет, қой, сал, түс, көр
көмекші етістіктері көсемше етістіктің екі формасымен де жұмсалып, қимыл-
әрекеттің мағынасына түрліше әсер етеді. Мысалы: айтып бар — айта бар,
айтып қой — айта ғой. Осы тұста ғалым Б.С. Қапалбековтің мына пікірі
көңілге қонады:
"Тарихи тұрғыдан қарағанда, күрделі етістіктің қалыптасуы мен
саралануына көсемше форманың еш қатысы жоқ сияқты болып көрінеді. Көсемше
формасы арқылы байланысқан қос етістік әуел баста сөйлемнің жеке-жеке
мүшесі болғандығы, одан кейін барып бөлшектенбейтін бір күрделі мүшеге
айналғандығы және сол күрделі мүшенің өзі іштей бірнеше топтарға
сараланғандығы ешқандай формалық көрсеткіштің қатысуынсыз- ақ бірінен-
біріне өтіп жатқан құбылыстар сияқты. Ал анығында бұл көсемше форманың
көпмағыналық сипат алуымен тығыз байланысты" [30, 11]. Көсемше форманың
мағынаға әсері қандай дәрежеде болатындығы туралы біз келесі тарауда
айтатын боламыз.
Көпмағыналықтың себебін тек көсемше формасынан ғана тану- біржақты
пікір. Өйткені оның аясы кең. Дұрысы, көпмағыналық тудыратын негізгі
етістікке байланысты амалдар көп. Біріншіден, негізгі етістіктің көсемшенің
-п және -а формаларында жұмсалуы.
Екіншіден, негізгі етістіктің белгілі бір септік формада тұрып, көмекші
етістікпен тіркесуі. Бұл амал барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес
септіктерін меңгерген етістікті сөз тіркестерінде кездеседі. Етістікті сөз
тіркестерінің бағыныңқы сыңары белгілі бір септік формадағы тұйық рай
етістік, кейде есімше формада келеді. Мысалы: айтуға келді, айдағанға
жүрді, шақырғанда барды, бергенді алды, аяқталғанда келді, сойғанда көрді,
басталғаннан отырды, салғаннан ұрысып бастады, келумен болды, жүгірумен
жүрді. Етістікті тіркестер себептік қатынасты (айтуға келді, айдағанға
жүрді'), объектілік қатынасты (бергенді алды), мезгілдік қатынасты
(шақырғанда барды, аяқталғанда келді, сойғанда көрді, басталғаннан отырды),
сын-қимылдық қатынасты (келумен болды, жүгірумен жүрді) және тіркескен
сөздердің лексикалық арасалмағына байланысты экспрессивтік қатынасты
(салғаннан ұрысып бастады) білдіру үшін жұмсалып тұр. "Қазіргі қазақ әдеби
тілінде объектілік етістікті сөз тіркестерін жасауға түгел дерлік
септіктер, соған сәйкес септік шылаулар және көмекші есімдер мен көмекші
етістіктер қатынасады", - деген М. Серғалиевтің тұжырымы да осыны растайды
[124, 4].
Үшіншіден, негізгі етістік пен көмекші етістіктің предикативтік
байланыста келуі. Мысалы: келгім келді, барғысы келмеді, айтқың келеді т.т.
Төртіншіден, салаласа байланысқан негізгі етістік пен көмекші етістіктің
де жалғаулығы арқылы қимылға тән мағына тудыруы. Мысалы, келдің де кеттің,
қарадым да қалдым, қарық болыпты да қалыпты т.с.с. Дауыс әсері, сөйлеу
темпінің, яғни, интонацияның қатысына қарай туған мағына де жалғаулығының
жұмсалуымен істің, қимылдың тез, шапшаң болғанын білдіреді.
2 КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ АЯСЫНЫҢ
КЕҢЕЮ ПРОЦЕСТЕРІ
2.1 Мағыналарға ие болу процестері
Көмекші етістіктің көп мағыналылығына қатысты көзқарастар түрлі-түрлі.
Біз ең әуелі "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне" сүйеніп, ал етістігінің
семантикасына синтагматикалық сипаттама беруді жөн көрдік. Түсіндірме
сөздікте ал етістігінің лексикалық мағынасы да, грамматикалық мағынасы да
нақты түсіндірілген. Ал етістігінің лексикалық мағынасының өзі - 9 қырлы.
Ал ет.
1. Ұстау, көтеру (домбыра ал, баланы ал)
2. Бір нәрсеге ие болу, тәуелдеу, меншіктеу Пайда түсіру, кіріс
кіргізу
Жинау, теру (егін ал) Үйлену,жұбайлы болу (өйел ал)
3. Тамақ жеу, ішу (тамақ ал)
4. Басқа жерді жаулау, өзіне қарату, бағындыру
5. Аң ұстау, аулау
Иттің немесе аңның тістеуі, қабуы
6. Арнайы жолданған бір заттың қолға келіп тиюі, жетуі (хат ал)
7. Белгілі бір ұйымға мүше етіп қабылдау
8. Тұрған жерінен, орнынан қозғау, әкету
Бас киімді не басқа бір затты шешу, сыпыру Ажал жету, өлу
Шаш, сақал, мүртты қырқып, қырып тастау Қызмет орнынан босату
Азайту, кеміту, артық деп санау
9. Салыстырып көру, байқау
Болымсыз тұлғада ауыстырмау деген мағына [2, 532-535]. Етістіктің
әрбір лексикалық мағынасын бір (ЛСВ) лексика- семантикалық вариант деп
белгілейміз. Көркем әдебиеттен жиналған қолда бар материалға сүйеніп,
мысалдар келтірейік: ЛСВ 1. Ұстау, көтеру
М: Жаман келе жатыр дегенді естіп, хан қырық жігіт ертіп, жібек кілем,
жібек шатыр алып, түстік жерден алдынан шығып, Жаманды жер бастырмай
құрметтеп, жібек кілемге түсіріп алады (Аяз би).
Көп іздеп, азап шегіп, шеңгел деген шөпті тауып: "Өзі — тікен,
арасынан жүрсе киім жыртады, мал жемейді екен, шөптің жаманы осы ғой" —
деп, шеңгелді алады (Аяз би).
Сырды ешкім білмесін деп, басқа біреуді де жолатпай, біріміздің
баламыздың кіндігін біріміз кесіп, сол қолыммен қызымды беріп, оң қолыммен
сені алған едім, шырағым.
ЛСВ 2. Бір нәрсеге ие болу, тәуелдеу, меншіктеу. М: Әйелді оңаша
шақырып алып, барлық мұңымды айтып, қазынадан табақтап алтын беріп:
"Ақыреттік дос болайық, ұл тапсаң, ұлынды маған бер, менің қызымды ал\ ...
— деп жалындым.
ЛСВ 2. Үйлену, жұбайлы болу (әйел алу). М: Жиырмасыншы әйелге мені
алды. "... гауһар тастай жарып сені алам," - деп гауһар тасты қақ бөліп,
уәде беріп едім (Аяз би).
ЛСВ 9. Салыстырып көру, байқау
М: - Мына уәзірді ұстап алдық, Бізді келмей жатып басынды! - дейді.
Хан Жаманды оңаша алып сұрайды (Аяз би).
Ал етістігінің әрбір лексика-семантикалық вариантының структурасы екі
компонентті: архисема және дифференциялық семадан (конкреттеуші,
бөлшектеуші) тұрады. Ал етістігінің барлық ЛСВ-тары өзара бір жалпы
компонент - "Затты субъектінің өзіне меншіктеуі" архисемасы арқылы
байланысады. Осыған қатысты етістіктің 9 ЛСВ-тары архисеманы жүзеге
асырудың жеке варианттары болып шығады, атап айтқанда, "әскери күштерді
өзіне меншіктеу", "қаржы көмегімен өзіне меншіктеу", "үйлену", "жұбайлы
болу ситуациясын өзіне меншіктеу", "тамақтану ситуациясын өзіне меншіктеу",
"аң аулау ситуациясын өзіне меншіктеу" т.т. Бұл етістіктің әрбір мағынасы
басқа мағыналарымен жалпы компонент (архисема) арқылы ғана байланысып
қоймайды, өзіне тән ерекшеліктерін, дифференциялық белгілерін де меңгереді.
Мәселен, "Тамақ жеу, ішу" ЛСВ-ны құрайтын компоненттер. 1-архисема: "өзіне
меншіктеу"; 2-дифференциялық сема: "тамақтану"; 3-сема: потенциялық сема:
объект — қою немесе сұйық (тамақ). Немесе: "Басқа жерді жаулау, өзіне
қарату, бағындыру". ЛСВ-ны құрайтын компоненттер:
1- сема (архисема) - "өзіне меншіктеу";
2- сема (дифференциялық сема) - жаулау, бағындыру;
3- сема (потенциялық сема) — объект — кеңістік — жер; субъект — сол
жерге қарасты тұрғындар.
Жоғарыда айтылған лексика-семантикалық варианттар (ЛСВ) өздеріне тән
дифференциялық және потенциялық семаларына ие бола отырып, бір ғана
архисема арқылы өзара байланысады. "Өзіне меншіктеу" архисемасы —
байланыстырушы жалпы компоненттің өзі.
Ал етістігінің конкреттілігін түсіндіретін семаларды төмендегі кесте
түрінде көрсетуді ұйғардық.
1. Архисема "Затты субъектінің өзіне меншіктеуі"
2. Дифференциялық сема а) кеңістік
ә) себептік негіз
б) нәтиже-пайда, түсім (субъект үшін)
в) кеңістікті бұзу
г) "айрылу, қол үзу" мағынасы
3. Потенциялық сема а) "белгілі бір қаржы мөлшерін төлеуді
меншіктеу"
ә) "әскери күштердің әрекетін меншіктеу"
б) "шаш қию, сақал-мұртты қырқуды меншіктеу"
в) " ауыр қимылдарды меншіктеу"
г) "үйленуді меншіктеу"
ғ) "көз жұму" — бұл өмірден кету
д) "мүшеліктен шығару"
е) "байқау, салыстыру — талқылау немесе анализ
жасау ситуациясын меншіктеу"
1 кесте — Ал етістігінің семалық қабаттары
Бір мағынадан екінші мағынаға көшу процесі - бір дифференциялық
семаның екінші дифференциялық семаға ауысуы. Осындай процесс барысында ал
етістігінің көпмағыналығы байқалады. Көп мағыналы бұл етістіктің әдеттегі
байланысы мынандай семантикалық позицияларда жүзеге асады:
1. Іс-қимылдың субъектісі болатын, көбіне, қимылдың иесі. Атау септігі
формасында тұрады;
2. Іс-қимылдың объектісі - ең маңызды және міндетті позиция;
3. Қимылға қатысушы екінші адамның болуы — қалыпты жағдай, бірақ міндетті
емес. Позицияның лексика-грамматикалық сипаты - кімнен;
4. Қимыл-әрекет амалын білдіретін басқа да позициялар: Лекксика-
грамматикалық сипаты кімнен, өзіне, өзімен бірге, қайдан сөздерімен
анықталады.
Ал етістігінің лексика-семантикалық структурасы мен мағыналық
байланысынан мынандай түйін шығарсақ болады:
1. Ал етістігі "субъектінің объектіні өзіне меншіктеуі" деген ұғым береді;
2. Етістіктің семантикалық структурасына әр түрлі лексика- семантиалық
варианттар тән.
Ал етістігінің бет, қабыл, дем (тыныс) есімдерімен тіркесуінен бет
ал, қабыл ал, дем ал (тыныс ал) етістіктері жасалады.
Мұндай етістіктің бірінші компоненті түрлі есім сөздерден бола береді.
М: Ертесіне ауданнан шұғыл нұсқау алған (Д. Досжанов).
Қабланның бүкіл қимылы мен көзқарасынан осы сұрағымды растағандай жаңа
бір жауап алдым (Д. Исабеков). Күрделі етістіктің бұл формасын
лингвистеріміз түрліше атап жүр. Мәселен, А. Ысқақов "күрделі құранды
етістік" деп атаса[1, 238], М.Балақаев пен Т. Сайрамбаев
"түйдекті тіркес" деген терминмен атайды [18, 37]. Р. Әмір күрделі
етістіктің бұл формасын синтаксисті тіркес түрінде қарап, "зат есімді
қабыстырып қатыстырған етістікті сөз тіркесі" деп атайды: "Атау тұлғалы зет
есім — етістік" типті тіркестер компоненттерінің тығыз байланысты болуына,
айтуға ықшам болуына сай қимыл атауларын жасау үшін көп жұмсалады. Көз
тікті, құлақ тікті, жол салды, әрекет істеді. Бірақ қабыса байланысқан бұл
тіркестердің бағыныңқысы әр уақыт табыс септік жалғауын жалғап, меңгерілген
тіркес құрай алады: көзін тікті, жолды салды, әрекетті істеді. Мұндай
озгеріске түскенде объект пен қимыл дараланады, қимыл атау ретінде етістік
сөз жалпы мағынасында көрінеді: көз тікті — көзін тікті, ән салды — әнді
салды [36, 28].
Осы тұста: "Көсемше етістік пен көмекші етістіктің қатар жұмсалуынан
қандай мағына туады, осы мағына негізгі етістіктің (көсемшенің) формасына
орай бола ма, көмекші етістіктің семантикасына байланысты бола ма әлде
екеуіне де қатыссыз үшінші бір мағына — грамматикалық мағына туа ма?" деген
сауал туындайды.
-п (-ып, -іп) формалы көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар
жұмсалуында негізгі семантикаға көсемше етістік ие болып, мына мағыналар
туады:
1. Қимылдың субъектінің өз игілігі үшін жасалуы. М: Сөйтті де белдеуде
тұрған сұлу қара жорға атқа мініп алды (Ғ. Мүсірепов).
Сөйтіп, Аян бір қулық тауып алды (С. Мұратбеков).
Ол Ысқақ үйіне түсіп, сол үйге осы ауылдың бар малайын жиып алған (М.
Әуезов).
Мініп алу, тауып алу, жиып алу - субъектінің өз игілігі үшін жасалған
қимыл-әрекеттері.
2. Көсемше етістік қалып етістігі түрінде келіп, бір қалыпта үзақ болған
қимылды білдіріп, экспрессивтік мағынада жұмсалады.
М: Ашып жібергенде қағаздан өтір аңқыды. Біразға дейін танауына басып
тұрып алды (Д. Досжанов).
Сеңгір таулар селт етпестен жатып алды (Ә. Кекілбаев).
Оразбай болса, елде жатып алды (М. Әуезов).
3. Көбіне есім сөздермен немесе түйық етістікпен тіркескен болып ал күрделі
етістігі түрінде келіп, іс-қимылдың нәтижесін білдіретін мағына тудырады.
М: Шегенге еріп, жүгіре-жүгіре мен де сайтанның отын ала қашатын қаздыаяқ
болып алғанмын (Ғ. Мүсірепов). Осыдан кейін-ақ Аянның
тобығы тайғыш болып алды (С. Мұратбеков). Ерте кетіп, кеш қайтып жұмысбасты
болып алды (Д. Досжанов). Күніне екі мезгіл тамақ ішу, мұның шарты болып
алды (М. Әуезов). Содан кейін тамтықсыз шаруа қорланбай, қоректі шаруасы —
балық аулау болып алды (Ғ. Мүсірепов).
Көсемше етістікке де, көмекші етістікке де қатысы жоқ, грамматикалық
мән үстейтін мынандай мағыналар байқалды:
1. Объектілік қатынаста жұмсалатын мағына;
2. Эмоциялық мән үстейтін мағына.
Нақты объектілік мағына қимыл-әрекеттің объектіні табыс септігінің
қатысымен меңгеруінен туады. М: Бірақ, амал не, Аян мұнан кейін де тобығын
тайдырып алды (С. Мұратбеков).
— Кімдер оны айтып жүрген? - Шиамбы селт етіп басын көтеріп алды (Қ.
Жұмаділов). Ыдысын судан сопаң еткізіп суырып алды (Д. Досжанов). Келген
жұрт таң ата қабір ішінен Айсекеңнің құр қаңқасын саудыратып жинап алды (Д.
Досжанов). Келді де тігулі тұрған асықтарымызды тегіс сыпырып алды (С.
Мұратбеков). Бұдан айбынды ма, жоқ әңгіменің төркінін аңғарып қалды ма, ала
көзін сабаудай-сабаудай сида кірпіктерінің астына қайтадан көміп алды (Ә.
Кекілбаев). Дарханнан жауап болмаған соң әйел Кел, Қамбар, ішіп қоялық
деп судың қалғанын сарқып жұтып алды (О.Бөкей).
Ал мына сөйлемдегі объекті-абстрактылы. Нәтижесінде абстрактылы
объектілік мағына туады: "Мен үшін кінәсыз өлме, ерлігіңді көрдім. Қылыш
үстіңде серт жүрмейді деуші еді, антыңды қайтып ал ", — дегені еді (Аяз
би).
-ып формалы көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар
жұмсалуынан эмоциялық мағына туады. Бұл мағына оқырманды немесе тындаушыны
субъектінің көңіл-күйінен хабардар етеді. М: Бұланбай да түсін суытып алды
(Ғ. Мүсірепов). Тұла бойы дір етіп бойын тіктеп алды (Д. Досжанов). Оны
қазір дәл осы сәтте жаңа киім кигенде көрінгенге көрсетіп байғазы сұрайтын
жас баланың мақтанышындай бір сезім билеп алды (Қ. Жұмаділов). Сондай ойдан
соң Базаралы көңілденіп, сергіп алды (М. Әуезов).
-а (-е, -й) формалы көсемшс етістік пен ал көсемше етістігінің қатар
жұмсалу барысында негізгі семантикаға көсемше (негізгі) етістік ие болып,
субъект қимылының қарқынын білдіретін мағына туады. М: Тіпті әбден су өтіп,
суық өтіп шаршаған Аман да алғашқы әсерін жасыруға шамасы жетпей қызыға
ұмтылып барып, қаз мойнынан шеңгелдеп ұстай алды (О. Бөкей). Кенет әлдекім
қолтығынан кеп ұстай алды, жалт қараса — Әбділәзиз (Д.
Досжанов). ... Шәйза екен. Біржан жүгіріп барып құшақтай алды
(Ғ.Мүсірепов).
-й формалы көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар келуінен
(жұмсалуынан) тіл білімінде "модальдық" деп аталып жүрген грамматикалық
мағына туады.
Ы. Маманов қазақ тіліндегі мүмкінділік модальдылығы -а, -е, -й формалы
көсемше етістіқпен ал көмекші етістігінің тіркесуі арқылы және барыс
септікті түйық етістік пен бол көмекші етістігінің тіркесуі арқылы
берілетінін айтады [37].
"-а ал, -а алма форманттарының мағынасы бұрыннан танылып келе жатыр.
Бұл форманттардың мағынасы туралы тюркологияда талас жоқ," - дейді Н.
Оралбаева [15].
Р. Әмірдің зерттеулерінде "модальдық" жөнінде былай делінген:
"Тіл білімінде модальдық деген терминді түрліше жұмсау бар. Пікірдің
болмысқа қатынасын білдіретін формалар - объективті (жалпы) модальдық
формалар деп аталады.
Пікірге сөйлеушінің қатынасын білдіретін формалар субъективтік
модальдық формалар деп аталады [7, 22].
Қолдағы деректерге сүйенер болсақ:
Күн құдіреттің түнде де өмір сүретінін біз астрономиядан білеміз,
өйткені Ай Күннің арқасында ғана жарқырап көріне алады (О. Бөкей). Бұл
сөйлемде пікірдің болмысқа қатынасын білдіретін объективті модальдық форма
жұмсалып тұр. Келесі үзінділерге көңіл бөлейік:
Ал бұл кезде жоңғармен тіл табам деген Әбілмәмбеттің де басқыншы елмен
дос бола алмайтынына көзі жетті (I. Есенберлин). Мыналар болса, зорлығы мен
көптігін, күші мен кәрін қолымен де батырып жібере алады (М. Әуезов).
Бораштың жүзі нұрланып, өзін-өзі аңғармағандай, көңілі біржола жай
тапқандай, басқа еш нәрсені ұға алмай қалады. Борашпен ән жайында ұғыныса
аласың (Ғ. Мүсірепов).
Пікірге (сөйлеушінің) субъектінің қатысын, бағасын танытатын
субъективтік модальдық формалар осы үзінділерден табылады.
Р. Әмір модальдық категорияға кірістірілетін формалардың мазмұнын 4-ке
бөліп қарастырады:
1. іс-әрекетті болжау сипатында атауды білдіретін формалар: алды - алған
сияқты;
2. іс-әрекеттің, предикативтік сапаның субъектіге танылу сипатын білдіретін
формалар: алды — алған — алған екен;
3. іс-әрекетті, пікірді нанымсыз версия сипатында білдіретін формалар
(алыпты-мыс);
4. пікірді авторын таныта отырып білдіретін формалар .
Ғалым Қ. Мамадилов "Бұл мағына тікелей субъектіге байланысты,
субъектінің қабілетін, мүмкіндігін білдіреді. Қазіргі қазақ тіліндегі ал,
бол етістіктері белгілі бір етістіктермен тіркесіп, мүмкінділік пен
болымсыз мүмкінділік мағыналарын білдіреді", — деген пікірді ұстанады [38].
Мына сөйлемге назар аударайық:
Ақ жүректігін айтпа. Өзінің де, үй-ішінің де сырын түгел ақтарды.
Тоқтата алсамшы! (Ш. Хұсайнов).
Келер шақ көсемше етістік пен көмекші етістіктің қатар жұмсалуынан
экспрессив мән байқалады. Ал көмекші етістігі әдеттегіден бөлек, шартты рай
формасы + жіктік форма+шы түрінде беріліп тұр. Бұл форма туралы лепті
сөйлемдерге қатысты былай делінген: "Шартты рай етістік пен -шы (-ші)
формалы баяндауыштардың осы ситуативтік байланысын пайдаланып, сөйлеуші оны
болмаған іс-әрекетті экспрессивті түрде білдіру үшін жұмсайды" [36].
Сонымен, келер шақ көсемше етістік пен ал көмекші етістігінің қатар
жұмсалуынан 1) модальдық форма; 2) экспрессивтік мән сияқты грамматикалық
мағыналар туады.
Бер етістігінің лексикалық мағынасы былай сипатталған:
Бер ет
1. Біреуге белгілі бір затты қолмен жеткізу, ұстату, әперу
2. Белгілі бір затты біреуге табыс ету, тапсыру
3. Тамақтандыру, қоректендіру, азықтандыру
4. Белгілі бір оқу орнына орналастыру, түсіру
5. Өнім өндіру, шығару
6. Белгілі бір заттың бейнесін сипаттап көрсету, суреттеу
7. Мат. Бүтін санды бөлу, бөлшектеу
8. Күрделі етістіктің құрамындағы көмекші етістік [2, 257].
Етістіктің лексика-семантикалық варианттары өзара
байланысуда ортақ семаны арқау етеді. Ол сема (архисема) - " Затты
субъектінің өзге біреуге меншіктеуі". Осы семаның көмегімен бір лексика-
семантикалық вариантқа синтагматикалық талдау жасаймыз.
ЛСВ 2. "Белгілі бір затты біреуге табыс ету, тапсыру"
1- сема — архисема: "объектіні субъектінің өзге біреуге меншіктеуі"
2- сема — дифференциялық сема: "табыс ету, тапсыру"
3- сема — "зат, нәрсе — объект"
Мына сөйлемдер ЛСВ 2-ге мысал бола алады:
М: Кемпір:
- Жалғыз балаңды бер, жіберейін, - дейді (Ертегі).
Хан, ақыры істер амалы болмай, қызын береді (Ертегі).
ЛСВ 8-дегідей көмекші етістік қызметінде жұмсалу үшін бер- дің
бастапқы мағынасы белгілі бір процестің нәтижесінде грамматикаланады.
Мәселен, ал - "субъектінің затты өзіне меншіктеуі" болса, бер, керісінше -
"затты субъектінің өзге біреуге меншіктеуі". Ал мен бер етістіктері
грамматикалық мағынаға ие болу үшін, олар белгілі бір процеспен қатар жүруі
керек. Мысалы, оқу етістігімен. Сонда, оқып алдым — іс-әрекетті субъектінің
өзіне меншіктеуі болса, оқып бердім — іс-әрекетті субъектінің өзге біреудің
игілігі үшін жасауы болып тұр. Туған грамматикалық мағына сөйлеушінің
мақсатына қарай ауысып отырады. Мысалы, Ахмет колхозшыларға сайлау заңдарын
оқып берді (Соц. Қазақстан). Сөйлеушінің мақсаты — қимылдың өзге біреу үшін
жүзеге асуын айту. Қойын дәптерін алып судыратып оқып берді (Д. Досжанов)
дегенде қимылдың өзге біреу үшін жүзеге асуына қоса, сөйлеушінің
эмоциясынан хабар беретін экспрессивтік мән де байқалып тұр.
Сонымен -п тұлғалы көсемше етістікпен бірігіп бер көмекші етістігі
мынандай мағыналар тудырады:
0. Қимыл-әрекеттің өзге біреу үшін жүзеге асуы. Мысалы, Тозған ескі теріңді
түгел сыпырып тастап, тесігі жоқ, теңбілі жоқ жаңа тері жасап берем (Ғ.
Мүсірепов). ... Бұл жолы бізді милициялар алдап соқты. Даланың әнқұмарлығы
ұстап берді (Ғ. Мүсірепов). Әйтеуір биыл жаз тізгіндеп отырып біреудің
алақанына салып мәпелеген әп-әдемі қызын алып берді (Д. Досжанов). - Жақсы,
сынап берейін (Ертегі).
Сол сияқты, әкеліп берді, алып берді, алдырып берді, шағып берді,
айтып берді, әңгімелеп берді деген тіркестерден де осы мағына байқалады.
0. Субъектінің қарқынын білдіретін мағына.
Мысалы: Кешке ымырт жабыла қатыны талқанды алып келген соң, бұдан
былай қанша уақытқа кететінін айтпастан "құдайға тапсырдым" деп айтысып,
құла атқа қосып бір семіз күрең атты қосарына алып, тауға қарай тартып
берген (М. Әуезов). Шақырымдай жерден адырайып бір қарады да жөнеп берді
(Ғ. Мүсірепов). Таң атқалы тұяқтары қызып келе жатқан өзге аттар
соңынан қуып береді (Ә. Кекілбаев).
0. -п тұлғалы көсемше етістік пен кеп күшейткіші бірігіп, экспрессивтік
мағына тудырады, Мысалы: Қабыланды көрген бетте белін бүкірейтіп ұрысып кеп
береді (Д. Исабеков).
-а (-е, -й) формалы көсемше етістік пен берді қатар жұмсалуынан
төмендегідей мағыналарды топшыладық.
1. Қимыл-әрекеттің толық жүзеге асып бітпеген қалпын көрсетеді.
Мысалы: — Бар болсаң, сіріңкемді әкеліп бер. — Әкесінен сөз естіп қалмаудың
қамымен елбек қағып, қорапты қолына ұстата берді (О. Бөкей). Бірақ
келешекке керексіз, болашағы жоқтың бәрін өзінен әрі итерін, тарих
доңғалағы алға қарай айнала берді (I. Есенберлин). Өмір
ұрланып өте беріпті, біз алаңсыз өсе беріппіз (Ғ. Мүсірепов). Санап еді,
жаңыла берді (Д. Досжанов). Қос күреңнің тізгінін ірікпей ағындатқан күйі
қамал қақпасына жақындай берді (Қ. Жұмаділов). Кирзі етіктің астында
жансыз заттай илектеніп жата берді (С. Мұратбеков).
Қимыл-әрекеттің қалпы, әсіресе, -п формалы және -а формалы көсемше
етістіктің бірігіп жұмсалуынан ерекше байқалады. Нәтижесінде күрделі
етістік үш сөздің құрамы түрінде болып келеді.
2. Кейде қимыл-әрекет қайталану түрінде де келе береді: Содан сумка
түбінде тиын-тебен жинала береді, жинала береді. Мен жұрттан жылу жинай
берем, жинай берем (Д. Досжанов). Үйдегі дүние жүзі суретшілері жайлы
кітаптарды оқи бер. Тағы-тағы сатып әперемін, оқи бер, тек оқи бер (О.
Бөкей).
Бұл сөйлемдерден толық жүзеге асып бітпеген қимыл- әрекеттің
қайталануын түсінеміз. Кейде іс-қимыл нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz