Қарағанды облысының Ұлытау аймағының туристік мүмкіндіктері
КІРІСПЕ
1 Менің қалам менің заман досым.Қарағанды
1.1 Қарағанды облысына жалпы сипаттама
1.2 Тарихи алғышарттары
1.3 Әлеуметтік.экономикалық алғышарттары
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ
2.1 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік шаруашылық жағдайы
2.2 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік рекреациялық нысандары
2.3 Қарағанды облысының Ұлытау ауданы бойынша туристік.
экскурсиялық маршруттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1 Менің қалам менің заман досым.Қарағанды
1.1 Қарағанды облысына жалпы сипаттама
1.2 Тарихи алғышарттары
1.3 Әлеуметтік.экономикалық алғышарттары
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ
2.1 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік шаруашылық жағдайы
2.2 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік рекреациялық нысандары
2.3 Қарағанды облысының Ұлытау ауданы бойынша туристік.
экскурсиялық маршруттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі: Қарағанады облысының даму тарихына үңілер болсақ, қадау -қадау іргелі істердің куәсі боласын. Аймақтың шапшаң игерілуіне бірден-бір себепкер болған оның мол табиғи байлықтары еді. Сонау жиырмасыншы-отызыншы жылдарда А.А.Гапеев, Н.Г.Кассин, Н.И.Наковник, М.П.Русаков, Қ.И.Сәтбаев тәрізді есімдері бүгінде кеңінен танымал геологтар Орталық Қазақстан аймағының кен байлықтарын зерттеді. Жиырмасыншы жылдардың басында-ақ Қоңырат, Жезқазған, Семізбұғы, Өспен және басқа жерлерде түсті металдардың мол қорының бары анықталған. Соғысқа дейінгі кезең ішінде жаңадан ашылған көмір және түсті металл кен орындарының негізінде Орталық Қазақстанда Қарсақбай, Балқаш мыс қорыту зауыттары салынды. Жезқазған, Қоңырат рудниктері, Қарағанды көмір бассейні игерілді.
Еліміздің экономикасындағы Орталық Қазақстанның алатын орны ерекше екендігі сол кезде-ақ белгілі болған. Аймақтың индустриялық даму қарқынын жеделдетуге ерекше көңіл бөле отырып, КСРО Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы 1929 жылғы 28 қарашада "Республиканың "Қазақ көмір құрылысы" тресіне қарасты көмір кәсіпорындарын салу ісін мемлекеттік басқару туралы" ережені бекітті. Трест басқарушысы болып еліміздің көмір өнеркәсібі саласынын ірі мамандарының бірі К.О.Горбачев тағайындалды.
1931 жылғы қәңтарда "Қарағандыкөмір" тресі құрылды. Ол осы өңірге шахта салу мен оларды пайдалану ісін жеделдете түсті.
Қарағанды көмір бассейнін ашу ісін одан әрі жандандыра түсу мақсатында Халық комиссарлары Кеңесінің жанындағы Еңбек және Қорғаныс Кеңесі 1931 жылғы 21 қаңтарда "Қарағанды тас көмір кен орнын дамыту жоспары туралы" қаулы қабылдады. Сол 1931 жылы Карағанды аумағында жаңадан 16 шахта салу көзделді.
Деректер Карағанды өңіріңің аз ғана уақыт ішінде адам нанғысыз қарқынмен дамығандығын көрсетеді. Айталық, 1931 жылды´ басында Қарағанды кенішінде 5600 жұмысшы мен қызметші болса, 1935 жылдың қаңтарында олардың саны 22 мыңнан асқан. Шамалы уақыт ішінде жұмысшы поселкесінің орнына 70 мыңға жуық адамы бар қала орнады. Атап айтқанда, 1934 жылы ақпанда кеншілердің жұмысшы поселкесі Қарағанды қала дәрежесін алды. Қазіргі Қарағандының Жаңа қала деп аталып жүрген орталығын салу сол кезде қолға алынған.
1932 жылғы 10 наурызда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті Президиумының Орталық және Солтүстігіндегі бірнеше облыстың басын біріктіріп, орталығы Петропавл қаласы болып жалғыз облыс құрылған. Ол болашағы зор ірі өндіріс орнының құрметіне Қарағанды облысы деп аталған.
1936 жылғы 29 шілдедегі БОАҚ Президиумының қаулысы бойынша жалғыз облыс Карағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарына бөлінді. Қарағанды қаласы–Қарағанды облысының орталығы болды.
Өндіріс ошақтары онсыз да дамудың даңғыл жолына түссе, қала атанғанына небары екі жылдан сәл асқан Қарағандының облыс орталығы мәртебесін иеленуі халық ағарту, денсаулық сақтау салалары тәрізді, өңірдің мәдени өміріне де осылайша тың серпіліс келді. Қарағанды қаласы шын мәнісінде іргелі өнер ошағына айнала бастады. Бір кездегі шағын көлемде қалалық газетретінде жарық көрген басылымдар облыстық газеттерге айналды. Бір сөзбен айтқанда Қарағанды қаласының жаңадан құрылған Қарағанды облысының орталығы болуы оның ендігі күнде бір бағытта ғана емес, жан-жақты, түрлі салада дамып, одан ері өсіп өркендеуіне мүмкіндік берді.
Еліміздің экономикасындағы Орталық Қазақстанның алатын орны ерекше екендігі сол кезде-ақ белгілі болған. Аймақтың индустриялық даму қарқынын жеделдетуге ерекше көңіл бөле отырып, КСРО Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы 1929 жылғы 28 қарашада "Республиканың "Қазақ көмір құрылысы" тресіне қарасты көмір кәсіпорындарын салу ісін мемлекеттік басқару туралы" ережені бекітті. Трест басқарушысы болып еліміздің көмір өнеркәсібі саласынын ірі мамандарының бірі К.О.Горбачев тағайындалды.
1931 жылғы қәңтарда "Қарағандыкөмір" тресі құрылды. Ол осы өңірге шахта салу мен оларды пайдалану ісін жеделдете түсті.
Қарағанды көмір бассейнін ашу ісін одан әрі жандандыра түсу мақсатында Халық комиссарлары Кеңесінің жанындағы Еңбек және Қорғаныс Кеңесі 1931 жылғы 21 қаңтарда "Қарағанды тас көмір кен орнын дамыту жоспары туралы" қаулы қабылдады. Сол 1931 жылы Карағанды аумағында жаңадан 16 шахта салу көзделді.
Деректер Карағанды өңіріңің аз ғана уақыт ішінде адам нанғысыз қарқынмен дамығандығын көрсетеді. Айталық, 1931 жылды´ басында Қарағанды кенішінде 5600 жұмысшы мен қызметші болса, 1935 жылдың қаңтарында олардың саны 22 мыңнан асқан. Шамалы уақыт ішінде жұмысшы поселкесінің орнына 70 мыңға жуық адамы бар қала орнады. Атап айтқанда, 1934 жылы ақпанда кеншілердің жұмысшы поселкесі Қарағанды қала дәрежесін алды. Қазіргі Қарағандының Жаңа қала деп аталып жүрген орталығын салу сол кезде қолға алынған.
1932 жылғы 10 наурызда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті Президиумының Орталық және Солтүстігіндегі бірнеше облыстың басын біріктіріп, орталығы Петропавл қаласы болып жалғыз облыс құрылған. Ол болашағы зор ірі өндіріс орнының құрметіне Қарағанды облысы деп аталған.
1936 жылғы 29 шілдедегі БОАҚ Президиумының қаулысы бойынша жалғыз облыс Карағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарына бөлінді. Қарағанды қаласы–Қарағанды облысының орталығы болды.
Өндіріс ошақтары онсыз да дамудың даңғыл жолына түссе, қала атанғанына небары екі жылдан сәл асқан Қарағандының облыс орталығы мәртебесін иеленуі халық ағарту, денсаулық сақтау салалары тәрізді, өңірдің мәдени өміріне де осылайша тың серпіліс келді. Қарағанды қаласы шын мәнісінде іргелі өнер ошағына айнала бастады. Бір кездегі шағын көлемде қалалық газетретінде жарық көрген басылымдар облыстық газеттерге айналды. Бір сөзбен айтқанда Қарағанды қаласының жаңадан құрылған Қарағанды облысының орталығы болуы оның ендігі күнде бір бағытта ғана емес, жан-жақты, түрлі салада дамып, одан ері өсіп өркендеуіне мүмкіндік берді.
Кітаптар мен монографиялардың тізімі
1 Абусеитова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г., Масанов Н.Э., Султанов Т.И., Хазанов А.М., История Казахстана и Центральной Азии. – Алматы, 2001.-359 c.
2 Амашев З., Жетибаев Ж. Қазақ петроглифтері. – Алматы, 2005.-312 c.
3 Ахметов Қ. Қарағанды облысының Ұлытау. – Астана: Фолиант. -2006.-264 б.
4 Байпаков К.М. Археология Казахстана. – Алматы, 1993.-112 c.
5 Байтенов Э.М. Мемориальное зодчество Казахстана: эволюция и проблемы формообразования. – Алматы, 2004.- 256 с.
6 Басенов Т.К. Орнамент в архитектуре Казахстана. – Алмат-ата, 1957.-123 с.
7 Галымжанова А.С., Глаудинова М.Б. История искусств Казахстана: учебник. – Алматы: Издат-Маркет, 2006.-248 с.
8 Герасимов Г.Г. Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир. – Алма-Ата, 1957.- 254 с.
9 Длаудинов Б.А. История архитектуры Казахстана. – Алматы, 1999.- С. 65-78
10 Елеукенова Г.Ш. Очерк истории средневековой скульптуры Казахстана. – Алматы, 1999. -С. 38-45
11 Ердавлетов С.Р., Назарчук М.К., Кораблев В.А. Мифы и реальность Казахстанского туризма. Роль туризма в устойчивом развитии РК. – Алматы, 2001.- 150 с.
12 Зорин И. В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма: Справочник. – М.: ФиС, 2000.-С. 56-61
13 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы, 2002.-158 с.
14 Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности: Учебник.- М.: ФиС, 2000.- С.26
15 Кадрбаев М.К., Курманкулов Ж.К: Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. – Алматы, 1992-С.14-23.
16 Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. – Алматы, 1999.- 153 с.
17 Мырзабеков Б. Қарағанды облысының Ұлытау-ұлттың ұясы: тарихи -көркем ой-толғау. – Астана: Елорда, 2001.- 189 б.
18 Новоженов В.А. Петроглифы Сары-арки. – Алматы, 2002.-С. 41-46
19 Памятники наскального исскуства Центральной Азии: фотоальбом. – Алматы, 2004.- 79 с.
20 Плетнова С.А. Кочевники средневековья. – М., 1999.-С.56-69
21 Сенин В.С. Введение в туризм. – М.: 1993.-С.156-159
22 Турсинбаева К.С., Концепцуальная схема развития туризма в Карагандинской области / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма: сборник научных статей. – Жезқазған, 2005.-С. 104-110.
23 Умиртаева А.Н., Жарасова К.М., Бимашев С.С. Жезді-Қарағанды облысының Ұлытау өңірінің өзендері / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма: сборник научных статей. – Жезқазған, 2005.-С. 39-49 .
24 Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник. – Алматы, 2008.- С.15-16
25 Қарағанды облысының Ұлытау. Альбом-кітап.- Астана: Өнер-Астана, 1998.- 56 б.
26 Жезқазған. Энциклопедиялық анықтама.- Алматы: Эверо, 2004.- 487 б.
27 Энциклопедия туриста.- М.: Большая Российская энциклопедия, - С.256-258
Мерзімді басылымдар
28 Қошанов Б. Қарсақпай – мыс қазынасы// Подробности. – 2007.- №6
29 Мажикиева М. Проблемы меди // Мыс өңірі. – 2006. - №9
30 Мамина Н. Родина моя – Жезказган // Жезказганская газета – 2008.-№1
Интернет - сілтемелер:
31 Амангельдиева А. Туризм в Казахстане: быть или не быть. http://www.atamekentours.kz
32 Динамика развития туризма в Казахстане. http://www.unwto.org
33 Есенкожаев Д. Проблемы индустрии в Казахстане. http: // www. kazakh. ru
34 Жарылкасын О. Куда поехать отдыхать. http://www.otdyh.ru
35 Мардеева И. Не нужна нам заграница. http://www.poedum.ru
36 Новиков Б. Факторы влияющие на развитие туризма. http: // www.bestreferates.ru
37 Перин Е. Хочу домой. http: // www.tour.kz
38 ulutau maps. http:// www.nomad.kz
1 Абусеитова М.Х., Абылхожин Ж.Б., Кляшторный С.Г., Масанов Н.Э., Султанов Т.И., Хазанов А.М., История Казахстана и Центральной Азии. – Алматы, 2001.-359 c.
2 Амашев З., Жетибаев Ж. Қазақ петроглифтері. – Алматы, 2005.-312 c.
3 Ахметов Қ. Қарағанды облысының Ұлытау. – Астана: Фолиант. -2006.-264 б.
4 Байпаков К.М. Археология Казахстана. – Алматы, 1993.-112 c.
5 Байтенов Э.М. Мемориальное зодчество Казахстана: эволюция и проблемы формообразования. – Алматы, 2004.- 256 с.
6 Басенов Т.К. Орнамент в архитектуре Казахстана. – Алмат-ата, 1957.-123 с.
7 Галымжанова А.С., Глаудинова М.Б. История искусств Казахстана: учебник. – Алматы: Издат-Маркет, 2006.-248 с.
8 Герасимов Г.Г. Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир. – Алма-Ата, 1957.- 254 с.
9 Длаудинов Б.А. История архитектуры Казахстана. – Алматы, 1999.- С. 65-78
10 Елеукенова Г.Ш. Очерк истории средневековой скульптуры Казахстана. – Алматы, 1999. -С. 38-45
11 Ердавлетов С.Р., Назарчук М.К., Кораблев В.А. Мифы и реальность Казахстанского туризма. Роль туризма в устойчивом развитии РК. – Алматы, 2001.- 150 с.
12 Зорин И. В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма: Справочник. – М.: ФиС, 2000.-С. 56-61
13 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы, 2002.-158 с.
14 Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности: Учебник.- М.: ФиС, 2000.- С.26
15 Кадрбаев М.К., Курманкулов Ж.К: Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. – Алматы, 1992-С.14-23.
16 Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. – Алматы, 1999.- 153 с.
17 Мырзабеков Б. Қарағанды облысының Ұлытау-ұлттың ұясы: тарихи -көркем ой-толғау. – Астана: Елорда, 2001.- 189 б.
18 Новоженов В.А. Петроглифы Сары-арки. – Алматы, 2002.-С. 41-46
19 Памятники наскального исскуства Центральной Азии: фотоальбом. – Алматы, 2004.- 79 с.
20 Плетнова С.А. Кочевники средневековья. – М., 1999.-С.56-69
21 Сенин В.С. Введение в туризм. – М.: 1993.-С.156-159
22 Турсинбаева К.С., Концепцуальная схема развития туризма в Карагандинской области / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма: сборник научных статей. – Жезқазған, 2005.-С. 104-110.
23 Умиртаева А.Н., Жарасова К.М., Бимашев С.С. Жезді-Қарағанды облысының Ұлытау өңірінің өзендері / Центральный Казахстан: региональные проблемы географии, экологии и туризма: сборник научных статей. – Жезқазған, 2005.-С. 39-49 .
24 Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник. – Алматы, 2008.- С.15-16
25 Қарағанды облысының Ұлытау. Альбом-кітап.- Астана: Өнер-Астана, 1998.- 56 б.
26 Жезқазған. Энциклопедиялық анықтама.- Алматы: Эверо, 2004.- 487 б.
27 Энциклопедия туриста.- М.: Большая Российская энциклопедия, - С.256-258
Мерзімді басылымдар
28 Қошанов Б. Қарсақпай – мыс қазынасы// Подробности. – 2007.- №6
29 Мажикиева М. Проблемы меди // Мыс өңірі. – 2006. - №9
30 Мамина Н. Родина моя – Жезказган // Жезказганская газета – 2008.-№1
Интернет - сілтемелер:
31 Амангельдиева А. Туризм в Казахстане: быть или не быть. http://www.atamekentours.kz
32 Динамика развития туризма в Казахстане. http://www.unwto.org
33 Есенкожаев Д. Проблемы индустрии в Казахстане. http: // www. kazakh. ru
34 Жарылкасын О. Куда поехать отдыхать. http://www.otdyh.ru
35 Мардеева И. Не нужна нам заграница. http://www.poedum.ru
36 Новиков Б. Факторы влияющие на развитие туризма. http: // www.bestreferates.ru
37 Перин Е. Хочу домой. http: // www.tour.kz
38 ulutau maps. http:// www.nomad.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Менің қалам менің заман досым-Қарағанды
1.1 Қарағанды облысына жалпы сипаттама
1.2 Тарихи алғышарттары
1.3 Әлеуметтік-экономикалық алғышарттары
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ
2.1 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік шаруашылық жағдайы
2.2 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік рекреациялық нысандары
2.3 Қарағанды облысының Ұлытау ауданы бойынша туристік-
экскурсиялық маршруттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қарағанады облысының даму тарихына үңілер
болсақ, қадау -қадау іргелі істердің куәсі боласын. Аймақтың шапшаң
игерілуіне бірден-бір себепкер болған оның мол табиғи байлықтары еді. Сонау
жиырмасыншы-отызыншы жылдарда А.А.Гапеев, Н.Г.Кассин, Н.И.Наковник,
М.П.Русаков, Қ.И.Сәтбаев тәрізді есімдері бүгінде кеңінен танымал геологтар
Орталық Қазақстан аймағының кен байлықтарын зерттеді. Жиырмасыншы жылдардың
басында-ақ Қоңырат, Жезқазған, Семізбұғы, Өспен және басқа жерлерде түсті
металдардың мол қорының бары анықталған. Соғысқа дейінгі кезең ішінде
жаңадан ашылған көмір және түсті металл кен орындарының негізінде Орталық
Қазақстанда Қарсақбай, Балқаш мыс қорыту зауыттары салынды. Жезқазған,
Қоңырат рудниктері, Қарағанды көмір бассейні игерілді.
Еліміздің экономикасындағы Орталық Қазақстанның алатын орны ерекше
екендігі сол кезде-ақ белгілі болған. Аймақтың индустриялық даму қарқынын
жеделдетуге ерекше көңіл бөле отырып, КСРО Халық шаруашылығы Жоғарғы
Кеңесінің Президиумы 1929 жылғы 28 қарашада "Республиканың "Қазақ көмір
құрылысы" тресіне қарасты көмір кәсіпорындарын салу ісін мемлекеттік
басқару туралы" ережені бекітті. Трест басқарушысы болып еліміздің көмір
өнеркәсібі саласынын ірі мамандарының бірі К.О.Горбачев тағайындалды.
1931 жылғы қәңтарда "Қарағандыкөмір" тресі құрылды. Ол осы өңірге
шахта салу мен оларды пайдалану ісін жеделдете түсті.
Қарағанды көмір бассейнін ашу ісін одан әрі жандандыра түсу
мақсатында Халық комиссарлары Кеңесінің жанындағы Еңбек және Қорғаныс
Кеңесі 1931 жылғы 21 қаңтарда "Қарағанды тас көмір кен орнын дамыту жоспары
туралы" қаулы қабылдады. Сол 1931 жылы Карағанды аумағында жаңадан 16 шахта
салу көзделді.
Деректер Карағанды өңіріңің аз ғана уақыт ішінде адам нанғысыз
қарқынмен дамығандығын көрсетеді. Айталық, 1931 жылды´ басында Қарағанды
кенішінде 5600 жұмысшы мен қызметші болса, 1935 жылдың қаңтарында олардың
саны 22 мыңнан асқан. Шамалы уақыт ішінде жұмысшы поселкесінің орнына 70
мыңға жуық адамы бар қала орнады. Атап айтқанда, 1934 жылы ақпанда
кеншілердің жұмысшы поселкесі Қарағанды қала дәрежесін алды. Қазіргі
Қарағандының Жаңа қала деп аталып жүрген орталығын салу сол кезде қолға
алынған.
1932 жылғы 10 наурызда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті
Президиумының Орталық және Солтүстігіндегі бірнеше облыстың басын
біріктіріп, орталығы Петропавл қаласы болып жалғыз облыс құрылған. Ол
болашағы зор ірі өндіріс орнының құрметіне Қарағанды облысы деп аталған.
1936 жылғы 29 шілдедегі БОАҚ Президиумының қаулысы бойынша жалғыз
облыс Карағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарына бөлінді. Қарағанды
қаласы–Қарағанды облысының орталығы болды.
Өндіріс ошақтары онсыз да дамудың даңғыл жолына түссе, қала
атанғанына небары екі жылдан сәл асқан Қарағандының облыс орталығы
мәртебесін иеленуі халық ағарту, денсаулық сақтау салалары тәрізді, өңірдің
мәдени өміріне де осылайша тың серпіліс келді. Қарағанды қаласы шын
мәнісінде іргелі өнер ошағына айнала бастады. Бір кездегі шағын көлемде
қалалық газетретінде жарық көрген басылымдар облыстық газеттерге айналды.
Бір сөзбен айтқанда Қарағанды қаласының жаңадан құрылған Қарағанды
облысының орталығы болуы оның ендігі күнде бір бағытта ғана емес, жан-
жақты, түрлі салада дамып, одан ері өсіп өркендеуіне мүмкіндік берді.
Осылайша бүгінгі Қарағанды облысының тарихы әріден басталса да оның
қарыштай дамып, өркендеуінің, қалыптасуының бастау көзі 1936 жылы өз алдына
жеке облыс атанып, отау тігуінен кейін болды. Біздің облыс алпыс бес жыл
ішінде қай жағынан болмасын қарыштай дамыған. Жаңа елді мекендер бой
көтерген. Қарағандымен қанаттас Теміртау, Абай, Саран, Шахтинск қалалары
бой түзеген.
Қазіргі уақытта облыс 428 мың шаршы километр жерді алып жатыр, бұл
республикадағы ең үлкен аймақ. әкімшілік-аумақтық құрылым өзгертілгеннен
кейін бұл аймақта 9 селолық аудан мен 11 қала, 39 жұмысшы поселкесі мен 171
селолық округі бар. Халық саны 1 миллион 700 мың адам, яғни республика
халқының 10 процентін құрайды. Бұл көрсеткіш жағдайынан біздің облыс
Оңтүстік Қазақстан облысынан кейін екінші орын алады.
Жұмыстың мақсаты: Қарағанды облысының Ұлытау аймағының туристік
мүмкіндіктерін ашып, көрсету.
Міндеттері:
- Қарағанды облысының даму тарихын анықтау;
мүмкін болатын туристік инфрақұрылымды жасау;
- ауданда бар, туристердің қызығушылығын арттыратын, табиғи, тарихи, мәдени
ескерткіштерді және өндірістік нысандарды ашып, көрсету;
-менің қаламды дамытуға қолайлы ресурстарды анықтау.
Жұмыста Қарағанды облысының Ұлытау аймағының географиялық орны мен
табиғи-климаттық ресурстары, аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы
талданып, келешек туристік потенциалына талдау жасалынды.
Жұмыста Қарағанды облысының Ұлытау рекреациялық ауданына Жезқазған
қаласын және қала маңын, Сәтпаев қаласын және қала маңын, Қарағанды
облысының Ұлытау әкімшілік ауданын кіргізілді.
Зерттеу объектісі: Қарағанды облысы
Зерттеу пәні Қарағанды облысының даму мүмкіншілігін зерттеу.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі 2 тараудан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Менің қалам менің заман досым-Қарағанды
1.1 Қарағанды облысына жалпы сипаттама
Қарағанды облысы – Қазақстандағы экологиялық жағынан ең ластанған,
өнеркəсіптік өндіріс орындары көп шоғырланған ірі өнеркəсіп орталығы. Бұл
өңірдегі өндіргіш күштердің даму барысы көптеген жылдардан бері экологиялық
зардаптар ескерілмей іске асырылды. Соның салдарынан облыстың атмосфералық
ауасы бұзылды. Мəселен, тұрақты көздерден атмосфераға тарайтын ластанған
заттар жылына бір миллион тоннадан асады. Ал бұл жалпы республикадағы
барлық қалдықтардың үштен бірі деген сөз. Негізгі ластаушы көздер
Теміртауда Испат-Кармет АТАҚ (жылына 361,5 мың тонна), Жезқазғанда
Қазақмыс АҚ (жылына 138,4 мың тонна), Балқашта Балқашмыс АҚ (жылына
299,4 мың тонна, сол сияқты Қарағандыдағы энергетикалық кəсіпорындардың өзі
жылына 96,2 мың тонна ластандыратын қоспа таратады.
Қала маңына орналасқан ГРЭС-1, N3 ЖЭО жəне Қаражал ЖЭО-ның күлі мен
түтіні бұрқырап мазаны алуда, сол сияқты Ақжал байыту фабрикасының,
Қайрақты, Жамбыл, Қарағайлы Ақшатау кеніштерінің қалдықтары да бұрқырап,
желге ұшып жатыр. Бұларда қауіптілігі 1-3 класты қорғасын, мырыш, берилий,
висмут жəне радионуклидті флотация қалдықтары көп. Тозаңданып аспанға
ұшудың салдарынан мұндай заттар маңайын да шаңдатып жібереді. Бұған қоса
атмосфералық ауаны автокөліктер де ластандырып, одан шығатын тастанды
қалдықтар жылына 110 мың тонна көлемінде зиянды заттар таратса, оның ішінде
200-ге жуық əртүрлі қоспа бар екендігі анықталғаны баршаға мəлім.
Бүгінгі таңда су ресурстарын қорғап, ұтымды пайдалануда да проблема
көп. Облыстың жалпы жылдық су ресурсы 3,4млрд. текше метрге жуықтайды. Оның
жыл сайын 2-2,3 миллиард текше метрі пайдаланылады. Негізгі су көздері Нұра
өзені, оның Шерубай-Нұра жəне Соқыр құймалары, Ертіс-Қарағанды каналы,
Қаракеңгір жəне Жезді өзендері, Балқаш көлдері болып табылады. Облыс
суларының сапалық жағынан жақсаруына кері əсерін тигізіп отырған
кəсіпорындар Испат-Кармет ААҚ, Карбид АҚ, Қазақмыс АҚ, Балқаш АҚ,
Облсуканал су-канал шаруашылығы басқармасы, Қарағандырезинотехника АҚ,
энергетика, көмір өнеркəсібі мен ауыл шаруашылығы кəсіпорындары.
Облыстағы жер ресурстары да қиын жағдайда. 854 мың гектар жер азып-
тозған, жел эрозиясына ұшыраған. Оның басты себебінің бірі- жерді қорғайтын
орман алқабының қанағаттанғысыз жағдайы. Жер ресурстарын ғана емес, жалпы
қоршаған ортаға зиянын тигізетін негізгі ластану көздерінің бірі –
кəсіпорындардың өндірістік қызметі процесінде жəне тұрғындардың тұрмыс-
тіршілігінде пайда болған қалдықтар. Облыста тұрмыстық қатты қалдықтардың
өте көп болуы да біраз проблемалар туғызуда. Сонымен қатар қоршаған орта
мен адам денсаулығына ықпал ететін проблеманың бірі –қазылып, кен өндіріліп
алынған соң қалып кеткен, жабылмай аузы ашық қалған радиациялық қауіпті кен
орындары мен карьерлер мəселесі. Бұлар Шет ауданындағы Ақшатау елді мекені,
Ақтоғай ауданындағы тастап кеткен геологиялық қазба орындары (Октябрь,
Майтас, Қызыларай, Қызыл, Аномалия-8, Тасарал).
Республикамыздың басқа облыстары Қарағанды облысындағыдай техногенді
ауыртпалықты бастан кешіріп отырған жоқ. Мұнда Сарышаған ракеталық
полигоны, Семей ядролық полигоны жəне Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшатын
ракета тасығыштардан бөлініп түсетін бөліктердің құлау ауданы- бəрі бар.
Облыста радиациялық қауіпсіздік мақсатымен кəсіпорындарда өңделген
ионды сəуле көздері бар жерлерде қалдықтарды көму проблемасы басты орында.
Бұл көрсеткіш облыстағы экология жəне табиғат қорғау мəселесіне,
экологиялық проблемаларды шешу жолдарына арналған. Онда Балқаш,Теміртау,
Қарағандының экологиялық проблемалары туралы қамтылған. Көрсеткіш мазмұны
бес бөлім бойынша құрылған, Жезқазған-Балқаш өңірінің экологиясы, Қарағанды
облысының радиактивтік қалдықтарымен ластануы, облыстың су көздері,
қалдықтарды өндіру проблемасы, өңірдің экологиялық орталықтары.
Өлкетану электрондық каталогқа өлке экологиясы туралы 500-ден астам
жазулар енгізілген. Өлкетану бөлімі өлкенің табиғаты бойынша толық мəтінді
құжаттарды құруға кірісті. Кітапхана оқырмандары Қоршаған ортаны қорғау
атты тақырыптық папканы белсенді пайдаланады. Орталық Қазақстанның табиғаты
туралы ақпараттарды əлемдік пайдаланушыларға қол жеткізу мақсатында
Сарыарқа-оn-line” web- сайты құрылған.
Көрсеткіштің басты мақсаты қалың оқырмандар мен оқушылардың өз
өлкесінің əсем табиғатын, қоршаған айналасын қорғауға шақыру, облыс
жұртшылығына экологиялық білім мен тəрбие беру жəне əдебиеттермен
таныстыру.
Қарағанды облысының экологиялық жағдайы туралы танысу үшін сіздерге
Н.В.Гоголь атындағы ОҒƏК өлкетану бөлімінің кітап қоры, өлкетану
картотекасы жəне электрондық каталогтың негізінде жасалған осы көрсеткіштің
материалдары көп көмек береді.
Көрсеткішті жоғары оқу орындарының оқытушылары, мұғалімдер, студенттер,
оқушылар қосымша құрал ретінде пайдалана алады.
1. Тарихи алғышарттар
Ұшаң-теңіз Орталық Қазақстан даласы ежелден бастап осында тұрған
тайпалар мен халықтардың мәдени – экономикалық өмірлеріне әсер еткен
көптеген тарихи оқиғалар сахнасы, күәгері болып келді. Бұл, біздің
заманымызға дейін сақталған ескерткіштерде көрініс тапқан.
Соңғы жылдарда қазақ мемлекеттілігінің тарихына өскен қызығушылықтар,
көптеген жылдар бойы қастерленіп келген, Қазақ хандығының алғашқы саяси
орталығы ретінде Қарағанды облысының Ұлытау аймағына да қызығушылықтар
өсті.
1992 жылы тәуелсіз Қазақстанда өткізілген ең алғашқы қазақтардың
халықаралық құрылтайы әлемнің жан-жағынан қазақ ұлтының ең көрнекі
өкілдерін жинады. өзінің тамарын сезініп, ата-бабаларрухына бас ию үшін
келген жерлері – Қарағанды облысының Ұлытау еді.
Атақты ғалым – гуманист Савицкий П. Н. Гумилев Л. Н. Жазған хатында
(1957 ж.) Қарағанды облысының Ұлытауды былай деп бағалаған: ...Қарағанды
облысының Ұлытау, бұл Қазақстанның алтын қазынасының бірі! Бұл дала
өмірінің қорығы, тек қана даму орны ғана емес, сондай-ақ этно даму
орталығы...! .
Ғалымдардың айтуы бойынша Қарағанды облысының Ұлытау аймағында халық
сәулет өнерінің ескерткіштері үлкен мөлшерде шоғырланған. Бұған тарихи
оқиғалар, бұл орындардың оңтүстік аймақтардан солтүстікке апарған керуен
жолдарына жақын орналасуы ықпал болған.
Ерте феодалдық кезеңде мұнда мазарлар құрылыстар түріндегі материалдық
мәдениет орын алған.
VIII ғасырға дейін мұнда қыпшақтар бірлестіктегі тайпалардың тұрғаны
тарихта белгілі. VIII ғасырда Қазақстан орасан көп бөлігінің арабтармен
басылуы ислам діні кең етек алады. Соған сәйкес әр мұсылман Меккеге, киелі
КААБ қажылық жасауға тиіс болды.
Бірақ, ислам дүниесінің басты киелі орны - Мекке өте алыс
орналасқандықтан, көптеген мұсылмандар үшін, оның ішінде қазақтар үшін де
қажылық жасау қиынға соқты. Сондықтан өзіншілік киелі орындар болып
жергілікті әулиелерге салынған мазарлар және кесенелер саналды. Оларға
қажылық, Меккеге қажылықпен теңестірілді.
Алғашқы мазарлар берік емес материалдардан салынды, сол себепті біздің
кезеңімізге дейін сақталмады. VIII-X ғасырларға жататын уникалды ескерткіш
– Домбауыл кесенесі.
1223 жылы Шыңғыс хан өзі бағындырған қыпшпқ даласын басқаруға үлкен ұлы
ұлы Жошыны қалдырды (әл-Идриси бойынша). Ақ Орданың саяси - әкімшілік
орталығы Қарағанды облысының Ұлытау болды, осы жерден Жошы – хан өзінің
империясын басқарды [1].
Монғол кезенінің ескерткіштеріне Алаша-хан және Жошы хан кесенелері
жатады.
Келесі ғасырлар халық сәулет өнерін дамыту үшін өте қолайсыз болды:
хандар мен сұлтандар арасындағы жиі келіспеушіліктер, жоңғар
шапқыншылықтары қазақ халқының саяси- экономикалық өміріне кері әсер етті,
архитектураның көптеген ескерткіштері қиратылуға ұшырады.
Қарағанды облысының Ұлытау аймағының мазарлары Оңтүстік аймақтарға
қарағанда неғұрлым қарапайым және қатаң архитектуралық пішінде салынған,
сыртқы безендірулері жоқ немесе безендірулер анық көрсетілмеген. Іштері де
сондай қарапайым.
Мәдени – тарихи ресурстар туризм және демалысты дамыту үшін берілген
территорияның туристік тартымдылық деңгейін анықтайтын ең басты
факторлардың бірі. Ежелден қонытанған аймақтар тарихты, дәстүрлерды,
ескерткіштерді сақтап, табиғи жағынан көрікті безендірілген. Адамдар мекен
ететін жер ретінде әскери және көліктік жағынан ыңғайлы болуымен қатар,
әсем бейнелі аймақтарды таңдаған. Адамзат ежелден берік қоныстанған
жерлерде оның мәдениеті, шаруашылығы қалыптасқан.
Мәдени-тарихи ескерткіштер арасында тарих және мәдениет ескерткіштері
жетекші орын алады. Белгілеріне қарай олар бес топқа бөлінеді: тарих,
археология, өнер, документальды ескерткіштер.
Типология негізі ретінде ақпараттық мәдени-тарихи нышанның мазмұны
қабылданады: өзіншілділігі, берілген түрдегі нышандар ішіндегі әдеттілігі,
сыртқы тартымдылығы (Бочваров М., Мироненко Н. С., 1986).
Қазақ тарихының ұлы ескерткіштерін алғашқы ашушы және зерттеушісі
академик Марғұлан Ә. Х. болып табылады. 1946-1950 жылдар аралығындағы
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы Қарағанды облысының Ұлытау
өңірдегі археологиялық және архитектуралық ескерткіштерін зерттеді. Келесі
ескерткіштер зерттеулері ҚР ҰҒА археология институтымен жүргізілді. 1988
жылдан бастап 1994 жылға дейін экспедиция құрамында Жезқазған отряды жұмыс
істеді.
Қарағанды облысының Ұлытаудың ежелгі түрғындарының таудан металл пештер
қалдығы, пішінді металл құю тәсілі-бұдан үш мың жыл бұрын жергілікті
тайпалардың мыс, қалайы, күміс, алтынды қазып алып, өңдеп,
Иран,Үнді,Грекия, т.б. елдерге шығарғандарына бірден-бір дәлел.Мұны тарих
атасы деп жүрген Геродот өз еңбектерінде растап отыр. Қола дәуірінде өмір
сүрген Елуқұдық,Сорқұдық секілді металл өндіру орталықтары кейінгі орта
ғасырларға дейін өндірісін тоқтатпаған.
Ежелгі шеберлер қолымен тасқа қашалып салынган суреттердің тұтастай
галереясы Қарағанды облысының Ұлытаудың өзіндік мәдениетінің көрікті
беттерін құрайды.Тіршілік ету, аң аулау бейнелері, ғажайып жануарлар
әлемі,ежелгі адамдардьң дүниетанымын танытатын суреттер Теректі әулие,
Зыңғыртас, Арғанаты таулары жартасында, Байқоңыр, Тамды, Жаңғабыл, Жетіқыз
өзендерінің бойларында тұр.Бүл өлке орта ғасырларда Дешті қьпшақ (араб
тілінен аударғанда - қыпшақтар елі) аталған. Оның аумағы кейіннен
қыпшақтардың, қимақтардың, ұлы оғыздардың ірі рулық бірлестіктері арасында
бөліске түскен.Қарағанды облысының Ұлытау ешқашан бір ғана тайпаның,не бір
ғана рудың иелігінде болмаған. Бұл берекелі жер көшпелі тайпа көсемдерінің
сүйікті мекені еді,ол қашанда қасиетті, әрі киелі қоныс саналған.
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының бұл жерде тұрақты қоныс еткені тегін
емес.Шығыс Еуропаны тізе бүктірген Бату өз жорығын осы жерден
бастаған.Қарағанды облысының Ұлытау жерінде Шыңғыс ұрпақтарымен байланысты
сәулеттік ескерткіштер жетерлік.Бұлар-Жошы,Құтлық-Темір,Бо лған ана,Келін-
там мазарлары. Осы далада,аңызда айтылатындай, Шыңғыс ханға ұлы Жошының
өлімін жеткізген атақты Ақсақ құлан(ХШ ғ) күйі дүниеге келеді.
XIV ғасырда,шамамен VII-VIII ғасырларда өмір сүрген түркі руларының
негізін қалаушылардың бірі Алаша хан қабіріне мазар тұрғызылды.Қарағанды
облысының Ұлытау тауы биігінің бірінде ұлы қолбасшы, саясаткер және
шешен,Алтын Орда әмірі Едіге жатыр.Оның аты Алтай,Орал,Солтүстік
Кавказ,Қырым және Өзбекстан халықтарының батырлық әңгімелері мен
эпостарында сақталған.Алтын Орданың жігерлі ханы Тоқтамысқа да Қарағанды
облысының Ұлытаудан топырақ бұйырған. Халық аңызы өмірінің соңғы кезеңінде
қарапайым пенде болып,Египеттің ұлы билеушісі,қыпшақ Бейбарыс осы далаға
оралғанын бүгінгі күнге жеткізеді. Қарағанды облысының Ұлытау тарихының
білгірі,академик Әлкей Марғүланның жазуынша,Тұранның кұдіретті ханы
Афрасиаб өмірінің соңғы кезін Қарағанды облысының Ұлытауда өткізген.
Құдіретті Ақсак Темір өзінің Қарағанды облысының Ұлытауда болтаны
туралы Алтыншокы тауында тасқа қашап белгі қалдырған.Қарағанды облысының
Ұлытаудың ғажайып гранит шыңдары Бұқар ханы Абдоллахты және Құдияр ханның
қоқандық жауынгерлерін ұмытқан жоқ.Монголдардың тұрақты қонысы-Қарақорымға
беттеген ортағасырлық көптеген еуропалық және орыс елшілері Қарағанды
облысының Ұлытау бұлағының суын ішіп, шөлін
басты.Кетбұғы,Керей,Жәнібек,Қасым,Т әуке,Барақ, Көшім, Абылай,
Әбілқайыр,Ақжол би, Қазыбек би және т.б. тарихи тұлғалардың өмірбаяны
Қарағанды облысының Ұлытау атымен байланысты [1].
Қарағанды облысының Ұлытау-Қазақстанның географиялық орталығы.Картадан
оның Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігі, сондай-ақ шығысы мен батысы
аралығында бірдей қашықтықта орналасқанын көресіз. Оның әскер
шоғырландыруға және жасақты Қарағанды облысының Ұлытаудың айналасындағы
бұлақтары мол жайылымға орналастыруға қолайлы орын болғаны сондықтан болар.
Ақтабан шұбырынды жылдарында Қарағанды облысының Ұлытаудың даңқы
оңтүстік - шығысында қазақ руларының біріккен күші алғаш рет жоңғарларға
тойтарыс беруімен шықты.Содан бері осы шатқал Қалмаққырған аталады
.Қарағанды облысының Ұлытаудьң тұғырлы таулары патшалық-отаршылдық саясат
жылдары қарсыласу мен тәуелсіздік ошағы болып қала берді. Бұған XIX
ғасырдың ортасындағы Кенесары Қасымұлы, 1916-1917 жылдардағы Амангелді
Иманов бастаған ұлт-азаттық көтерілістер куә.
Қарағанды облысының Ұлытау географиялық жағынан қолайлы жерге
орналасқан. Қарағанды облысының Ұлытау арқылы Ұлы Жібек жолының Сарысу
немесе мыс жол аталған негізгі тармақтарының бірі өткен.Оның дәлелі-
керуен жолы бойында орналасқан ондаған керуен-сарайлар,бекініс-
қоныстар,феодалдық қорғандар, қарауыл мұнаралар.Бұл қоныстарда қалалық
мәдениет,қол өнері,сауда-саттық дамыганын Басқамыр,Жошы-орда,Аяққамыр,Орда-
базар қалашықтарына жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесі
дәлелдеді.Ғалымдар болжауынша, бұл сауда жолы Ұлы Жібек жолына дейін пайда
болып, біздің ғасырдың отызыншы жылдарына дейін сақталды,осы өлкенің
мәдениетінің дамуына үлес қосты. Табиғаттың өзі бұл жерге қисапсыз қазына
сыйлаған. Фирдауси өз поэма-эпосы ШахнамадаҚарағанды облысының Ұлытау
өңірін әдемі суреттеген. Қарағанды облысының Ұлытаудың ғажайып көріністерін
VI ғасырда араб саяхатшысы Әл-Идриси өзінің қолжазбаларында суреттеген.
Қарағанды облысының Ұлытау жөнінде қазақ халқының ертегісі Ер Төстікте де
айтылады.Әйгілі Асанқайғы Сарыарқаның көптеген түкпірін аралап,елге құт
жерұйық іздегенде,көзіне Қарағанды облысының Ұлытау түскен.Академик Қаныш
Сәтбаев Қарағанды облысының Ұлытау даласын Қазақстанның қазынасы атаған.
Өйткені,Менделеев кестесі элементтерінің көбі Қарағанды облысының Ұлытау
аймағының қойнауынан табылған.Ғасырдың заманалық мәні бар оқиғасы - адамның
ғарышқа ұшуы да Қарағанды облысының Ұлытаумен-ғарыш аймағы Байқоңырмен
байланысты.
Қазақ халқының ел болып қалыптасуына, бірлік тілігіне діңген болған,
қасиетті де киелі мекен. Бұл жерде мемлекетіміз алғаш шаңырақ көтеріп, үш
жүздің басы қосылып, қазақ халқының тұтастығына ұйытқы кіндік мекен.
Қарағанды облысының Ұлытау маныдағы ескерткіш белгілердің көпшілігі
монғол шапқыншылығы мен жоңғар шапқыншылығы заманының еншісіне қатысты.
Араб тарихшысы Ибн-аль-Асир моңғол шапқыншылығы туралы: Дүние жарлағаннан
бері адамзат үшін мұнан өткен аласапыран болған жоқ, ақыр заманның арсы
күрзісіне дейін мұндай сұмдықтың болуы мүмкін емес - днп жазған. Осы
сұмдыққа алдымен кеудесін төсеген Қарағанды облысының Ұлытаудың сары
белдері мен сағымды далалары.
Қарағанды облысының Ұлытау өзінің жер бедерімен, терек -қайыңымен
Көкшетау,Баянауыл, Қарқаралының шипажай орындарын еске салады.Бұл өңір
Қазақстанның тарихи орталығы десек те болады.Қазақтардың бүкілдүниежүзілік
құрылтайында форумға қатысушылар ең әуелі казақ халқының осы қасиетті
орнына баруды қалағаны да тегін емес. Сол күндері Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә.Назарбаев осында қазақ мемлекетінің калыптасуындағы
Қарағанды облысының Ұлытаудың тарихи рөлін құрметтеп,ескерткіш-белгі
орнатуға қатысты.
2. Әлеуметтік-экономикалық алғышарттар
Туризм индустриясы мен экономикалық, техникалық және әлеуметтік
тікелей байланыс бар. Аймақ халықтың өмір сапасы мен бос уақыты туризм
саласының дамуына ықпалы бар. Еңбекші халықтың бос уақытың ұйымдастырылуы
маңызды орын алады.
Халқы көп қоныстанған аймақ – орталық бөлігі. Жезқазған қаласы бойынша
алатын болсам, қала территориясы 1760.97 шаршы шақырым, халқы 96.4 мың
адам, этникалық құрамы: қазақтар-65%, орыстар-30%,басқа да ұлт өкілдері -5%
(татарлар, шешендер, корейлер). Сәтпаев қаласының территория көлемі 1.1 мың
шаршы шақырым, халқы 70.4 мың адам, этникалық құрамы: қазақтар -40.3 мың,
орыстар-17.8 мың,басқа да ұлт өкілдері-12.3 мың адам[33].
Аймақ бойынша негізгі өндіріс өнімі – рафнирленген мыс, мыс катанкасы,
жылу энергиясы және электроэнергия.
Аймақ бойынша 936 ауыл шаруашылық субъектісі тіркелген, олардың
851жұмыс істейтін мекеме, халықтың жұмыспен қамтылуы- 3278 адам. 2006
жылдың 1 қаңтарының мәліметі бойынша келесі өнім шығарылды: ет -8916 тонна,
сүт -14590 тонна, жүн-239 центнер, жұмыртқа- 843.2. аймақ бойынша бидай
өсірумен 99 ферма. Ауыл шаруашылығы үшін 9216344 га жер жарамды, оның
ішінде, егістік жер 48123 га, жайылым 8698173 га.
Өндіріс келесі кәсіпорындарымен анықталған:
1. Жезді байыту фабрикасы кенбасқармасы- негізгі қызметі- марганец
концетратын өндіру. Жезді кеншарында орналасқан. 1997 жылы Ақсу
ферробалқыту зауытына берілген.
2.Ақтас АҚ жоғары сапалы кварцты қайта өндіру мен қамтамасыз етумен
айналысады. Ақтас кеншарында орналасқан.
3.Қарсақпай металлургиялық зауыты. Қарсақпай кеншарында орналасқан.
Кәсіпорын Қазақмыс корпорациясының жеке меншігінде.
4. Жезқазғанцветмет өндіріс кешені. Бұл кешен толық интеграцияланған
кәсіпкерлік. кешен тау-кен, пайдалы қазбаларды қайта өңдеу, балқыту мен
аффинаж өндіріс кіргізеді. кешенге келесі өндіріс орындары кіреді:
- Тау кен орындары: жер асты Оңтүстік, Дала, Шығыс, Батыс, Анненка, Жомарт
(бұрынғы Жаман-айбат) және солтүстік карьері кіреді.
- Жезқазған №1 және №2 байыту фабрикалары, мыс концентратын шығаратын
Сәтпаев балқыту фабрикасы.
- Мыс катанкасын үздіксіз құю цехі.
Жалпы кешенге 7 тау-кен орны, 3 байыту фабрикалары, мыс балқыту
зауыты, мыс катанка цехі, электростанциясы. Кешенмен келесі өнімдер
шығарылады: катод мысы, мыс катанкасы.
2006 жыл бойынша Қарағанды облысының Ұлытау аймағында 231.6 млн теңге
сомасына тең өндіріс өнімдері өндірілген.
Жезқазған қаласы индустриалды қала болып табылады. Өнеркәсібі тау-кен
саласына негізделген. Бұл қала Қарағанды облысының Ұлытау аймағының
қалыптасуына әсерін тигізді. Қалаға шетел инвесторлары шақырылған. Негізгі
партнері оңтүстік кореялық Самсунг фирмасы. 1998 ж бастап өндіріс
бағдарламасы бойынша Қазақмыс корпорациясы жұмыс істей бастады. Мыс
өндірумен қатар, мұнда, қосылқы металлдар да өндіріледі. Мысалы, күкірт
қышқылы, алтын, күміс, аммоний перронаты, сынап шаңдары, осмий. Жезқазған
қаласынан 180 м қашықтықта Жаман-Айбат мыс кендері орналасқан. Сәтпаев
қаласында мыс шахталары орналасқан.
Қазіргі таңдағы келешектегі қаланың ұстанымдық жағдайы түрлі-түсті
металлургияның дамуымен байланысты болып отыр. Келешекте ұстанымдық бұдан
басқа да экспортқа бағытталған сирек кездесетін металдар мен мырыш сульфиті
өндірісінің дамуына және (РГП Жезқазған сирек металлл), құрылыс
материалдарын өндіруші (ЖШС Еркин Огнеупор, ЖШС Еркин Кварц, ЖШС АША-
1) байланысты болады.
Барлық елді мекендерде байланыс бар: Кеңгір селосында – 256 номерге
арналған АТС, Талап селосында – 96 номерге арналған АТС, Малшыбай селосында
– 20 номерге арналған АТС бар.
Кеңгір мен Талап селоларының тұрғындары ауыз суды Жезқазған қаласынан
тасып ішеді. Жолдардың техникалық хал - ахуалы автокөліктерді жүргізудің
қауіпсіздік талаптарына сай емес.
Аймақ бойынша негізгі өндіріс өнімдері мыс. Негізгі экономикалық -
әлеуметтік көрсеткіштері 2 кестеде берілген.
1. Кесте
Аймақ бойынша әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер [11]
Көрсеткіштер Өлшеу шамасы2007 ж 2 2008 ж 2
жартысы жартысы
Өндіріс өнім көлемі (еңбек, қызмет)Млн, тг 29379,7 28770,4
Маңызды өнімдер өндіріс
Мыс Мың тонна 57,9 60,9
Мыс катанкасы Мың тонна 6,4 5,3
Жылу энергиясы Мың Гкал 1028,9 1000
Электро қуаты Млн Квтсағ 357,5 340,0
өндіріс кәсіпкерліктер саны Саны 14 14
Қаржы көрсеткіштері
Қазынаға түскен салық көлемі Млн,тг 655,196 736,465
Кредиторлық қарыз Млн,тг 26336,9 24715,1
Шағын және орта кәсіпкерліктердің дамуы
Шағын бизнес субъекттері Саны 281 3125
Шағын бизнесте қызмет көрсететін Адам саны 7815 8195
адам саны
Өндірген өнім көлемі Млн,тг 978,2 700
.
Аймақтың территориясы арқылы республикалық маңызы бар Қызылорда-
Жезқазған-Қарағанды облысының Ұлытау-Арқалық жолы өтеді. Жол ұзындығы 835
шақырым, 210 шақырымы асфальтпен жабылған.
Телефонды желінің магистральды-кабельді ұзындығы 609 шақырым.
Кеншарлар телефон желісі 307 шақырым.
Аймақ халқы Қарағанды облысының Ұлытау-Саламат, Жезді-Қарабұлақ су
құбырлары арқылы суменқамтамасыз етіледі. Құбырлар ұзындығы 16 шақырым.
Аймақта 21 жылу мекемелері жұмыс істеді. 2005 ж бойынша, Сарысу өзенінің су
құбырларының реконструкциясы, Қарағанды облысының Ұлытау аймағының Шағана
ЖШС. ЖШС МТС Гарант 2030 Қаракеңгір бойынша кеншарлар су құбырлар
құрылысын жүргізіп жатыр.
Аймақ халқын электроэнергиямен қамтамасыз ету үшін Қарағанды облысының
Ұлытау мен Жанат 2000, Асет ЖШС жұмыс істейді. 2005ж пайдаланылған
электроэнергия үшін 10млн 668 мың теңге аударылған.Аймақ территориясында әр
түрлі ұлт өкілдері тұрады. Негізгі тұрғындары қазақтар- 15508 адам (95.2%),
басқа ұлт өкілдерінің сандық көрсеткіші 782 адам (4.8%).
Қазіргі таңда аталған экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктерді
ескере отырып аудан бойынша келесі мәселелер туындап отыр:
- Жезқазған, Сәтпаев қалаларының экономикалық және әлеуметтік даму жағынан
ЖШС Қазақмыс корпорациясы мен Жезқазған мыс запастары кенішінің тұрақты
жұмыс істеуіне тәуелділігі;
- жылу энергиясының тапшылығы (жылу қуатының ағымды тапшылығы 180
Гкалсағатты құрап отыр);
- Кеңгір су қоймасының тұрақсыз запастары қаланың өсімдіктерін суаруды
қамтамасыз ете алмайды және жаңа өндірістер ашыла қалған жағдайда су
ресурстарының тапшылығына ұшырайды;
- ауыз су сапасының тұрақсыздығы;
- қала территориясында транзиттің жоқ болуы, оның келешектегі дамуына кері
әсерін тигізеді
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰЛЫТАУ АУДАНЫНЫҢ ТУРИСТІК МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы туристік шаруашылық жағдайы
Қарағанды облысының Ұлытау ауданында материалдық база өте шектелген.
Соңғы жылдары рекреациялық іс-әрекет құрылымында агро-рекреацияның маңызы
артты. Бұның себепшісі халықтың демалысты өндіріспен жіне ауыл
шаруашылығымен үйлестіру болып табылады. Дачалық-бақташылық іс-әрекеттер де
қысқа мерзімді демалысқа жатады.
Туристік рекреациялық ресурстары маңызыды орын алады. Негізінен
Жезқазған-Сәтпаев өндірістік торабының тұрғындарының, қонақтарының
демалатын орындары:
1. Қарағанды облысының Ұлытау ұлттық тарихи мәдени табиғи қорық
мұражайы. Мақсаты мәдениет пен тарихтың ескерткіштерін сақтау.
Территориясында республикалық деңгейдегі 30 ескерткіш бар.
2. Жезқазған қаласындағы Жастар орманды бағы. 1983ж құрылған. халық
батыры Амангелдінің Қаражар қозғалыстарымен байланысты табиғи-тарихи орын.
3. Қарсақпай кеншарындағы 1929 жылы құрылған мәдениет және демалу
саябағы
Туризм индустриясының негізі инфрақұрылым. Инфрақұрылым түсінігіне
отельдер, мейрамханалар, жоғары деңгейде дамыған туристерге қызмет көрсету
саласы, әсіресе шетел туристері үшін. Қонақ үй және мейрамханалар бизнесі
салысы жетекші орынға ие. Қонақ үйлер және мейрамханалар бойынша іскер
адамдар мемлекет ауқаттылық деңгейіне баға береді.Қазақмыс кор-сы құрылған
кезден бастап халықаралық стандарттарға жауап беретін қонақ үйлер салына
бастады.
Туризм жағдайы негізінен орналастыру жағдайымен сипатталады. Осы
саланың дамуымен туристік ағымдар байланысты. 2008 жылғы мәлімет бойынша
Қазақстанда 821 қонақ үй тіркелген. Қарағанды облысында 18 қонақ үй, оның
ішінде Жезқазған қаласында үш қонақ үйі тіркелген. Ең ірісі Байқоңыр
қонақ үйі, халықаралық стандарттарға жауап береді. Жоғарғы қызмет
көрсететін Самсунг медициналық кешені (1 сурет) қала қонақтарын мен
туристерін қабылдайды.
Сондай-ақ туристік бизнестегі басты факторларының бірі туризм саласының
материалды базасы болып табылады, бірақ Қарағанды облысының Ұлытау
аймағында база өте шектелген. Соңғы жылдары рекреациялық іс-әрекет
құрылымында агро-рекреацияның маңызы артты. Бұның себепшісі халықтың
демалысты өндіріспен және ауыл шаруашылығымен үйлестіру болып табылады.
Дачалық-бақташылық іс-әрекеттер де қысқа мерзімді демалысқа жатады.
Туристік рекреациялық ресурстары да маңызыды орын алады. ең басты
туристік нышаны Қарағанды облысының Ұлытау зоологиялық заказнигі. Алып
жатқан ауданы 54200 га жер 1999 жылы құрылған. Негізінен Жезқазған-Сәтпаев
өндірістік торабының тұрғындарының демалатын орны. Қорғалатын аймаққа
тарихи-мәдени кешендер және табиғи кешендер де кіреді.
1 сурет. Самсунг медициналық – зерттеу кешені [автордан]
Туризм индустриясының негізі инфрақұрылым. Инфрақұрылым түсінігіне
отельдер, мейрамханалар, жоғары деңгейде дамыған туристерге қызмет көрсету
саласы, әсіресе шетел туристері үшін, себебі, олар үшін бұл қалыпты өмір
деңгейі болып табылады. Қонақ үй және мейрамханалар бизнесі салысы жетекші
орынға ие. Қонақ үйлер және мейрамханалар бойынша іскер адамдар мемлекет
ауқаттылық деңгейіне баға береді, ел қонақтары үшін бұл мемлекет келбеті.
Қарағанды облысының Ұлытау өңірінің қалалары бойынша инфрақұрылымды
құрайтын нышандарға мынадай сипаттама беруге болады:
Жезқазған қаласында санаторий, балалар санаторийі, профилактори және
Қазақмыс корпорациясының спорт-сауықтыру лагері жұмыс істейді. Бірақ
халықтың көбісінде бұл мекемелердің қызметтерін пайдалануға мүмкіндігі жоқ.
Демалысқа өскен қажеттілік аймақ демалу мекемелерінің рекреациялық
сыйымдылығының нормасынан асып кетті. Жоғарғы рекреациялық қажеттіліктердің
бар болуы жөнінде соңғы жылдарда ұйымдастырылмаған туристердің санының өсуі
айқын көрінісі. Демалушылар табиғи ортаға зиян әкелуде, олар топырақ пен
өсімдік жамылғысының деградациясына ықпал етеді. Халық үшін туристік қызмет
көрсетулерді жақсарту мақсатында қысқа мерзімді рекреациялық мекемелер
жүйесін кеңейткен жөн (қымбат емес мотельдер, кемпингтер, туристік базалар,
кішігірім қонақ үйлер, демалыс күнгі шаралар мекемелері, саятшылық үйлері,
т.б.). Сондай-ақ аймақбойынша 2 аймақтық қайта қалпына келу орталығы, 4
аймақтық спорт кешендері орналасқан. Сәтпаев қаласында халықа аралық
стандарттарға жауап беретін футбол алаңы, мұз айдыны орналасқан. Қала халық
аралық спорт жарыстарын қабылдай алады. Спорт кешенінде жабық спорт алаңы
да орналасқан.
Аймақ аралық байланыстың дамуы дамыған магистралдарды талап етеді.
Аймақ территориясында көліктің, су көлігінен басқасы, барлық түрлері
дамыған деп айтуға болады. Темір жол желісі Жезқаған, Қарағанды, Балхаш ірі
өндірістік аудандарды байланыстырады. Қарағанды облысы бойынша темір жол
ұзындығы 1650 шақырым. Автокөлік жол ұзындығы 8,3 мың шақырым. Қызылорда
–Жезқазған жолы (420 шақырым) еліміздің оңтүстік аудандарымен байланысуға
мүмкіндік береді. Жезқазған-Жезді-Қарағанды облысының Ұлытау-Арқалық жолы
Қарағанды облысының Ұлытау аймағына одан Солтүстік Қазақстанға, Оңтүстік
Оралға, Ресейдің Сібіріне Оңтүстік Қазақстаннан көлік-туристік ағымдарды
қамтамасыз етуде бас орын алады.
Жезқазған, Сәтпаев қалаларының ұзақ мерзімді даму концепциясы
экспортқа бағытталған потенциалды қазіргі заман талабына сай өндіріс
орталығын қалыптастыруды айқындап, білім беру жүйесінің жоғары деңгейі мен
консалтингтік жәрдем беру қызметін жақсартып, қала тұрғындарымен қалаға
жақын орналасқан ауыл тұрғындарын әлеуметтік инфрақұрылымдармен қамтамасыз
ету керек болып отыр. Қосымшада аталмыш қалалардың өндірістік саладағы
келешекте алар орны келтіріліп отыр.
Осыған байланысты мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі шараларды атқару
керек:
Жезқазған қаласы өндірісінің экспорттық және инновациялық-технологиялық
потенциалын ЖШС Қазақмыс корпорациясының, РГП Жезқазған сирек
металдары мен ААҚЗОЦМ қарқынды жобаларын жасау арқылы іске асыруға
болады, ол жоғары технологиялық тауарлар өндіріп, өндіріс көлемін ұлғайтуға
алып келеді. Осыған байланысты аймақтың ірі өндірістік кәсіпорындары мен
жетекші қалалардың инновациялық технологияны пайдалануы бойынша анықтама
жүргізіп, оның бағасын беру керек. Құрылыс материалдарын өндіру саласындағы
шағын және орта кәсіпкерлікті жандандыру, технологиялық қызмет көрсету мен
аймақаралық және жергілікті тамақ пен жеңіл өнеркәсібін дамытуға көмек
беру қажет. Жетекші қалалардың әлеуметтік инфрақұрылымдарын дамытып,
халықтың тұрмыстық деңгейін жақсартудың механизмдерін жасау қажет. Қаланың
қаржылай несиелеу формаларының жаңа түрлерін енгізу мен шағын және орта
бизнесті ұйымдастыру қажет. Жетекші қалалардың инфрақұрылымдарын дамыту
үшін несиелеудің мына түрлері тиімді: лизинг, жобалық қаржылау,
облигациялық займдар мен муниципалдық облигациялар. Жетекші қалалардағы
шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға мыналар жатады: аутсорсинг,
франчайзинг, микроқаржылау және т.б. Жезқазған қаласының көлік
инфрақұрылымын дамыту, әсіресе көлік және темір жолдарды дамыту қажет.
Жезқазған Бейнеу теміржол учаскесін салу керек, (ұзақтығы 960 км). Қала
қалыптастырушы өнеркәсіптердің әлеуметтік серіктестігін дамытып, қала
халқының денсаулық сақтау, тұрмыс жағдайын көтеру, экологиялық жағдайы мен
жас өркендерді тәрбилеуді жақсартудағы олардың әлеуметтік
жауапкершіліктерін арттыру қажет.
2.2 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік рекреациялық нысандары
Соңғы жылдарда қазақ мемлекеттілігінің тарихына өскен қызығушылықтар,
көптеген жылдар бойы қастерленіп келген, Қазақ хандығының алғашқы саяси
орталығы ретінде Қарағанды облысының Ұлытау аймағына да қызығушылықтар
өсті.
1992 жылы тәуелсіз Қазақстанда өткізілген ең алғашқы қазақтардың
халықаралық құрылтайы әлемнің жан-жағынан қазақ ұлтының ең көрнекі
өкілдерін жинады. өзінің тамарын сезініп, ата-бабаларрухына бас ию үшін
келген жерлері – Қарағанды облысының Ұлытау еді. Атақты ғалым – гуманист
Савицкий П. Н. Гумилев Л. Н. Жазған хатында (1957 ж.) Қарағанды облысының
Ұлытауды былай деп бағалаған: ...Қарағанды облысының Ұлытау, бұл
Қазақстанның алтын қазынасының бірі! Бұл дала өмірінің қорығы, тек қана
даму орны ғана емес, сондай-ақ этно даму орталығы...! .
Ғалымдардың айтуы бойынша Қарағанды облысының Ұлытау аймағында халық
сәулет өнерінің ескерткіштері үлкен мөлшерде шоғырланған. Бұған тарихи
оқиғалар, бұл орындардың оңтүстік аймақтардан солтүстікке апарған керуен
жолдарына жақын орналасуы ықпал болған.
Тарихи-мәдени нысандарының орналасуы бойынша Қарағанды облысының
Ұлытау рекреациялық аймағын келесі үш ауданға бөлуге болады (2 сурет):
1. Жезқазған –Сәтпаев.
2. Қаракеңгір-Сарыкеңгір (өзендер маңы).
3. Қарағанды облысының Ұлытау ауданы
2 сурет. Қарағанды облысының Ұлытау рекреациялық ауданының тарихи-мәдени
нысандары бойынша аудандастырылуы [38]
Суретте көрсетілгендей Жезқазған-Сәтпаев ререациялық ауданына Білеуті,
Талап ауыл округтері және Жезқазған мен Сәтпаев қалалары кіреді. Жезқазған
қаласы 1954 жылы Кеңгір деген шағын тау – кеншілер елді – мекенінің орнында
пайда болған. Қазақстанның түсті металлургияның ірі орталығы.
Казкатзауыты (мыс пималарын дайындау), Жезқазғанредмет сияқты
кәсіпорындары тек елімізде ғана белгілі емес, сондай – ақ шетел елдеінде
де белгілі. Жезқазған мыс қорыту зауытын үлкендігіне қарай халық түсті
металлургияның Қазақстан Магниткасы деп құрметпен атайды. Жезқазған
қаласының маңында оған серіктес кенді елді – мекені және негізінен кеншілер
тұратын Сәтпаев қаласы бар.
1978 жылдың 10 мамырында Жезқазған өлкетану-археологиялық мұражайы
ашылды. Мұражайдың жалпы ауданы 940,3 шаршы метр, ал қор қазынасы 129,2
шаршы метр. Мұражай қорында 25 мың экспонат сақталуында. Экспозициялары
413,2 шаршы метр ауданды алып жатыр. Мұндағы экспозициялар Қарағанды
облысының Ұлытау-Жезқазған аймағының ежелгі кезеңдерінен бастап қазіргі
кезеңдерге дейінгі тарихты көрсетеді. Мұражайда палеонтология, табиғат,
ежелгі және орта ғасырлар тарихы, этнография залдары бар, сонымен қатар
жаңа тарихтың Тарих - әрекеттеріміздің қазынасы атты зал бар.
Мұражай құрылымында 5 бөлім: тарих және археология, экспозиция,
экскурсиялық, қорлар және көркем-көрмелік бөлімдері бар.
Қарсақпай елді – мекені Жезқазған қаласынан батысына қарай 97 шақырым
жерде, Қумола өзенінің жағасында, Қарсақпай – Аша шатқалында орналасқан,
1911 жылы Қазақстанның мыс өнеркәсібінің орталығы ретінде құрылды. Елді –
мекен тұрғындарының демалыс өткізудің сүйікті жерлері, 1929 жылы бақшашы
Зуб Г. П. талабы бойынша ұйымдастырылған, Мәдениет және демалу саябағы. Бұл
саябақта Зуб Г. П. арналған ескерткіш, 1969 жылы ұйымдастырылған
Қазақстанның алғашқы академигі Сәтпаев Қаныш Имантайұлының мұражай – үйі
орналасқан. Мұражайда академиктің жеке заттарының жинағы, геолого – зерттеу
жұмыстарында падаланылған құралдары көрсетілген.
Ұлы Отан соғысы кезеңдерінде Қарағанды облысының Ұлытау аймағының
маңызы арта түсті. Әскери жағдай бұл аймақ өнеркәсібінің дамуына үлкен
серпін берді. Әскери өндіріс техникасы жоғарғы сапалы пъезокварцке
қажеттілікте болды. Ақтас елді – мекені Сәтпаев Қ. И. талабы бойынша Ұлы
Отан соғысы жылдарында өзгешелік кварц өндіру орны болды.
Қарағанды облысының Ұлытау ауданы бойынша 680 тарихи-археологиялық және
архитектуралық ескерткіштер орналасқан. Оның ішінде республикалық және
жергілікті маңызы бар ескерткіштер. Атап айтқанда: Алашахан мазары, Жошыхан
мазары, Домбауыл, Хан ордасы, Алтыншоқы, Едіге, Басқамыр, Аяққамыр,
Болғанана, Теректіәулие, Ақмешіт әулие тау, Ерден мазары, Сандыбай
бабамыздың мазары т.б. тарихи-археологиялық ескерткіштерді қорғап, келешек
ұрпаққа сақтап қалу мақсатында жұмыстар атқаруда.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрінің 20 қараша №295
бұйрығымен “Мемлекеттің тұтастығы мен Қазақстан халықтарының бірлігінің
белгісі” “Қарағанды облысының Ұлытау” қорық-мұражайына 2006 жылы 6
желтоқсанда қабылданды.
Қарағанды облысының Ұлытау өзінің ежелгі де әралуан әдемі
ескерткіштерінің көптігімен кім-кімді де тәнті етеді. Жаз айларында
саяхатшылардың көп келуіне байланысты тарихи-мәдение ескерткіштерде тазалық
сенбіліктері ұйымдастырылып тұрады.
Бұның сыртында ашық аспан астындағы тарихи-мәдени ескерткіштерге келген
саяхатшыларға, зиялы қауым адамдарына экскурсиялық қызмет атқаруға және
жалпы ескерткіштерді, табиғи орман-тоғайларды, аң-құстарды қорғауға әр
ауылдық округ бойынша қорықшылар жұмылған. Олар ай сайын атқарған
жұмыстарына есеп беріп отырады.
Қарағанды облысының Ұлытау өңірі өзінің тарихқа толы тарихи
ескерткіштерімен ғана белгілі емес, табиғатында да ерекшеліктер басым.
Қарағанды облысының Ұлытау аймағында индустрияның қалыптасу мен
дамуымен байланысты, туристер үшін танымдық қызығушылықты тудыратын басқа
да нышандар баршылық. Туристер ірі түсті металлургияның, химия,
электроэнергетика кәсіпорныдар мен өндіріс мекемелері бар қалаларды
тамашалауы мүмкін.
Жезқазған қаласынан солтүстік батысында 63 шақырым жерде орналасқан
Жезді елді – мекені облыс картасында марганец кендерінің ашылуына
байланысты 1942 жылы пайда болды. Мұнда 1994 жылы тау – кен және балқыту
ісінің тарихы мұражайы ашылды. Мұражай экспонаттары Жезқазған аймағының
палеолит дәуірінен бастап қазіргі кезеңге дейін металлургиясының дамуын
айқындайды. Бұл, мысал ретінде, көлемді экспонаттар, кен тастары, қазіргі
таңдағы істегі ежелгі мыс балқыту пеші, этнографияның, халықтың материалды
және мәдени өмірінің мыңдаған құнды және сирек кездесетін материалдары
жиналған. Қазақ мемлекеттілігің қалыптасуының документальды материалдары
жиналған. ҚР Президенті Назарбаев Н. Ә. мұражайды арнайы тамашалап, оның
рөлі мен маңызы жөнінде үлкен баға берді. Мұражай өзінің профилі бойынша
Қазақстандағы жалғыз орын. Қарсақпайда орналасқан Сәтпаев Қ. И. мұражай үйі
мен Жездіде орналасқан мұражай біртұтас тарихи – мәдени кешен. Жазық
жерлерде орналасқан ғұндар дәуіріндегі әдемі шатқалды қорғандар өзінің
асқақтығымен,сұлулығымен көзге түседі.Ежелгі түркі,оғыз-қыпшақтар
мәдениетінің ізін де осы жерлерден ұшыратамыз. Арғанаты, Кішітау
тауларындағы Тілеуқабыл аңғары мен Қорғантас шатқалындағы түркінің айшықты
тастарымен өрнектелген оба қоршаулары бәз қалпында сақталған. Балбал деп
аталатын кейбір сомтастар өрнегінің қатары кей жерлерде 250 метрге жетеді.
Географиялық, ботаникалық зерттеулердің анықтауы бойынша бұл өңірде жалпы
өсімдіктің 617 түрі өседі, оның ішінде 90 түрлі өсімдіктің дәрілік қасиеті
бар. Сарысу-Қаракеңгір ауданы туристік-рекреациялық нысандар ең көп
жиналған аудан. Әсіресе тарихи-архитектуралық нысандар көп шоғырланған.
Тарихи-архитектуралық нысандар Сарысу және Қаракеңгір өзендерінің
жағалауларында орналасқан. Өте сирек кездесетін тарихи археологиялық
ескерткіштер мен табиғат көркін сақтау мақсатында осында 1992 жылы табиғи-
тарихи қорық-мұражай құрылды (3 кесте)
3. кесте
Қарағанды облысының Ұлытау аймағы бойынша орналасқан ерекше қорғалатын
аудандарының тізбесі [4]
Табиғи территория атауы Физикалық –географиялық орналасуы
Қарағанды облысының ҰлытауШөлейт зонасы, Қарағанды облысының Ұлытау
(зоологиялық) даласы, таулы аймақ
Қызылқақ Шөлейт зонасы, батыс –Бетпақдала шөлі, жазық,
(палеонтологиялық) Төменгі сарысу аймағы
Кестеде көрсетілгендей аймақ бойынша екі ерекше қорғалатын табиғи
территория орналасқан: Қарағанды облысының Ұлытау зоологиялық және Қызылқақ
палеонтологиялық қорықшалары. Екі қорықша да шөлейт зонасында орналасқан.
Қарағанды облысының Ұлытау зоологиялық қорықшасы Қарағанды облысының Ұлытау
рекреациялық ауданында орналасқан.
Қарағанды облысының Ұлытау аймағының мазарлары Оңтүстік аймақтарға
қарағанда неғұрлым қарапайым және қатаң архитектуралық пішінде салынған,
сыртқы безендірулері жоқ немесе безендірулер анық көрсетілмеген. Іштері де
сондай қарапайым. Даланың қатаң климаты мен көшпенділер тұрмыс
ерекшеліктері ескерткіштер құрылысына өз әсерін тигізген. Қарағанды
облысының Ұлытау территориясында республикалық маңызы бар тарих және
мәдениет ескерткіштері 4 кестеден көрсетілген.
4. кесте
Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері [18]
Ескерткіш атауы Орналасу орны
Басқамыр қалашығы X-XII Жезқазған қаласынан солтүстік – шығысында
50 шақырым жерде орналасқан
Жошы-хан кесенесі XIII ғ. Жезқазған қаласынан солтүстік шығысында 50
шақырым жерде
Домбауыл салт-жоралы кешен Жезқазған қаласынан солтүстік батысында 55
шақырым жерде
Болған Ана кесенесі XII-XIII ғ. Кеңгір мен Сарысу өзендерінің қосылу
жерінен 10 шақырым қашықтықта
Дүзен кесенесі 1863-1866 ж.ж. Жезқазған қаласынан солтүстік шығысында 10
шақырым жерде
Айранбай кесенесі (Бес күмбез) Жезқазған қаласынан солтүстік шығысында 100
XIX ғ. шақырым жерде
Саған – Махат кесенесі 1923 ж. Мақат елді – мекені
Лабак кесенесі XIX ғ. Малшыбай елді-мекенінен 20 шақырым
Кетебай кесенесі XIX ғ. Малшыбай елді – мекенінен оңтүстік
шығысында 20 шақырым
Кестеде көріп отырғанымыздай тарих және мәдениет ескерткіштерінің
көбісі орта ғасырлада мен ХІХ-ХХ ғасыр басында салынды. Ескерткіштер
Жезқазған-Сәтпаев пен Сарыкеңгір-Қаракеңгір аудандарында орналасқан. Ең
ерте салынған ескерткіштер қатарына Басқамыр қалашығы жатқызылады (Х-ХІІ
ғғ), ең кейін салынған ескерткіш Саған-Махат кесенесі (1923 жыл).
Аудан территориясында тарихи-археологиялық ескерткіштері де баршылық (5
кесте). Бұл нысандарының көбісі ежелгі көшпенділерінің тұрақтануымен
байланысты пайда болды. Аудан территориясын ежелгі кезеңдерінен бастап
адамдар жердің ерекшеліктеріне байланысты қоныстанған. Мұндағы мыс
кендерінің орналасуы ежелгі кезеңдерінен анықталды.
5. кесте
Республикалық маңызы бар тарихи-археологиялық ескерткіштер [6]
Кезең Ескерткіштер
Ерте палеолит. Ашель дәуірі (б.з.д.Обалысай қонысы
700 мыңжылдық пен 150-120
мыңжылдықтар арасы)
Төменгі палеолит (б.з.д. ХХХV-X Жаманайбат, Мұзбел, Борсеңгір,
мыңжылдықтар) Бөріойнақ тұрақтары.
Неолит (жаңа тас дәуірі, б.з.д. Жезқазған, Қарағанды облысының
X-III мыңжылдықтар) Ұлытау, Байқоңыр, Теректі әулие
петроглифтері (тастардағы таңбалар).
Тасөткел, Шығырлы, Қаратал,
Түйемойнақ қоныстары.
Энеолит (қола дәуірі, б.з.д. ІІІ-І Милықұдық, Сорқұдық, Айбас дарасы,
мыңжылдықтар). Айнакөл, Тасқұдық, Талдысай
қоныстары.
Темір дәуірі (б.з.д І мыңжылдықтан Қарағанды облысының Ұлытау өңірінің
бастап) аумағындағы 20-дан астам мұртты
обалар.
Ертедегі орта ғасыр (Х ғасырға Жылысай, Домбауыл және басқа да
дейін). дыңдар. “Таңбалы тас” кешені,
өңірдегі ежелгі қалалардың бір тобы.
Классикалық орта ғасыр (XI-дан XV Алашахан, Жошы хан, Болған ана,
ғасырға дейін). Құлан ана, Аяққамыр кесенелері, Хан
ордасы, Жошы ордасы, Едіге, Тоқтамыс
бейітері, Ақмешіт әулие, өңірдегі
ежелгі қалалардың бір тобы.
Кейінгі орта ғасыр (XV-XVII Жансейіт кесенесі, Қойлыбай бақсы
ғасырлар). бейіті.
Бүгінгі заман (XVII ғасырдан Ерден, Дүзен, Кетебай, Лабақ,
бастап.) Нәдірбай, Зылғара, Шегір би
кесенелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Менің қалам менің заман досым-Қарағанды
1.1 Қарағанды облысына жалпы сипаттама
1.2 Тарихи алғышарттары
1.3 Әлеуметтік-экономикалық алғышарттары
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰЛЫТАУ АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК НЫСАНДАРЫ
2.1 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік шаруашылық жағдайы
2.2 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік рекреациялық нысандары
2.3 Қарағанды облысының Ұлытау ауданы бойынша туристік-
экскурсиялық маршруттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қарағанады облысының даму тарихына үңілер
болсақ, қадау -қадау іргелі істердің куәсі боласын. Аймақтың шапшаң
игерілуіне бірден-бір себепкер болған оның мол табиғи байлықтары еді. Сонау
жиырмасыншы-отызыншы жылдарда А.А.Гапеев, Н.Г.Кассин, Н.И.Наковник,
М.П.Русаков, Қ.И.Сәтбаев тәрізді есімдері бүгінде кеңінен танымал геологтар
Орталық Қазақстан аймағының кен байлықтарын зерттеді. Жиырмасыншы жылдардың
басында-ақ Қоңырат, Жезқазған, Семізбұғы, Өспен және басқа жерлерде түсті
металдардың мол қорының бары анықталған. Соғысқа дейінгі кезең ішінде
жаңадан ашылған көмір және түсті металл кен орындарының негізінде Орталық
Қазақстанда Қарсақбай, Балқаш мыс қорыту зауыттары салынды. Жезқазған,
Қоңырат рудниктері, Қарағанды көмір бассейні игерілді.
Еліміздің экономикасындағы Орталық Қазақстанның алатын орны ерекше
екендігі сол кезде-ақ белгілі болған. Аймақтың индустриялық даму қарқынын
жеделдетуге ерекше көңіл бөле отырып, КСРО Халық шаруашылығы Жоғарғы
Кеңесінің Президиумы 1929 жылғы 28 қарашада "Республиканың "Қазақ көмір
құрылысы" тресіне қарасты көмір кәсіпорындарын салу ісін мемлекеттік
басқару туралы" ережені бекітті. Трест басқарушысы болып еліміздің көмір
өнеркәсібі саласынын ірі мамандарының бірі К.О.Горбачев тағайындалды.
1931 жылғы қәңтарда "Қарағандыкөмір" тресі құрылды. Ол осы өңірге
шахта салу мен оларды пайдалану ісін жеделдете түсті.
Қарағанды көмір бассейнін ашу ісін одан әрі жандандыра түсу
мақсатында Халық комиссарлары Кеңесінің жанындағы Еңбек және Қорғаныс
Кеңесі 1931 жылғы 21 қаңтарда "Қарағанды тас көмір кен орнын дамыту жоспары
туралы" қаулы қабылдады. Сол 1931 жылы Карағанды аумағында жаңадан 16 шахта
салу көзделді.
Деректер Карағанды өңіріңің аз ғана уақыт ішінде адам нанғысыз
қарқынмен дамығандығын көрсетеді. Айталық, 1931 жылды´ басында Қарағанды
кенішінде 5600 жұмысшы мен қызметші болса, 1935 жылдың қаңтарында олардың
саны 22 мыңнан асқан. Шамалы уақыт ішінде жұмысшы поселкесінің орнына 70
мыңға жуық адамы бар қала орнады. Атап айтқанда, 1934 жылы ақпанда
кеншілердің жұмысшы поселкесі Қарағанды қала дәрежесін алды. Қазіргі
Қарағандының Жаңа қала деп аталып жүрген орталығын салу сол кезде қолға
алынған.
1932 жылғы 10 наурызда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті
Президиумының Орталық және Солтүстігіндегі бірнеше облыстың басын
біріктіріп, орталығы Петропавл қаласы болып жалғыз облыс құрылған. Ол
болашағы зор ірі өндіріс орнының құрметіне Қарағанды облысы деп аталған.
1936 жылғы 29 шілдедегі БОАҚ Президиумының қаулысы бойынша жалғыз
облыс Карағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарына бөлінді. Қарағанды
қаласы–Қарағанды облысының орталығы болды.
Өндіріс ошақтары онсыз да дамудың даңғыл жолына түссе, қала
атанғанына небары екі жылдан сәл асқан Қарағандының облыс орталығы
мәртебесін иеленуі халық ағарту, денсаулық сақтау салалары тәрізді, өңірдің
мәдени өміріне де осылайша тың серпіліс келді. Қарағанды қаласы шын
мәнісінде іргелі өнер ошағына айнала бастады. Бір кездегі шағын көлемде
қалалық газетретінде жарық көрген басылымдар облыстық газеттерге айналды.
Бір сөзбен айтқанда Қарағанды қаласының жаңадан құрылған Қарағанды
облысының орталығы болуы оның ендігі күнде бір бағытта ғана емес, жан-
жақты, түрлі салада дамып, одан ері өсіп өркендеуіне мүмкіндік берді.
Осылайша бүгінгі Қарағанды облысының тарихы әріден басталса да оның
қарыштай дамып, өркендеуінің, қалыптасуының бастау көзі 1936 жылы өз алдына
жеке облыс атанып, отау тігуінен кейін болды. Біздің облыс алпыс бес жыл
ішінде қай жағынан болмасын қарыштай дамыған. Жаңа елді мекендер бой
көтерген. Қарағандымен қанаттас Теміртау, Абай, Саран, Шахтинск қалалары
бой түзеген.
Қазіргі уақытта облыс 428 мың шаршы километр жерді алып жатыр, бұл
республикадағы ең үлкен аймақ. әкімшілік-аумақтық құрылым өзгертілгеннен
кейін бұл аймақта 9 селолық аудан мен 11 қала, 39 жұмысшы поселкесі мен 171
селолық округі бар. Халық саны 1 миллион 700 мың адам, яғни республика
халқының 10 процентін құрайды. Бұл көрсеткіш жағдайынан біздің облыс
Оңтүстік Қазақстан облысынан кейін екінші орын алады.
Жұмыстың мақсаты: Қарағанды облысының Ұлытау аймағының туристік
мүмкіндіктерін ашып, көрсету.
Міндеттері:
- Қарағанды облысының даму тарихын анықтау;
мүмкін болатын туристік инфрақұрылымды жасау;
- ауданда бар, туристердің қызығушылығын арттыратын, табиғи, тарихи, мәдени
ескерткіштерді және өндірістік нысандарды ашып, көрсету;
-менің қаламды дамытуға қолайлы ресурстарды анықтау.
Жұмыста Қарағанды облысының Ұлытау аймағының географиялық орны мен
табиғи-климаттық ресурстары, аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы
талданып, келешек туристік потенциалына талдау жасалынды.
Жұмыста Қарағанды облысының Ұлытау рекреациялық ауданына Жезқазған
қаласын және қала маңын, Сәтпаев қаласын және қала маңын, Қарағанды
облысының Ұлытау әкімшілік ауданын кіргізілді.
Зерттеу объектісі: Қарағанды облысы
Зерттеу пәні Қарағанды облысының даму мүмкіншілігін зерттеу.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі 2 тараудан, қорытынды
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Менің қалам менің заман досым-Қарағанды
1.1 Қарағанды облысына жалпы сипаттама
Қарағанды облысы – Қазақстандағы экологиялық жағынан ең ластанған,
өнеркəсіптік өндіріс орындары көп шоғырланған ірі өнеркəсіп орталығы. Бұл
өңірдегі өндіргіш күштердің даму барысы көптеген жылдардан бері экологиялық
зардаптар ескерілмей іске асырылды. Соның салдарынан облыстың атмосфералық
ауасы бұзылды. Мəселен, тұрақты көздерден атмосфераға тарайтын ластанған
заттар жылына бір миллион тоннадан асады. Ал бұл жалпы республикадағы
барлық қалдықтардың үштен бірі деген сөз. Негізгі ластаушы көздер
Теміртауда Испат-Кармет АТАҚ (жылына 361,5 мың тонна), Жезқазғанда
Қазақмыс АҚ (жылына 138,4 мың тонна), Балқашта Балқашмыс АҚ (жылына
299,4 мың тонна, сол сияқты Қарағандыдағы энергетикалық кəсіпорындардың өзі
жылына 96,2 мың тонна ластандыратын қоспа таратады.
Қала маңына орналасқан ГРЭС-1, N3 ЖЭО жəне Қаражал ЖЭО-ның күлі мен
түтіні бұрқырап мазаны алуда, сол сияқты Ақжал байыту фабрикасының,
Қайрақты, Жамбыл, Қарағайлы Ақшатау кеніштерінің қалдықтары да бұрқырап,
желге ұшып жатыр. Бұларда қауіптілігі 1-3 класты қорғасын, мырыш, берилий,
висмут жəне радионуклидті флотация қалдықтары көп. Тозаңданып аспанға
ұшудың салдарынан мұндай заттар маңайын да шаңдатып жібереді. Бұған қоса
атмосфералық ауаны автокөліктер де ластандырып, одан шығатын тастанды
қалдықтар жылына 110 мың тонна көлемінде зиянды заттар таратса, оның ішінде
200-ге жуық əртүрлі қоспа бар екендігі анықталғаны баршаға мəлім.
Бүгінгі таңда су ресурстарын қорғап, ұтымды пайдалануда да проблема
көп. Облыстың жалпы жылдық су ресурсы 3,4млрд. текше метрге жуықтайды. Оның
жыл сайын 2-2,3 миллиард текше метрі пайдаланылады. Негізгі су көздері Нұра
өзені, оның Шерубай-Нұра жəне Соқыр құймалары, Ертіс-Қарағанды каналы,
Қаракеңгір жəне Жезді өзендері, Балқаш көлдері болып табылады. Облыс
суларының сапалық жағынан жақсаруына кері əсерін тигізіп отырған
кəсіпорындар Испат-Кармет ААҚ, Карбид АҚ, Қазақмыс АҚ, Балқаш АҚ,
Облсуканал су-канал шаруашылығы басқармасы, Қарағандырезинотехника АҚ,
энергетика, көмір өнеркəсібі мен ауыл шаруашылығы кəсіпорындары.
Облыстағы жер ресурстары да қиын жағдайда. 854 мың гектар жер азып-
тозған, жел эрозиясына ұшыраған. Оның басты себебінің бірі- жерді қорғайтын
орман алқабының қанағаттанғысыз жағдайы. Жер ресурстарын ғана емес, жалпы
қоршаған ортаға зиянын тигізетін негізгі ластану көздерінің бірі –
кəсіпорындардың өндірістік қызметі процесінде жəне тұрғындардың тұрмыс-
тіршілігінде пайда болған қалдықтар. Облыста тұрмыстық қатты қалдықтардың
өте көп болуы да біраз проблемалар туғызуда. Сонымен қатар қоршаған орта
мен адам денсаулығына ықпал ететін проблеманың бірі –қазылып, кен өндіріліп
алынған соң қалып кеткен, жабылмай аузы ашық қалған радиациялық қауіпті кен
орындары мен карьерлер мəселесі. Бұлар Шет ауданындағы Ақшатау елді мекені,
Ақтоғай ауданындағы тастап кеткен геологиялық қазба орындары (Октябрь,
Майтас, Қызыларай, Қызыл, Аномалия-8, Тасарал).
Республикамыздың басқа облыстары Қарағанды облысындағыдай техногенді
ауыртпалықты бастан кешіріп отырған жоқ. Мұнда Сарышаған ракеталық
полигоны, Семей ядролық полигоны жəне Байқоңыр ғарыш айлағынан ұшатын
ракета тасығыштардан бөлініп түсетін бөліктердің құлау ауданы- бəрі бар.
Облыста радиациялық қауіпсіздік мақсатымен кəсіпорындарда өңделген
ионды сəуле көздері бар жерлерде қалдықтарды көму проблемасы басты орында.
Бұл көрсеткіш облыстағы экология жəне табиғат қорғау мəселесіне,
экологиялық проблемаларды шешу жолдарына арналған. Онда Балқаш,Теміртау,
Қарағандының экологиялық проблемалары туралы қамтылған. Көрсеткіш мазмұны
бес бөлім бойынша құрылған, Жезқазған-Балқаш өңірінің экологиясы, Қарағанды
облысының радиактивтік қалдықтарымен ластануы, облыстың су көздері,
қалдықтарды өндіру проблемасы, өңірдің экологиялық орталықтары.
Өлкетану электрондық каталогқа өлке экологиясы туралы 500-ден астам
жазулар енгізілген. Өлкетану бөлімі өлкенің табиғаты бойынша толық мəтінді
құжаттарды құруға кірісті. Кітапхана оқырмандары Қоршаған ортаны қорғау
атты тақырыптық папканы белсенді пайдаланады. Орталық Қазақстанның табиғаты
туралы ақпараттарды əлемдік пайдаланушыларға қол жеткізу мақсатында
Сарыарқа-оn-line” web- сайты құрылған.
Көрсеткіштің басты мақсаты қалың оқырмандар мен оқушылардың өз
өлкесінің əсем табиғатын, қоршаған айналасын қорғауға шақыру, облыс
жұртшылығына экологиялық білім мен тəрбие беру жəне əдебиеттермен
таныстыру.
Қарағанды облысының экологиялық жағдайы туралы танысу үшін сіздерге
Н.В.Гоголь атындағы ОҒƏК өлкетану бөлімінің кітап қоры, өлкетану
картотекасы жəне электрондық каталогтың негізінде жасалған осы көрсеткіштің
материалдары көп көмек береді.
Көрсеткішті жоғары оқу орындарының оқытушылары, мұғалімдер, студенттер,
оқушылар қосымша құрал ретінде пайдалана алады.
1. Тарихи алғышарттар
Ұшаң-теңіз Орталық Қазақстан даласы ежелден бастап осында тұрған
тайпалар мен халықтардың мәдени – экономикалық өмірлеріне әсер еткен
көптеген тарихи оқиғалар сахнасы, күәгері болып келді. Бұл, біздің
заманымызға дейін сақталған ескерткіштерде көрініс тапқан.
Соңғы жылдарда қазақ мемлекеттілігінің тарихына өскен қызығушылықтар,
көптеген жылдар бойы қастерленіп келген, Қазақ хандығының алғашқы саяси
орталығы ретінде Қарағанды облысының Ұлытау аймағына да қызығушылықтар
өсті.
1992 жылы тәуелсіз Қазақстанда өткізілген ең алғашқы қазақтардың
халықаралық құрылтайы әлемнің жан-жағынан қазақ ұлтының ең көрнекі
өкілдерін жинады. өзінің тамарын сезініп, ата-бабаларрухына бас ию үшін
келген жерлері – Қарағанды облысының Ұлытау еді.
Атақты ғалым – гуманист Савицкий П. Н. Гумилев Л. Н. Жазған хатында
(1957 ж.) Қарағанды облысының Ұлытауды былай деп бағалаған: ...Қарағанды
облысының Ұлытау, бұл Қазақстанның алтын қазынасының бірі! Бұл дала
өмірінің қорығы, тек қана даму орны ғана емес, сондай-ақ этно даму
орталығы...! .
Ғалымдардың айтуы бойынша Қарағанды облысының Ұлытау аймағында халық
сәулет өнерінің ескерткіштері үлкен мөлшерде шоғырланған. Бұған тарихи
оқиғалар, бұл орындардың оңтүстік аймақтардан солтүстікке апарған керуен
жолдарына жақын орналасуы ықпал болған.
Ерте феодалдық кезеңде мұнда мазарлар құрылыстар түріндегі материалдық
мәдениет орын алған.
VIII ғасырға дейін мұнда қыпшақтар бірлестіктегі тайпалардың тұрғаны
тарихта белгілі. VIII ғасырда Қазақстан орасан көп бөлігінің арабтармен
басылуы ислам діні кең етек алады. Соған сәйкес әр мұсылман Меккеге, киелі
КААБ қажылық жасауға тиіс болды.
Бірақ, ислам дүниесінің басты киелі орны - Мекке өте алыс
орналасқандықтан, көптеген мұсылмандар үшін, оның ішінде қазақтар үшін де
қажылық жасау қиынға соқты. Сондықтан өзіншілік киелі орындар болып
жергілікті әулиелерге салынған мазарлар және кесенелер саналды. Оларға
қажылық, Меккеге қажылықпен теңестірілді.
Алғашқы мазарлар берік емес материалдардан салынды, сол себепті біздің
кезеңімізге дейін сақталмады. VIII-X ғасырларға жататын уникалды ескерткіш
– Домбауыл кесенесі.
1223 жылы Шыңғыс хан өзі бағындырған қыпшпқ даласын басқаруға үлкен ұлы
ұлы Жошыны қалдырды (әл-Идриси бойынша). Ақ Орданың саяси - әкімшілік
орталығы Қарағанды облысының Ұлытау болды, осы жерден Жошы – хан өзінің
империясын басқарды [1].
Монғол кезенінің ескерткіштеріне Алаша-хан және Жошы хан кесенелері
жатады.
Келесі ғасырлар халық сәулет өнерін дамыту үшін өте қолайсыз болды:
хандар мен сұлтандар арасындағы жиі келіспеушіліктер, жоңғар
шапқыншылықтары қазақ халқының саяси- экономикалық өміріне кері әсер етті,
архитектураның көптеген ескерткіштері қиратылуға ұшырады.
Қарағанды облысының Ұлытау аймағының мазарлары Оңтүстік аймақтарға
қарағанда неғұрлым қарапайым және қатаң архитектуралық пішінде салынған,
сыртқы безендірулері жоқ немесе безендірулер анық көрсетілмеген. Іштері де
сондай қарапайым.
Мәдени – тарихи ресурстар туризм және демалысты дамыту үшін берілген
территорияның туристік тартымдылық деңгейін анықтайтын ең басты
факторлардың бірі. Ежелден қонытанған аймақтар тарихты, дәстүрлерды,
ескерткіштерді сақтап, табиғи жағынан көрікті безендірілген. Адамдар мекен
ететін жер ретінде әскери және көліктік жағынан ыңғайлы болуымен қатар,
әсем бейнелі аймақтарды таңдаған. Адамзат ежелден берік қоныстанған
жерлерде оның мәдениеті, шаруашылығы қалыптасқан.
Мәдени-тарихи ескерткіштер арасында тарих және мәдениет ескерткіштері
жетекші орын алады. Белгілеріне қарай олар бес топқа бөлінеді: тарих,
археология, өнер, документальды ескерткіштер.
Типология негізі ретінде ақпараттық мәдени-тарихи нышанның мазмұны
қабылданады: өзіншілділігі, берілген түрдегі нышандар ішіндегі әдеттілігі,
сыртқы тартымдылығы (Бочваров М., Мироненко Н. С., 1986).
Қазақ тарихының ұлы ескерткіштерін алғашқы ашушы және зерттеушісі
академик Марғұлан Ә. Х. болып табылады. 1946-1950 жылдар аралығындағы
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы Қарағанды облысының Ұлытау
өңірдегі археологиялық және архитектуралық ескерткіштерін зерттеді. Келесі
ескерткіштер зерттеулері ҚР ҰҒА археология институтымен жүргізілді. 1988
жылдан бастап 1994 жылға дейін экспедиция құрамында Жезқазған отряды жұмыс
істеді.
Қарағанды облысының Ұлытаудың ежелгі түрғындарының таудан металл пештер
қалдығы, пішінді металл құю тәсілі-бұдан үш мың жыл бұрын жергілікті
тайпалардың мыс, қалайы, күміс, алтынды қазып алып, өңдеп,
Иран,Үнді,Грекия, т.б. елдерге шығарғандарына бірден-бір дәлел.Мұны тарих
атасы деп жүрген Геродот өз еңбектерінде растап отыр. Қола дәуірінде өмір
сүрген Елуқұдық,Сорқұдық секілді металл өндіру орталықтары кейінгі орта
ғасырларға дейін өндірісін тоқтатпаған.
Ежелгі шеберлер қолымен тасқа қашалып салынган суреттердің тұтастай
галереясы Қарағанды облысының Ұлытаудың өзіндік мәдениетінің көрікті
беттерін құрайды.Тіршілік ету, аң аулау бейнелері, ғажайып жануарлар
әлемі,ежелгі адамдардьң дүниетанымын танытатын суреттер Теректі әулие,
Зыңғыртас, Арғанаты таулары жартасында, Байқоңыр, Тамды, Жаңғабыл, Жетіқыз
өзендерінің бойларында тұр.Бүл өлке орта ғасырларда Дешті қьпшақ (араб
тілінен аударғанда - қыпшақтар елі) аталған. Оның аумағы кейіннен
қыпшақтардың, қимақтардың, ұлы оғыздардың ірі рулық бірлестіктері арасында
бөліске түскен.Қарағанды облысының Ұлытау ешқашан бір ғана тайпаның,не бір
ғана рудың иелігінде болмаған. Бұл берекелі жер көшпелі тайпа көсемдерінің
сүйікті мекені еді,ол қашанда қасиетті, әрі киелі қоныс саналған.
Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының бұл жерде тұрақты қоныс еткені тегін
емес.Шығыс Еуропаны тізе бүктірген Бату өз жорығын осы жерден
бастаған.Қарағанды облысының Ұлытау жерінде Шыңғыс ұрпақтарымен байланысты
сәулеттік ескерткіштер жетерлік.Бұлар-Жошы,Құтлық-Темір,Бо лған ана,Келін-
там мазарлары. Осы далада,аңызда айтылатындай, Шыңғыс ханға ұлы Жошының
өлімін жеткізген атақты Ақсақ құлан(ХШ ғ) күйі дүниеге келеді.
XIV ғасырда,шамамен VII-VIII ғасырларда өмір сүрген түркі руларының
негізін қалаушылардың бірі Алаша хан қабіріне мазар тұрғызылды.Қарағанды
облысының Ұлытау тауы биігінің бірінде ұлы қолбасшы, саясаткер және
шешен,Алтын Орда әмірі Едіге жатыр.Оның аты Алтай,Орал,Солтүстік
Кавказ,Қырым және Өзбекстан халықтарының батырлық әңгімелері мен
эпостарында сақталған.Алтын Орданың жігерлі ханы Тоқтамысқа да Қарағанды
облысының Ұлытаудан топырақ бұйырған. Халық аңызы өмірінің соңғы кезеңінде
қарапайым пенде болып,Египеттің ұлы билеушісі,қыпшақ Бейбарыс осы далаға
оралғанын бүгінгі күнге жеткізеді. Қарағанды облысының Ұлытау тарихының
білгірі,академик Әлкей Марғүланның жазуынша,Тұранның кұдіретті ханы
Афрасиаб өмірінің соңғы кезін Қарағанды облысының Ұлытауда өткізген.
Құдіретті Ақсак Темір өзінің Қарағанды облысының Ұлытауда болтаны
туралы Алтыншокы тауында тасқа қашап белгі қалдырған.Қарағанды облысының
Ұлытаудың ғажайып гранит шыңдары Бұқар ханы Абдоллахты және Құдияр ханның
қоқандық жауынгерлерін ұмытқан жоқ.Монголдардың тұрақты қонысы-Қарақорымға
беттеген ортағасырлық көптеген еуропалық және орыс елшілері Қарағанды
облысының Ұлытау бұлағының суын ішіп, шөлін
басты.Кетбұғы,Керей,Жәнібек,Қасым,Т әуке,Барақ, Көшім, Абылай,
Әбілқайыр,Ақжол би, Қазыбек би және т.б. тарихи тұлғалардың өмірбаяны
Қарағанды облысының Ұлытау атымен байланысты [1].
Қарағанды облысының Ұлытау-Қазақстанның географиялық орталығы.Картадан
оның Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігі, сондай-ақ шығысы мен батысы
аралығында бірдей қашықтықта орналасқанын көресіз. Оның әскер
шоғырландыруға және жасақты Қарағанды облысының Ұлытаудың айналасындағы
бұлақтары мол жайылымға орналастыруға қолайлы орын болғаны сондықтан болар.
Ақтабан шұбырынды жылдарында Қарағанды облысының Ұлытаудың даңқы
оңтүстік - шығысында қазақ руларының біріккен күші алғаш рет жоңғарларға
тойтарыс беруімен шықты.Содан бері осы шатқал Қалмаққырған аталады
.Қарағанды облысының Ұлытаудьң тұғырлы таулары патшалық-отаршылдық саясат
жылдары қарсыласу мен тәуелсіздік ошағы болып қала берді. Бұған XIX
ғасырдың ортасындағы Кенесары Қасымұлы, 1916-1917 жылдардағы Амангелді
Иманов бастаған ұлт-азаттық көтерілістер куә.
Қарағанды облысының Ұлытау географиялық жағынан қолайлы жерге
орналасқан. Қарағанды облысының Ұлытау арқылы Ұлы Жібек жолының Сарысу
немесе мыс жол аталған негізгі тармақтарының бірі өткен.Оның дәлелі-
керуен жолы бойында орналасқан ондаған керуен-сарайлар,бекініс-
қоныстар,феодалдық қорғандар, қарауыл мұнаралар.Бұл қоныстарда қалалық
мәдениет,қол өнері,сауда-саттық дамыганын Басқамыр,Жошы-орда,Аяққамыр,Орда-
базар қалашықтарына жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесі
дәлелдеді.Ғалымдар болжауынша, бұл сауда жолы Ұлы Жібек жолына дейін пайда
болып, біздің ғасырдың отызыншы жылдарына дейін сақталды,осы өлкенің
мәдениетінің дамуына үлес қосты. Табиғаттың өзі бұл жерге қисапсыз қазына
сыйлаған. Фирдауси өз поэма-эпосы ШахнамадаҚарағанды облысының Ұлытау
өңірін әдемі суреттеген. Қарағанды облысының Ұлытаудың ғажайып көріністерін
VI ғасырда араб саяхатшысы Әл-Идриси өзінің қолжазбаларында суреттеген.
Қарағанды облысының Ұлытау жөнінде қазақ халқының ертегісі Ер Төстікте де
айтылады.Әйгілі Асанқайғы Сарыарқаның көптеген түкпірін аралап,елге құт
жерұйық іздегенде,көзіне Қарағанды облысының Ұлытау түскен.Академик Қаныш
Сәтбаев Қарағанды облысының Ұлытау даласын Қазақстанның қазынасы атаған.
Өйткені,Менделеев кестесі элементтерінің көбі Қарағанды облысының Ұлытау
аймағының қойнауынан табылған.Ғасырдың заманалық мәні бар оқиғасы - адамның
ғарышқа ұшуы да Қарағанды облысының Ұлытаумен-ғарыш аймағы Байқоңырмен
байланысты.
Қазақ халқының ел болып қалыптасуына, бірлік тілігіне діңген болған,
қасиетті де киелі мекен. Бұл жерде мемлекетіміз алғаш шаңырақ көтеріп, үш
жүздің басы қосылып, қазақ халқының тұтастығына ұйытқы кіндік мекен.
Қарағанды облысының Ұлытау маныдағы ескерткіш белгілердің көпшілігі
монғол шапқыншылығы мен жоңғар шапқыншылығы заманының еншісіне қатысты.
Араб тарихшысы Ибн-аль-Асир моңғол шапқыншылығы туралы: Дүние жарлағаннан
бері адамзат үшін мұнан өткен аласапыран болған жоқ, ақыр заманның арсы
күрзісіне дейін мұндай сұмдықтың болуы мүмкін емес - днп жазған. Осы
сұмдыққа алдымен кеудесін төсеген Қарағанды облысының Ұлытаудың сары
белдері мен сағымды далалары.
Қарағанды облысының Ұлытау өзінің жер бедерімен, терек -қайыңымен
Көкшетау,Баянауыл, Қарқаралының шипажай орындарын еске салады.Бұл өңір
Қазақстанның тарихи орталығы десек те болады.Қазақтардың бүкілдүниежүзілік
құрылтайында форумға қатысушылар ең әуелі казақ халқының осы қасиетті
орнына баруды қалағаны да тегін емес. Сол күндері Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә.Назарбаев осында қазақ мемлекетінің калыптасуындағы
Қарағанды облысының Ұлытаудың тарихи рөлін құрметтеп,ескерткіш-белгі
орнатуға қатысты.
2. Әлеуметтік-экономикалық алғышарттар
Туризм индустриясы мен экономикалық, техникалық және әлеуметтік
тікелей байланыс бар. Аймақ халықтың өмір сапасы мен бос уақыты туризм
саласының дамуына ықпалы бар. Еңбекші халықтың бос уақытың ұйымдастырылуы
маңызды орын алады.
Халқы көп қоныстанған аймақ – орталық бөлігі. Жезқазған қаласы бойынша
алатын болсам, қала территориясы 1760.97 шаршы шақырым, халқы 96.4 мың
адам, этникалық құрамы: қазақтар-65%, орыстар-30%,басқа да ұлт өкілдері -5%
(татарлар, шешендер, корейлер). Сәтпаев қаласының территория көлемі 1.1 мың
шаршы шақырым, халқы 70.4 мың адам, этникалық құрамы: қазақтар -40.3 мың,
орыстар-17.8 мың,басқа да ұлт өкілдері-12.3 мың адам[33].
Аймақ бойынша негізгі өндіріс өнімі – рафнирленген мыс, мыс катанкасы,
жылу энергиясы және электроэнергия.
Аймақ бойынша 936 ауыл шаруашылық субъектісі тіркелген, олардың
851жұмыс істейтін мекеме, халықтың жұмыспен қамтылуы- 3278 адам. 2006
жылдың 1 қаңтарының мәліметі бойынша келесі өнім шығарылды: ет -8916 тонна,
сүт -14590 тонна, жүн-239 центнер, жұмыртқа- 843.2. аймақ бойынша бидай
өсірумен 99 ферма. Ауыл шаруашылығы үшін 9216344 га жер жарамды, оның
ішінде, егістік жер 48123 га, жайылым 8698173 га.
Өндіріс келесі кәсіпорындарымен анықталған:
1. Жезді байыту фабрикасы кенбасқармасы- негізгі қызметі- марганец
концетратын өндіру. Жезді кеншарында орналасқан. 1997 жылы Ақсу
ферробалқыту зауытына берілген.
2.Ақтас АҚ жоғары сапалы кварцты қайта өндіру мен қамтамасыз етумен
айналысады. Ақтас кеншарында орналасқан.
3.Қарсақпай металлургиялық зауыты. Қарсақпай кеншарында орналасқан.
Кәсіпорын Қазақмыс корпорациясының жеке меншігінде.
4. Жезқазғанцветмет өндіріс кешені. Бұл кешен толық интеграцияланған
кәсіпкерлік. кешен тау-кен, пайдалы қазбаларды қайта өңдеу, балқыту мен
аффинаж өндіріс кіргізеді. кешенге келесі өндіріс орындары кіреді:
- Тау кен орындары: жер асты Оңтүстік, Дала, Шығыс, Батыс, Анненка, Жомарт
(бұрынғы Жаман-айбат) және солтүстік карьері кіреді.
- Жезқазған №1 және №2 байыту фабрикалары, мыс концентратын шығаратын
Сәтпаев балқыту фабрикасы.
- Мыс катанкасын үздіксіз құю цехі.
Жалпы кешенге 7 тау-кен орны, 3 байыту фабрикалары, мыс балқыту
зауыты, мыс катанка цехі, электростанциясы. Кешенмен келесі өнімдер
шығарылады: катод мысы, мыс катанкасы.
2006 жыл бойынша Қарағанды облысының Ұлытау аймағында 231.6 млн теңге
сомасына тең өндіріс өнімдері өндірілген.
Жезқазған қаласы индустриалды қала болып табылады. Өнеркәсібі тау-кен
саласына негізделген. Бұл қала Қарағанды облысының Ұлытау аймағының
қалыптасуына әсерін тигізді. Қалаға шетел инвесторлары шақырылған. Негізгі
партнері оңтүстік кореялық Самсунг фирмасы. 1998 ж бастап өндіріс
бағдарламасы бойынша Қазақмыс корпорациясы жұмыс істей бастады. Мыс
өндірумен қатар, мұнда, қосылқы металлдар да өндіріледі. Мысалы, күкірт
қышқылы, алтын, күміс, аммоний перронаты, сынап шаңдары, осмий. Жезқазған
қаласынан 180 м қашықтықта Жаман-Айбат мыс кендері орналасқан. Сәтпаев
қаласында мыс шахталары орналасқан.
Қазіргі таңдағы келешектегі қаланың ұстанымдық жағдайы түрлі-түсті
металлургияның дамуымен байланысты болып отыр. Келешекте ұстанымдық бұдан
басқа да экспортқа бағытталған сирек кездесетін металдар мен мырыш сульфиті
өндірісінің дамуына және (РГП Жезқазған сирек металлл), құрылыс
материалдарын өндіруші (ЖШС Еркин Огнеупор, ЖШС Еркин Кварц, ЖШС АША-
1) байланысты болады.
Барлық елді мекендерде байланыс бар: Кеңгір селосында – 256 номерге
арналған АТС, Талап селосында – 96 номерге арналған АТС, Малшыбай селосында
– 20 номерге арналған АТС бар.
Кеңгір мен Талап селоларының тұрғындары ауыз суды Жезқазған қаласынан
тасып ішеді. Жолдардың техникалық хал - ахуалы автокөліктерді жүргізудің
қауіпсіздік талаптарына сай емес.
Аймақ бойынша негізгі өндіріс өнімдері мыс. Негізгі экономикалық -
әлеуметтік көрсеткіштері 2 кестеде берілген.
1. Кесте
Аймақ бойынша әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер [11]
Көрсеткіштер Өлшеу шамасы2007 ж 2 2008 ж 2
жартысы жартысы
Өндіріс өнім көлемі (еңбек, қызмет)Млн, тг 29379,7 28770,4
Маңызды өнімдер өндіріс
Мыс Мың тонна 57,9 60,9
Мыс катанкасы Мың тонна 6,4 5,3
Жылу энергиясы Мың Гкал 1028,9 1000
Электро қуаты Млн Квтсағ 357,5 340,0
өндіріс кәсіпкерліктер саны Саны 14 14
Қаржы көрсеткіштері
Қазынаға түскен салық көлемі Млн,тг 655,196 736,465
Кредиторлық қарыз Млн,тг 26336,9 24715,1
Шағын және орта кәсіпкерліктердің дамуы
Шағын бизнес субъекттері Саны 281 3125
Шағын бизнесте қызмет көрсететін Адам саны 7815 8195
адам саны
Өндірген өнім көлемі Млн,тг 978,2 700
.
Аймақтың территориясы арқылы республикалық маңызы бар Қызылорда-
Жезқазған-Қарағанды облысының Ұлытау-Арқалық жолы өтеді. Жол ұзындығы 835
шақырым, 210 шақырымы асфальтпен жабылған.
Телефонды желінің магистральды-кабельді ұзындығы 609 шақырым.
Кеншарлар телефон желісі 307 шақырым.
Аймақ халқы Қарағанды облысының Ұлытау-Саламат, Жезді-Қарабұлақ су
құбырлары арқылы суменқамтамасыз етіледі. Құбырлар ұзындығы 16 шақырым.
Аймақта 21 жылу мекемелері жұмыс істеді. 2005 ж бойынша, Сарысу өзенінің су
құбырларының реконструкциясы, Қарағанды облысының Ұлытау аймағының Шағана
ЖШС. ЖШС МТС Гарант 2030 Қаракеңгір бойынша кеншарлар су құбырлар
құрылысын жүргізіп жатыр.
Аймақ халқын электроэнергиямен қамтамасыз ету үшін Қарағанды облысының
Ұлытау мен Жанат 2000, Асет ЖШС жұмыс істейді. 2005ж пайдаланылған
электроэнергия үшін 10млн 668 мың теңге аударылған.Аймақ территориясында әр
түрлі ұлт өкілдері тұрады. Негізгі тұрғындары қазақтар- 15508 адам (95.2%),
басқа ұлт өкілдерінің сандық көрсеткіші 782 адам (4.8%).
Қазіргі таңда аталған экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктерді
ескере отырып аудан бойынша келесі мәселелер туындап отыр:
- Жезқазған, Сәтпаев қалаларының экономикалық және әлеуметтік даму жағынан
ЖШС Қазақмыс корпорациясы мен Жезқазған мыс запастары кенішінің тұрақты
жұмыс істеуіне тәуелділігі;
- жылу энергиясының тапшылығы (жылу қуатының ағымды тапшылығы 180
Гкалсағатты құрап отыр);
- Кеңгір су қоймасының тұрақсыз запастары қаланың өсімдіктерін суаруды
қамтамасыз ете алмайды және жаңа өндірістер ашыла қалған жағдайда су
ресурстарының тапшылығына ұшырайды;
- ауыз су сапасының тұрақсыздығы;
- қала территориясында транзиттің жоқ болуы, оның келешектегі дамуына кері
әсерін тигізеді
2 ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰЛЫТАУ АУДАНЫНЫҢ ТУРИСТІК МҮМКІНДІКТЕРІ
2.1 Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы туристік шаруашылық жағдайы
Қарағанды облысының Ұлытау ауданында материалдық база өте шектелген.
Соңғы жылдары рекреациялық іс-әрекет құрылымында агро-рекреацияның маңызы
артты. Бұның себепшісі халықтың демалысты өндіріспен жіне ауыл
шаруашылығымен үйлестіру болып табылады. Дачалық-бақташылық іс-әрекеттер де
қысқа мерзімді демалысқа жатады.
Туристік рекреациялық ресурстары маңызыды орын алады. Негізінен
Жезқазған-Сәтпаев өндірістік торабының тұрғындарының, қонақтарының
демалатын орындары:
1. Қарағанды облысының Ұлытау ұлттық тарихи мәдени табиғи қорық
мұражайы. Мақсаты мәдениет пен тарихтың ескерткіштерін сақтау.
Территориясында республикалық деңгейдегі 30 ескерткіш бар.
2. Жезқазған қаласындағы Жастар орманды бағы. 1983ж құрылған. халық
батыры Амангелдінің Қаражар қозғалыстарымен байланысты табиғи-тарихи орын.
3. Қарсақпай кеншарындағы 1929 жылы құрылған мәдениет және демалу
саябағы
Туризм индустриясының негізі инфрақұрылым. Инфрақұрылым түсінігіне
отельдер, мейрамханалар, жоғары деңгейде дамыған туристерге қызмет көрсету
саласы, әсіресе шетел туристері үшін. Қонақ үй және мейрамханалар бизнесі
салысы жетекші орынға ие. Қонақ үйлер және мейрамханалар бойынша іскер
адамдар мемлекет ауқаттылық деңгейіне баға береді.Қазақмыс кор-сы құрылған
кезден бастап халықаралық стандарттарға жауап беретін қонақ үйлер салына
бастады.
Туризм жағдайы негізінен орналастыру жағдайымен сипатталады. Осы
саланың дамуымен туристік ағымдар байланысты. 2008 жылғы мәлімет бойынша
Қазақстанда 821 қонақ үй тіркелген. Қарағанды облысында 18 қонақ үй, оның
ішінде Жезқазған қаласында үш қонақ үйі тіркелген. Ең ірісі Байқоңыр
қонақ үйі, халықаралық стандарттарға жауап береді. Жоғарғы қызмет
көрсететін Самсунг медициналық кешені (1 сурет) қала қонақтарын мен
туристерін қабылдайды.
Сондай-ақ туристік бизнестегі басты факторларының бірі туризм саласының
материалды базасы болып табылады, бірақ Қарағанды облысының Ұлытау
аймағында база өте шектелген. Соңғы жылдары рекреациялық іс-әрекет
құрылымында агро-рекреацияның маңызы артты. Бұның себепшісі халықтың
демалысты өндіріспен және ауыл шаруашылығымен үйлестіру болып табылады.
Дачалық-бақташылық іс-әрекеттер де қысқа мерзімді демалысқа жатады.
Туристік рекреациялық ресурстары да маңызыды орын алады. ең басты
туристік нышаны Қарағанды облысының Ұлытау зоологиялық заказнигі. Алып
жатқан ауданы 54200 га жер 1999 жылы құрылған. Негізінен Жезқазған-Сәтпаев
өндірістік торабының тұрғындарының демалатын орны. Қорғалатын аймаққа
тарихи-мәдени кешендер және табиғи кешендер де кіреді.
1 сурет. Самсунг медициналық – зерттеу кешені [автордан]
Туризм индустриясының негізі инфрақұрылым. Инфрақұрылым түсінігіне
отельдер, мейрамханалар, жоғары деңгейде дамыған туристерге қызмет көрсету
саласы, әсіресе шетел туристері үшін, себебі, олар үшін бұл қалыпты өмір
деңгейі болып табылады. Қонақ үй және мейрамханалар бизнесі салысы жетекші
орынға ие. Қонақ үйлер және мейрамханалар бойынша іскер адамдар мемлекет
ауқаттылық деңгейіне баға береді, ел қонақтары үшін бұл мемлекет келбеті.
Қарағанды облысының Ұлытау өңірінің қалалары бойынша инфрақұрылымды
құрайтын нышандарға мынадай сипаттама беруге болады:
Жезқазған қаласында санаторий, балалар санаторийі, профилактори және
Қазақмыс корпорациясының спорт-сауықтыру лагері жұмыс істейді. Бірақ
халықтың көбісінде бұл мекемелердің қызметтерін пайдалануға мүмкіндігі жоқ.
Демалысқа өскен қажеттілік аймақ демалу мекемелерінің рекреациялық
сыйымдылығының нормасынан асып кетті. Жоғарғы рекреациялық қажеттіліктердің
бар болуы жөнінде соңғы жылдарда ұйымдастырылмаған туристердің санының өсуі
айқын көрінісі. Демалушылар табиғи ортаға зиян әкелуде, олар топырақ пен
өсімдік жамылғысының деградациясына ықпал етеді. Халық үшін туристік қызмет
көрсетулерді жақсарту мақсатында қысқа мерзімді рекреациялық мекемелер
жүйесін кеңейткен жөн (қымбат емес мотельдер, кемпингтер, туристік базалар,
кішігірім қонақ үйлер, демалыс күнгі шаралар мекемелері, саятшылық үйлері,
т.б.). Сондай-ақ аймақбойынша 2 аймақтық қайта қалпына келу орталығы, 4
аймақтық спорт кешендері орналасқан. Сәтпаев қаласында халықа аралық
стандарттарға жауап беретін футбол алаңы, мұз айдыны орналасқан. Қала халық
аралық спорт жарыстарын қабылдай алады. Спорт кешенінде жабық спорт алаңы
да орналасқан.
Аймақ аралық байланыстың дамуы дамыған магистралдарды талап етеді.
Аймақ территориясында көліктің, су көлігінен басқасы, барлық түрлері
дамыған деп айтуға болады. Темір жол желісі Жезқаған, Қарағанды, Балхаш ірі
өндірістік аудандарды байланыстырады. Қарағанды облысы бойынша темір жол
ұзындығы 1650 шақырым. Автокөлік жол ұзындығы 8,3 мың шақырым. Қызылорда
–Жезқазған жолы (420 шақырым) еліміздің оңтүстік аудандарымен байланысуға
мүмкіндік береді. Жезқазған-Жезді-Қарағанды облысының Ұлытау-Арқалық жолы
Қарағанды облысының Ұлытау аймағына одан Солтүстік Қазақстанға, Оңтүстік
Оралға, Ресейдің Сібіріне Оңтүстік Қазақстаннан көлік-туристік ағымдарды
қамтамасыз етуде бас орын алады.
Жезқазған, Сәтпаев қалаларының ұзақ мерзімді даму концепциясы
экспортқа бағытталған потенциалды қазіргі заман талабына сай өндіріс
орталығын қалыптастыруды айқындап, білім беру жүйесінің жоғары деңгейі мен
консалтингтік жәрдем беру қызметін жақсартып, қала тұрғындарымен қалаға
жақын орналасқан ауыл тұрғындарын әлеуметтік инфрақұрылымдармен қамтамасыз
ету керек болып отыр. Қосымшада аталмыш қалалардың өндірістік саладағы
келешекте алар орны келтіріліп отыр.
Осыған байланысты мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі шараларды атқару
керек:
Жезқазған қаласы өндірісінің экспорттық және инновациялық-технологиялық
потенциалын ЖШС Қазақмыс корпорациясының, РГП Жезқазған сирек
металдары мен ААҚЗОЦМ қарқынды жобаларын жасау арқылы іске асыруға
болады, ол жоғары технологиялық тауарлар өндіріп, өндіріс көлемін ұлғайтуға
алып келеді. Осыған байланысты аймақтың ірі өндірістік кәсіпорындары мен
жетекші қалалардың инновациялық технологияны пайдалануы бойынша анықтама
жүргізіп, оның бағасын беру керек. Құрылыс материалдарын өндіру саласындағы
шағын және орта кәсіпкерлікті жандандыру, технологиялық қызмет көрсету мен
аймақаралық және жергілікті тамақ пен жеңіл өнеркәсібін дамытуға көмек
беру қажет. Жетекші қалалардың әлеуметтік инфрақұрылымдарын дамытып,
халықтың тұрмыстық деңгейін жақсартудың механизмдерін жасау қажет. Қаланың
қаржылай несиелеу формаларының жаңа түрлерін енгізу мен шағын және орта
бизнесті ұйымдастыру қажет. Жетекші қалалардың инфрақұрылымдарын дамыту
үшін несиелеудің мына түрлері тиімді: лизинг, жобалық қаржылау,
облигациялық займдар мен муниципалдық облигациялар. Жетекші қалалардағы
шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға мыналар жатады: аутсорсинг,
франчайзинг, микроқаржылау және т.б. Жезқазған қаласының көлік
инфрақұрылымын дамыту, әсіресе көлік және темір жолдарды дамыту қажет.
Жезқазған Бейнеу теміржол учаскесін салу керек, (ұзақтығы 960 км). Қала
қалыптастырушы өнеркәсіптердің әлеуметтік серіктестігін дамытып, қала
халқының денсаулық сақтау, тұрмыс жағдайын көтеру, экологиялық жағдайы мен
жас өркендерді тәрбилеуді жақсартудағы олардың әлеуметтік
жауапкершіліктерін арттыру қажет.
2.2 Қарағанды облысының Ұлытау ауданының туристік рекреациялық нысандары
Соңғы жылдарда қазақ мемлекеттілігінің тарихына өскен қызығушылықтар,
көптеген жылдар бойы қастерленіп келген, Қазақ хандығының алғашқы саяси
орталығы ретінде Қарағанды облысының Ұлытау аймағына да қызығушылықтар
өсті.
1992 жылы тәуелсіз Қазақстанда өткізілген ең алғашқы қазақтардың
халықаралық құрылтайы әлемнің жан-жағынан қазақ ұлтының ең көрнекі
өкілдерін жинады. өзінің тамарын сезініп, ата-бабаларрухына бас ию үшін
келген жерлері – Қарағанды облысының Ұлытау еді. Атақты ғалым – гуманист
Савицкий П. Н. Гумилев Л. Н. Жазған хатында (1957 ж.) Қарағанды облысының
Ұлытауды былай деп бағалаған: ...Қарағанды облысының Ұлытау, бұл
Қазақстанның алтын қазынасының бірі! Бұл дала өмірінің қорығы, тек қана
даму орны ғана емес, сондай-ақ этно даму орталығы...! .
Ғалымдардың айтуы бойынша Қарағанды облысының Ұлытау аймағында халық
сәулет өнерінің ескерткіштері үлкен мөлшерде шоғырланған. Бұған тарихи
оқиғалар, бұл орындардың оңтүстік аймақтардан солтүстікке апарған керуен
жолдарына жақын орналасуы ықпал болған.
Тарихи-мәдени нысандарының орналасуы бойынша Қарағанды облысының
Ұлытау рекреациялық аймағын келесі үш ауданға бөлуге болады (2 сурет):
1. Жезқазған –Сәтпаев.
2. Қаракеңгір-Сарыкеңгір (өзендер маңы).
3. Қарағанды облысының Ұлытау ауданы
2 сурет. Қарағанды облысының Ұлытау рекреациялық ауданының тарихи-мәдени
нысандары бойынша аудандастырылуы [38]
Суретте көрсетілгендей Жезқазған-Сәтпаев ререациялық ауданына Білеуті,
Талап ауыл округтері және Жезқазған мен Сәтпаев қалалары кіреді. Жезқазған
қаласы 1954 жылы Кеңгір деген шағын тау – кеншілер елді – мекенінің орнында
пайда болған. Қазақстанның түсті металлургияның ірі орталығы.
Казкатзауыты (мыс пималарын дайындау), Жезқазғанредмет сияқты
кәсіпорындары тек елімізде ғана белгілі емес, сондай – ақ шетел елдеінде
де белгілі. Жезқазған мыс қорыту зауытын үлкендігіне қарай халық түсті
металлургияның Қазақстан Магниткасы деп құрметпен атайды. Жезқазған
қаласының маңында оған серіктес кенді елді – мекені және негізінен кеншілер
тұратын Сәтпаев қаласы бар.
1978 жылдың 10 мамырында Жезқазған өлкетану-археологиялық мұражайы
ашылды. Мұражайдың жалпы ауданы 940,3 шаршы метр, ал қор қазынасы 129,2
шаршы метр. Мұражай қорында 25 мың экспонат сақталуында. Экспозициялары
413,2 шаршы метр ауданды алып жатыр. Мұндағы экспозициялар Қарағанды
облысының Ұлытау-Жезқазған аймағының ежелгі кезеңдерінен бастап қазіргі
кезеңдерге дейінгі тарихты көрсетеді. Мұражайда палеонтология, табиғат,
ежелгі және орта ғасырлар тарихы, этнография залдары бар, сонымен қатар
жаңа тарихтың Тарих - әрекеттеріміздің қазынасы атты зал бар.
Мұражай құрылымында 5 бөлім: тарих және археология, экспозиция,
экскурсиялық, қорлар және көркем-көрмелік бөлімдері бар.
Қарсақпай елді – мекені Жезқазған қаласынан батысына қарай 97 шақырым
жерде, Қумола өзенінің жағасында, Қарсақпай – Аша шатқалында орналасқан,
1911 жылы Қазақстанның мыс өнеркәсібінің орталығы ретінде құрылды. Елді –
мекен тұрғындарының демалыс өткізудің сүйікті жерлері, 1929 жылы бақшашы
Зуб Г. П. талабы бойынша ұйымдастырылған, Мәдениет және демалу саябағы. Бұл
саябақта Зуб Г. П. арналған ескерткіш, 1969 жылы ұйымдастырылған
Қазақстанның алғашқы академигі Сәтпаев Қаныш Имантайұлының мұражай – үйі
орналасқан. Мұражайда академиктің жеке заттарының жинағы, геолого – зерттеу
жұмыстарында падаланылған құралдары көрсетілген.
Ұлы Отан соғысы кезеңдерінде Қарағанды облысының Ұлытау аймағының
маңызы арта түсті. Әскери жағдай бұл аймақ өнеркәсібінің дамуына үлкен
серпін берді. Әскери өндіріс техникасы жоғарғы сапалы пъезокварцке
қажеттілікте болды. Ақтас елді – мекені Сәтпаев Қ. И. талабы бойынша Ұлы
Отан соғысы жылдарында өзгешелік кварц өндіру орны болды.
Қарағанды облысының Ұлытау ауданы бойынша 680 тарихи-археологиялық және
архитектуралық ескерткіштер орналасқан. Оның ішінде республикалық және
жергілікті маңызы бар ескерткіштер. Атап айтқанда: Алашахан мазары, Жошыхан
мазары, Домбауыл, Хан ордасы, Алтыншоқы, Едіге, Басқамыр, Аяққамыр,
Болғанана, Теректіәулие, Ақмешіт әулие тау, Ерден мазары, Сандыбай
бабамыздың мазары т.б. тарихи-археологиялық ескерткіштерді қорғап, келешек
ұрпаққа сақтап қалу мақсатында жұмыстар атқаруда.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрінің 20 қараша №295
бұйрығымен “Мемлекеттің тұтастығы мен Қазақстан халықтарының бірлігінің
белгісі” “Қарағанды облысының Ұлытау” қорық-мұражайына 2006 жылы 6
желтоқсанда қабылданды.
Қарағанды облысының Ұлытау өзінің ежелгі де әралуан әдемі
ескерткіштерінің көптігімен кім-кімді де тәнті етеді. Жаз айларында
саяхатшылардың көп келуіне байланысты тарихи-мәдение ескерткіштерде тазалық
сенбіліктері ұйымдастырылып тұрады.
Бұның сыртында ашық аспан астындағы тарихи-мәдени ескерткіштерге келген
саяхатшыларға, зиялы қауым адамдарына экскурсиялық қызмет атқаруға және
жалпы ескерткіштерді, табиғи орман-тоғайларды, аң-құстарды қорғауға әр
ауылдық округ бойынша қорықшылар жұмылған. Олар ай сайын атқарған
жұмыстарына есеп беріп отырады.
Қарағанды облысының Ұлытау өңірі өзінің тарихқа толы тарихи
ескерткіштерімен ғана белгілі емес, табиғатында да ерекшеліктер басым.
Қарағанды облысының Ұлытау аймағында индустрияның қалыптасу мен
дамуымен байланысты, туристер үшін танымдық қызығушылықты тудыратын басқа
да нышандар баршылық. Туристер ірі түсті металлургияның, химия,
электроэнергетика кәсіпорныдар мен өндіріс мекемелері бар қалаларды
тамашалауы мүмкін.
Жезқазған қаласынан солтүстік батысында 63 шақырым жерде орналасқан
Жезді елді – мекені облыс картасында марганец кендерінің ашылуына
байланысты 1942 жылы пайда болды. Мұнда 1994 жылы тау – кен және балқыту
ісінің тарихы мұражайы ашылды. Мұражай экспонаттары Жезқазған аймағының
палеолит дәуірінен бастап қазіргі кезеңге дейін металлургиясының дамуын
айқындайды. Бұл, мысал ретінде, көлемді экспонаттар, кен тастары, қазіргі
таңдағы істегі ежелгі мыс балқыту пеші, этнографияның, халықтың материалды
және мәдени өмірінің мыңдаған құнды және сирек кездесетін материалдары
жиналған. Қазақ мемлекеттілігің қалыптасуының документальды материалдары
жиналған. ҚР Президенті Назарбаев Н. Ә. мұражайды арнайы тамашалап, оның
рөлі мен маңызы жөнінде үлкен баға берді. Мұражай өзінің профилі бойынша
Қазақстандағы жалғыз орын. Қарсақпайда орналасқан Сәтпаев Қ. И. мұражай үйі
мен Жездіде орналасқан мұражай біртұтас тарихи – мәдени кешен. Жазық
жерлерде орналасқан ғұндар дәуіріндегі әдемі шатқалды қорғандар өзінің
асқақтығымен,сұлулығымен көзге түседі.Ежелгі түркі,оғыз-қыпшақтар
мәдениетінің ізін де осы жерлерден ұшыратамыз. Арғанаты, Кішітау
тауларындағы Тілеуқабыл аңғары мен Қорғантас шатқалындағы түркінің айшықты
тастарымен өрнектелген оба қоршаулары бәз қалпында сақталған. Балбал деп
аталатын кейбір сомтастар өрнегінің қатары кей жерлерде 250 метрге жетеді.
Географиялық, ботаникалық зерттеулердің анықтауы бойынша бұл өңірде жалпы
өсімдіктің 617 түрі өседі, оның ішінде 90 түрлі өсімдіктің дәрілік қасиеті
бар. Сарысу-Қаракеңгір ауданы туристік-рекреациялық нысандар ең көп
жиналған аудан. Әсіресе тарихи-архитектуралық нысандар көп шоғырланған.
Тарихи-архитектуралық нысандар Сарысу және Қаракеңгір өзендерінің
жағалауларында орналасқан. Өте сирек кездесетін тарихи археологиялық
ескерткіштер мен табиғат көркін сақтау мақсатында осында 1992 жылы табиғи-
тарихи қорық-мұражай құрылды (3 кесте)
3. кесте
Қарағанды облысының Ұлытау аймағы бойынша орналасқан ерекше қорғалатын
аудандарының тізбесі [4]
Табиғи территория атауы Физикалық –географиялық орналасуы
Қарағанды облысының ҰлытауШөлейт зонасы, Қарағанды облысының Ұлытау
(зоологиялық) даласы, таулы аймақ
Қызылқақ Шөлейт зонасы, батыс –Бетпақдала шөлі, жазық,
(палеонтологиялық) Төменгі сарысу аймағы
Кестеде көрсетілгендей аймақ бойынша екі ерекше қорғалатын табиғи
территория орналасқан: Қарағанды облысының Ұлытау зоологиялық және Қызылқақ
палеонтологиялық қорықшалары. Екі қорықша да шөлейт зонасында орналасқан.
Қарағанды облысының Ұлытау зоологиялық қорықшасы Қарағанды облысының Ұлытау
рекреациялық ауданында орналасқан.
Қарағанды облысының Ұлытау аймағының мазарлары Оңтүстік аймақтарға
қарағанда неғұрлым қарапайым және қатаң архитектуралық пішінде салынған,
сыртқы безендірулері жоқ немесе безендірулер анық көрсетілмеген. Іштері де
сондай қарапайым. Даланың қатаң климаты мен көшпенділер тұрмыс
ерекшеліктері ескерткіштер құрылысына өз әсерін тигізген. Қарағанды
облысының Ұлытау территориясында республикалық маңызы бар тарих және
мәдениет ескерткіштері 4 кестеден көрсетілген.
4. кесте
Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері [18]
Ескерткіш атауы Орналасу орны
Басқамыр қалашығы X-XII Жезқазған қаласынан солтүстік – шығысында
50 шақырым жерде орналасқан
Жошы-хан кесенесі XIII ғ. Жезқазған қаласынан солтүстік шығысында 50
шақырым жерде
Домбауыл салт-жоралы кешен Жезқазған қаласынан солтүстік батысында 55
шақырым жерде
Болған Ана кесенесі XII-XIII ғ. Кеңгір мен Сарысу өзендерінің қосылу
жерінен 10 шақырым қашықтықта
Дүзен кесенесі 1863-1866 ж.ж. Жезқазған қаласынан солтүстік шығысында 10
шақырым жерде
Айранбай кесенесі (Бес күмбез) Жезқазған қаласынан солтүстік шығысында 100
XIX ғ. шақырым жерде
Саған – Махат кесенесі 1923 ж. Мақат елді – мекені
Лабак кесенесі XIX ғ. Малшыбай елді-мекенінен 20 шақырым
Кетебай кесенесі XIX ғ. Малшыбай елді – мекенінен оңтүстік
шығысында 20 шақырым
Кестеде көріп отырғанымыздай тарих және мәдениет ескерткіштерінің
көбісі орта ғасырлада мен ХІХ-ХХ ғасыр басында салынды. Ескерткіштер
Жезқазған-Сәтпаев пен Сарыкеңгір-Қаракеңгір аудандарында орналасқан. Ең
ерте салынған ескерткіштер қатарына Басқамыр қалашығы жатқызылады (Х-ХІІ
ғғ), ең кейін салынған ескерткіш Саған-Махат кесенесі (1923 жыл).
Аудан территориясында тарихи-археологиялық ескерткіштері де баршылық (5
кесте). Бұл нысандарының көбісі ежелгі көшпенділерінің тұрақтануымен
байланысты пайда болды. Аудан территориясын ежелгі кезеңдерінен бастап
адамдар жердің ерекшеліктеріне байланысты қоныстанған. Мұндағы мыс
кендерінің орналасуы ежелгі кезеңдерінен анықталды.
5. кесте
Республикалық маңызы бар тарихи-археологиялық ескерткіштер [6]
Кезең Ескерткіштер
Ерте палеолит. Ашель дәуірі (б.з.д.Обалысай қонысы
700 мыңжылдық пен 150-120
мыңжылдықтар арасы)
Төменгі палеолит (б.з.д. ХХХV-X Жаманайбат, Мұзбел, Борсеңгір,
мыңжылдықтар) Бөріойнақ тұрақтары.
Неолит (жаңа тас дәуірі, б.з.д. Жезқазған, Қарағанды облысының
X-III мыңжылдықтар) Ұлытау, Байқоңыр, Теректі әулие
петроглифтері (тастардағы таңбалар).
Тасөткел, Шығырлы, Қаратал,
Түйемойнақ қоныстары.
Энеолит (қола дәуірі, б.з.д. ІІІ-І Милықұдық, Сорқұдық, Айбас дарасы,
мыңжылдықтар). Айнакөл, Тасқұдық, Талдысай
қоныстары.
Темір дәуірі (б.з.д І мыңжылдықтан Қарағанды облысының Ұлытау өңірінің
бастап) аумағындағы 20-дан астам мұртты
обалар.
Ертедегі орта ғасыр (Х ғасырға Жылысай, Домбауыл және басқа да
дейін). дыңдар. “Таңбалы тас” кешені,
өңірдегі ежелгі қалалардың бір тобы.
Классикалық орта ғасыр (XI-дан XV Алашахан, Жошы хан, Болған ана,
ғасырға дейін). Құлан ана, Аяққамыр кесенелері, Хан
ордасы, Жошы ордасы, Едіге, Тоқтамыс
бейітері, Ақмешіт әулие, өңірдегі
ежелгі қалалардың бір тобы.
Кейінгі орта ғасыр (XV-XVII Жансейіт кесенесі, Қойлыбай бақсы
ғасырлар). бейіті.
Бүгінгі заман (XVII ғасырдан Ерден, Дүзен, Кетебай, Лабақ,
бастап.) Нәдірбай, Зылғара, Шегір би
кесенелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz