Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтың туристік-рекреациялық даму мүмкіншіліктері
КІРІСПЕ
1 ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Табиғат жағдайлары мен табиғи
ресурстары және ландшафт ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 МӘДЕНИ. ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар ... ... ... ... ... .13
2.2 Ұлттық парктің инфроқұрылымдары
(коммуникация, жол тораптары, байланыс) ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ..21
3.1 Экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.2 Туризмді дамытудағы танымдық, спорттық
сауықтыру және емдік функцияларының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.3 БҰП.тің туризмді және демалыс орындарын
дамыту мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1 ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Табиғат жағдайлары мен табиғи
ресурстары және ландшафт ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 МӘДЕНИ. ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар ... ... ... ... ... .13
2.2 Ұлттық парктің инфроқұрылымдары
(коммуникация, жол тораптары, байланыс) ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ..21
3.1 Экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.2 Туризмді дамытудағы танымдық, спорттық
сауықтыру және емдік функцияларының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.3 БҰП.тің туризмді және демалыс орындарын
дамыту мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік - рекреациялық даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация қуаттылығын көрсету және табиғатты пайдалану принципіне негізденіп, оның табиғи ортасын сақтауды қамтамассыз ету. Осы аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін есептеу арқылы көрсет. Математикалық сараптамалар жасалып, тарихи деректер жинақталд. Туристер мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық көрсетілді. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды. Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің туристік – рекреациясын дамыту жолдарын көрсетіп, адамдардың көңілді демалуы үшін табиғатты табиғи қалпына келтіру.
Қазақстанда кейінгі жылдары туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған демалыс түріне айналып келеді. Туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен бірге адамның дүние танымын да өсіреді. Ол тек қана демалудың тәсілі емес, адамдарды мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның денсаулығын да жақсартады. Туризм адамдарды табиғат көркімен, ерекше сұлу жерлермен таныстырады. Туған өлкеде саяхат жасау адамдардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы
Н.М. Прежевальский « Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат жасауға болады » деп үнемі айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар ашып, қоғамға белгілі бір дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан денсаулығын шынықтырады, организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында « Туризм, спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады » делінген. Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз.
Турист табиғатты білуге міндетті.Табиғаттың негізгі өзара қатынасын түсініп, оның табиғи байлығын адамдардың бірқалыпты тіршілігі мен денсаулығы үшін дұрыс пайдалану қажет екендігін республикамыздың қай түпкірінде болсын өзі жүрген жерді кең көлемде түсініп, үгіт – насихат жұмыстарын жүргізулері керек. Ол үшін әрбір турист табиғат қорғау мәселелері жайында жазылған әдебиеттерді көбірек оқуы керек және өзі таңдап алған баратын жерінің тарихын, халқын, жер бедерін, ескерткіштерін, жануарлар мен өсімдік дүниелерін жетік білуі қажет. Өздері жүрген жерлерде топырақтың құнарлы қабатына зақым келтімей, жүрген – тұрған, қонған жерлерінде бұталарды сындырмай, тамақ пен ыдыс – аяқтың қалдықтарын қалай болса солай лақтырып кетпеулері керек. Жерді қадірлеу керек. Өйткені жер қай заманда болмасын адамның ата – мекені және халық игілігіне жарайтын табиғаттың мол байлығының бірі. Сондықтан болар «Жер – ана » деп аталуы Баянауыл тауларының етегінен басына дейін өскен бозтал, балқарағай, ақ қайың орманы, тау аралығындағы қазаншұңқырда жатқан суы мөлдір көлдер ( Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр, Біржанкөл ) әсем құзы, алуан бейнелі алып жартастары, үңгірлері, тау етектерінен аққан бұлақтары табиғатқа ерекше көрік береді.
Қазақстанда кейінгі жылдары туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған демалыс түріне айналып келеді. Туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен бірге адамның дүние танымын да өсіреді. Ол тек қана демалудың тәсілі емес, адамдарды мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның денсаулығын да жақсартады. Туризм адамдарды табиғат көркімен, ерекше сұлу жерлермен таныстырады. Туған өлкеде саяхат жасау адамдардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы
Н.М. Прежевальский « Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат жасауға болады » деп үнемі айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар ашып, қоғамға белгілі бір дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан денсаулығын шынықтырады, организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында « Туризм, спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады » делінген. Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз.
Турист табиғатты білуге міндетті.Табиғаттың негізгі өзара қатынасын түсініп, оның табиғи байлығын адамдардың бірқалыпты тіршілігі мен денсаулығы үшін дұрыс пайдалану қажет екендігін республикамыздың қай түпкірінде болсын өзі жүрген жерді кең көлемде түсініп, үгіт – насихат жұмыстарын жүргізулері керек. Ол үшін әрбір турист табиғат қорғау мәселелері жайында жазылған әдебиеттерді көбірек оқуы керек және өзі таңдап алған баратын жерінің тарихын, халқын, жер бедерін, ескерткіштерін, жануарлар мен өсімдік дүниелерін жетік білуі қажет. Өздері жүрген жерлерде топырақтың құнарлы қабатына зақым келтімей, жүрген – тұрған, қонған жерлерінде бұталарды сындырмай, тамақ пен ыдыс – аяқтың қалдықтарын қалай болса солай лақтырып кетпеулері керек. Жерді қадірлеу керек. Өйткені жер қай заманда болмасын адамның ата – мекені және халық игілігіне жарайтын табиғаттың мол байлығының бірі. Сондықтан болар «Жер – ана » деп аталуы Баянауыл тауларының етегінен басына дейін өскен бозтал, балқарағай, ақ қайың орманы, тау аралығындағы қазаншұңқырда жатқан суы мөлдір көлдер ( Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр, Біржанкөл ) әсем құзы, алуан бейнелі алып жартастары, үңгірлері, тау етектерінен аққан бұлақтары табиғатқа ерекше көрік береді.
1. Агроклиматический справочник по Павлодарской области.- Л.: Гидрометеоиздат, 1958.
2. Баянаул.- Астана, 2001. – Б. 11, 27, 43
3. Буренков В. Баянауыл, Баянаул, Baianaul.-Алма-ата: Кайнар, 1979.-Б. 75
4. Царегородцев А.Г. Геоэкология Павлодарской области. –Павлодар, 2003.- Б. 72
5. Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері.- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-Б. 74
6. Кузнецова С.В. География павлодарской области. - Алма-Ата, 1958.-Б. 35
7. Кереку-Баян өңірінің тас-жазба суреттері. -Павлодар, 2003.-Б. 49
8. Молдағұлов А.Н. Ландшафтану негіздері.- Алматы: Мектеп, 1994.-Б. 67
9. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Қазақстан: очерк природы.- М.: Мысль, 1971. – Б.64
10. Носов Д.С. Жемчужины Казахстана.- Алма-Ата: Кайнар, 1983.-Б 85
11. Животный мир Баянаула: фауна млекопитающих. – Павлодар, 1994.-Б. 68
12. Попов Г.О. Сведения с Сары-Аркой.- Алма-Ата: Казахстан, 1980.-Б. 35
13. Прозова А., Черных И.Б. Биоразнобразия растительности БНП.- Павлодар: ТОО НПФ ЭКО, 2001.-Б. 57
14. Сапаров К.Т. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының геоэкологиялық астарлары. – Алматы, 2004.-Б. 26
2. Баянаул.- Астана, 2001. – Б. 11, 27, 43
3. Буренков В. Баянауыл, Баянаул, Baianaul.-Алма-ата: Кайнар, 1979.-Б. 75
4. Царегородцев А.Г. Геоэкология Павлодарской области. –Павлодар, 2003.- Б. 72
5. Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері.- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-Б. 74
6. Кузнецова С.В. География павлодарской области. - Алма-Ата, 1958.-Б. 35
7. Кереку-Баян өңірінің тас-жазба суреттері. -Павлодар, 2003.-Б. 49
8. Молдағұлов А.Н. Ландшафтану негіздері.- Алматы: Мектеп, 1994.-Б. 67
9. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Қазақстан: очерк природы.- М.: Мысль, 1971. – Б.64
10. Носов Д.С. Жемчужины Казахстана.- Алма-Ата: Кайнар, 1983.-Б 85
11. Животный мир Баянаула: фауна млекопитающих. – Павлодар, 1994.-Б. 68
12. Попов Г.О. Сведения с Сары-Аркой.- Алма-Ата: Казахстан, 1980.-Б. 35
13. Прозова А., Черных И.Б. Биоразнобразия растительности БНП.- Павлодар: ТОО НПФ ЭКО, 2001.-Б. 57
14. Сапаров К.Т. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының геоэкологиялық астарлары. – Алматы, 2004.-Б. 26
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Туризм кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
БАЯНАУЫЛ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ САЯБАҚТЫҢ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
Орындаушы:
4 курс студенті ___________________________________ ___ Сматова А.
(қолы, дата)
Ғылыми жетекші,
г.ғ.к. ___________________________________ _ Алиева
Ж.Н.
(қолы, дата)
Нормабақылаушы ___________________________________ Төлемісова С.Е.
(қолы, дата)
Қорғауға каф. меңгерушісімен
жіберілді, г.ғ.д., проф. _________________________
Ердавлетов С.Р.
(қолы, дата)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Табиғат жағдайлары мен табиғи
ресурстары және ландшафт ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 МӘДЕНИ- ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар ... ... ... ... ... .13
2.2 Ұлттық парктің инфроқұрылымдары
(коммуникация, жол тораптары, байланыс) ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ..21
3.1 Экологиялық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2 Туризмді дамытудағы танымдық, спорттық
сауықтыру және емдік функцияларының рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.3 БҰП-тің туризмді және демалыс орындарын
дамыту мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
6
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1. Агроклиматический справочник по Павлодарской области.- Л.:
Гидрометеоиздат, 1958.
2. Баянаул.- Астана, 2001. – Б. 11, 27, 43
3. Буренков В. Баянауыл, Баянаул, Baianaul.-Алма-ата: Кайнар, 1979.-Б. 75
4. Царегородцев А.Г. Геоэкология Павлодарской области. –Павлодар, 2003.- Б.
72
5. Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері.- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-
Б. 74
6. Кузнецова С.В. География павлодарской области. - Алма-Ата, 1958.-Б. 35
7. Кереку-Баян өңірінің тас-жазба суреттері. -Павлодар, 2003.-Б. 49
8. Молдағұлов А.Н. Ландшафтану негіздері.- Алматы: Мектеп, 1994.-Б. 67
9. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Қазақстан: очерк природы.- М.: Мысль,
1971. – Б.64
10. Носов Д.С. Жемчужины Казахстана.- Алма-Ата: Кайнар, 1983.-Б 85
11. Животный мир Баянаула: фауна млекопитающих. – Павлодар, 1994.-Б. 68
12. Попов Г.О. Сведения с Сары-Аркой.- Алма-Ата: Казахстан, 1980.-Б. 35
13. Прозова А., Черных И.Б. Биоразнобразия растительности БНП.- Павлодар:
ТОО НПФ ЭКО, 2001.-Б. 57
14. Сапаров К.Т. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының
геоэкологиялық астарлары. – Алматы, 2004.-Б. 26
ҚОСЫМША А
Кесте А 1- Баянауыл ұлттық саябақтың 2005 жылғы рекреациялық зонада жерді
қолдану тізімі
Тұрғылықты орын және емделу – шынығу мекеме . Ауданы , га Баянауылдан
жұмыс
істейтін
адам
Жалпы,
барлығы
2 3 4
Д о – Кристалл қ. Павлодар ААҚ 9,3 16
Алюмийний Қазақстан
Д о – Чайка ЖШС БАК қ.Екібастұз 8,96 10
Турбаза Баянауыл ЖШС Баянауыл қ.Павлодар 6,9 5
Д о- Березка Балалар шынықтыратың лагерь 12,58 2
Қарлығаш ЖШС БАК қ.Екібастұз
Д о – Жасыбай Евроазиаттық энергетикалық 4,3 3
корпорация қ.Ақсу
Д о – Алға ЖАҚ Майқайыналтын к.Майқайын 4,63 7
ЖШС Қасым және К д о Самал қ.Екібастұз 2,65 6
Д о- Алтын – Баян қ. Павлодар 3
ААҚ Имстальком ЗМК до Сары – Арқа 3,05 4
қ.Қарағанды
ЖШС Мұрагер д о Жалын қ. Қарағанды 2,71 5
Облыс әкімін істерін жүргізетін мекеме до 5,119 9
Жанбаки – Арнасы қ.Павлодар
Д о – Баянтау с.Баянауыл 2,2 11
ЖП Абдыкаримов Б. с.Баянауыл До Ата – баян 0,32 3
Д о Ақбет ЖП Мухамедьянов К қ.Екібастұз 0,112 2
ЖП Ахметов Т. д о Сан 0,63 2
До Тоғжан ЖП Дюсекеев А. қ. Астана 0,1 2
ЖП Рахметова М.Д с.Баянауыл 0,2574 4
Д о Нұржол ЖШС с.Баянауыл 0,32 2
Баянауыл ауыданың прокуратурасының до 0,12 -
Ақсу ферросплав Қазхром заводы до қ.Ақсу 10,41 13
Факел
До Орлёнок ЖШС Қасым және К қ.Екібастұз 12,0 4
До Айнұр ЖШС Баян – Су с.Баянауыл 0,3 2
До Строитель ЖШС Досуг қ. Теміртау 1,44 3
ҚОСЫМША А жалғасы
Баянауыл аудандық қоғамдық даму фондының до 1,0 Х
КШ Талғат Сатпаев ауыл округі Ерболат +Д 0,06 1
До Зёрнышко АҚ Баянауыл ХПП 9,30 Х
До Огонёк ЖШС Алем – Баянауыл 2,45 3
До Луна Жанкулова Б.Б 1,16 Х
ААҚ Кегок филиал Северное Мэс 0,1726 1
Д о Хакназар ЖП Омаров А. қ.Екібастұз Қөш. 0,52 3
Энергетиктер 75 1
ҚОСЫМША Б
Кесте Б 1 - Демалыс үйлерінің сыйымдылығы мен демалушылардың келулері
бойынша салыстырмалы сандары
Демалыс үйлерінің атауы Сыйымдылығы2003ж 2004ж 2005ж
дамалушылардыдамалушылардыңдамал ушылард
ң саны саны ың саны
Салық комитеті 8 480 550 610
Нұржол 10 600 650 720
Кристалл 180 10800 11700 12500
Строитель 230 13800 14950 16300
Жамбақы-Арнасы 40 2400 2600 2700
Жалын 126 7560 8190 8700
Березка 180 10800 12200 14300
Чайка 100 6000 6500
Қарлығаш 450 27000 29250
Орленок 180 10800 11800 6800
Самал 18 1080 1170
Сарыарқа 65 3900 4225 31300
Баянтау 47 2820 3055 12200
Айнұр 16 960 1040 1320
Факел 180 10800 11700 4350
Аққу 25 1500 1625 3400
Хақназар 18 1080 1170 1130
Ақбет 28 1680 1820 12500
Жасыбай
Баянтауэ 95 5700 6175 6500
Березовая роща 80 4800 5200 5440
Сан 30 1800 1950 2130
Кегок 20 1200 1300 1410
Алтын-Баян 15 900 975 1025
Баянауыл 250 15000 16250 17300
Ата-Баян
Самал 50 3000 3250 3400
Тоғжан 30 1800 1950 2150
Тех.дом связи 30 1800 1950 2100
Құлагер 30 1800 1950 2090
Прокуратура дү
Зернышко
Огонек 290 17400 18850 19750
ҚОСЫМША Б жалғасы
Автостоянка
Павлодар бойынша Ұлттық
Қауіпсіздік комитет
департаментінің дү
Жалпы 169260 183995 197155
ҚОСЫМША В
Кесте В 1 - Экономикалық мүмкіндік: Баянауыл ауданы бойынша мал басының
мәліметі
Түлік Қой Сиыр Жылқы Түйе
Барлық түлік 80931 41336 12851 -
Аналық 46321 16326 5065 -
Барлық төл 37000 11435 3546 -
(80%) (70%) (70%)
Бір аналықтан - 5л 5л -
алынатын өнім
(сүт, ет ) -
Бір күндік өнім- 57,175т 17,730т -
-
2 айлық өнім 3420т 1020т -
74т
Бірлік бағасы 50 200 -
(л, кг теңге) 400
Барлық өнімнің 684т 204т -
20% 15т
Құны 6000000 34200000 40800000 -
ҚОСЫМША В
Кесте В 1 - Ұлттық табиғи саябақ территориясында экскурсия ұйымдастыру
көрсеткіші
Экскурсияға Ара ҰзақтықҚозғалуЭкскурсаМүмкін МезгілЭкскурсия
баратын орын қатынас түрі нттар болатын дік түрі
саны жүктеме сиымды
лық
Д о-Жасыбай к. 3 4 жаяу 10-15 0.3-0.5 400 Табиғатта
жағасы ну
Д о-Жамбақ 4 5 Жаяу 5-10 0.0-0.1 500 Оқу
үңгірі
Д о – Шорман 5 6 жаяу 5-10 0-0.1 600 Оқу
бұлақ
Д о – Найзатас 4 5 Жаяу 25-30 0.4-0.9 500 Табиғатта
тауы ну
Д о – Жасыбай 3 4 Жаяу 10-15 0.0-0.1 400 Тарихи-эт
бейті нография-
лық
Д о – Әулиетас 10 4 Жаяу 20-25 0.10-0.3 1200 Тарихтану
үңгірі
Д о – батыс 10-15-204-5 Көлік, 25-30 0.2-0.5 15500 Тарихтану
бөлігі жаяу
Ғажайып тас
қалашық
Д о – шығыс 10-15-204-5 Көлік, 25-30 0.2-0.5 15500 Тарихтану
бөлігі жаяу
Ғажайып тас
қалашық
Д о – қуыс 2 2 Жаяу 10-15 0.2-0.5 300 Табиғатта
Киргичи ну
Д о – Торайғыр 3 4 Жаяу 10-15 0.1 100 Табиғатта
к.ж ну
Мыстан кемпір
К.И.Сатпаев - 1-2 Көлік, 10-15 0.1 100 Мәдени-та
мұражайы жаяу рихи
С.М.Торайғыров - 2-3 Көлік 10-15 0.1 100 Мәдени-та
мұражайы рихи және
танымдық
КІРІСПЕ
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік - рекреациялық
даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация қуаттылығын көрсету
және табиғатты пайдалану принципіне негізденіп, оның табиғи ортасын
сақтауды қамтамассыз ету. Осы аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс
орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін есептеу
арқылы көрсет. Математикалық сараптамалар жасалып, тарихи деректер
жинақталд. Туристер мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық
көрсетілді. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті
мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды. Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи
паркінің туристік – рекреациясын дамыту жолдарын көрсетіп, адамдардың
көңілді демалуы үшін табиғатты табиғи қалпына келтіру.
Қазақстанда кейінгі жылдары туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған
демалыс түріне айналып келеді. Туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен
бірге адамның дүние танымын да өсіреді. Ол тек қана демалудың тәсілі емес,
адамдарды мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның
денсаулығын да жақсартады. Туризм адамдарды табиғат көркімен, ерекше сұлу
жерлермен таныстырады. Туған өлкеде саяхат жасау адамдардың табиғатқа деген
сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге
тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы
Н.М. Прежевальский Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат
жасауға болады деп үнемі айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар
ашып, қоғамға белгілі бір дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан
денсаулығын шынықтырады, организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен
қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы
өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-
ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында Туризм,
спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған
елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады делінген.
Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның
сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп
бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген
жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа
өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз.
Турист табиғатты білуге міндетті.Табиғаттың негізгі өзара қатынасын
түсініп, оның табиғи байлығын адамдардың бірқалыпты тіршілігі мен
денсаулығы үшін дұрыс пайдалану қажет екендігін республикамыздың қай
түпкірінде болсын өзі жүрген жерді кең көлемде түсініп, үгіт – насихат
жұмыстарын жүргізулері керек. Ол үшін әрбір турист табиғат қорғау
мәселелері жайында жазылған әдебиеттерді көбірек оқуы керек және өзі таңдап
алған баратын жерінің тарихын, халқын, жер бедерін, ескерткіштерін,
жануарлар мен өсімдік дүниелерін жетік білуі қажет. Өздері жүрген жерлерде
топырақтың құнарлы қабатына зақым келтімей, жүрген – тұрған, қонған
жерлерінде бұталарды сындырмай, тамақ пен ыдыс – аяқтың қалдықтарын қалай
болса солай лақтырып кетпеулері керек. Жерді қадірлеу керек. Өйткені жер
қай заманда болмасын адамның ата – мекені және халық игілігіне жарайтын
табиғаттың мол байлығының бірі. Сондықтан болар Жер – ана деп аталуы
Баянауыл тауларының етегінен басына дейін өскен бозтал, балқарағай, ақ
қайың орманы, тау аралығындағы қазаншұңқырда жатқан суы мөлдір көлдер (
Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр, Біржанкөл ) әсем құзы, алуан бейнелі алып
жартастары, үңгірлері, тау етектерінен аққан бұлақтары табиғатқа ерекше
көрік береді.
Баянауыл өлкесінің сұлу табиғатының ортасы – Баянауыл тауларының
жоталар аймағы жасыл орманға бөленген биік тау қиялары, күмістей мөлдір
көлдері, жұпар иісі аңқыған гүл жамылған алаңдары, жидекті – жемісті табиғи
баққа толы сай – салалары, сарқырап аққан бұлақтары, таңғажайып жаратылған
жартастары мен тау шыңдары, самал ауасы жанға сая болған бұл таулы алқапты
халық ежелден Сарыарқаның Жер ұйығы атаса, қазірде Қазақстанның
Швейцариясы атайды.
Баянауыл ұлттық табиғи паркі, Павлодар облысының Баянауыл ауданында
орналасқан. Ол Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1985ж 12 тамыздағы Павлодар
облысында Баянауыл ұлттық табиғи паркін құру туралы №276 қаулысымен
құрылды. Ұлттық парк Қазақстанның Сарыарқасының орманды жазирасында
орналасқан. Оның жалпы көлемі 50688 га, соның ішінде орманды алқап 18241
га. Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188 га), Жасыбай
(22904 га,) және Далба (8596 га).
1994ж ұлттық паркке Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның
аумағы 60000 га.
Жер бедері жекелеген жақпар тасты тау шоғырларынан тұрады ; Саябақта
20- дан аса археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар,
тасты жазулар мен таңбалар, үңгірлер ( Әулиетас , Драверт т.б.) бар.
Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге айналған
жартастар ( Найзатас , Кемпіртас , Көгершін , Атбасы т.б.)
саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Саябақтың өсімдіктер дүниесі мен
жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400- ден астам түрі (қарағай,
қайың, қандыағаш т.б) сондай – ақ Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген
жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осына өседі. Омыртқалы
жануарлардың 100 – ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40 -тан аса
түрлері ( арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б ) мекендесе, құстардың 143- ден
астам түрлері ( шіл, бүркіт, қаз, аққу ) ұялайды. Аққу, арқар, бүркіт
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Балықтың 8 түрі ( шортан,
сазан, оңғақ т.б ) бар. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық,
қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде
шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан
түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар
белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына
келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының
табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде
алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
1 Табиғат жағдайларының туризмді дамытудағы мүмкіншіліктері.
1. Табиғат жағдайлары мен табиғи ресурстары және ландшафт ерекшеліктері
Солтүстік Қазақстанға Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай және
Павлодар облыстары кіреді. Аудан Қазақстанның солтүстігінде Есіл, Тобыл,
Обаған өзендерінің бассейнінде орналасқан. Батыстан шығысқа қарай аудан
1300 км, ал, солтүстіктен оңтүстікке қарай 900 км созылған. Маңызды
өзендері – Ертіс пен оның екі саласы: Есіл және Тобыл. Ірі өзендері:
Құсмұрын, Сары Қопа (Қостанай облысы), Тенгіз, Қорғалжын (Ақмола облысы),
Шағала, Шортан, Борабай (Солтүстік Қазақстан облысы). Кейбір көлдер өзінің
емдік минералды тұздарымен және саздарымен танымал (Павлодар облысындағы
Моялды көлі, Солтүстік Қазақстандағы Майбалық көлі). Климаты шұғыл
қоңыржай, бірақ еліміздың басқа аймақтанан жұмсақ қысымен және салқын
жазымен еркешеленеді. Көкшетаудың қайталанбас ландшафтысы, Баянауылдың
экзотикалық жартастары, Қорғалжын қорығының бай фаунасы мен флорасы келген
туристерге өз-өзін табиғаттың бір бөлшегі ретінде сезінуге мүмкіндік
береді.
Қазақстанның солтүстігінде Астана мен Көкшетау таулары арасында таң
қаларлық аудан, оазис Борабай орналасқан. Географиялық жағынан бұл таулар
Көкшетау деген атпен белгілі. Ал жергілікті жол сілтеуіштерде Қазақстан
Швейцариясы деп көрсетілген. Аңызда айтылған: Алла дүниені жаратқанда,
бір халыққа қалың ормандар, басқа халыққа кең өзендер мен далалар, тағы
біреулеріне әсем таулар мен көк көлдер берілген. Ал қазақ тек қана
далаларды алған. Бұл қазаққа қынжыл болып көрініп, Алладан табиғаттың ең
болмаса бір тамаша бөлшегін бөлуді өтінген. Сонда Алла өз қоржынынан оқ
жетпес таулардың, таза көлдердің, түкті кілем жайлауларды, гүлдермен,
жануарларымен жиналған ормандардың қалдықтарын жинап шексіз дала бойымен
шашты. Тауларды жасыл желекпен жауып, ормандарға құс аңдарды мекен еткізіп,
көлдерге балықты, далаларға көбелек пен жәндіктерді қондырған. Міне осылай
Бурабай пайда болды. Бурабайдың оңтүстігінде Щучинск орналасқан. Ең биік
түктесі Жеке батыр деп аталады. Бурабайдың көлдері туралы сөз айтпай кетуге
болмайды. Саны өте көп: Щучье, Бурабай, Кіші және Үлкен Чебачьи, Қотыркөл.
Көкшетаудан кішігірім көлдер көрінеді: Светлое, Карасье, Горное, Лебединое.
Көкшетаудың мақтанышы Көгілдір шығанақ болып табылады. Шығанақтың суының
ортасынан Жұмбақтас көтерілген. Жартас сфинкске ұқсас. Орманды тауларында
Оқ-жетес орналасқан. Әр тау атымен әр түрлі аңыздар байланысты. Мысалы,
Жұмбақтасқа әр түрлі жерде тұрып, әр қырынан қарасақ, сұлу қыздың бейнесін,
одан әйел, және кемпірдің бейнелерін көруге болады. Борабай ертегіден де
әдемі. Мұнда таулар ормандармен, көлдермен әсем үйлескен.
Баянауыл – Шөлейт орталығындағы тамаша аудан. Ауданы 50,7га, және
18252 га ормандар. Ең танымал жері Сабынды көл. Бұл жермен Қозы және Баян
аңызы байланысты. Ал Шляпа деп аталатын жартасы кезінде Торғай көлінен Баян
ауылына жететін ең қысқа жолдың көрсеткші болды. Баянауыл тауларының ең
биік шыңы Ақбет – теңіз деңгейінен 1026 м жетеді. Бұл жаппай туризм ауданы.
аймақ ерекше тау формаларымен белгілі. Соған сәйкес әр таудың аты бар:
Мыстан кемпір, Көгершін, Каменные перины, Тас ат басы, Булка,
және т.б. Сондай-ақ мұнда көптеген үңгірлер (Аулшати), және гроттар
(Кувшин, Драверти) бар.
Баянауыл табиғи ұлттық паркі – Баянауыл ауданының орталығында
орналасқан (сурет 1). Солтүстігінде Торайғыр ауылдық округінің, оңтүстік–
шығысында Ақсан ауылдық округінің, оңтүстік–батысында Құндыкөл ауылдық
округінің территориясымен шектеседі.50015 с.е.- 75030 ш.б.-та орналасқан.
Сурет 1 – Баянауыл табиғи ұлттық саябағы [15]
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркінің территориясы өзінің
көтеріңкі массивімен Қазақ ұсақ шоқысының құрамына кіреді. ( 2 )
Тау өлкесі биік өркешті келген жоталардан, өзекті сайлармен бөлінген
тау блоктарынан және жоталарға қосарлана біткен жеке тау шоқыларынан
құралады.
Баянауыл таулы массиві кембрийге дейінгі жыныстарға немесе айтарлықтай
гранитті интрузияларға байланысты біз қарастырып отырған нысана шұғыл 800-
850 және 1000-1300 м-ге дейін көтеріледі. Мұнда төменгі және орта
палеозойдағы жанартаулық шөгінділер (құмдақ, портифириттер, липориттер т.б)
қойнауының қалыңдығымен айқындалады. Цокольды қатпарлар қатарында герциндік
интрузиялар гранитоидылармен бұзылған.
Оған Баянауыл гранитті массиві секілді Қойтас және Қарқаралы таулы
массиві де жатады. (11)
Тау силур мен девон кезеңінің кристалды гранит, сиенит, порфирит,
тақтатас жыныстарынан түзілген. Мезозой кезеңінде сыртқы күштің әсерінен
жеміріліп, осы күнгі бедері пайда болған. Тау басы қия, жартасты болып
келеді.
Баянауыл таулары Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауыл ауданында
орналасқан. Батыстан-шығысқа қарай 40-50 км-ге, солтүстіктен- оңтүстікке
қарай 20-25 км-ге созылып жатыр. Абсолют биіктігі 600-1000 м, ең биік жері-
Ақбет тауы (1027м).
Негізгі тау жотасы Ақбеттау, Жақсыаула, Жаманаула деген үш бөліктен
тұрады. Тау басының ең биіктері: Ақбет тауы-1027м, Өгелен тауы- 969м, Шибет
тауы-728м, Сарытау-747м Жақсыаулаға кіреді, түстікте Нияз тауы-685м. Басқа
таулы шоқылар аласа келген-300-500м биіктіктерден тұрады.( 2 )
Жасыбай көлінің терістігіндегі таулы жотадан бөлек, жер ортасынан тікке
көтерілген, жұмыртқадай домалақ биік шың 320м дәл ортан белінен алуан түрлі
табиғи оюлармен, ғажайып бейнелермен өрнектелген, белбеумен белуарынан
айналдыра тартылған. Шыңның етегін айнала аққан бұлаққа қайың, терек, қанды
- қарағаш көптеп өскен. Маңайы жидекке, қаптап бойлап өскен жұпар иісті,
түрлі өсімдіктерге толы.
Шыңның төрт құбыласы тік және беті жылтыр, тұлғасы жұмыр.Сондықтан бұл
шың басына әдейі дайындалған альпинистер болмаса, жайынан адам баласы шығуы
мүмкін емес.
Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауылдың экзотикалық жартастары дала
зонасында ерекшеленіп көтеріңкі келетін гранит массивтерімен ажыратылады
(сурет 2). Эолдық процестер көптеген жартастарға экзотикалық келбетін
қалыптастыра отырып, ұзақ уақыт бойы олардың көрінісін қатты өзгертті.
Жартастардың ішінде Кемпіртас жартасы Баянауылға ерекше көрініс берген.
Одан басқа таңқаларлық жартастарға Құсайын Найзатасы, Көгершін, Ат
басы, Сәкен шыңы (Пик Смелых) және т.б. кездеседі.
Сурет 2 – Баянаулы экзотикалық жартастары [15]
Шыңның аты ертеден ел аузында Құсайын Найзатасы аталады. Аңыз
бойынша Құсайын атты құсбегі – аңшы ғана шың басына шығып бүркіттің
балапанын алған. Кейінгі уақытта бұл шыңды Гора булка атап, туристер
тамашалап, талай рет республикалық альпинистер жарысы да өткізіліп
отырылған.
Бұдан әрі жол аузын қонақжай Қазақ дәстүрімен зәулім келген, хан
ордасындай көк Киіз үй қарсы алады, оның оң қанатында аспан астында
салынған үлкен ашық табиғи театр дөңгелене келген сымбатты балкондамен
шектелсе, балконның оң жақ үстінен құрметті қонақтар лоджиясы үлкен
үңгір қуыста жеке орналасқан.
Кемпір тас аталған бұл табиғи тас мүсіннің биіктігі соншалықты,
қасына келген адам бас киімі түскенше шалқайып, тастың шыңына көз салар.
Еңкейе қараған таудай басын қылтиған жіңішке мойынын әзер ұстап, шақша
шекесі желкесіне құлай біткен, жалтыраған таз басының дәл төбесінде шөгір
қарағаннан біткен жалғыз тал шашы селтиген, алдыңғы шашы шот маңдайына
қалпақтана құлап, көзі шатынап, қоңқия біткен құс мұрыны істіктеніп, тіссіз
кемиек ауызы ырсиып, кеңкілдеп күліп тұрған кейпіне қарап, бірге күлмейтін
жан болмайды.
Ақбеттаудың баурайында айнадай жарқырап жатқан, мөлдір суының бетінен
әсем таудың суреті көрінетін, дөңгелене біткен көгілдір көркем Торайғыр
көлінің түстік жиегінде жарқабағы қораптана бітіп, найзадай үшкір басы
Ақбеттаумен таласқандай аспанға өрлеген биік шың Найзатас тұр. Жасында
нағашы жұртына келген сұлу Сәкен осы шыңның басында көгілдір көркем көлге
көңілі толып, сұлу Ақбет тауын таңдана тамашалап, осы ортада туып өскен,
қазақ даласына мәлім атақты сері-әнші Жарылғапбердінің қарындасына арнаған
Біздің Ақбет әніне өзінің сұлу сазды Тау ішінде әнін қоса шырқаған. Сол
себепті бұл шың Сәкен шыңы аталып жүр.
Жасыбай көліне келер жолдың бойында, тау өлкесінің шегінде жеке дара
төбе етегінен шың құзы Қос батырдың басы тұр. Дулығасын маңдайына
көлеңкелей баса киіп, түсі салқын Жас батыр қырға қыранша көзін тігіп,
өлкеде жатқан елінің сақшысы болып тұрса, артындағы ақылшысы қаба сақал,
абзал жүзді Кәрі батыр осы өлкеде бейбіт жатқан еліне, сұлу табиғат
ортасына мерейі қанып, маужыраған сезіммен етекке көз салады. Қос батырдың
сыртындағы өлкеде бейбіт өмірдің белгісіндей Көгершін тас шыңы тұр.
Климаттың біршама өзгерісін осы графиктерден көреміз. Бұған қарамастан
Баянауыл климаты әрдайым тиімді болып келеді. Туристердің, басқа
аудандардан, облыстардан, мемлекеттерден қонақтардың көп келуі де
біріншіден осы климат жағдайына және жергілікті жердің аласа таулы
рельефіне байланысты болып келеді.(17 )
Баянауылда ежелгі таулардың ұсақ шоқылы жұрнақтары кездеседі. Ол
қоңыржай қуаң климатпен сипатталады. Қыстың ең суық мезгілі қаңтар айында,
бұл аймақта орташа температура -150-200С құрайды. Аязды күндері кейде -400-
450С болатын жылдар байқалады. Шілдеде +200+250С. Шілде, тамыз айларындағы
аптап ыстық күндері ауа температурасы +300+350С болады. Көп жылғы
мәліметтер бойынша, ауаның орта жылдық температурасы +300С құрайды. Ең жылы
маусымның абсолюттік максимум температурасы +420С (шілде), ең суық
маусымның төмен температурасы -480С (ақпан) жетеді. Атмосфералық жауын-
шашын мөлшері 320-400мм аралығында өзгереді, қар жамылғысы аз түсетін қыс
айымен, қуаңшылығы көп болатын жаз айымен сипатталады.
Тұманды күндер бір айда 3 күнге дейін болады, ал жылы күндері 2-3 күн
болып тұрады. Қыстың әрбір айында атмосфералық жауын-шашын 7-12 күн жауады.
Территорияның ылғалдану коэффициенті 0,57-0,27. 100С-ден жоғары болатын
ауа температурасының жиыны 2150-30000, өніп-өсу кезеңі 135-170 күндей,
қуаңшылық жылдардың қайталануы 40-50% (10)
Гидрографиялық желісі көлдерден және Баянауыл тауларының солтүстік –
шығыс, солтүстік – батыс беткейлерінен ағып келетін шағын өзендер мен
бұлақтардан тұрады.
Баянауыл таулы аймағының гидрографиялық жүйесі сулары мөлдір әрі тұщы,
көлемдері үлкенді- кішілі келген, тау қойнауларының бөктерлерінде
орналасқан, жалпы акваториясы 15,3м2 9 көлден, қысы-жазы тау сайларымен
ағатын 21 ұзынды-қысқалы тау бұлақтарынан тұрады. Шағын өзендер қар және
жер асты суымен қоректенеді.
Таулардың маңында жарылымдардан тұрақты бұлақтардың көздері біршама
кездеседі. Өзектердің кең алаңдары мен ойпатты жерлерден бұрғы- ланған 360
терең скважиналардың 10-нан астамы 15-20 лсек деңгейдегі мол су көздерін
ашқан.
Мемлекеттік табиғи ұлттық парктің территориясында 9 көл бар. Ең
үлкендері Сабындыкөл-көлемі 7,4км2, орташа тереңдігі 9,5-10м суы тұщы,
Жасыбай көлі-көлемі 3,7км2 тереңдігі 14-14,5м суы тұщы, Торайғыр көлі-
көлемі 1,9км2 тереңдігі 7,5-8м суы ащы, Біржанкөл-көлемі 1,0км2 тереңдігі
4,5-5м суы тұщы. Оларға өзгешелік беріп тұратын беткейлеріне көрініс
беретін тасты жағалар. ( 16)
Баянауыл тауының түстігін ала таулы аймақтың ортасында көлемі кең,
толқыны жиектегі сары алтын құмға ақ көбік атқан Сабындыкөл жатыр.
Терең де үлкен көлдің беті толқындап, сабынша бұрқырап көбіктеніп
жатқандықтан Сабындыкөл атанған. (12 )
Бұлақтардың ең ірілері: Шетеспе, Қынды, Тайлақ, Тасбұлақ, Қисық өзек,
Жасыбай көлінің батыс жағында және Баянауыл тауларының шығыс беткейінен
бастауын алатын белгісіз бұлақтар, Мойылды және Малдыбұлақ таулы
жоталарының солтүстік, батыс, оңтүстік және шығыс бағыттарынан құлай ағады
да, көптеген көкорай шалғын қорықтарды құрайды.
Шетеспе шағын өзені (Еспе) Қомбопсар ащы көліне құяды. Мемлекеттік
табиғи ұлттық парктің аумағында өзеннің ұзындығы 10км.
Қынды шағын өзені 5 ұсақ бұлақтардың бірігуінен пайда болған.
Мемлекттік табиғи парктің аумағындағы ұзындығы 26км созылған. Жазда өзекше
құрғап қалады.
Малдыбұлақ бұлағы Баянауыл тауларының солтүстік-шығыс беткейлерінде
пайда болды. Бұлақтың ұзындығы 7км.
Рыбий Ключ (Шорман бұлақ) бұлағы Сабынды көлдің негізгі суағары болып
табылады. Оның салаларымен жалпы ұзындығы – 31км. Судың ағуы орта шамамен
болғанда маусымның ортасына дейін сақталады.
Сабындыкөлге тау жотасының түстігінен 5 салалы Үре,Тайым, 3 салалы
Қарабұлақ Орта бұлақ, Қатпас бұлақтары келіп құйса, бұл көлден Ақбілек,
Кіші өзені су басын алады. Терістіктегі Жасыбай көліне Күркелі мен
Қарабұлақ келіп құйып, көлден шыққан су ағысы Жанбақы бұлағымен қосыла
терістікке ағады. Бұл көлдердің бәрі де балыққа бай келеді, терісі құнды
Кезқұйрық (Ондатра) кең тараған. Сабындыкөлде шабақ, алабұға, маңқабұға,
қарабалық, шортан,Жасыбайда шабақ, шортан, қарабалық, Торайғыр көлінде
алабұға мен сарышабақ көп тараған. Тау ішіндегі қамысты Көшет және
Шонай көлдерінің қамыс – қопаларын борсық пен кезқұйрық жайлайды.
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы.
Мемлекеттік табиғи ұлттық парк территориясындағы топырақ жамылғысының
таралуы таулы жер бедерімен вертикальды зоналықпен байланысты.
Мұнда қарағай ормандарында, тау беткейлерінде және ашық кеңістікте
орналасқан бұталар арасында таулы орманды топырақ, таулы қара топырақ және
қызғылт топырақ дамыған. Олар топырақ құрамында қарашіріндінің көп болуымен
(7%) және гумустың күшті орналасуымен (40см дейін) сипатталады. Тау
беткейлерінің төменгі жағындағы қара топырақ қарашіріндінің 12%-ға дейін
көп болуымен айқындалады.
Топырақ ретінде бұзылған тамырлар, элювиальді-деллювиальді создақты
топырақтың құрушы жыныстар көзі болып табылады.(7 )
Қазақ ССР ғылым академиясының Топырақтану институтының мәліметтерінің
негізі бойынша топырақ типтерін төмендегідей бөлген:
- таулы қара топырақ;
- жайылымды- қара топырақ;
- жайылымды;
- құмдар.
Олардың негізгі профильді (ұсақ профильді 50см дейін, орташа профильді
-50-80см, терең профильді 80см аса) болып келеді.
Бұл ауданда су эрозиясы сияқты жел эрозиясы да топырақ бетіне ерекше
әсерін тигізеді. (1 )
Ерекше жаратылған Баянауыл таулы өлкесінің флорасы бай. Өсімдік
әлемінің түрі мен түстері де өзгеше. Мұнда 438 өсімдіктің түрі бар. Оның
ішінде 9 түрі Қызыл кітапқа енген. Олар Павлов шиповнигі, Жазғытұрғы
адонис, Коржинский солоднигі, Қауырсынды селеу, Қызғылт ра- диола
т.б. Қанды қарағаш тек осы Баянауыл өлкесінде ғана сақталған таудың бұлақ
бойында өсетін су сүйгіш ағаш түрі болып саналады. Тау өлкесінде өсетін 9
ағаш, 21 тал, шілік түрлері бар. Олардың ішінде айырықша генотипті шәйірлі
қарағай тау жоталарының гранитті беттерін жаба өседі де, жартасқа жабыса
аршалар өседі. Таудың сай - өзектеріндегі қайың терек ормандары бітік
келеді. Сулы бұлақтар бойында Қанды қарағаш, мойыл, боргөз және долана
жидекті ағаштары өседі. Алаңдарда, тау бөктерлерінде аса құнды дәрілік
қасиеті бар, қылқанды қызыл және қара итмұрын шытырлары қалың өседі.
(15)
Ауданның солтүстік бөлігіндегі қарақоңыр топырақты жерлерде негізінен
бетеге, боз, бидайық, шалғын, қаңбақ тектес өсімдіктер өседі.
Оңтүстігіндегі тау бөктерлерінде боз, бетеге т.б. дала өсімдіктері тараған.
Орман ішінде қарақат, жидек, бүлдірген, таңқурай, саңырауқұлақ т.б. өседі.
Тау алаптары мойыл, бұта аралас өскен қарағайлы – қайыңды орман болып
келеді.
Сулы орман бойлары қара және қызыл қарақаттарға, орман іштері сиыр
бүлдірген , алаңдар қызыл бүлдірген жидектеріне толы болады. Таулы
алқапта 40 түрлі сүтқоректі жануарлар мен 143-тен астам түрлі құстар
тараған. Олардың ішіндегі Қызыл кітапқа кіргендері: арқар, қара алан,
аққұйрық бүркіт.
Жануарлардан: қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ормандарда – ақтиін, елік,
құстардан: бүркіт, бөдене, дуадақ, тырна, өзендер мен көл бойларында – қаз
бен үйрек, қызғыш т.б. мекендейді. Таулы жерлерде мекендейтін біздің
фаунамыздың безендірілген тау қойы – арқар болып келеді. Арқар жануарлардың
сирек түрі болғандықтан Қазақстанның Қызыл кітабына кірген болатын.
Мүізінің салмағы 32 кг.(14) Паркте және оған маңайлас ұсақ шоқы
учаскелерінде ірі сүтқоректілерден жұп тұяқты жануарлар отрядынан елік және
арқарды кездестіруге болады. Бұл екі түр тұрақты мекендеушілердің бірі
болып келеді. Қазақстан зоологтары А.А.Афанасьев, А.А.Слудский және т.б. 50-
жылдарға дейін мұнда арқардар жоқ деп есептеген. В.М.Антипиннің (1941)
мәліметтері бойынша олар Баянауыл тауларында жоғалып кеткен деп есептеген.
Зоолог Г.С.Корелиннің мәліметі бойынша Баянауыл, Қарқаралы және Кент
тауларында аю сияқты ірі жыртқыш мекендеді. Маралдың мекендеуін біз
Торайғыр көлінің жағалауындағы археологиялық Бұғы тас ескерткішінен
білеміз. Мұнда сонымен қатар асыл бұғының мекен еткені дәлелденді.(13)
Табиғатты табиғи қалпына келтіру үшін бұғы, марал өсіретін мүмкіндік бар.
2 МӘДЕНИ ТАРИХИ РЕСУРСТАРЫ
2.1 Археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар.
Баянауыл таулы өлкесі тарихи ескерткіштер мен тарихи оқиғалар өткен
орындарға өте бай. Өлкенің табиғи байлығы адам баласын көне заманнан-ақ
қызықтырған. Оның іздері болып көптеген обалардың, онда орнатылған тас
бейнелер, жартастағы таңбалар мен үңгірлердегі суреттер, кен қорытқан
жерлері туралы. Баянауыл тауларында 1727ж жоңғар басқыншыларына қарсы үлкен
ұлт азаттық көтеріліс басталған. Қазақтың ұлы қолбасшысы Бөгенбай мен
Олжабай батырлар бастаған қол Баянауыл тауларында бекініс құраған. Олар осы
жерде Халден – Сереннің алдыңғы қолына үлкен тойтарыс берген. Содан
Қалмақ қырған тауында жауын жойып, жеңіске жетіп, қалың қолмен түстікке
барып, Қабанбай қолына қосылған.
Осы соғыс кезінде Баянауыл тауының сыртында Жақсыаула мен Жаманаула
тау айырығында Баян батыр қолы бекініп, Олжабай батыр қасында болады.
Шойынкөл көлінің қасындағы жота асуында Олжабай батырдың жиені 25 жастағы
жас батыр Жасыбай қолы бекінеді. Ақбеттаудың желкесіндегі екінші асуда
Олжабай батырдың баласы Жалаңтөс батырдың қолы бекініс құрған. Бұл асу
Жалаңтөс асуы деп аталып кеткен. Ақбеттаудың ығындағы асуда Алпыс
батырдың қолы бекініс құрап, бүл асу да ел аузында Алпыс асуы атанып
кеткен. Соғыс кезінде ойсырай жеңілген жоңғар қолы шегіне қашқан сәтте, тас
паналап жасырынған жоңғардың садағынан шабыста жүрген Жасыбай батыр оққа
ұшып, ауыр жараланады. Бұл хабарды алған Олжабай қатуланып, түгел қолды
көтеріп, жоңғарларды жосыта қуып, жондағы тауға қамап, жойқын кырып,
жеңіске жетеді. Содан бастап бұл тау Қалмақ қырған тауы аталады. Жасыбай
батыр қаза болып, өсиеті бойынша денесі өзі қорғаған асудың басына
қойылады. Батырын сүйген халық оның жатқан асуын Жасыбай асуы,
бауырындағы көркем сұлу Шойын-көлді Жасыбай көлі деп атаған. Қазір де бұл
көл аймағына баруға салынған тас жол Жалаң төс асуымен өтеді, бірақ ол
Жасыбай асуы деп аталып жүр. Жасыбай батырдың ескрткіш тас мүсіні де осы
асуға қойылған. Батырдың басына тақта қойылған. Жеңген соң, той Сабынды
көлдің шығыс жағындағы кең алаңда өткізіледі. Осы тойда Абылайлап
шабатын жас батыр - Әбілмансұр екені танылып, ол Қас батыр атанады. Той
өткен алаң Той алаңы деп аталады.
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркі көлемі 7 түрлі еркшеліктегі
аймақтарға бөлінген. Олардың ең негізгілері:
- қорықтың негізгі және табиғат ландшафтары ұзақ уақытта қалыпқа
келтіруді тілейтін аймақтар. Бұл аймақта шаруашылық немесе табиғат қорын
пайдалануға тиым салынған;
- рекреакциялық және жекелеп пайдалану аймағы. Бұған Жасыбай,
Сабындыкөл, Торайғыр, Біржанкөл көлдерінің жағалары, туристік саяхат
және экскурсиялық таныстыруларға табиғат орталығы кіреді.
Табиғи ұлттық парктің буферлік аймағы. Парктің жер көлемінің шектігінен
2км алшақтығы, парке қорған аймақ. Бұнда тек қана парктің табиғат
комплексіне кесірі тимейтін шаруашылық түрлерін жүргізуге болады. Осы
аймақтардың бәрінде табиғат комплекстеріне зиян келтіруге, табиғат қорын
өндірісті пайдалануға, аң мен құс аулауға, көлдерден өндірістік балық
аулауға тиым салынған. 2000ж 21 шілдеде шыққан Баянауыл ауданының
аумағында аң аулауға тиым салу туралы №172 облыс әкімінің шешіміне
байланысты Баянауыл өлкесін Република жұртшылығының табиғи орта дем алып
сауықтайтын негізгі аймағына айналдыру көзделуде. Мұнда 32 ірі демалыс
комплекстері, 34 сауда, сауық орындары, спорт алаңдары, туризм мен
экскурсия орталықтары орналасқан. Суы күмістей мөлдір, майда құмды жағасы
кең, айнала қорша- ған қарағай орманын жамылған тау жоталарымен көмкерілген
бұл шынында да тау ортасындағы қазан секілді. Сондықтан ертеде оны
Шойынкөл атаған. Баянауыл таулы өлкесінің демалыс аймағында жылына 80-250
мың адам Республиканың түпкір-түпкірлерінен бұрынғы Одақ және шет елдерден
келіп, өте ерекше көркем табиғат әлеміне көзі қанып, таулы орманның таза,
хош иісті ауасын ынтыға жұтып, көлдердің самал суына бойларын сергітіп,
ғажайып табиғаттан алған әсерлері жандарын жадыратып, демалыстарына разы
болып қайтады. ( 2 )
Қазақстан Республикасы Экология және биоресурс Министірлігінің орман
шаруашылық комитетінде Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркі Қазақстан
Республикасы Павлодар облысы Баянауыл әкімшілік ауданының аумағында
орналасқан. Баянауыл селосынан 2км қашықтықта орналасқан Шонай поселкесі,
облыс орталығы Павлодар қаласынан 220км жерде орналасқан.
Алғашқы қауымдық өнер ескерткіштері ежелгі халықтардың рухани
мәдениетінің көріністері ретінде өте сирек кездеседі. Олар көбінесе таспен
ойылып салынған суреттер мен петроглифтер түрінде бейнеленген. Үңгір
қабырғаларына олар органикалық қоңыр қызыл немесе қызыл түсті, яғни охрамен
жазылған. Бейнелеудің техникасы, сюжеті, стилі бойынша бұл суреттер алғашқы
қауым мәдениетінің түрлі кезеңдері мен формаларын көрсетеді, сондықтан да
оны оқып-танып, зерттеу археологтар үшін күрделі де қызықты. Әсіресе,
зерттеушілер көне бейнелерді жаңғырту ісіне құлшына кіріскен кезде жұмбақ
салалары қызықты болары сөзсіз. Сол кезде өзінен өзі көне тарихтың белгілі
бір кезеңмен байланысты археологиялық табыстар мен ежелгі суретші
бейнеленген кезең арасында ұқсастық туындайды. Ежелгі адамдар өмірі мен
тарихи дамуының толық бейнесін көруге болады. Тасқа жазылған, бірақ
ашылмаған күрделі мәселелерді көп египет иероглифтер дешифрі мен басқа
атаулы жазулар үлгісі бүгінгі күнде де зерттеу жолын күтіп тұрған ең басты
мәселелердің бірі болып саналады. Жалпы алғанда, әрине, көне суретші ойын,
не айтқысы келгенін ұғып - білу өте күрделі. Бірақ керемет бейнелер мен
сюжеттік көріністер зерттеушілерге ізденіс бағытын сілтеп, жұмысын
жеңілдетеді.
Жасыбай көлінің оңтүстік таулы қабырғасындағы жартаста Драверт гроты
(қуысы) – көне замандағы адамдардың ұрпақтарына қалдырған сурет мұражайына
ұқсап, сол кездегі адамдардың өмір салты мен күнкөріс әрекеттерін
бейнелейтін көне мәдени ескерткіш саналады.
Күрең қызыл, яғни охра түстес бояумен орындалған тастағы суреттерді
1926ж Жасыбай көлінің оңтүстік – шығыс жағалауында орыс географы және
саяхатшысы П Драверт тауып, суреттеген. Баянауыл тау жотасындағы алғашқы
қауым адамдары жасаған осы және тағы да басқа бірқатар суреттерді 70ж
Павлодар өлкетану ғалымдары Л. Гайдученко, Л. Сафонова, С.А.Музалевский,
П.И.Оноприенко және т.б. зерттеді. Бірақ зерттеудің нәтижелері кең қауымды
мамандарға белгілі болмады, өйткені олар жайлы публицистикалық сипаттағы
мәліметтер тек жергілікті баспасөз беттерінде ғана жарық көрген. Жасыбай
көлінің солтүтік – батыс жағалауында орналасқан тастағы суреттерді
жергілікті өлкетанушылар (1976ж Сафонова), 1999ж біздің облысымызға келген
Омбы мемлекеттік тарихи-өлкетану мұражайының этнографиялық экспедициясы
зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жартастағы үңгір тәріздес қуыстардың қабырғалары мен төбе жағында
ерекше техникамен орындалған ежелгі кескіндеменің үлгілері болып табылатын
Баянауыл тау – орманды алқабының петроглифтері Сарыарқаның ежелгі
мәдениетінің өзгеше қабатын айқындайды. Бұл суреттердің салттық сипаты бар
және негізінен антропоморфты бейнелер түрінде бейнелеген, олардың көпшілігі
сумен шайылған немесе үңгірлерде туристер жаққан оттың әсерінен бүлінген.
Осыған орай айта кеткен жөн, Павлодар өңіріндегі алғашқы қауымдық
мәдени ескеркіштердің ең белгілісі Драверт үңгіріндегі суреттер нашар
салынған. Өткен ғасырдың 20-жылдардың соңынан белгілі бола бастаған бұл
ескерткіштер 60-жылдардың басынан жергілікті туристердің жиналатын жеріне
айналды, ал бұл оның сақталуына кері әсерін тигізді. Сондықтан қазір
үңгірдегі суреттер өте жаман көрінеді. Оларды П.Л.Драверттің Грот с
писаницей на озере Джасыбай в окресностях Баян-Аула атты еңбегіндегі
суреттер жиынтығынан көруге болады. Осы мақаладан қысқаша үзінді
төмендегідей жазылған: ( 8 )
Тас жазбаларында 15 фигураны көруге болады, ондағы 10 мүсінді адамның
әр түрлі қалпында тұрғанына, соның ішінде үшеуі ер адам мүсініне жататыны
айқын көрінеді. Кіші келген үңгір, адамның мұнда өмір сүруі үшін емес,
пұтқа табынушылардың храмы дін заттарын сақтау ретінде арналған, ал
күмбездегі суреттер діни немесе сиқыршылық мағынасын береді деген тұжырым
бар. Көршілес үңгірлер біршама кең және сиымды болып келеді, яғни бұлар
ыңғайлы баспана болған. Өйткені оның күмбездері қатты ысталған ( 4 )
Павлодар өңіріндегі ежелгі мәдени ескерткіштер енді ғана қолға алынып
отыр. Әзірге Ақбидайық шатқалдары мен Баянауыл тауларындағы бір жағынан
уақыт пен адамдар бүлдірген, бір жағынан сумен шайылған, ысталған және қына
басқан немесе әлі де табылмаған суреттерді толығынан зерттемесек те, біздің
өлкемізді мекендеген ежелгі тайпалардың рухани мәдениетінің таңғажайып
әлеміне жол аштық деп айтуымызға болады. Оны әрі қарай тану үшін арнайы
бағдарлама қажет. Қозғалған мәселені толық зерттеу мен арнаулы мұражайлар
ашуға кең тұрғыда мүмкіндік туғызушы еді, сонда ғана бұл ескеркіштер тек
туристердің ғана емес, бүкіл ғалымдардың да бас қосатын жеріне айналады.
Тас жазбаларынан басқа Павлодар облысының Баянауыл тауының батыс жағын
құрайтын Аққарағай тауының батыс етегіндегі Баянауыл үңгірі нақтырақ
айтсақ, Баянауыл ауданының солтүстік - шығысына қарай 17км жерде
орналасқан. Жергілікті тұрғындар оны Әулие тас немесе Қоңыр әулие деп
те атайды. Ол тектоникалық жік түсуден, гранит тасына сыртқы күштердің (жел
үрлеу, күнге қызып – суыну, сумен шайыну т.б.) әсер етуінен пайда болған.
Жамбақы тау құзының басындағы Қоңыр әулие ғажайып үңгірінің кірер
аузы тар келіп, кең қос үңгірдің ортасындағы табиғи жаратылған қазан
тасқа төбесіндегі гранит тас терлеп, су тамшылап тұрады. Ендік бағытына
созылған үңгірдің ұзындығы 30м, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Туризм кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
БАЯНАУЫЛ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ САЯБАҚТЫҢ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
Орындаушы:
4 курс студенті ___________________________________ ___ Сматова А.
(қолы, дата)
Ғылыми жетекші,
г.ғ.к. ___________________________________ _ Алиева
Ж.Н.
(қолы, дата)
Нормабақылаушы ___________________________________ Төлемісова С.Е.
(қолы, дата)
Қорғауға каф. меңгерушісімен
жіберілді, г.ғ.д., проф. _________________________
Ердавлетов С.Р.
(қолы, дата)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДІ
ДАМЫТУДАҒЫ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Табиғат жағдайлары мен табиғи
ресурстары және ландшафт ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 МӘДЕНИ- ТАРИХИ РЕСУРСТАР ТОПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...13
2.1 Археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар ... ... ... ... ... .13
2.2 Ұлттық парктің инфроқұрылымдары
(коммуникация, жол тораптары, байланыс) ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3 ҰЛТТЫҚ САЯБАҚТЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ДАМУ МҮМКІНШІЛІКТЕРІ ... ... ... ... ..21
3.1 Экологиялық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3.2 Туризмді дамытудағы танымдық, спорттық
сауықтыру және емдік функцияларының рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.3 БҰП-тің туризмді және демалыс орындарын
дамыту мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
6
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1. Агроклиматический справочник по Павлодарской области.- Л.:
Гидрометеоиздат, 1958.
2. Баянаул.- Астана, 2001. – Б. 11, 27, 43
3. Буренков В. Баянауыл, Баянаул, Baianaul.-Алма-ата: Кайнар, 1979.-Б. 75
4. Царегородцев А.Г. Геоэкология Павлодарской области. –Павлодар, 2003.- Б.
72
5. Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері.- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-
Б. 74
6. Кузнецова С.В. География павлодарской области. - Алма-Ата, 1958.-Б. 35
7. Кереку-Баян өңірінің тас-жазба суреттері. -Павлодар, 2003.-Б. 49
8. Молдағұлов А.Н. Ландшафтану негіздері.- Алматы: Мектеп, 1994.-Б. 67
9. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Қазақстан: очерк природы.- М.: Мысль,
1971. – Б.64
10. Носов Д.С. Жемчужины Казахстана.- Алма-Ата: Кайнар, 1983.-Б 85
11. Животный мир Баянаула: фауна млекопитающих. – Павлодар, 1994.-Б. 68
12. Попов Г.О. Сведения с Сары-Аркой.- Алма-Ата: Казахстан, 1980.-Б. 35
13. Прозова А., Черных И.Б. Биоразнобразия растительности БНП.- Павлодар:
ТОО НПФ ЭКО, 2001.-Б. 57
14. Сапаров К.Т. Павлодар облысы топонимдерінің қалыптасуының
геоэкологиялық астарлары. – Алматы, 2004.-Б. 26
ҚОСЫМША А
Кесте А 1- Баянауыл ұлттық саябақтың 2005 жылғы рекреациялық зонада жерді
қолдану тізімі
Тұрғылықты орын және емделу – шынығу мекеме . Ауданы , га Баянауылдан
жұмыс
істейтін
адам
Жалпы,
барлығы
2 3 4
Д о – Кристалл қ. Павлодар ААҚ 9,3 16
Алюмийний Қазақстан
Д о – Чайка ЖШС БАК қ.Екібастұз 8,96 10
Турбаза Баянауыл ЖШС Баянауыл қ.Павлодар 6,9 5
Д о- Березка Балалар шынықтыратың лагерь 12,58 2
Қарлығаш ЖШС БАК қ.Екібастұз
Д о – Жасыбай Евроазиаттық энергетикалық 4,3 3
корпорация қ.Ақсу
Д о – Алға ЖАҚ Майқайыналтын к.Майқайын 4,63 7
ЖШС Қасым және К д о Самал қ.Екібастұз 2,65 6
Д о- Алтын – Баян қ. Павлодар 3
ААҚ Имстальком ЗМК до Сары – Арқа 3,05 4
қ.Қарағанды
ЖШС Мұрагер д о Жалын қ. Қарағанды 2,71 5
Облыс әкімін істерін жүргізетін мекеме до 5,119 9
Жанбаки – Арнасы қ.Павлодар
Д о – Баянтау с.Баянауыл 2,2 11
ЖП Абдыкаримов Б. с.Баянауыл До Ата – баян 0,32 3
Д о Ақбет ЖП Мухамедьянов К қ.Екібастұз 0,112 2
ЖП Ахметов Т. д о Сан 0,63 2
До Тоғжан ЖП Дюсекеев А. қ. Астана 0,1 2
ЖП Рахметова М.Д с.Баянауыл 0,2574 4
Д о Нұржол ЖШС с.Баянауыл 0,32 2
Баянауыл ауыданың прокуратурасының до 0,12 -
Ақсу ферросплав Қазхром заводы до қ.Ақсу 10,41 13
Факел
До Орлёнок ЖШС Қасым және К қ.Екібастұз 12,0 4
До Айнұр ЖШС Баян – Су с.Баянауыл 0,3 2
До Строитель ЖШС Досуг қ. Теміртау 1,44 3
ҚОСЫМША А жалғасы
Баянауыл аудандық қоғамдық даму фондының до 1,0 Х
КШ Талғат Сатпаев ауыл округі Ерболат +Д 0,06 1
До Зёрнышко АҚ Баянауыл ХПП 9,30 Х
До Огонёк ЖШС Алем – Баянауыл 2,45 3
До Луна Жанкулова Б.Б 1,16 Х
ААҚ Кегок филиал Северное Мэс 0,1726 1
Д о Хакназар ЖП Омаров А. қ.Екібастұз Қөш. 0,52 3
Энергетиктер 75 1
ҚОСЫМША Б
Кесте Б 1 - Демалыс үйлерінің сыйымдылығы мен демалушылардың келулері
бойынша салыстырмалы сандары
Демалыс үйлерінің атауы Сыйымдылығы2003ж 2004ж 2005ж
дамалушылардыдамалушылардыңдамал ушылард
ң саны саны ың саны
Салық комитеті 8 480 550 610
Нұржол 10 600 650 720
Кристалл 180 10800 11700 12500
Строитель 230 13800 14950 16300
Жамбақы-Арнасы 40 2400 2600 2700
Жалын 126 7560 8190 8700
Березка 180 10800 12200 14300
Чайка 100 6000 6500
Қарлығаш 450 27000 29250
Орленок 180 10800 11800 6800
Самал 18 1080 1170
Сарыарқа 65 3900 4225 31300
Баянтау 47 2820 3055 12200
Айнұр 16 960 1040 1320
Факел 180 10800 11700 4350
Аққу 25 1500 1625 3400
Хақназар 18 1080 1170 1130
Ақбет 28 1680 1820 12500
Жасыбай
Баянтауэ 95 5700 6175 6500
Березовая роща 80 4800 5200 5440
Сан 30 1800 1950 2130
Кегок 20 1200 1300 1410
Алтын-Баян 15 900 975 1025
Баянауыл 250 15000 16250 17300
Ата-Баян
Самал 50 3000 3250 3400
Тоғжан 30 1800 1950 2150
Тех.дом связи 30 1800 1950 2100
Құлагер 30 1800 1950 2090
Прокуратура дү
Зернышко
Огонек 290 17400 18850 19750
ҚОСЫМША Б жалғасы
Автостоянка
Павлодар бойынша Ұлттық
Қауіпсіздік комитет
департаментінің дү
Жалпы 169260 183995 197155
ҚОСЫМША В
Кесте В 1 - Экономикалық мүмкіндік: Баянауыл ауданы бойынша мал басының
мәліметі
Түлік Қой Сиыр Жылқы Түйе
Барлық түлік 80931 41336 12851 -
Аналық 46321 16326 5065 -
Барлық төл 37000 11435 3546 -
(80%) (70%) (70%)
Бір аналықтан - 5л 5л -
алынатын өнім
(сүт, ет ) -
Бір күндік өнім- 57,175т 17,730т -
-
2 айлық өнім 3420т 1020т -
74т
Бірлік бағасы 50 200 -
(л, кг теңге) 400
Барлық өнімнің 684т 204т -
20% 15т
Құны 6000000 34200000 40800000 -
ҚОСЫМША В
Кесте В 1 - Ұлттық табиғи саябақ территориясында экскурсия ұйымдастыру
көрсеткіші
Экскурсияға Ара ҰзақтықҚозғалуЭкскурсаМүмкін МезгілЭкскурсия
баратын орын қатынас түрі нттар болатын дік түрі
саны жүктеме сиымды
лық
Д о-Жасыбай к. 3 4 жаяу 10-15 0.3-0.5 400 Табиғатта
жағасы ну
Д о-Жамбақ 4 5 Жаяу 5-10 0.0-0.1 500 Оқу
үңгірі
Д о – Шорман 5 6 жаяу 5-10 0-0.1 600 Оқу
бұлақ
Д о – Найзатас 4 5 Жаяу 25-30 0.4-0.9 500 Табиғатта
тауы ну
Д о – Жасыбай 3 4 Жаяу 10-15 0.0-0.1 400 Тарихи-эт
бейті нография-
лық
Д о – Әулиетас 10 4 Жаяу 20-25 0.10-0.3 1200 Тарихтану
үңгірі
Д о – батыс 10-15-204-5 Көлік, 25-30 0.2-0.5 15500 Тарихтану
бөлігі жаяу
Ғажайып тас
қалашық
Д о – шығыс 10-15-204-5 Көлік, 25-30 0.2-0.5 15500 Тарихтану
бөлігі жаяу
Ғажайып тас
қалашық
Д о – қуыс 2 2 Жаяу 10-15 0.2-0.5 300 Табиғатта
Киргичи ну
Д о – Торайғыр 3 4 Жаяу 10-15 0.1 100 Табиғатта
к.ж ну
Мыстан кемпір
К.И.Сатпаев - 1-2 Көлік, 10-15 0.1 100 Мәдени-та
мұражайы жаяу рихи
С.М.Торайғыров - 2-3 Көлік 10-15 0.1 100 Мәдени-та
мұражайы рихи және
танымдық
КІРІСПЕ
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының туристік - рекреациялық
даму мүмкіншіліктерін айқындап, осы өлкенің рекрация қуаттылығын көрсету
және табиғатты пайдалану принципіне негізденіп, оның табиғи ортасын
сақтауды қамтамассыз ету. Осы аймақты үлкен халықаралық дәрежедегі демалыс
орнына айналдыру. Осы өлкенің қазіргі жағдайы мен мүмкіншіліктерін есептеу
арқылы көрсет. Математикалық сараптамалар жасалып, тарихи деректер
жинақталд. Туристер мен демалушылардың демалу мүмкіншіліктері толық
көрсетілді. Қазіргі мүмкіншіліктер мен келешекте болуға тиісті
мүмкіншіліктерге ұсыныстар жасалды. Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи
паркінің туристік – рекреациясын дамыту жолдарын көрсетіп, адамдардың
көңілді демалуы үшін табиғатты табиғи қалпына келтіру.
Қазақстанда кейінгі жылдары туризм көпшілікті қамтитын ең дамыған
демалыс түріне айналып келеді. Туристік саяхат жасау - дене шынықтырумен
бірге адамның дүние танымын да өсіреді. Ол тек қана демалудың тәсілі емес,
адамдарды мәдени және рухани жағынан көтереді. Сол сияқты адамның
денсаулығын да жақсартады. Туризм адамдарды табиғат көркімен, ерекше сұлу
жерлермен таныстырады. Туған өлкеде саяхат жасау адамдардың табиғатқа деген
сүйіспеншілігін арттырады.
Туризм осындай мол рухани қазына силаумен қатар жасөспірімдерге
тәрбиелік дәріс беретін қоғамдық мектеп. Ұлы саяхатшы
Н.М. Прежевальский Өмір сүрудің тамашалығы сол, әрқашанда саяхат
жасауға болады деп үнемі айтып өткен. Туристер өз жорықтарында жаңалықтар
ашып, қоғамға белгілі бір дәрежеде пайда келтірсе, екінші жағынан
денсаулығын шынықтырады, организмдерінің мезгілсіз қартаюына жол бермейді.
Елімізде туризм экскурсиясын кең көлемде дамытудың маңызы мен
қажеттілігі мемлекеттік құжаттарда нақтылы көрініс тапқан. Бүгінгі таңдағы
өзекті мәселенің бірі - Қазақстанның экономикасын көтеріп, халықтың әл-
ауқатын жақсарту болса, оның бір жолы - туризм.
Елбасы Н.Назарбаевтің 2030 стратегиялық бағдарламасында Туризм,
спорт, денсаулыққа баса назар аударуды басшылыққа ала отырып, туған
елімізде салауатты өмір салтының даңғыл жолын салуға болады делінген.
Сондықтан туристер еліміздің қай жерінде болмасын табиғатқа және оның
сұлулығына сүйіспеншілікпен қарап, қоршаған ортаның сән аясында тәртіп
бұзбай, жақсылап демалып қайтып отырса құба – құп. Егер туристер жүрген
жерде табиғатты қорғау туралы заңдардың талабын орындамаса, онда табиғатқа
өлшеусіз шығын келтіретіні сөзсіз.
Турист табиғатты білуге міндетті.Табиғаттың негізгі өзара қатынасын
түсініп, оның табиғи байлығын адамдардың бірқалыпты тіршілігі мен
денсаулығы үшін дұрыс пайдалану қажет екендігін республикамыздың қай
түпкірінде болсын өзі жүрген жерді кең көлемде түсініп, үгіт – насихат
жұмыстарын жүргізулері керек. Ол үшін әрбір турист табиғат қорғау
мәселелері жайында жазылған әдебиеттерді көбірек оқуы керек және өзі таңдап
алған баратын жерінің тарихын, халқын, жер бедерін, ескерткіштерін,
жануарлар мен өсімдік дүниелерін жетік білуі қажет. Өздері жүрген жерлерде
топырақтың құнарлы қабатына зақым келтімей, жүрген – тұрған, қонған
жерлерінде бұталарды сындырмай, тамақ пен ыдыс – аяқтың қалдықтарын қалай
болса солай лақтырып кетпеулері керек. Жерді қадірлеу керек. Өйткені жер
қай заманда болмасын адамның ата – мекені және халық игілігіне жарайтын
табиғаттың мол байлығының бірі. Сондықтан болар Жер – ана деп аталуы
Баянауыл тауларының етегінен басына дейін өскен бозтал, балқарағай, ақ
қайың орманы, тау аралығындағы қазаншұңқырда жатқан суы мөлдір көлдер (
Сабындыкөл, Жасыбай, Торайғыр, Біржанкөл ) әсем құзы, алуан бейнелі алып
жартастары, үңгірлері, тау етектерінен аққан бұлақтары табиғатқа ерекше
көрік береді.
Баянауыл өлкесінің сұлу табиғатының ортасы – Баянауыл тауларының
жоталар аймағы жасыл орманға бөленген биік тау қиялары, күмістей мөлдір
көлдері, жұпар иісі аңқыған гүл жамылған алаңдары, жидекті – жемісті табиғи
баққа толы сай – салалары, сарқырап аққан бұлақтары, таңғажайып жаратылған
жартастары мен тау шыңдары, самал ауасы жанға сая болған бұл таулы алқапты
халық ежелден Сарыарқаның Жер ұйығы атаса, қазірде Қазақстанның
Швейцариясы атайды.
Баянауыл ұлттық табиғи паркі, Павлодар облысының Баянауыл ауданында
орналасқан. Ол Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1985ж 12 тамыздағы Павлодар
облысында Баянауыл ұлттық табиғи паркін құру туралы №276 қаулысымен
құрылды. Ұлттық парк Қазақстанның Сарыарқасының орманды жазирасында
орналасқан. Оның жалпы көлемі 50688 га, соның ішінде орманды алқап 18241
га. Ұлттық парктің аумағы 3 филиалға бөлінген: Баянауыл (19188 га), Жасыбай
(22904 га,) және Далба (8596 га).
1994ж ұлттық паркке Қызылтау мемлекеттік табиғи қорығы қосылды. Оның
аумағы 60000 га.
Жер бедері жекелеген жақпар тасты тау шоғырларынан тұрады ; Саябақта
20- дан аса археологиялық ескерткіштер, қола дәуірінен қалған қорғандар,
тасты жазулар мен таңбалар, үңгірлер ( Әулиетас , Драверт т.б.) бар.
Ұзақ жылдар бойы жел мен судың әрекетінен түрлі мүсіндерге айналған
жартастар ( Найзатас , Кемпіртас , Көгершін , Атбасы т.б.)
саябақ табиғатына ерекше көрік береді. Саябақтың өсімдіктер дүниесі мен
жануарлар әлемі де алуан түрлі. Өсімдіктердің 400- ден астам түрі (қарағай,
қайың, қандыағаш т.б) сондай – ақ Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген
жабысқақ, қандыағаш, көктем жанаргүлі де осына өседі. Омыртқалы
жануарлардың 100 – ден аса түрі кездеседі. Сүтқоректілердің 40 -тан аса
түрлері ( арқар, елік, қасқыр, түлкі т.б ) мекендесе, құстардың 143- ден
астам түрлері ( шіл, бүркіт, қаз, аққу ) ұялайды. Аққу, арқар, бүркіт
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Балықтың 8 түрі ( шортан,
сазан, оңғақ т.б ) бар. Саябақ аумағы атқаратын қызметіне қарай қорықтық,
қорықшалық және демалыс белдемелеріне бөлінген. Қорықтық белдемеде
шаруашылық жұмыстардың қай түріне болса да тиым салынып, биологиялық алуан
түрлілік, экожүйелер қорғалады. Қорықшалық белдемде шаруашылық жұмыстар
белгілі бір тәртіппен шектеулі түрде жүргізіледі. Демалыс аймағына
келушілер саны да реттеліп отырады. Баянауыл ұлттық табиғи саябағының
табиғат қорғауды адам игілігі үшін ұқыпты пайдалануды насихаттау ісінде
алатын орны ерекше, ғылыми, мәдени және эстетикалық маңызы зор.
1 Табиғат жағдайларының туризмді дамытудағы мүмкіншіліктері.
1. Табиғат жағдайлары мен табиғи ресурстары және ландшафт ерекшеліктері
Солтүстік Қазақстанға Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай және
Павлодар облыстары кіреді. Аудан Қазақстанның солтүстігінде Есіл, Тобыл,
Обаған өзендерінің бассейнінде орналасқан. Батыстан шығысқа қарай аудан
1300 км, ал, солтүстіктен оңтүстікке қарай 900 км созылған. Маңызды
өзендері – Ертіс пен оның екі саласы: Есіл және Тобыл. Ірі өзендері:
Құсмұрын, Сары Қопа (Қостанай облысы), Тенгіз, Қорғалжын (Ақмола облысы),
Шағала, Шортан, Борабай (Солтүстік Қазақстан облысы). Кейбір көлдер өзінің
емдік минералды тұздарымен және саздарымен танымал (Павлодар облысындағы
Моялды көлі, Солтүстік Қазақстандағы Майбалық көлі). Климаты шұғыл
қоңыржай, бірақ еліміздың басқа аймақтанан жұмсақ қысымен және салқын
жазымен еркешеленеді. Көкшетаудың қайталанбас ландшафтысы, Баянауылдың
экзотикалық жартастары, Қорғалжын қорығының бай фаунасы мен флорасы келген
туристерге өз-өзін табиғаттың бір бөлшегі ретінде сезінуге мүмкіндік
береді.
Қазақстанның солтүстігінде Астана мен Көкшетау таулары арасында таң
қаларлық аудан, оазис Борабай орналасқан. Географиялық жағынан бұл таулар
Көкшетау деген атпен белгілі. Ал жергілікті жол сілтеуіштерде Қазақстан
Швейцариясы деп көрсетілген. Аңызда айтылған: Алла дүниені жаратқанда,
бір халыққа қалың ормандар, басқа халыққа кең өзендер мен далалар, тағы
біреулеріне әсем таулар мен көк көлдер берілген. Ал қазақ тек қана
далаларды алған. Бұл қазаққа қынжыл болып көрініп, Алладан табиғаттың ең
болмаса бір тамаша бөлшегін бөлуді өтінген. Сонда Алла өз қоржынынан оқ
жетпес таулардың, таза көлдердің, түкті кілем жайлауларды, гүлдермен,
жануарларымен жиналған ормандардың қалдықтарын жинап шексіз дала бойымен
шашты. Тауларды жасыл желекпен жауып, ормандарға құс аңдарды мекен еткізіп,
көлдерге балықты, далаларға көбелек пен жәндіктерді қондырған. Міне осылай
Бурабай пайда болды. Бурабайдың оңтүстігінде Щучинск орналасқан. Ең биік
түктесі Жеке батыр деп аталады. Бурабайдың көлдері туралы сөз айтпай кетуге
болмайды. Саны өте көп: Щучье, Бурабай, Кіші және Үлкен Чебачьи, Қотыркөл.
Көкшетаудан кішігірім көлдер көрінеді: Светлое, Карасье, Горное, Лебединое.
Көкшетаудың мақтанышы Көгілдір шығанақ болып табылады. Шығанақтың суының
ортасынан Жұмбақтас көтерілген. Жартас сфинкске ұқсас. Орманды тауларында
Оқ-жетес орналасқан. Әр тау атымен әр түрлі аңыздар байланысты. Мысалы,
Жұмбақтасқа әр түрлі жерде тұрып, әр қырынан қарасақ, сұлу қыздың бейнесін,
одан әйел, және кемпірдің бейнелерін көруге болады. Борабай ертегіден де
әдемі. Мұнда таулар ормандармен, көлдермен әсем үйлескен.
Баянауыл – Шөлейт орталығындағы тамаша аудан. Ауданы 50,7га, және
18252 га ормандар. Ең танымал жері Сабынды көл. Бұл жермен Қозы және Баян
аңызы байланысты. Ал Шляпа деп аталатын жартасы кезінде Торғай көлінен Баян
ауылына жететін ең қысқа жолдың көрсеткші болды. Баянауыл тауларының ең
биік шыңы Ақбет – теңіз деңгейінен 1026 м жетеді. Бұл жаппай туризм ауданы.
аймақ ерекше тау формаларымен белгілі. Соған сәйкес әр таудың аты бар:
Мыстан кемпір, Көгершін, Каменные перины, Тас ат басы, Булка,
және т.б. Сондай-ақ мұнда көптеген үңгірлер (Аулшати), және гроттар
(Кувшин, Драверти) бар.
Баянауыл табиғи ұлттық паркі – Баянауыл ауданының орталығында
орналасқан (сурет 1). Солтүстігінде Торайғыр ауылдық округінің, оңтүстік–
шығысында Ақсан ауылдық округінің, оңтүстік–батысында Құндыкөл ауылдық
округінің территориясымен шектеседі.50015 с.е.- 75030 ш.б.-та орналасқан.
Сурет 1 – Баянауыл табиғи ұлттық саябағы [15]
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркінің территориясы өзінің
көтеріңкі массивімен Қазақ ұсақ шоқысының құрамына кіреді. ( 2 )
Тау өлкесі биік өркешті келген жоталардан, өзекті сайлармен бөлінген
тау блоктарынан және жоталарға қосарлана біткен жеке тау шоқыларынан
құралады.
Баянауыл таулы массиві кембрийге дейінгі жыныстарға немесе айтарлықтай
гранитті интрузияларға байланысты біз қарастырып отырған нысана шұғыл 800-
850 және 1000-1300 м-ге дейін көтеріледі. Мұнда төменгі және орта
палеозойдағы жанартаулық шөгінділер (құмдақ, портифириттер, липориттер т.б)
қойнауының қалыңдығымен айқындалады. Цокольды қатпарлар қатарында герциндік
интрузиялар гранитоидылармен бұзылған.
Оған Баянауыл гранитті массиві секілді Қойтас және Қарқаралы таулы
массиві де жатады. (11)
Тау силур мен девон кезеңінің кристалды гранит, сиенит, порфирит,
тақтатас жыныстарынан түзілген. Мезозой кезеңінде сыртқы күштің әсерінен
жеміріліп, осы күнгі бедері пайда болған. Тау басы қия, жартасты болып
келеді.
Баянауыл таулары Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауыл ауданында
орналасқан. Батыстан-шығысқа қарай 40-50 км-ге, солтүстіктен- оңтүстікке
қарай 20-25 км-ге созылып жатыр. Абсолют биіктігі 600-1000 м, ең биік жері-
Ақбет тауы (1027м).
Негізгі тау жотасы Ақбеттау, Жақсыаула, Жаманаула деген үш бөліктен
тұрады. Тау басының ең биіктері: Ақбет тауы-1027м, Өгелен тауы- 969м, Шибет
тауы-728м, Сарытау-747м Жақсыаулаға кіреді, түстікте Нияз тауы-685м. Басқа
таулы шоқылар аласа келген-300-500м биіктіктерден тұрады.( 2 )
Жасыбай көлінің терістігіндегі таулы жотадан бөлек, жер ортасынан тікке
көтерілген, жұмыртқадай домалақ биік шың 320м дәл ортан белінен алуан түрлі
табиғи оюлармен, ғажайып бейнелермен өрнектелген, белбеумен белуарынан
айналдыра тартылған. Шыңның етегін айнала аққан бұлаққа қайың, терек, қанды
- қарағаш көптеп өскен. Маңайы жидекке, қаптап бойлап өскен жұпар иісті,
түрлі өсімдіктерге толы.
Шыңның төрт құбыласы тік және беті жылтыр, тұлғасы жұмыр.Сондықтан бұл
шың басына әдейі дайындалған альпинистер болмаса, жайынан адам баласы шығуы
мүмкін емес.
Павлодар облысының оңтүстігінде Баянауылдың экзотикалық жартастары дала
зонасында ерекшеленіп көтеріңкі келетін гранит массивтерімен ажыратылады
(сурет 2). Эолдық процестер көптеген жартастарға экзотикалық келбетін
қалыптастыра отырып, ұзақ уақыт бойы олардың көрінісін қатты өзгертті.
Жартастардың ішінде Кемпіртас жартасы Баянауылға ерекше көрініс берген.
Одан басқа таңқаларлық жартастарға Құсайын Найзатасы, Көгершін, Ат
басы, Сәкен шыңы (Пик Смелых) және т.б. кездеседі.
Сурет 2 – Баянаулы экзотикалық жартастары [15]
Шыңның аты ертеден ел аузында Құсайын Найзатасы аталады. Аңыз
бойынша Құсайын атты құсбегі – аңшы ғана шың басына шығып бүркіттің
балапанын алған. Кейінгі уақытта бұл шыңды Гора булка атап, туристер
тамашалап, талай рет республикалық альпинистер жарысы да өткізіліп
отырылған.
Бұдан әрі жол аузын қонақжай Қазақ дәстүрімен зәулім келген, хан
ордасындай көк Киіз үй қарсы алады, оның оң қанатында аспан астында
салынған үлкен ашық табиғи театр дөңгелене келген сымбатты балкондамен
шектелсе, балконның оң жақ үстінен құрметті қонақтар лоджиясы үлкен
үңгір қуыста жеке орналасқан.
Кемпір тас аталған бұл табиғи тас мүсіннің биіктігі соншалықты,
қасына келген адам бас киімі түскенше шалқайып, тастың шыңына көз салар.
Еңкейе қараған таудай басын қылтиған жіңішке мойынын әзер ұстап, шақша
шекесі желкесіне құлай біткен, жалтыраған таз басының дәл төбесінде шөгір
қарағаннан біткен жалғыз тал шашы селтиген, алдыңғы шашы шот маңдайына
қалпақтана құлап, көзі шатынап, қоңқия біткен құс мұрыны істіктеніп, тіссіз
кемиек ауызы ырсиып, кеңкілдеп күліп тұрған кейпіне қарап, бірге күлмейтін
жан болмайды.
Ақбеттаудың баурайында айнадай жарқырап жатқан, мөлдір суының бетінен
әсем таудың суреті көрінетін, дөңгелене біткен көгілдір көркем Торайғыр
көлінің түстік жиегінде жарқабағы қораптана бітіп, найзадай үшкір басы
Ақбеттаумен таласқандай аспанға өрлеген биік шың Найзатас тұр. Жасында
нағашы жұртына келген сұлу Сәкен осы шыңның басында көгілдір көркем көлге
көңілі толып, сұлу Ақбет тауын таңдана тамашалап, осы ортада туып өскен,
қазақ даласына мәлім атақты сері-әнші Жарылғапбердінің қарындасына арнаған
Біздің Ақбет әніне өзінің сұлу сазды Тау ішінде әнін қоса шырқаған. Сол
себепті бұл шың Сәкен шыңы аталып жүр.
Жасыбай көліне келер жолдың бойында, тау өлкесінің шегінде жеке дара
төбе етегінен шың құзы Қос батырдың басы тұр. Дулығасын маңдайына
көлеңкелей баса киіп, түсі салқын Жас батыр қырға қыранша көзін тігіп,
өлкеде жатқан елінің сақшысы болып тұрса, артындағы ақылшысы қаба сақал,
абзал жүзді Кәрі батыр осы өлкеде бейбіт жатқан еліне, сұлу табиғат
ортасына мерейі қанып, маужыраған сезіммен етекке көз салады. Қос батырдың
сыртындағы өлкеде бейбіт өмірдің белгісіндей Көгершін тас шыңы тұр.
Климаттың біршама өзгерісін осы графиктерден көреміз. Бұған қарамастан
Баянауыл климаты әрдайым тиімді болып келеді. Туристердің, басқа
аудандардан, облыстардан, мемлекеттерден қонақтардың көп келуі де
біріншіден осы климат жағдайына және жергілікті жердің аласа таулы
рельефіне байланысты болып келеді.(17 )
Баянауылда ежелгі таулардың ұсақ шоқылы жұрнақтары кездеседі. Ол
қоңыржай қуаң климатпен сипатталады. Қыстың ең суық мезгілі қаңтар айында,
бұл аймақта орташа температура -150-200С құрайды. Аязды күндері кейде -400-
450С болатын жылдар байқалады. Шілдеде +200+250С. Шілде, тамыз айларындағы
аптап ыстық күндері ауа температурасы +300+350С болады. Көп жылғы
мәліметтер бойынша, ауаның орта жылдық температурасы +300С құрайды. Ең жылы
маусымның абсолюттік максимум температурасы +420С (шілде), ең суық
маусымның төмен температурасы -480С (ақпан) жетеді. Атмосфералық жауын-
шашын мөлшері 320-400мм аралығында өзгереді, қар жамылғысы аз түсетін қыс
айымен, қуаңшылығы көп болатын жаз айымен сипатталады.
Тұманды күндер бір айда 3 күнге дейін болады, ал жылы күндері 2-3 күн
болып тұрады. Қыстың әрбір айында атмосфералық жауын-шашын 7-12 күн жауады.
Территорияның ылғалдану коэффициенті 0,57-0,27. 100С-ден жоғары болатын
ауа температурасының жиыны 2150-30000, өніп-өсу кезеңі 135-170 күндей,
қуаңшылық жылдардың қайталануы 40-50% (10)
Гидрографиялық желісі көлдерден және Баянауыл тауларының солтүстік –
шығыс, солтүстік – батыс беткейлерінен ағып келетін шағын өзендер мен
бұлақтардан тұрады.
Баянауыл таулы аймағының гидрографиялық жүйесі сулары мөлдір әрі тұщы,
көлемдері үлкенді- кішілі келген, тау қойнауларының бөктерлерінде
орналасқан, жалпы акваториясы 15,3м2 9 көлден, қысы-жазы тау сайларымен
ағатын 21 ұзынды-қысқалы тау бұлақтарынан тұрады. Шағын өзендер қар және
жер асты суымен қоректенеді.
Таулардың маңында жарылымдардан тұрақты бұлақтардың көздері біршама
кездеседі. Өзектердің кең алаңдары мен ойпатты жерлерден бұрғы- ланған 360
терең скважиналардың 10-нан астамы 15-20 лсек деңгейдегі мол су көздерін
ашқан.
Мемлекеттік табиғи ұлттық парктің территориясында 9 көл бар. Ең
үлкендері Сабындыкөл-көлемі 7,4км2, орташа тереңдігі 9,5-10м суы тұщы,
Жасыбай көлі-көлемі 3,7км2 тереңдігі 14-14,5м суы тұщы, Торайғыр көлі-
көлемі 1,9км2 тереңдігі 7,5-8м суы ащы, Біржанкөл-көлемі 1,0км2 тереңдігі
4,5-5м суы тұщы. Оларға өзгешелік беріп тұратын беткейлеріне көрініс
беретін тасты жағалар. ( 16)
Баянауыл тауының түстігін ала таулы аймақтың ортасында көлемі кең,
толқыны жиектегі сары алтын құмға ақ көбік атқан Сабындыкөл жатыр.
Терең де үлкен көлдің беті толқындап, сабынша бұрқырап көбіктеніп
жатқандықтан Сабындыкөл атанған. (12 )
Бұлақтардың ең ірілері: Шетеспе, Қынды, Тайлақ, Тасбұлақ, Қисық өзек,
Жасыбай көлінің батыс жағында және Баянауыл тауларының шығыс беткейінен
бастауын алатын белгісіз бұлақтар, Мойылды және Малдыбұлақ таулы
жоталарының солтүстік, батыс, оңтүстік және шығыс бағыттарынан құлай ағады
да, көптеген көкорай шалғын қорықтарды құрайды.
Шетеспе шағын өзені (Еспе) Қомбопсар ащы көліне құяды. Мемлекеттік
табиғи ұлттық парктің аумағында өзеннің ұзындығы 10км.
Қынды шағын өзені 5 ұсақ бұлақтардың бірігуінен пайда болған.
Мемлекттік табиғи парктің аумағындағы ұзындығы 26км созылған. Жазда өзекше
құрғап қалады.
Малдыбұлақ бұлағы Баянауыл тауларының солтүстік-шығыс беткейлерінде
пайда болды. Бұлақтың ұзындығы 7км.
Рыбий Ключ (Шорман бұлақ) бұлағы Сабынды көлдің негізгі суағары болып
табылады. Оның салаларымен жалпы ұзындығы – 31км. Судың ағуы орта шамамен
болғанда маусымның ортасына дейін сақталады.
Сабындыкөлге тау жотасының түстігінен 5 салалы Үре,Тайым, 3 салалы
Қарабұлақ Орта бұлақ, Қатпас бұлақтары келіп құйса, бұл көлден Ақбілек,
Кіші өзені су басын алады. Терістіктегі Жасыбай көліне Күркелі мен
Қарабұлақ келіп құйып, көлден шыққан су ағысы Жанбақы бұлағымен қосыла
терістікке ағады. Бұл көлдердің бәрі де балыққа бай келеді, терісі құнды
Кезқұйрық (Ондатра) кең тараған. Сабындыкөлде шабақ, алабұға, маңқабұға,
қарабалық, шортан,Жасыбайда шабақ, шортан, қарабалық, Торайғыр көлінде
алабұға мен сарышабақ көп тараған. Тау ішіндегі қамысты Көшет және
Шонай көлдерінің қамыс – қопаларын борсық пен кезқұйрық жайлайды.
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы.
Мемлекеттік табиғи ұлттық парк территориясындағы топырақ жамылғысының
таралуы таулы жер бедерімен вертикальды зоналықпен байланысты.
Мұнда қарағай ормандарында, тау беткейлерінде және ашық кеңістікте
орналасқан бұталар арасында таулы орманды топырақ, таулы қара топырақ және
қызғылт топырақ дамыған. Олар топырақ құрамында қарашіріндінің көп болуымен
(7%) және гумустың күшті орналасуымен (40см дейін) сипатталады. Тау
беткейлерінің төменгі жағындағы қара топырақ қарашіріндінің 12%-ға дейін
көп болуымен айқындалады.
Топырақ ретінде бұзылған тамырлар, элювиальді-деллювиальді создақты
топырақтың құрушы жыныстар көзі болып табылады.(7 )
Қазақ ССР ғылым академиясының Топырақтану институтының мәліметтерінің
негізі бойынша топырақ типтерін төмендегідей бөлген:
- таулы қара топырақ;
- жайылымды- қара топырақ;
- жайылымды;
- құмдар.
Олардың негізгі профильді (ұсақ профильді 50см дейін, орташа профильді
-50-80см, терең профильді 80см аса) болып келеді.
Бұл ауданда су эрозиясы сияқты жел эрозиясы да топырақ бетіне ерекше
әсерін тигізеді. (1 )
Ерекше жаратылған Баянауыл таулы өлкесінің флорасы бай. Өсімдік
әлемінің түрі мен түстері де өзгеше. Мұнда 438 өсімдіктің түрі бар. Оның
ішінде 9 түрі Қызыл кітапқа енген. Олар Павлов шиповнигі, Жазғытұрғы
адонис, Коржинский солоднигі, Қауырсынды селеу, Қызғылт ра- диола
т.б. Қанды қарағаш тек осы Баянауыл өлкесінде ғана сақталған таудың бұлақ
бойында өсетін су сүйгіш ағаш түрі болып саналады. Тау өлкесінде өсетін 9
ағаш, 21 тал, шілік түрлері бар. Олардың ішінде айырықша генотипті шәйірлі
қарағай тау жоталарының гранитті беттерін жаба өседі де, жартасқа жабыса
аршалар өседі. Таудың сай - өзектеріндегі қайың терек ормандары бітік
келеді. Сулы бұлақтар бойында Қанды қарағаш, мойыл, боргөз және долана
жидекті ағаштары өседі. Алаңдарда, тау бөктерлерінде аса құнды дәрілік
қасиеті бар, қылқанды қызыл және қара итмұрын шытырлары қалың өседі.
(15)
Ауданның солтүстік бөлігіндегі қарақоңыр топырақты жерлерде негізінен
бетеге, боз, бидайық, шалғын, қаңбақ тектес өсімдіктер өседі.
Оңтүстігіндегі тау бөктерлерінде боз, бетеге т.б. дала өсімдіктері тараған.
Орман ішінде қарақат, жидек, бүлдірген, таңқурай, саңырауқұлақ т.б. өседі.
Тау алаптары мойыл, бұта аралас өскен қарағайлы – қайыңды орман болып
келеді.
Сулы орман бойлары қара және қызыл қарақаттарға, орман іштері сиыр
бүлдірген , алаңдар қызыл бүлдірген жидектеріне толы болады. Таулы
алқапта 40 түрлі сүтқоректі жануарлар мен 143-тен астам түрлі құстар
тараған. Олардың ішіндегі Қызыл кітапқа кіргендері: арқар, қара алан,
аққұйрық бүркіт.
Жануарлардан: қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ормандарда – ақтиін, елік,
құстардан: бүркіт, бөдене, дуадақ, тырна, өзендер мен көл бойларында – қаз
бен үйрек, қызғыш т.б. мекендейді. Таулы жерлерде мекендейтін біздің
фаунамыздың безендірілген тау қойы – арқар болып келеді. Арқар жануарлардың
сирек түрі болғандықтан Қазақстанның Қызыл кітабына кірген болатын.
Мүізінің салмағы 32 кг.(14) Паркте және оған маңайлас ұсақ шоқы
учаскелерінде ірі сүтқоректілерден жұп тұяқты жануарлар отрядынан елік және
арқарды кездестіруге болады. Бұл екі түр тұрақты мекендеушілердің бірі
болып келеді. Қазақстан зоологтары А.А.Афанасьев, А.А.Слудский және т.б. 50-
жылдарға дейін мұнда арқардар жоқ деп есептеген. В.М.Антипиннің (1941)
мәліметтері бойынша олар Баянауыл тауларында жоғалып кеткен деп есептеген.
Зоолог Г.С.Корелиннің мәліметі бойынша Баянауыл, Қарқаралы және Кент
тауларында аю сияқты ірі жыртқыш мекендеді. Маралдың мекендеуін біз
Торайғыр көлінің жағалауындағы археологиялық Бұғы тас ескерткішінен
білеміз. Мұнда сонымен қатар асыл бұғының мекен еткені дәлелденді.(13)
Табиғатты табиғи қалпына келтіру үшін бұғы, марал өсіретін мүмкіндік бар.
2 МӘДЕНИ ТАРИХИ РЕСУРСТАРЫ
2.1 Археологиялық ескерткіштер. Тастардағы жазбалар.
Баянауыл таулы өлкесі тарихи ескерткіштер мен тарихи оқиғалар өткен
орындарға өте бай. Өлкенің табиғи байлығы адам баласын көне заманнан-ақ
қызықтырған. Оның іздері болып көптеген обалардың, онда орнатылған тас
бейнелер, жартастағы таңбалар мен үңгірлердегі суреттер, кен қорытқан
жерлері туралы. Баянауыл тауларында 1727ж жоңғар басқыншыларына қарсы үлкен
ұлт азаттық көтеріліс басталған. Қазақтың ұлы қолбасшысы Бөгенбай мен
Олжабай батырлар бастаған қол Баянауыл тауларында бекініс құраған. Олар осы
жерде Халден – Сереннің алдыңғы қолына үлкен тойтарыс берген. Содан
Қалмақ қырған тауында жауын жойып, жеңіске жетіп, қалың қолмен түстікке
барып, Қабанбай қолына қосылған.
Осы соғыс кезінде Баянауыл тауының сыртында Жақсыаула мен Жаманаула
тау айырығында Баян батыр қолы бекініп, Олжабай батыр қасында болады.
Шойынкөл көлінің қасындағы жота асуында Олжабай батырдың жиені 25 жастағы
жас батыр Жасыбай қолы бекінеді. Ақбеттаудың желкесіндегі екінші асуда
Олжабай батырдың баласы Жалаңтөс батырдың қолы бекініс құрған. Бұл асу
Жалаңтөс асуы деп аталып кеткен. Ақбеттаудың ығындағы асуда Алпыс
батырдың қолы бекініс құрап, бүл асу да ел аузында Алпыс асуы атанып
кеткен. Соғыс кезінде ойсырай жеңілген жоңғар қолы шегіне қашқан сәтте, тас
паналап жасырынған жоңғардың садағынан шабыста жүрген Жасыбай батыр оққа
ұшып, ауыр жараланады. Бұл хабарды алған Олжабай қатуланып, түгел қолды
көтеріп, жоңғарларды жосыта қуып, жондағы тауға қамап, жойқын кырып,
жеңіске жетеді. Содан бастап бұл тау Қалмақ қырған тауы аталады. Жасыбай
батыр қаза болып, өсиеті бойынша денесі өзі қорғаған асудың басына
қойылады. Батырын сүйген халық оның жатқан асуын Жасыбай асуы,
бауырындағы көркем сұлу Шойын-көлді Жасыбай көлі деп атаған. Қазір де бұл
көл аймағына баруға салынған тас жол Жалаң төс асуымен өтеді, бірақ ол
Жасыбай асуы деп аталып жүр. Жасыбай батырдың ескрткіш тас мүсіні де осы
асуға қойылған. Батырдың басына тақта қойылған. Жеңген соң, той Сабынды
көлдің шығыс жағындағы кең алаңда өткізіледі. Осы тойда Абылайлап
шабатын жас батыр - Әбілмансұр екені танылып, ол Қас батыр атанады. Той
өткен алаң Той алаңы деп аталады.
Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркі көлемі 7 түрлі еркшеліктегі
аймақтарға бөлінген. Олардың ең негізгілері:
- қорықтың негізгі және табиғат ландшафтары ұзақ уақытта қалыпқа
келтіруді тілейтін аймақтар. Бұл аймақта шаруашылық немесе табиғат қорын
пайдалануға тиым салынған;
- рекреакциялық және жекелеп пайдалану аймағы. Бұған Жасыбай,
Сабындыкөл, Торайғыр, Біржанкөл көлдерінің жағалары, туристік саяхат
және экскурсиялық таныстыруларға табиғат орталығы кіреді.
Табиғи ұлттық парктің буферлік аймағы. Парктің жер көлемінің шектігінен
2км алшақтығы, парке қорған аймақ. Бұнда тек қана парктің табиғат
комплексіне кесірі тимейтін шаруашылық түрлерін жүргізуге болады. Осы
аймақтардың бәрінде табиғат комплекстеріне зиян келтіруге, табиғат қорын
өндірісті пайдалануға, аң мен құс аулауға, көлдерден өндірістік балық
аулауға тиым салынған. 2000ж 21 шілдеде шыққан Баянауыл ауданының
аумағында аң аулауға тиым салу туралы №172 облыс әкімінің шешіміне
байланысты Баянауыл өлкесін Република жұртшылығының табиғи орта дем алып
сауықтайтын негізгі аймағына айналдыру көзделуде. Мұнда 32 ірі демалыс
комплекстері, 34 сауда, сауық орындары, спорт алаңдары, туризм мен
экскурсия орталықтары орналасқан. Суы күмістей мөлдір, майда құмды жағасы
кең, айнала қорша- ған қарағай орманын жамылған тау жоталарымен көмкерілген
бұл шынында да тау ортасындағы қазан секілді. Сондықтан ертеде оны
Шойынкөл атаған. Баянауыл таулы өлкесінің демалыс аймағында жылына 80-250
мың адам Республиканың түпкір-түпкірлерінен бұрынғы Одақ және шет елдерден
келіп, өте ерекше көркем табиғат әлеміне көзі қанып, таулы орманның таза,
хош иісті ауасын ынтыға жұтып, көлдердің самал суына бойларын сергітіп,
ғажайып табиғаттан алған әсерлері жандарын жадыратып, демалыстарына разы
болып қайтады. ( 2 )
Қазақстан Республикасы Экология және биоресурс Министірлігінің орман
шаруашылық комитетінде Баянауыл мемлекеттік табиғи ұлттық паркі Қазақстан
Республикасы Павлодар облысы Баянауыл әкімшілік ауданының аумағында
орналасқан. Баянауыл селосынан 2км қашықтықта орналасқан Шонай поселкесі,
облыс орталығы Павлодар қаласынан 220км жерде орналасқан.
Алғашқы қауымдық өнер ескерткіштері ежелгі халықтардың рухани
мәдениетінің көріністері ретінде өте сирек кездеседі. Олар көбінесе таспен
ойылып салынған суреттер мен петроглифтер түрінде бейнеленген. Үңгір
қабырғаларына олар органикалық қоңыр қызыл немесе қызыл түсті, яғни охрамен
жазылған. Бейнелеудің техникасы, сюжеті, стилі бойынша бұл суреттер алғашқы
қауым мәдениетінің түрлі кезеңдері мен формаларын көрсетеді, сондықтан да
оны оқып-танып, зерттеу археологтар үшін күрделі де қызықты. Әсіресе,
зерттеушілер көне бейнелерді жаңғырту ісіне құлшына кіріскен кезде жұмбақ
салалары қызықты болары сөзсіз. Сол кезде өзінен өзі көне тарихтың белгілі
бір кезеңмен байланысты археологиялық табыстар мен ежелгі суретші
бейнеленген кезең арасында ұқсастық туындайды. Ежелгі адамдар өмірі мен
тарихи дамуының толық бейнесін көруге болады. Тасқа жазылған, бірақ
ашылмаған күрделі мәселелерді көп египет иероглифтер дешифрі мен басқа
атаулы жазулар үлгісі бүгінгі күнде де зерттеу жолын күтіп тұрған ең басты
мәселелердің бірі болып саналады. Жалпы алғанда, әрине, көне суретші ойын,
не айтқысы келгенін ұғып - білу өте күрделі. Бірақ керемет бейнелер мен
сюжеттік көріністер зерттеушілерге ізденіс бағытын сілтеп, жұмысын
жеңілдетеді.
Жасыбай көлінің оңтүстік таулы қабырғасындағы жартаста Драверт гроты
(қуысы) – көне замандағы адамдардың ұрпақтарына қалдырған сурет мұражайына
ұқсап, сол кездегі адамдардың өмір салты мен күнкөріс әрекеттерін
бейнелейтін көне мәдени ескерткіш саналады.
Күрең қызыл, яғни охра түстес бояумен орындалған тастағы суреттерді
1926ж Жасыбай көлінің оңтүстік – шығыс жағалауында орыс географы және
саяхатшысы П Драверт тауып, суреттеген. Баянауыл тау жотасындағы алғашқы
қауым адамдары жасаған осы және тағы да басқа бірқатар суреттерді 70ж
Павлодар өлкетану ғалымдары Л. Гайдученко, Л. Сафонова, С.А.Музалевский,
П.И.Оноприенко және т.б. зерттеді. Бірақ зерттеудің нәтижелері кең қауымды
мамандарға белгілі болмады, өйткені олар жайлы публицистикалық сипаттағы
мәліметтер тек жергілікті баспасөз беттерінде ғана жарық көрген. Жасыбай
көлінің солтүтік – батыс жағалауында орналасқан тастағы суреттерді
жергілікті өлкетанушылар (1976ж Сафонова), 1999ж біздің облысымызға келген
Омбы мемлекеттік тарихи-өлкетану мұражайының этнографиялық экспедициясы
зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жартастағы үңгір тәріздес қуыстардың қабырғалары мен төбе жағында
ерекше техникамен орындалған ежелгі кескіндеменің үлгілері болып табылатын
Баянауыл тау – орманды алқабының петроглифтері Сарыарқаның ежелгі
мәдениетінің өзгеше қабатын айқындайды. Бұл суреттердің салттық сипаты бар
және негізінен антропоморфты бейнелер түрінде бейнелеген, олардың көпшілігі
сумен шайылған немесе үңгірлерде туристер жаққан оттың әсерінен бүлінген.
Осыған орай айта кеткен жөн, Павлодар өңіріндегі алғашқы қауымдық
мәдени ескеркіштердің ең белгілісі Драверт үңгіріндегі суреттер нашар
салынған. Өткен ғасырдың 20-жылдардың соңынан белгілі бола бастаған бұл
ескерткіштер 60-жылдардың басынан жергілікті туристердің жиналатын жеріне
айналды, ал бұл оның сақталуына кері әсерін тигізді. Сондықтан қазір
үңгірдегі суреттер өте жаман көрінеді. Оларды П.Л.Драверттің Грот с
писаницей на озере Джасыбай в окресностях Баян-Аула атты еңбегіндегі
суреттер жиынтығынан көруге болады. Осы мақаладан қысқаша үзінді
төмендегідей жазылған: ( 8 )
Тас жазбаларында 15 фигураны көруге болады, ондағы 10 мүсінді адамның
әр түрлі қалпында тұрғанына, соның ішінде үшеуі ер адам мүсініне жататыны
айқын көрінеді. Кіші келген үңгір, адамның мұнда өмір сүруі үшін емес,
пұтқа табынушылардың храмы дін заттарын сақтау ретінде арналған, ал
күмбездегі суреттер діни немесе сиқыршылық мағынасын береді деген тұжырым
бар. Көршілес үңгірлер біршама кең және сиымды болып келеді, яғни бұлар
ыңғайлы баспана болған. Өйткені оның күмбездері қатты ысталған ( 4 )
Павлодар өңіріндегі ежелгі мәдени ескерткіштер енді ғана қолға алынып
отыр. Әзірге Ақбидайық шатқалдары мен Баянауыл тауларындағы бір жағынан
уақыт пен адамдар бүлдірген, бір жағынан сумен шайылған, ысталған және қына
басқан немесе әлі де табылмаған суреттерді толығынан зерттемесек те, біздің
өлкемізді мекендеген ежелгі тайпалардың рухани мәдениетінің таңғажайып
әлеміне жол аштық деп айтуымызға болады. Оны әрі қарай тану үшін арнайы
бағдарлама қажет. Қозғалған мәселені толық зерттеу мен арнаулы мұражайлар
ашуға кең тұрғыда мүмкіндік туғызушы еді, сонда ғана бұл ескеркіштер тек
туристердің ғана емес, бүкіл ғалымдардың да бас қосатын жеріне айналады.
Тас жазбаларынан басқа Павлодар облысының Баянауыл тауының батыс жағын
құрайтын Аққарағай тауының батыс етегіндегі Баянауыл үңгірі нақтырақ
айтсақ, Баянауыл ауданының солтүстік - шығысына қарай 17км жерде
орналасқан. Жергілікті тұрғындар оны Әулие тас немесе Қоңыр әулие деп
те атайды. Ол тектоникалық жік түсуден, гранит тасына сыртқы күштердің (жел
үрлеу, күнге қызып – суыну, сумен шайыну т.б.) әсер етуінен пайда болған.
Жамбақы тау құзының басындағы Қоңыр әулие ғажайып үңгірінің кірер
аузы тар келіп, кең қос үңгірдің ортасындағы табиғи жаратылған қазан
тасқа төбесіндегі гранит тас терлеп, су тамшылап тұрады. Ендік бағытына
созылған үңгірдің ұзындығы 30м, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz