Ахмет Байтұрсынов және латын әліпбиі
1. Ахмет Байтұрсынов және латын әліпбиі
2. ҰЛТ ҰСТАЗЫ
3. Әдебиеттану
4. Аудармалары
5. Түркітану
6. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
2. ҰЛТ ҰСТАЗЫ
3. Әдебиеттану
4. Аудармалары
5. Түркітану
6. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Осыдан біраз бұрын қазақ әдебиетінің мүйізі қарағайдай серілері мен ірілері Ұлы Ахаңды – Ахмет Байтұрсыновтың қазақ әдебиеті мен тілінің қай саласын зерттеген ғалым екенін анықтай алмай әлек болды. Оған себеп, бүгінде қазақ тілін зерттеуші мамандар Ахмет Байтұрсыновтай дара тұлғаны тіл ғылымының – лингивистика саласының маманы ретінде мақұл көреді. Бұл орынды да шығар. Өйткені Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілін мектепте оқыту үшін жасаған «Әліп-би», «Тіл құралы» тәрізді оқу құралдары мен тіл ғылымындағы ізденістері күні бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтпай келе жатқаны анық. Мысалы, зат есім, сын есім, сан есім секілді 9 сөз табы әлі күнге дейін Ахаң жасап берген қалпынан айныған жоқ. Басқаны былай қойғанда, оның 1926 жылы баспадан шыққан «Әдебиет танытқыш» деген еңбегі – қазақ әдебиетіндегі ғана емес, бүкіл түрік әлеміндегі әдебиет теориясының негізін салған тұңғыш та, дара кітап. Ал әдебиетші-ғалымдар болса, Ахаңды шын мәнінде, қазақ әдебиетін жан-жақты зерттеп, осы бағытта еңбек еткен ғалым деп танығысы келеді. Сонда, Ахмет Байтұрсыновты қай ғылымға телиміз? Әдебиетші һәм тілші қазақ ғалымдарын мазалап жүрген де міне, осы сұрақ...
Ғалымдарды сан-саққа жүгіртіп, екі ұдай күйге түсіріп келген осынау маңызды сауал-сұрақтың жауабын жақында алқалы басқосуда көрнекті әдебиеттанушы ғалым Тұрсынбек Кәкішев нақты дәлелдермен анықтап берді. Кәкішевтің пікірінше, қазақ мәдениеті мен тілін дамытуға Ахметтей еңбек сіңірген, ондай ұлылықтың үлгісін танытқан адам жоқ. Дегенмен қазіргі тілші-ғалымдардың оны өздеріне ыңғайлай беретіні қисынсыз. – Рас, шындығы сол, қазіргі тіл білімі саласында жүргендер Ахмет Байтұрсыновты лингивистикаға тарта береді. Мұндай көзқарастан арылуымыз керек. Ахаң қазақ филологиясының негізін қалаған адам. Оған әдебиет те, тіл ғылымы да кіреді. Сондықтан Ахаңның өрісін тарылтпай оның атын мақтан етуіміз керек. Тіпті бүгінгі күні жазушы-әдебиетшілер арасында Сәбит пен Сәкенді өзгелерден бөле-жарып, қара күйе жағып қарайтын шала білімділер бар. Олар Сәкендерді қазақ жеріне Кеңес өкіметін орнатқан басты айыптылар деп таниды. Тіпті оларға одан өзге ешкім Кеңес өкіметінің шаруасына араласпаған, оған еш қатысы жоқтай көрінеді. Шындығына келгенде, Ахаң мен Сәкеннің арасындағы қатынас өте жақсы болған. Сәкен өзінің «Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік» деген тақырыппен 1923 жылғы ақпанның 18-де жариялаған мақаласында Ахаңның ұлт үшін атқарып жатқан қызметі мен қазақты өркендету үшін жасап жүрген шаруаларын айтқан еді. Ол сол үшін де «ұлтшыл» атанып, бірнеше рет қудаланған болатын. Ал Сәбит Мұқанов 1932 жылы «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» деген оқулық шығарған. Ол кезде Ахаңдар айдалып, Беломорканалда жер қазып жүрген еді. Осы еңбегінде Сәбит Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров және Ғұмар Қарашты, тіпті сол кезде Алаш қайраткері деп аталып жүрген Мұхтар Әуезовты де еңбегіне кіргізіп, оларды осы заманның әдебиетін қалыптастырушы, ұлт қайраткерлері ретінде көрсеткен болатын.
Ғалымдарды сан-саққа жүгіртіп, екі ұдай күйге түсіріп келген осынау маңызды сауал-сұрақтың жауабын жақында алқалы басқосуда көрнекті әдебиеттанушы ғалым Тұрсынбек Кәкішев нақты дәлелдермен анықтап берді. Кәкішевтің пікірінше, қазақ мәдениеті мен тілін дамытуға Ахметтей еңбек сіңірген, ондай ұлылықтың үлгісін танытқан адам жоқ. Дегенмен қазіргі тілші-ғалымдардың оны өздеріне ыңғайлай беретіні қисынсыз. – Рас, шындығы сол, қазіргі тіл білімі саласында жүргендер Ахмет Байтұрсыновты лингивистикаға тарта береді. Мұндай көзқарастан арылуымыз керек. Ахаң қазақ филологиясының негізін қалаған адам. Оған әдебиет те, тіл ғылымы да кіреді. Сондықтан Ахаңның өрісін тарылтпай оның атын мақтан етуіміз керек. Тіпті бүгінгі күні жазушы-әдебиетшілер арасында Сәбит пен Сәкенді өзгелерден бөле-жарып, қара күйе жағып қарайтын шала білімділер бар. Олар Сәкендерді қазақ жеріне Кеңес өкіметін орнатқан басты айыптылар деп таниды. Тіпті оларға одан өзге ешкім Кеңес өкіметінің шаруасына араласпаған, оған еш қатысы жоқтай көрінеді. Шындығына келгенде, Ахаң мен Сәкеннің арасындағы қатынас өте жақсы болған. Сәкен өзінің «Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік» деген тақырыппен 1923 жылғы ақпанның 18-де жариялаған мақаласында Ахаңның ұлт үшін атқарып жатқан қызметі мен қазақты өркендету үшін жасап жүрген шаруаларын айтқан еді. Ол сол үшін де «ұлтшыл» атанып, бірнеше рет қудаланған болатын. Ал Сәбит Мұқанов 1932 жылы «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» деген оқулық шығарған. Ол кезде Ахаңдар айдалып, Беломорканалда жер қазып жүрген еді. Осы еңбегінде Сәбит Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров және Ғұмар Қарашты, тіпті сол кезде Алаш қайраткері деп аталып жүрген Мұхтар Әуезовты де еңбегіне кіргізіп, оларды осы заманның әдебиетін қалыптастырушы, ұлт қайраткерлері ретінде көрсеткен болатын.
1. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. Алматы. Білім.1990.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы. Жалын, 1991.
3. Әбдіманұлы Ө. 20 ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Алматы. Қазақ университеті, 2002.
4. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. Алматы. Санат.1999.
5.«Айқап». Алматы. «Қазақ энциклопедиясы».1995.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы. Жалын, 1991.
3. Әбдіманұлы Ө. 20 ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Алматы. Қазақ университеті, 2002.
4. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. Алматы. Санат.1999.
5.«Айқап». Алматы. «Қазақ энциклопедиясы».1995.
Ахмет Байтұрсынов және латын әліпбиі
Осыдан біраз бұрын қазақ әдебиетінің мүйізі қарағайдай серілері мен ірілері
Ұлы Ахаңды – Ахмет Байтұрсыновтың қазақ әдебиеті мен тілінің қай саласын
зерттеген ғалым екенін анықтай алмай әлек болды. Оған себеп, бүгінде қазақ
тілін зерттеуші мамандар Ахмет Байтұрсыновтай дара тұлғаны тіл ғылымының –
лингивистика саласының маманы ретінде мақұл көреді. Бұл орынды да шығар.
Өйткені Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілін мектепте оқыту үшін жасаған Әліп-
би, Тіл құралы тәрізді оқу құралдары мен тіл ғылымындағы ізденістері
күні бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтпай келе жатқаны анық. Мысалы, зат
есім, сын есім, сан есім секілді 9 сөз табы әлі күнге дейін Ахаң жасап
берген қалпынан айныған жоқ. Басқаны былай қойғанда, оның 1926 жылы
баспадан шыққан Әдебиет танытқыш деген еңбегі – қазақ әдебиетіндегі ғана
емес, бүкіл түрік әлеміндегі әдебиет теориясының негізін салған тұңғыш та,
дара кітап. Ал әдебиетші-ғалымдар болса, Ахаңды шын мәнінде, қазақ
әдебиетін жан-жақты зерттеп, осы бағытта еңбек еткен ғалым деп танығысы
келеді. Сонда, Ахмет Байтұрсыновты қай ғылымға телиміз? Әдебиетші һәм тілші
қазақ ғалымдарын мазалап жүрген де міне, осы сұрақ...
Ғалымдарды сан-саққа жүгіртіп, екі ұдай күйге түсіріп келген осынау маңызды
сауал-сұрақтың жауабын жақында алқалы басқосуда көрнекті әдебиеттанушы
ғалым Тұрсынбек Кәкішев нақты дәлелдермен анықтап берді. Кәкішевтің
пікірінше, қазақ мәдениеті мен тілін дамытуға Ахметтей еңбек сіңірген,
ондай ұлылықтың үлгісін танытқан адам жоқ. Дегенмен қазіргі тілші-
ғалымдардың оны өздеріне ыңғайлай беретіні қисынсыз. – Рас, шындығы сол,
қазіргі тіл білімі саласында жүргендер Ахмет Байтұрсыновты лингивистикаға
тарта береді. Мұндай көзқарастан арылуымыз керек. Ахаң қазақ филологиясының
негізін қалаған адам. Оған әдебиет те, тіл ғылымы да кіреді. Сондықтан
Ахаңның өрісін тарылтпай оның атын мақтан етуіміз керек. Тіпті бүгінгі күні
жазушы-әдебиетшілер арасында Сәбит пен Сәкенді өзгелерден бөле-жарып, қара
күйе жағып қарайтын шала білімділер бар. Олар Сәкендерді қазақ жеріне Кеңес
өкіметін орнатқан басты айыптылар деп таниды. Тіпті оларға одан өзге ешкім
Кеңес өкіметінің шаруасына араласпаған, оған еш қатысы жоқтай көрінеді.
Шындығына келгенде, Ахаң мен Сәкеннің арасындағы қатынас өте жақсы болған.
Сәкен өзінің Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік деген тақырыппен 1923
жылғы ақпанның 18-де жариялаған мақаласында Ахаңның ұлт үшін атқарып жатқан
қызметі мен қазақты өркендету үшін жасап жүрген шаруаларын айтқан еді. Ол
сол үшін де ұлтшыл атанып, бірнеше рет қудаланған болатын. Ал Сәбит
Мұқанов 1932 жылы ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті деген оқулық шығарған. Ол
кезде Ахаңдар айдалып, Беломорканалда жер қазып жүрген еді. Осы еңбегінде
Сәбит Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров және Ғұмар Қарашты, тіпті сол кезде Алаш қайраткері
деп аталып жүрген Мұхтар Әуезовты де еңбегіне кіргізіп, оларды осы заманның
әдебиетін қалыптастырушы, ұлт қайраткерлері ретінде көрсеткен болатын.
Осының бәрін байыптай келгенде, Алашты бір бөлек, қазақты қайтсем де
жеткізем деп шырылдаған Кеңес қайраткер- жазушыларын бір бөлек атау дұрыс
емес. Бәрі де бір қазақтың жоғын жоқтады, тек қана бірі демократиялық бағыт
ұстанса, бірі коммунистік жолмен жүрді. Оларды бір-бірінен бөліп қарауымыз
тарихи шындықты бұрмалағанымыз, тарихы бұрмаланған халық адасушылыққа тап
болады. Тарихи шындықты дұрыс көрсетпеген жағдайда біз елді адастырамыз, –
деді академик-ғалым Тұрсынбек Кәкішев. Әдебиетші-ғалымның пікірінше,
қазіргі күні латын әліпбиіне көшу мәселесі күн тәртібінде тұр. – Біз
бәрінен кешігіп жатырмыз. Көршілес өзбектер мен әзірбайжандар әлдеқашан
латын әліпбиіне көшіп алды. Көштің соңында әдеттегідей, біз келеміз. Ең
маңыздысы, егер біз латынша жазсақ, онда әлемнің көптеген елдерінің тілін,
жазу-сызуын танитын боламыз. Себебі, бүгінде дүние жүзі халықтарының 70
пайызы латын графикасын пайдаланады. Техниканың тілі де латынша. Сондықтан
да егер әлемдік дамудан кеш қалмайық десек, онда тезірек латыншаға
көшкеніміз дұрыс. Бұған қиналатын түк те жоқ. Өйткені, Ахаңның, Ахмет
Байтұрсыновтың араб алфавиті арқылы жасалған 24 әріптен тұратын төте жазуы
негізінде еш қиналмастан латыншаға өтуімізге болады. Бұл екі әліпби бір-
біріне жақын, олардың үндестік заңы да және тағы басқа тіл заңдылықтары да
өте ұқсас, – деп Тұрсынбек Кәкішев өзінің ойындағы пікірін ашық айтты.
Демек, барлық іс – ел басқарып отырған азаматтарда!
Ахмет Байтұрсынов - қоғам кайраткері, ақын, әдебиеттанушы, лингвист,
аудармашы, публицист, ағартушы-ғалым, ұлт ұстазы.
1873 жылы, қаңтар айында Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген
жерде дүниеге келді.
Әділетсіз орыс оязының зорлығына қарсы тұрған әкесі Байтұрсынның 15 жылға
Сібірге жер аударылуы он үш жасар бала Ахметтің жүрегіне өшпестей жара
салады.
1886-1891 жылдары Торғай қаласындагы екі сыныптық мектепте, 1891-1895
жылдары Орынбордагы мұғалімдер даярлайтын мектепте оқиды.
1895-1909 жылдары ұстаздықпен айналысып, бала оқытады.
1905 жылы жер меселесі, казақтың өз жерін өзіне кайтару жөнінде патшаның
атына хат жазушылардың бірі болады. Патша өкіметіне наразылығы үшін 1907,
1909 жылдары абақтыға қамалады. 1910 жылы қазақ жерінен қуғындалып, Орынбор
қаласына жер аударылады.
Халықтың ой-санасын оятуға бар күшін, қаламгерлік қуатын салып, 1909 жылы
И.А.Крылов мысалдарын аударып, "Қырық мысал" жинағын шығарады. Қазақ
поэзиясына өзіндік жаңалық, ою-ернек әкелген "Маса" жинағы А.Байтұрсыновтың
ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халыққа жеткізеді.
1913 жылдан 1917 жылға дейін М.Дулатовпен бірге "Қазақ" газетін шығарады.
Саяси бағыттағы мақалалары патша үкіметі орындарына жақпаған басылымның
редакторы ретінде А.Байтұрсынов бірнеше рет түрмеге жабылады.
Патша тақтан түскен соң Ахаң қазақ зиялыларымен бірігіп, ұлттық "Алаш"
партиясын құрады. Кеңес үкіметі орнаған соң А.Байтұрсынов Қазақстан
үкіметінің мүшесі, Халық ағарту Комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы болып сайланады.
Орынбор, Ташкент, Алматы қалаларындағы педагогикалык жоғарғы оқу
орындарында сабақ береді. Голощекиндік асыра сілтеу саясатына қарсы болғаны
үшін 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияға ілігіп, жазықсыз атылды.
Өз кезеңі үшін орны зор, мәні үлкен ұлттық баспасөз органы – Қазақ
газетінің (1913—1918) редакторы болған, Айқап журналының (1911-1915)
беттерінде ой-пікірлерін білдіріп отырған, қоғам тағдырына үңіле білген А.
Байтұрсынұлы публицистикасының өзіндік орны бар. Өйткені публицистика
дегеніміз- әлеуметтік көкейкесті мәселелерді сөз етіп, қоғамдық ой-пікірге
ықпал жасайтын әдебиет жанры болса және ол көбіне-көп мерзімді баспасөзде
көрінетін болса, бұл екі шарттың А. Байтұрсынұлы публицистикасындағы орнын
анықтап беретіні рас.
Негізінен, А. Байтұрсынұлының публицистикасы көбінесе мақалалар түрінде
көрінеді. Ал очерк, фельетондар жоққа тән. 1911 жылы Айқаптың № 2 санында
жарияланған Қазақ өкпесі деген мақаласынан бастап, 1912-1914 жылдары
Қазақта, Айқапта өз атымен немесе бас мақала етіп жариялаған Оқу
жайы, Бастауыш мектеп, Қазақ жерін алу турасындағы низам, Қазақ һәм 4-
дума, Жауап хат (Жанша Сейдалин мырзаға), Шаруа жайынан, Досмайыл
қажыға ашық хат, Бұл заманның соғысы, Губернатор өзгерілуі, Земство,
Басқосу турасында т. б. мақалалары – мәселе қойылысы мен әлеуметтік үні
жағынан нағыз публицистикалық дүниелер.
Мысалы, Қазақ өкпесі деген мақаласын алып қарасақ, Ахмет Байтұрсынұлы
былай деп жазды:
Қамсыз жатқан қазақтың көңіліне соңғы кезде ғана қайғы кіре бастады. Басқа
келген нәубеттің қайдан келгенін, кімнен басталғанын біле алмай, әркімнен
көріп өкпеледі. Пайдаланып отырған жерін мұжыққа алып берді деп хүкіметке
өкпеледі. Қазақ жерін қазыналық етуге көнген деп өткендерге өкпеледі...
Өзге жұрттар ілгері басқанда, қазақ кері басқан. Ханы надан, халқы надан
жұрт мықты мемлекеттің жанында өз алдына хан болып тұруға күш керек екен;
ол күш алтыбақан алауыз қазақта болмаған өз алдына жұрт болып тұра алмайтын
болған соң, Россияға қосылған...
Қазақ жерінің қазыналық болғанына өкіну – білмегендік. Әуелі қазыналық
етемін дегенде көнбеске шара жоқ. Екінші, жер өзінде болса, қазаққа пайдалы
емес, бәле болар еді...
Қазақтың естектен надандығы да, жалқаулығы да кем емес...
Қазақтың әлі күнге жерден қол үзбей отырғаны – жер қазыналық болғандықтан...
Жер жалдаған қазақ аз ба? Жерді жалдаудан тартынбағандар сатудан да
тартынбайды. Жер қазыналық болған соң сата алмады, жалдаудан тартынып
қалған қазақ аз шығар...
Талап жоқ, үміт мол бір халықпыз...
Өзімізге өкпелемесек, өзгеге өкпелер бет жоқ- деп жазады ол. Осылайша
қазақтың жер, жер деп жар салғаны болмаса, сол жерді дұрыс пайдаланбай
отырғанын айтып, халыққа ой тастайды. Қараған қарап қалар деп хаты бар
жерді өңдеп, оның жемісін көруге, біреуге өкпелегенше қимылдап жан сақтауға
шақырады. Бұл мақала сол кездің өзекті мәселесін шешуге, оның себеп-
салдарын ашып көрсетуге деген үлкен ізденісті көрсетеді.
Ал Оқу жайы мақаласында Қазақша оқу әлі бір белгілі тәртіпке келіп
жеткен жоқ кемшілігі есепсіз көп. Қазақша оқу кітаптары жаңа ғана көрініп
келеді, тәртіппен оқытарлық мұғалімдер аз, оқу программасы жоқ, белгілі оқу
жылы жоқ, салған мектептері жоқ, мұғалімдерге арналған айлық ақы жоқ,
қазақша оқуды аймаққа бірдей жеткілікті етерлік жасалған өрнек жоқ, оқыту
ғылымын үйрететін даримұғаллимин (педучилище) жоқ. Орысша һәм қазақша
оқудың керегінше пайдасын көру үшін қазақ әуелі әр нәрсенің асылына түсініп
іс істерге керек. Хүкімет қазаққа қазақша мектеп салып бермейді, қазақтың
қазақша оқуын тіпті тілемейді. Сондықтан мектептерімізді тәртіпке қою
қазақша оқуды халыққа таратуды өз міндетіміз – деп жазады. Яғни сол
замандағы қазақ балаларын оқытудың талапқа сай емес екенін айтып, қазақтың
білім алуына жағдайды өзіміз жасайық, ешкім біз үшін алаңдамайды деп,
халыққа үгіт тастайды. А. Байтұрсынұлы публицистикасында оқу, ағарту ісіне
ерекше назар аударған. Оған Білім жарысы хақында, Қазақша оқу жайынан,
Орысша оқушылар, Оқыту жайынан, Мектеп керектері, Бастауыш мектеп
қатарлы мақалалары дәлел бола алады. Бұлар қазақ мектептерінің аздығы
оқулықтардың жетіспеуі, мұғалімдердің білім сапасының төмендігі, оқыту
жоспарының жоқтығы, мектептердің жай-күйі т. б. толып жатқан мәселелерді
қамтиды. Өз мақалаларында публицист көтерген мәселелерінің шешу жолдарын
міндетті түрде ұсынып отырған. Оның еңбектері сонысымен де құнды. Мысалы:
Қазақша оқу жайынан мақаласында ол: Жаңа жолдың оқуы жаңа оқып шыққан
жас мұғалімдердің қолында. Бұлардың күштері тың, білімдері соны, пікірлері
жаңа. Бұлардың бір кемшілігі сол: бала оқыту ғылымын оқығандары ішінде кем
болады. Сондықтан көбіне – қазақ мұғалімдері түгіл, ноғай мұғалімдерінің
көбі дыбыс айыру жағынан шорқақ көрінеді. Дыбысты жақсы білмей бала оқытуға
болмайды... Екінші кемшілігі – қазақ, ноғай мұғалімдері оқуды дыбыспен
жаттықтырудан бастайтын көрінеді. Ол дыбыспен жаттықтырудың оқуды, жазуды
жеңілдетуге пайдасы көп екенін я білмегендік, я білседе істеп көрмегендік.
Осы айтылған кемшіліктерін түзеу мұғалімдерге қиын емес. Қазақ тіліндегі
дыбысты қазақ сөздерінің ішіндегі дыбыстарды айтып байқаумен білуге болады.
Дыбыспен жаттықтыруды оңай оқыта білген адамдардың оқытқанда істеген ісінен
көріп үйренуге болады я білетін адамдардан 10-15 күн білім, сабақ алып
үйренуге болады, — деп жазады.
Сонымен қатар В. И. Лениннің 50 жасқа толған күніне байланысты Ұшқын
газетінің 1920 жылы 11 мамырдағы нөмірінде жарияланған Лениннің 50 жасы
деп мақаласы көңіл аударады; біріншіден,
А. Байтұрсынұлы кеңес үкіметі жағына әбден ауысқанын, коммунистік партияның
платформасын жақтайтынын жария етеді, екіншіден, қазақтың сол кездегі қалың
бұқарасына сол қара халықтың өз тілінде В. И. Лениннің идеясы, күрес жолын,
жеңісін түсіндіреді, социализм ұйымын таныстырады.
А. Байтұрсынұлының мақалалары тек қазақ тілінде емес, орыс тілінде де
жарияланған. Оның Жизнь национальностей атты басылымда Революция және
қазақтар, (1919, № 29-37) Тағы да Қазақстандағы аштық жайында (1921, №
23-121) т. б. еңбектері жарық көрген.
Жалпы, А. Байтұрсынұлының саяси-әлеуметтік көзқарасы, сол замандағы қазақ
қоғамында болған түрлі оқиғаларды шешуге талпынысы, еңбектері бүгінде өз
мәнін жойған жоқ. Ол қазақ баспасөзінің іргетасын қалаушы, әрі публицист
ретінде тарихи орны бар ірі тұлға.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. Алматы. Білім.1990.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы. Жалын, 1991.
3. Әбдіманұлы Ө. 20 ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Алматы. Қазақ
университеті, 2002.
4. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. Алматы. Санат.1999.
5.Айқап. Алматы. Қазақ энциклопедиясы.1995.
Ұлт ұстазы
Кезінде репрессияға ұшырап, мерт болған боздақтар қайта тірілді, сөнген
жанып, жоғалған табылды. Алыптар қайта оралды.
Тұтас буынның төлбасы, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық,
демократтық бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші,
түрколог, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсынов қалыптасқан дәстүрлі
құжаттар бойынша айтқанда, қазіргі Қостанай облысы, Торғай атырабындағы,
Сартүбек деген жерде ел арасында беделді, қайратты кісі Шошақұлы Байтұрсын
шаңырағында 1873 жылы 18 қаңтарда дүниеге келген.
Ахметтің “Өмірбаянында” көрсетуінше: мешін жылы, 1872 жылы туған, № 5 ауыл,
Тосын болысы Торғай уезі. Қалың қазақ ортасы, қаймағы бұзылмаған сахара
тұрмысы табиғатынан дарынды туған баланың сезім дүниесін, ой әлемін тербеп
толқытады. Әділетсіз өмірдің улы зары бала жүрегін он үшінде жаралайды.
Әкесі Байтұрсын мен оның інісі Ақтас қорлық-зорлыққа шыдамай, 1885 жылы 12
қазанда ояз начальнигі Яковлевтің басын жарып жібереді. Мұның арты – дүние-
мүлікті тартып алу, түрме, абақты, Сібірге 15 жылға жер аударылу.
Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары әуелі
көзіқарақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын жердегі ауыл
мектебінен сауат ашады да, 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі
сыныптық орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік
мектепте оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 маусымынан бастап мұғалім болады:
Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы атырабында бала оқытады, өмір, тіршілік
күресіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға қарсылық
білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. Кейін екі сыныптық
мектептерде ұстаз бола жүріп, 1901 жылдан бастап қолы бос кездерде өзі
ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпен айналысады, оқу құралдарын
жинайды. Ел ішінде оқыған, еркін мінезді батыл ойшылдың бедел-атағы өсе
бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жағылып, губернатор
Тройницкий жарлығы бойынша Қарқаралыдағы екі сыныптық училищінің
меңгерушісі Ахмет 1909 жылы 1 шілде күні Семей абақтысына алынып, сотсыз,
үкімсіз, нақақтан нақақ 8 ай бойы азап-қорлық көріп, торығады, қиналып
ширайды, күреске белді бекем буады. Бостандық аңсаған, күреске шақырған
өлеңдер жазады. Ақыры Қазақстанда тұру құқынан айырылғандықтан, 1910 жылы
21 ақпанда түрмеден шығып, наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Бұдан
кейін Ахмет Байтұрсынов өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер
басталып кетеді. 1913-1918 жылдар арасында “Қазақ” газетінде редактор
болып, орасан зор әлеуметтік-тарихи қызмет атқарады, халық өмірінің сан-
алуан көкейкесті мәселелерін көтереді, елді прогреске, өнер-білімге
үндейді.
Алаш қозғалысы тұсында (1918-1919 жылдың басы) Ахмет Байтұрсынов жаңа
өткел, соны өріс іздейді. Ұлт азаттығы жолындағы күрес басшыларының бірі
болады. Азапты толғаныс, күрес эволюциясынан өтіп барып, 1919 жылдың наурыз
айында бұрынғы ұлт интеллигенциясының кейбір өкілдерін өзімен бірге алып,
қазақ халқының мүддесі үшін қызмет етеді деген үмітпен Кеңес өкіметі жағына
өтеді – Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери революциялық Комитеттің
мүшесі ретінде оның жұмысына белсене араласады. Республика халық ағарту
комиссары, Бүкілодақтық Орталық Атқару комитетінің мүшесі, Коммунистік
партия мүшесі (1920-1926 жылдар), Қазақстан академиялық орталығының
жетекшісі, Ташкент, Алматы жоғары оқу орындарында профессор болады, сөйтіп
жаңа заман үшін күреске кіреді.
Арман ақталмайды. Кеңес өкіметі патшаның отаршылық саясатын жалғастырады.
Алаш зиялылары қуғынға түседі.
Осылайша большевизм қылышынан қан тамған кезеңде Ахмет Байтұрсынов әуелі
1929 жылы бір ұсталып, абақтыға қамалып, лагерь тепкісіне түсіп, ұзақ азап
көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен, 1937 жылы тағы репрессияға ұшырап, 1938
жылы атылды. Ұлы жүректің ауыр тағдыры осындай, ал толық өмірбаянын жазу
үшін көптеген архив деректері, замандас естеліктері, тарихи материалдарға
сүйену қажет. Қазіргі қолда бар дүниелердің ішінде оның өзі орысша жазған
“Жизнеописание” (1929, 8 наурыз), “Биография” (1929, 21 тамыз) деген
материалдар айрықша бағалы. Бұлар Алматы университеті архивінде сақталған.
Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік істері өз
заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше.
Кезінде Ахмет Байтұрсынов, оның ғылыми еңбектері туралы орыс ғалымдары
проф. А.Смайлович, Е.Поливанов бағалы пікірлер айтқан болатын.
Ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткерінің өмірі, шығармашылығы,
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен, оның туғанына
елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланды. “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу
қоғамы еңбектерінде” (Орынбор, 1922) орыс тілінде екі мақала басылды.
М.Дулатовтың “Ахмет Байтұрсынұлы (биографиялық очерк)” мақаласындағы тарихи
фактілер, деректер күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ақиқатқа
жүгінгенде, бұдан кейінгі уақыттарда А.Байтұрсынов өмірбаяны туралы жазған
авторлардың бәрі де осы еңбектің материалдарын пайдаланғанын көреміз.
Мақалада тұңғыш рет ақын, ғалым, публицист, қоғам қайраткерінің туған
уақыты, кіндік қаны тамған жері, ол ортаның басты сипаттары, білім алған
ошақтары, қызмет еткен орындары, әлеуметтік қызметтері, саяси-қоғамдық
көзқарастарының өзгеруі, сан алуан эволюциясы жан-жақты ашылып берілген. Ал
екінші мақалада А.Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерін, әсіресе тіл саласында
ендірген жаңалықтарын саралауға арналған.
Мәскеуде 1929 жылы “Коммунистік академия” баспасынан шыққан “Әдебиет
энциклопедиясының” 1-томында А.Байтұрсынов: “Аса көрнекті қазақ ақыны,
журналисі және педагогі... Ол – қазақ тілі емлесінің реформаторы,
грамматиканың және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы” деп
бағаланып, негізгі өмірбаяны беріледі, қоғамдық-әлеуметтік қызметі
айтылады.
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс өрістерді көруге
келгенде жас Мұхтар Әуезов даналығына таң қалмасқа болмайды. Алмағайып
ағыстарға малтығып, қалың тұманда адаспай, Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы
орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, орайлас пікір-тұжырымды жігіт-
желең, 25-26-лардағы балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың:
“Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі
елшілдік ұраны, “Қырық мысал”, “Маса” еңбегі, “Қазақ” газетінің 1916
жылдағы қан жылаған қазақ баласына істелген еңбегі, өнер-білім, саясат
жолындағы қажымаған қайраты біз ұмытқанда да тарих ұмытпайтын істер
болатын. Оны жұрттың бәрі де біледі. Бұның шындығына ешкім дауласпайды”.
(“Ақжол”, 1923, 4 ақпан), – деп жазады ол.
Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның әлеуметтік-қоғамдық істерін,
дүниетанымдағы ерекшеліктерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан
адамның бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол “Еңбекші қазақ” газетіне (1923 жыл, 30
қаңтар) “Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды” деген арнаулы мақала жазып, онда
былай дейді: “А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі. Оқығандардың
арасынан шыққан өз заманында патша арам қулықты атарман-шабармандарының
қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып, дауысын шығарған кісі.
Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп,
ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша
заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез,
губернатор, соттарға күшін сатып, тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын
сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін
қылды”. “Қырық мысал”, “Маса” кітаптарын, “Қазақ” газетіне редакторлық
еткен еңбектерін, Алаш кезеңін, артынан компартияға кіргенін түгел шолып
айта келіп, мынандай түйін түйеді: “Қалай болса да жазушы аз ғана, әдебиеті
нашар қазақ жырларына оқу һәм тіл құралдарымен қылған қызметі таудай...
Елуге келген Ақаңды шын көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін”.
Түркістан республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан Орталық партия
комитетінің газеті “Ақжол” 1923 жылғы 4 ақпанында шыққан 270-санында:
“Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап әліппе мен әріп, тіл һәм оқу құралдарын
шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді. Ұлт қамы дегенді
көксеген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда бостандыққа жол
көрсеткен Ақаң еді”, — деп жазылған.
Бұдан кейінгі уақыттарда, әділет принциптері бұзылып, адамшылықты таптаған
зұлмат жылдар, нәубет, селебе, қан қырғын – репрессиялар басталған кезде,
көп нәрсе мүлде бұрмаланды, “байтал түгіл бас қайғы” дейтін күндер туған.
Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін талдап, тарихтағы орнын көрсетпек
түгіл, атын атаудың өзі – қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға апарар
жолға айналды.
Бірақ сонда да ескі газет-журналдарды, архивтерді ақтарған, көне кітаптарды
оқыған сұңғыла жандар алдынан тұтас тау сілеміндей болып Ахмет Байтұрсынов
мұрасы шығар еді; көзі – қарақты, қайрат-жігерінен, азаматтығынан
айырылмаған аға буынның кейбір есті өкілдері, кейде оңашада, алды-артына
бір қарап қойып: “Ақаң былай деген ғой” деп суырыла жөнелер еді. Профессор
Бейсенбай Кенжебаев сынды жуас, момын көрінгенмен, іштей берік, қазақ
әдебиеттану ғылымында тарихи мектепті негіздеген батыр ойлы ғалым өз
шәкірттерінің біріне: “Мынау Ақаң жазған “Әдебиет танытқыш”, әдебиет
теориясы. Мен 40 жыл сақтадым. Сенің диссертацияңа байғазы болсын. Қалған
уақытта сен сақта. Бірақ байқа. Уақыты жетпей айқайласаң, таяқ жейсің.
Аруақтың киесі ұрып, кесапаты тиюі мүмкін. Шарапаты тиетін уақыт келер. Ол
күнді мен көрмеспін. Сендер көресіңдер. Мықты жерге тығып қой” деген екен.
Жас, өр кеуде, тұяғына тас тимеген шәкірт өмірде талай теперіш көріп, таяқ
жеген, дана ұстаз тілін алды дейсіз бе. Ақаң кітабы, ондағы пікір-байлам,
ой-тұжырым, жаңалық – табыс туралы айтып та, жазып та жіберген. Жұрт білмей
ме, көрмей ме, көрсетпей ме, білген, көрген, көрсеткен. Сонда тұмсығы
тасқа тиген шәкіртіне ұстазы айтқан сөз: “Ескерттім ғой, - болмадың. Енді
оқасы жоқ. Шыда! Мұндайда еңбек етсең ғана еңсең көтеріледі”.
Қазақстанда Байтұрсынов есімін ауызға алуға да, жазуға да тыйым салынған
уақыттарда түркологтар тарапынан оқта-текте ол туралы бірен-саран пікірлер
айтылып қалып жүрді. Әсіресе академик А.Кононов еңбегі қалың көпшілікті
елең еткізді. Аты шартарапқа мәлім, беделді тілші ғалымның редакциясымен
және алғысөзімен Мәскеуден 1974 жылы шыққан “Отандық түркологтардың
библиографиялық сөздігі” кітабында Ахмет Байтұрсыновтың туған жылы, өскен
ортасы, ата-бабасы, білім алған мектептері, қызмет еткен орындары,
әлеуметтік-қоғамдық қызметі, басты еңбектері нақты айтылып, ол “араб
алфавиті негізінде жетілдірілген қазақ әліппесінің авторы, қазақ тілінің
фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, сол сияқты әдебиет теориясы мен
мәдениет тарихы оқулықтарын жазды” деп тарихи тұрғыдан әділ көрсетілді.
Кейбір қазақтың “қырағы” оқымыстылары бұл пікірлермен келіспей өз
ұлтшылымызды өзіміз әшкерелейміз” деген пікір айтты.
Қазақстан азаттық алғанға дейінгі Ахмет Байтұрсынов туралы жазылған
пікірлердің сілемі осындай. Күрделі тұлғаның өмірі, ғылыми, әдеби мұрасы
жайлы тілшілер — Ә.Қайдаров, Т.Қордабаев, Р.Сыздықова, С.Кеңесбаев,
әдебиетшілер – Қ.Мұқамедқанов, Р.Нұрғалиев, тарихшылар – К.Нұрпейісов,
М.Қойгелдиев, С.Өзбеков, жас ғалымдар – А.Мектепов, Ғ.Әнесов, Б.Байғалиев
т.б. еңбектері шыға бастады. Бір томдық шығармалары, үлкен көлемді “Ақ жол”
(құрастырған Р.Нұрғали), “Тіл тағылымы” (құрастырған Р.Сыздықова) кітаптары
басылды.
Енді Ахмет Байтұрсынов мұрасының негізгі арналарына тоқталайық. Қалайда
халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген
ақын айналып келгенде, ұлы Абай тапқан соқпақ, орыс әдебиеті үлгілерін
пайдалану, аударма жасау дәстүріне мойынсынады. Бұрынғы ескі-ертегі, химия
үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма мысал арқылы, көшпелі елдің жақсы
білетін стихиясы – жан-жануар өмірінен алынған шығармалар арқылы әлеуметтік
ойға ықпал ету мақсатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “Қырық
мысал” деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шығарды.
Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан,
қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл
дүниесіндей етіп жіберді.
Жүк алды шаян, шортан, аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,
Тартады аққу көкке, шаян кейін
Жұлқиды суға қарай шортан шіркін.
Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Ендігі кезең
оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан
қосады.
Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас.
Әуелі бірлік керек болса жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, —
деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады.
Елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынов жұмбақтап,
тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар:
Қасқырдың зорлық болды еткен ісі.
Ойлаймын оны мақтар шықпас кісі
Нашарды талай адам талап жеп жүр
Бөріден артық дейміз оның ісін.
Алуан-алуан ойға жетелейтін “Қайырымды түлкі”, “Ала қойлар”, “Үлес”,
“Қартайған арыстан”, “Өгіз бен бақа”, “Қайыршы мен қыдыр”, “Ат пен есек”
мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды мегзейтін оқиғалар, адамдар
психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын
алған. Аудармашы негізгі түпнұсқа тексіне орайластырып, көркем ойға ой,
суретке сурет қосып, пікірді ұштап, жаңа сарын - әуез қосып отырады.
“Қартайған арыстан” мысалына:
Бақ қонса, сыйлар алаш ағайын да,
Келе алмас жаман батып маңайыңа.
Басыңның бақыт құсы ұшқан күні
Құл-құтан басынады, малайың да, —
деген жалғасты түйін жасайды. Бірнеше кісі тіл таба алмай, берекесі кетіп,
өртке шалдығып, үлестен құр қалады. Осы “Үлес” өлеңінің түйінінде ақын өз
позициясын ашық көрсетіп:
Ойласақ оқиға емес болмайтұғын,
Ел қайда өзін жаудан қорғайтұғын.
Қазіргі пайдасына бәрі жетік,
Адам аз алдын қарап болжайтұғын.
Аңдыған бірін-бірі жаудан жаман
Байқасақ ел белгісі оңбайтұғын.
Бұл белгі табылып жүр біздің жұрттан
Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан.
Алданып арқадағы дау-шарына
Кәтерден кәпері жоқ,
келер сырттан, —
деп терең маңызы бар әлеуметтік ой толғайды.
Мысал жанрының қазақ әдебиетіне бойлап ену құбылысы әлемдік көркемдік
дәстүрлердің типологиялық ұқсастығын көрсетеді. “Дала уалаяты” газетінде
1894 жылы 14 тамызда И.Крыловтың “Инелік пен құмырсқа” (аударған
А.Құрманбаев) мысалының жариялануы – қазақ әдебиеті үшін жаңа бір арнаның
басы еді.
Крыловтан Абай – 14, Спандияр Көбеев – 37, Бекет Өтетілеуов – 12 мысал
аударған. Бір мысалдың бірнеше рет аударылғаны да бар. Мәселен: “Аққу,
шортан һәм шаян”, “Ат пен есек”, “Қасқыр мен тырна”, “Шал мен ажал (өлім)”,
“Айна мен маймыл”, “Маймыл мен көзілдірік” мысалдарын Ахмет Байтұрсынов та,
Спандияр Көбеев те аударған. “Ала қойлар”, “Есек пен қамыс (шілік)”, “Бақа
мен өгіз” мысалдарының Абай нұсқасы да, Ахмет нұсқасы да бар.
Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне-көп дәлме-дәл келеді, Спандияр
Көбеев 8 мысалды қарасөзбен баяндаған. Ал Ахмет Байтұрсынов аудармаларында
сюжет сақталғанмен, еркіндік басым, қазақ тұрмысына жаңа идеялар, заман
тынысын танытатын жаңа ойлар айтылады. Түп негізі Федрдан алынған Крыловтың
он жолдық “Шымшық пен көгершін” мысалы Ахмет Байтұрсынов аудармасында отыз
екі жолдан тұратын жаңа шығарма. “Өгіз бен бақа” орысшада – 17, қазақшада –
36 жол, “Қасқыр мен тырна” орысшада – 19, қазақшада – 76 жол, “Арыстан,
киік һәм түлкі” орысшада – 35, қазақшада – 56 жол, “Қасқыр мен қозы”
орысшада – 37, қазақшада – 68 жол, “Ағаш” орысшада – 31, қазақшада – 56
жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала
отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа, ұлттық төл туынды жасағанын
көрсетеді. Бұрын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар
“Маса” кітабында ашық, анық, дәлді, нақты айтылады. Мұнда Ахметттің өз
басынан кешкен қиын-қыстау күндер, ауыр жолдар, қуғын-сүргін, жетімдік-
жоқтық, бірталай өлеңдерге арқау болады; ел тағдыры, халық қамы, бостандық
арманы – басты сарын.
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.
Алданып жегеніме оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі қарам, —
деген жолдардың нақты өмірлік материалы әкесі Байтұрсынның 15 жылға Сібірге
айдалып, қуғын көруі, бала жүректің тілім-тілім жаралануы. Ал, “Жиған-
терген” өлеңіндегі:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып –
деген сөздерді патша цензурасы кезінде жібермей тастаған. Ақын ашынып
сөйлейді, тартыстар, қайшылықтарды көрсетеді.
Бұл бір сөз қасірет айтып хатқа жазған,
Қалмаған түк қасиет қазақ азған.
Байға мал, оқығанға шен мақсат боп,
Ойлайтын жұрттың қамын адам азған.
Күрес идеясы, келешек қамы үшін арпалысу, ел болу мақсаты бар тілектен
жоғары қойылады:
Мен бұқтым, жаттым,
Сен бұқтың жаттың,
Кім істемек қызмет?
Ауызбен айтып,
Істерде қайтып,
Жоламасақ не міндет?
Тек жүрсе тоқ жүрмекті
Қиын деме білмекті.
Қазір әлем поэзиясындағы ділмар сөз – афоризм боп кеткен түрік ақыны Назым
Хикметтің:
Мен жанбасам лапылдап,
Сен жанбасаң лапылдап,
Біз жанбасақ лапылдап
Аспан қалай ашылмақ, —
деген жолдарының Ахмет Байтұрсынов өлеңімен әуендестігі кісіні таң
қалдырады.
“Маса” кітабына енген өлеңдерде жеке бастың мұң-шері, тұрмыс-салт суреті
емес, негізінен әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар айтылады.
Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін, мансап үшін ар- абыройын сатқан “жақсылығы
өз басынан артылмаған”, “бос белбеу, босаң туған бозбала”, “бір тойғанын ар
қылмаған шалдар”, “қайырсыз кеще сараң байлар”, “мәз болып құр түймеге
жарқылдаған оқығандар” сыналады. “Туысыма”, “Досыма хат”, “Қазақ қалпы”,
“Қазақ салты”, “Көк есектерге”, “Жұртыма”, “Қарқаралы қаласына” өлеңдерінде
ұлы Абай сатирасын еске түсіретін сарындар, ойлар, образдар бар. “Анама
хат”, “Жауға түскен жан сөзі” – қорлық-зорлыққа мойымаған, бостандық,
еркіндік жолында бәріне көнген қайратты ерлер тұлғасын мүсіндеген жырлар.
“Масада” Пушкиннен аударылған “Қыздыр дейсің мәжілісті, жан дейсің”, “Ат”,
“Данышпан Аликтің ажалы”, “Балықшы мен балық”, “Алтын әтеш”, Крыловтан
аударылған “Сорлы болған мұжық”, “Қаздар” шығармалары да берілген.
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны.
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз ауылымның иттері үріп қапқаны, —
деген жолдарда өз уақытының сыры айтылса:
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын,
Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін, —
деген уақытта ақын болашақпен сырласқандай, өлместігіне сенеді.
Екі жинақ – “Қырық мысал”, “Маса” – қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен,
идеялармен, ойлармен, өрнектермен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері
жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бұдан кейін талантты
ақындардың жаңа буыны тарам-тарам жүлгелерді тереңдетіп, жалғастырып
әкететін болады.
Әр түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, құқықтану, жер мәселесіне,
отарлауға, ғылым-білімге, педагогикаға арналған “Тағы да народный сот
хақында” (1911), “Қазақ һәм ІҮ Дума” (1912), “Земство” (1913), “Жер жалдау
жайынан” (1913), “Көшпелі һәм отырықшы норма” (1913), “Уақ қарыз” (1913),
“Бұ заманның соғысы” (1914), “Жәрдем комитеті” (1915), “Закон жобасының
баяндамасы” (1914) (осы мақала үшін Ахмет Байтұрсынов штраф-айып төлеген),
“Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение” (1914),
“Губернатор өзгертілуі” (1914), “Соғысушы патшалар” (1914), “Қазақ жерін
алу турасындағы низам” (1913), “Қазаққа ашық хат” (1916), “Бастауыш мектеп”
(1914), “Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек” (1923), “Партия
һәм кеңес құрылысындағы рушылдық әсері” (1926) сияқты көптеген мақалалар
публицист Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасы эволюциясын, тарихи білігін,
ойшылдық деңгейін, журналистік қарымын көрсетіп, рухани даму
кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған еңбектері бірнеше том боларлық
мол дүние, бұлардың ішінде 1913 жылы жазылған “Қазақтың бас ақыны” еңбегі –
оқшау, дара тұр.
Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық
сипаттар дұрыс көрсетіліп, терең талданып, алғаш рет қазақ оқырманының
алдына тартылды. Өмірдің сан алуан көкейкесті мәселелерін арқау етіп жазған
Ахмет Байтұрсынов мақалалары алдымен “Айқап” журналында, 1913-1918 жылдар
арасында өзі редакторлық еткен “Қазақ” газетінде, кейін кеңес баспасөзінде
жарияланған.
Мақалалар саны көп, олар мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бұларды
жинап, сұрыптап, ой елегінен өткізіп, жүйелеп бастырып шығару арқылы
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-тарихи зердеміздің қазір ойсырап, үңірейіп
тұрған беттерін толтыратын боламыз. Қазіргі қолда бар материалдардың
негізіне сүйенгенде қаламгер – оқу-ағарту, оқулықтар жасау, әліппе, емле,
грамматика, жер иегері, кәсіп істеу, халықаралық қатынастар, тарих,
құқықтану, заң, философия, қоғамдық күрестер, мәдениет, әдебиет, эстетика
проблемаларын тереңнен қозғап, өз кезіндегі қоғамдық-әлеуметтік ойға
мұрындық, ұйытқы болған пікірлер айтып, тұжырымдар жасаған. 1917-19 жылдар
арасында әр қиянды шиырлаған кездерін автордың өзі де мойындаған. Ал,
революциядан бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осыдан біраз бұрын қазақ әдебиетінің мүйізі қарағайдай серілері мен ірілері
Ұлы Ахаңды – Ахмет Байтұрсыновтың қазақ әдебиеті мен тілінің қай саласын
зерттеген ғалым екенін анықтай алмай әлек болды. Оған себеп, бүгінде қазақ
тілін зерттеуші мамандар Ахмет Байтұрсыновтай дара тұлғаны тіл ғылымының –
лингивистика саласының маманы ретінде мақұл көреді. Бұл орынды да шығар.
Өйткені Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілін мектепте оқыту үшін жасаған Әліп-
би, Тіл құралы тәрізді оқу құралдары мен тіл ғылымындағы ізденістері
күні бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтпай келе жатқаны анық. Мысалы, зат
есім, сын есім, сан есім секілді 9 сөз табы әлі күнге дейін Ахаң жасап
берген қалпынан айныған жоқ. Басқаны былай қойғанда, оның 1926 жылы
баспадан шыққан Әдебиет танытқыш деген еңбегі – қазақ әдебиетіндегі ғана
емес, бүкіл түрік әлеміндегі әдебиет теориясының негізін салған тұңғыш та,
дара кітап. Ал әдебиетші-ғалымдар болса, Ахаңды шын мәнінде, қазақ
әдебиетін жан-жақты зерттеп, осы бағытта еңбек еткен ғалым деп танығысы
келеді. Сонда, Ахмет Байтұрсыновты қай ғылымға телиміз? Әдебиетші һәм тілші
қазақ ғалымдарын мазалап жүрген де міне, осы сұрақ...
Ғалымдарды сан-саққа жүгіртіп, екі ұдай күйге түсіріп келген осынау маңызды
сауал-сұрақтың жауабын жақында алқалы басқосуда көрнекті әдебиеттанушы
ғалым Тұрсынбек Кәкішев нақты дәлелдермен анықтап берді. Кәкішевтің
пікірінше, қазақ мәдениеті мен тілін дамытуға Ахметтей еңбек сіңірген,
ондай ұлылықтың үлгісін танытқан адам жоқ. Дегенмен қазіргі тілші-
ғалымдардың оны өздеріне ыңғайлай беретіні қисынсыз. – Рас, шындығы сол,
қазіргі тіл білімі саласында жүргендер Ахмет Байтұрсыновты лингивистикаға
тарта береді. Мұндай көзқарастан арылуымыз керек. Ахаң қазақ филологиясының
негізін қалаған адам. Оған әдебиет те, тіл ғылымы да кіреді. Сондықтан
Ахаңның өрісін тарылтпай оның атын мақтан етуіміз керек. Тіпті бүгінгі күні
жазушы-әдебиетшілер арасында Сәбит пен Сәкенді өзгелерден бөле-жарып, қара
күйе жағып қарайтын шала білімділер бар. Олар Сәкендерді қазақ жеріне Кеңес
өкіметін орнатқан басты айыптылар деп таниды. Тіпті оларға одан өзге ешкім
Кеңес өкіметінің шаруасына араласпаған, оған еш қатысы жоқтай көрінеді.
Шындығына келгенде, Ахаң мен Сәкеннің арасындағы қатынас өте жақсы болған.
Сәкен өзінің Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік деген тақырыппен 1923
жылғы ақпанның 18-де жариялаған мақаласында Ахаңның ұлт үшін атқарып жатқан
қызметі мен қазақты өркендету үшін жасап жүрген шаруаларын айтқан еді. Ол
сол үшін де ұлтшыл атанып, бірнеше рет қудаланған болатын. Ал Сәбит
Мұқанов 1932 жылы ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті деген оқулық шығарған. Ол
кезде Ахаңдар айдалып, Беломорканалда жер қазып жүрген еді. Осы еңбегінде
Сәбит Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров және Ғұмар Қарашты, тіпті сол кезде Алаш қайраткері
деп аталып жүрген Мұхтар Әуезовты де еңбегіне кіргізіп, оларды осы заманның
әдебиетін қалыптастырушы, ұлт қайраткерлері ретінде көрсеткен болатын.
Осының бәрін байыптай келгенде, Алашты бір бөлек, қазақты қайтсем де
жеткізем деп шырылдаған Кеңес қайраткер- жазушыларын бір бөлек атау дұрыс
емес. Бәрі де бір қазақтың жоғын жоқтады, тек қана бірі демократиялық бағыт
ұстанса, бірі коммунистік жолмен жүрді. Оларды бір-бірінен бөліп қарауымыз
тарихи шындықты бұрмалағанымыз, тарихы бұрмаланған халық адасушылыққа тап
болады. Тарихи шындықты дұрыс көрсетпеген жағдайда біз елді адастырамыз, –
деді академик-ғалым Тұрсынбек Кәкішев. Әдебиетші-ғалымның пікірінше,
қазіргі күні латын әліпбиіне көшу мәселесі күн тәртібінде тұр. – Біз
бәрінен кешігіп жатырмыз. Көршілес өзбектер мен әзірбайжандар әлдеқашан
латын әліпбиіне көшіп алды. Көштің соңында әдеттегідей, біз келеміз. Ең
маңыздысы, егер біз латынша жазсақ, онда әлемнің көптеген елдерінің тілін,
жазу-сызуын танитын боламыз. Себебі, бүгінде дүние жүзі халықтарының 70
пайызы латын графикасын пайдаланады. Техниканың тілі де латынша. Сондықтан
да егер әлемдік дамудан кеш қалмайық десек, онда тезірек латыншаға
көшкеніміз дұрыс. Бұған қиналатын түк те жоқ. Өйткені, Ахаңның, Ахмет
Байтұрсыновтың араб алфавиті арқылы жасалған 24 әріптен тұратын төте жазуы
негізінде еш қиналмастан латыншаға өтуімізге болады. Бұл екі әліпби бір-
біріне жақын, олардың үндестік заңы да және тағы басқа тіл заңдылықтары да
өте ұқсас, – деп Тұрсынбек Кәкішев өзінің ойындағы пікірін ашық айтты.
Демек, барлық іс – ел басқарып отырған азаматтарда!
Ахмет Байтұрсынов - қоғам кайраткері, ақын, әдебиеттанушы, лингвист,
аудармашы, публицист, ағартушы-ғалым, ұлт ұстазы.
1873 жылы, қаңтар айында Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Сарытүбек деген
жерде дүниеге келді.
Әділетсіз орыс оязының зорлығына қарсы тұрған әкесі Байтұрсынның 15 жылға
Сібірге жер аударылуы он үш жасар бала Ахметтің жүрегіне өшпестей жара
салады.
1886-1891 жылдары Торғай қаласындагы екі сыныптық мектепте, 1891-1895
жылдары Орынбордагы мұғалімдер даярлайтын мектепте оқиды.
1895-1909 жылдары ұстаздықпен айналысып, бала оқытады.
1905 жылы жер меселесі, казақтың өз жерін өзіне кайтару жөнінде патшаның
атына хат жазушылардың бірі болады. Патша өкіметіне наразылығы үшін 1907,
1909 жылдары абақтыға қамалады. 1910 жылы қазақ жерінен қуғындалып, Орынбор
қаласына жер аударылады.
Халықтың ой-санасын оятуға бар күшін, қаламгерлік қуатын салып, 1909 жылы
И.А.Крылов мысалдарын аударып, "Қырық мысал" жинағын шығарады. Қазақ
поэзиясына өзіндік жаңалық, ою-ернек әкелген "Маса" жинағы А.Байтұрсыновтың
ағартушылық, демократтық, гуманистік идеяларын халыққа жеткізеді.
1913 жылдан 1917 жылға дейін М.Дулатовпен бірге "Қазақ" газетін шығарады.
Саяси бағыттағы мақалалары патша үкіметі орындарына жақпаған басылымның
редакторы ретінде А.Байтұрсынов бірнеше рет түрмеге жабылады.
Патша тақтан түскен соң Ахаң қазақ зиялыларымен бірігіп, ұлттық "Алаш"
партиясын құрады. Кеңес үкіметі орнаған соң А.Байтұрсынов Қазақстан
үкіметінің мүшесі, Халық ағарту Комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы болып сайланады.
Орынбор, Ташкент, Алматы қалаларындағы педагогикалык жоғарғы оқу
орындарында сабақ береді. Голощекиндік асыра сілтеу саясатына қарсы болғаны
үшін 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияға ілігіп, жазықсыз атылды.
Өз кезеңі үшін орны зор, мәні үлкен ұлттық баспасөз органы – Қазақ
газетінің (1913—1918) редакторы болған, Айқап журналының (1911-1915)
беттерінде ой-пікірлерін білдіріп отырған, қоғам тағдырына үңіле білген А.
Байтұрсынұлы публицистикасының өзіндік орны бар. Өйткені публицистика
дегеніміз- әлеуметтік көкейкесті мәселелерді сөз етіп, қоғамдық ой-пікірге
ықпал жасайтын әдебиет жанры болса және ол көбіне-көп мерзімді баспасөзде
көрінетін болса, бұл екі шарттың А. Байтұрсынұлы публицистикасындағы орнын
анықтап беретіні рас.
Негізінен, А. Байтұрсынұлының публицистикасы көбінесе мақалалар түрінде
көрінеді. Ал очерк, фельетондар жоққа тән. 1911 жылы Айқаптың № 2 санында
жарияланған Қазақ өкпесі деген мақаласынан бастап, 1912-1914 жылдары
Қазақта, Айқапта өз атымен немесе бас мақала етіп жариялаған Оқу
жайы, Бастауыш мектеп, Қазақ жерін алу турасындағы низам, Қазақ һәм 4-
дума, Жауап хат (Жанша Сейдалин мырзаға), Шаруа жайынан, Досмайыл
қажыға ашық хат, Бұл заманның соғысы, Губернатор өзгерілуі, Земство,
Басқосу турасында т. б. мақалалары – мәселе қойылысы мен әлеуметтік үні
жағынан нағыз публицистикалық дүниелер.
Мысалы, Қазақ өкпесі деген мақаласын алып қарасақ, Ахмет Байтұрсынұлы
былай деп жазды:
Қамсыз жатқан қазақтың көңіліне соңғы кезде ғана қайғы кіре бастады. Басқа
келген нәубеттің қайдан келгенін, кімнен басталғанын біле алмай, әркімнен
көріп өкпеледі. Пайдаланып отырған жерін мұжыққа алып берді деп хүкіметке
өкпеледі. Қазақ жерін қазыналық етуге көнген деп өткендерге өкпеледі...
Өзге жұрттар ілгері басқанда, қазақ кері басқан. Ханы надан, халқы надан
жұрт мықты мемлекеттің жанында өз алдына хан болып тұруға күш керек екен;
ол күш алтыбақан алауыз қазақта болмаған өз алдына жұрт болып тұра алмайтын
болған соң, Россияға қосылған...
Қазақ жерінің қазыналық болғанына өкіну – білмегендік. Әуелі қазыналық
етемін дегенде көнбеске шара жоқ. Екінші, жер өзінде болса, қазаққа пайдалы
емес, бәле болар еді...
Қазақтың естектен надандығы да, жалқаулығы да кем емес...
Қазақтың әлі күнге жерден қол үзбей отырғаны – жер қазыналық болғандықтан...
Жер жалдаған қазақ аз ба? Жерді жалдаудан тартынбағандар сатудан да
тартынбайды. Жер қазыналық болған соң сата алмады, жалдаудан тартынып
қалған қазақ аз шығар...
Талап жоқ, үміт мол бір халықпыз...
Өзімізге өкпелемесек, өзгеге өкпелер бет жоқ- деп жазады ол. Осылайша
қазақтың жер, жер деп жар салғаны болмаса, сол жерді дұрыс пайдаланбай
отырғанын айтып, халыққа ой тастайды. Қараған қарап қалар деп хаты бар
жерді өңдеп, оның жемісін көруге, біреуге өкпелегенше қимылдап жан сақтауға
шақырады. Бұл мақала сол кездің өзекті мәселесін шешуге, оның себеп-
салдарын ашып көрсетуге деген үлкен ізденісті көрсетеді.
Ал Оқу жайы мақаласында Қазақша оқу әлі бір белгілі тәртіпке келіп
жеткен жоқ кемшілігі есепсіз көп. Қазақша оқу кітаптары жаңа ғана көрініп
келеді, тәртіппен оқытарлық мұғалімдер аз, оқу программасы жоқ, белгілі оқу
жылы жоқ, салған мектептері жоқ, мұғалімдерге арналған айлық ақы жоқ,
қазақша оқуды аймаққа бірдей жеткілікті етерлік жасалған өрнек жоқ, оқыту
ғылымын үйрететін даримұғаллимин (педучилище) жоқ. Орысша һәм қазақша
оқудың керегінше пайдасын көру үшін қазақ әуелі әр нәрсенің асылына түсініп
іс істерге керек. Хүкімет қазаққа қазақша мектеп салып бермейді, қазақтың
қазақша оқуын тіпті тілемейді. Сондықтан мектептерімізді тәртіпке қою
қазақша оқуды халыққа таратуды өз міндетіміз – деп жазады. Яғни сол
замандағы қазақ балаларын оқытудың талапқа сай емес екенін айтып, қазақтың
білім алуына жағдайды өзіміз жасайық, ешкім біз үшін алаңдамайды деп,
халыққа үгіт тастайды. А. Байтұрсынұлы публицистикасында оқу, ағарту ісіне
ерекше назар аударған. Оған Білім жарысы хақында, Қазақша оқу жайынан,
Орысша оқушылар, Оқыту жайынан, Мектеп керектері, Бастауыш мектеп
қатарлы мақалалары дәлел бола алады. Бұлар қазақ мектептерінің аздығы
оқулықтардың жетіспеуі, мұғалімдердің білім сапасының төмендігі, оқыту
жоспарының жоқтығы, мектептердің жай-күйі т. б. толып жатқан мәселелерді
қамтиды. Өз мақалаларында публицист көтерген мәселелерінің шешу жолдарын
міндетті түрде ұсынып отырған. Оның еңбектері сонысымен де құнды. Мысалы:
Қазақша оқу жайынан мақаласында ол: Жаңа жолдың оқуы жаңа оқып шыққан
жас мұғалімдердің қолында. Бұлардың күштері тың, білімдері соны, пікірлері
жаңа. Бұлардың бір кемшілігі сол: бала оқыту ғылымын оқығандары ішінде кем
болады. Сондықтан көбіне – қазақ мұғалімдері түгіл, ноғай мұғалімдерінің
көбі дыбыс айыру жағынан шорқақ көрінеді. Дыбысты жақсы білмей бала оқытуға
болмайды... Екінші кемшілігі – қазақ, ноғай мұғалімдері оқуды дыбыспен
жаттықтырудан бастайтын көрінеді. Ол дыбыспен жаттықтырудың оқуды, жазуды
жеңілдетуге пайдасы көп екенін я білмегендік, я білседе істеп көрмегендік.
Осы айтылған кемшіліктерін түзеу мұғалімдерге қиын емес. Қазақ тіліндегі
дыбысты қазақ сөздерінің ішіндегі дыбыстарды айтып байқаумен білуге болады.
Дыбыспен жаттықтыруды оңай оқыта білген адамдардың оқытқанда істеген ісінен
көріп үйренуге болады я білетін адамдардан 10-15 күн білім, сабақ алып
үйренуге болады, — деп жазады.
Сонымен қатар В. И. Лениннің 50 жасқа толған күніне байланысты Ұшқын
газетінің 1920 жылы 11 мамырдағы нөмірінде жарияланған Лениннің 50 жасы
деп мақаласы көңіл аударады; біріншіден,
А. Байтұрсынұлы кеңес үкіметі жағына әбден ауысқанын, коммунистік партияның
платформасын жақтайтынын жария етеді, екіншіден, қазақтың сол кездегі қалың
бұқарасына сол қара халықтың өз тілінде В. И. Лениннің идеясы, күрес жолын,
жеңісін түсіндіреді, социализм ұйымын таныстырады.
А. Байтұрсынұлының мақалалары тек қазақ тілінде емес, орыс тілінде де
жарияланған. Оның Жизнь национальностей атты басылымда Революция және
қазақтар, (1919, № 29-37) Тағы да Қазақстандағы аштық жайында (1921, №
23-121) т. б. еңбектері жарық көрген.
Жалпы, А. Байтұрсынұлының саяси-әлеуметтік көзқарасы, сол замандағы қазақ
қоғамында болған түрлі оқиғаларды шешуге талпынысы, еңбектері бүгінде өз
мәнін жойған жоқ. Ол қазақ баспасөзінің іргетасын қалаушы, әрі публицист
ретінде тарихи орны бар ірі тұлға.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. Алматы. Білім.1990.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы. Жалын, 1991.
3. Әбдіманұлы Ө. 20 ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. Алматы. Қазақ
университеті, 2002.
4. Қожакеев Т. Қым-қуыт іздер. Алматы. Санат.1999.
5.Айқап. Алматы. Қазақ энциклопедиясы.1995.
Ұлт ұстазы
Кезінде репрессияға ұшырап, мерт болған боздақтар қайта тірілді, сөнген
жанып, жоғалған табылды. Алыптар қайта оралды.
Тұтас буынның төлбасы, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық,
демократтық бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші,
түрколог, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсынов қалыптасқан дәстүрлі
құжаттар бойынша айтқанда, қазіргі Қостанай облысы, Торғай атырабындағы,
Сартүбек деген жерде ел арасында беделді, қайратты кісі Шошақұлы Байтұрсын
шаңырағында 1873 жылы 18 қаңтарда дүниеге келген.
Ахметтің “Өмірбаянында” көрсетуінше: мешін жылы, 1872 жылы туған, № 5 ауыл,
Тосын болысы Торғай уезі. Қалың қазақ ортасы, қаймағы бұзылмаған сахара
тұрмысы табиғатынан дарынды туған баланың сезім дүниесін, ой әлемін тербеп
толқытады. Әділетсіз өмірдің улы зары бала жүрегін он үшінде жаралайды.
Әкесі Байтұрсын мен оның інісі Ақтас қорлық-зорлыққа шыдамай, 1885 жылы 12
қазанда ояз начальнигі Яковлевтің басын жарып жібереді. Мұның арты – дүние-
мүлікті тартып алу, түрме, абақты, Сібірге 15 жылға жер аударылу.
Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары әуелі
көзіқарақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын жердегі ауыл
мектебінен сауат ашады да, 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі
сыныптық орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік
мектепте оқып, білім алады. 1895 жылдың 1 маусымынан бастап мұғалім болады:
Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы атырабында бала оқытады, өмір, тіршілік
күресіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға қарсылық
білдіреді, патшаның отаршылдық саясатын айыптайды. Кейін екі сыныптық
мектептерде ұстаз бола жүріп, 1901 жылдан бастап қолы бос кездерде өзі
ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпен айналысады, оқу құралдарын
жинайды. Ел ішінде оқыған, еркін мінезді батыл ойшылдың бедел-атағы өсе
бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жағылып, губернатор
Тройницкий жарлығы бойынша Қарқаралыдағы екі сыныптық училищінің
меңгерушісі Ахмет 1909 жылы 1 шілде күні Семей абақтысына алынып, сотсыз,
үкімсіз, нақақтан нақақ 8 ай бойы азап-қорлық көріп, торығады, қиналып
ширайды, күреске белді бекем буады. Бостандық аңсаған, күреске шақырған
өлеңдер жазады. Ақыры Қазақстанда тұру құқынан айырылғандықтан, 1910 жылы
21 ақпанда түрмеден шығып, наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Бұдан
кейін Ахмет Байтұрсынов өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер
басталып кетеді. 1913-1918 жылдар арасында “Қазақ” газетінде редактор
болып, орасан зор әлеуметтік-тарихи қызмет атқарады, халық өмірінің сан-
алуан көкейкесті мәселелерін көтереді, елді прогреске, өнер-білімге
үндейді.
Алаш қозғалысы тұсында (1918-1919 жылдың басы) Ахмет Байтұрсынов жаңа
өткел, соны өріс іздейді. Ұлт азаттығы жолындағы күрес басшыларының бірі
болады. Азапты толғаныс, күрес эволюциясынан өтіп барып, 1919 жылдың наурыз
айында бұрынғы ұлт интеллигенциясының кейбір өкілдерін өзімен бірге алып,
қазақ халқының мүддесі үшін қызмет етеді деген үмітпен Кеңес өкіметі жағына
өтеді – Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери революциялық Комитеттің
мүшесі ретінде оның жұмысына белсене араласады. Республика халық ағарту
комиссары, Бүкілодақтық Орталық Атқару комитетінің мүшесі, Коммунистік
партия мүшесі (1920-1926 жылдар), Қазақстан академиялық орталығының
жетекшісі, Ташкент, Алматы жоғары оқу орындарында профессор болады, сөйтіп
жаңа заман үшін күреске кіреді.
Арман ақталмайды. Кеңес өкіметі патшаның отаршылық саясатын жалғастырады.
Алаш зиялылары қуғынға түседі.
Осылайша большевизм қылышынан қан тамған кезеңде Ахмет Байтұрсынов әуелі
1929 жылы бір ұсталып, абақтыға қамалып, лагерь тепкісіне түсіп, ұзақ азап
көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен, 1937 жылы тағы репрессияға ұшырап, 1938
жылы атылды. Ұлы жүректің ауыр тағдыры осындай, ал толық өмірбаянын жазу
үшін көптеген архив деректері, замандас естеліктері, тарихи материалдарға
сүйену қажет. Қазіргі қолда бар дүниелердің ішінде оның өзі орысша жазған
“Жизнеописание” (1929, 8 наурыз), “Биография” (1929, 21 тамыз) деген
материалдар айрықша бағалы. Бұлар Алматы университеті архивінде сақталған.
Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік істері өз
заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше.
Кезінде Ахмет Байтұрсынов, оның ғылыми еңбектері туралы орыс ғалымдары
проф. А.Смайлович, Е.Поливанов бағалы пікірлер айтқан болатын.
Ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткерінің өмірі, шығармашылығы,
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен, оның туғанына
елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланды. “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу
қоғамы еңбектерінде” (Орынбор, 1922) орыс тілінде екі мақала басылды.
М.Дулатовтың “Ахмет Байтұрсынұлы (биографиялық очерк)” мақаласындағы тарихи
фактілер, деректер күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Ақиқатқа
жүгінгенде, бұдан кейінгі уақыттарда А.Байтұрсынов өмірбаяны туралы жазған
авторлардың бәрі де осы еңбектің материалдарын пайдаланғанын көреміз.
Мақалада тұңғыш рет ақын, ғалым, публицист, қоғам қайраткерінің туған
уақыты, кіндік қаны тамған жері, ол ортаның басты сипаттары, білім алған
ошақтары, қызмет еткен орындары, әлеуметтік қызметтері, саяси-қоғамдық
көзқарастарының өзгеруі, сан алуан эволюциясы жан-жақты ашылып берілген. Ал
екінші мақалада А.Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерін, әсіресе тіл саласында
ендірген жаңалықтарын саралауға арналған.
Мәскеуде 1929 жылы “Коммунистік академия” баспасынан шыққан “Әдебиет
энциклопедиясының” 1-томында А.Байтұрсынов: “Аса көрнекті қазақ ақыны,
журналисі және педагогі... Ол – қазақ тілі емлесінің реформаторы,
грамматиканың және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы” деп
бағаланып, негізгі өмірбаяны беріледі, қоғамдық-әлеуметтік қызметі
айтылады.
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс өрістерді көруге
келгенде жас Мұхтар Әуезов даналығына таң қалмасқа болмайды. Алмағайып
ағыстарға малтығып, қалың тұманда адаспай, Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы
орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, орайлас пікір-тұжырымды жігіт-
желең, 25-26-лардағы балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың:
“Ақаң ашқан қазақ мектебі, Ақаң түрлеген ана тілі, Ақаң салған әдебиеттегі
елшілдік ұраны, “Қырық мысал”, “Маса” еңбегі, “Қазақ” газетінің 1916
жылдағы қан жылаған қазақ баласына істелген еңбегі, өнер-білім, саясат
жолындағы қажымаған қайраты біз ұмытқанда да тарих ұмытпайтын істер
болатын. Оны жұрттың бәрі де біледі. Бұның шындығына ешкім дауласпайды”.
(“Ақжол”, 1923, 4 ақпан), – деп жазады ол.
Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның әлеуметтік-қоғамдық істерін,
дүниетанымдағы ерекшеліктерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан
адамның бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол “Еңбекші қазақ” газетіне (1923 жыл, 30
қаңтар) “Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды” деген арнаулы мақала жазып, онда
былай дейді: “А.Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі. Оқығандардың
арасынан шыққан өз заманында патша арам қулықты атарман-шабармандарының
қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып, дауысын шығарған кісі.
Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп,
ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған патша
заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез,
губернатор, соттарға күшін сатып, тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын
сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызметтерін
қылды”. “Қырық мысал”, “Маса” кітаптарын, “Қазақ” газетіне редакторлық
еткен еңбектерін, Алаш кезеңін, артынан компартияға кіргенін түгел шолып
айта келіп, мынандай түйін түйеді: “Қалай болса да жазушы аз ғана, әдебиеті
нашар қазақ жырларына оқу һәм тіл құралдарымен қылған қызметі таудай...
Елуге келген Ақаңды шын көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін”.
Түркістан республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан Орталық партия
комитетінің газеті “Ақжол” 1923 жылғы 4 ақпанында шыққан 270-санында:
“Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап әліппе мен әріп, тіл һәм оқу құралдарын
шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді. Ұлт қамы дегенді
көксеген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда бостандыққа жол
көрсеткен Ақаң еді”, — деп жазылған.
Бұдан кейінгі уақыттарда, әділет принциптері бұзылып, адамшылықты таптаған
зұлмат жылдар, нәубет, селебе, қан қырғын – репрессиялар басталған кезде,
көп нәрсе мүлде бұрмаланды, “байтал түгіл бас қайғы” дейтін күндер туған.
Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін талдап, тарихтағы орнын көрсетпек
түгіл, атын атаудың өзі – қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға апарар
жолға айналды.
Бірақ сонда да ескі газет-журналдарды, архивтерді ақтарған, көне кітаптарды
оқыған сұңғыла жандар алдынан тұтас тау сілеміндей болып Ахмет Байтұрсынов
мұрасы шығар еді; көзі – қарақты, қайрат-жігерінен, азаматтығынан
айырылмаған аға буынның кейбір есті өкілдері, кейде оңашада, алды-артына
бір қарап қойып: “Ақаң былай деген ғой” деп суырыла жөнелер еді. Профессор
Бейсенбай Кенжебаев сынды жуас, момын көрінгенмен, іштей берік, қазақ
әдебиеттану ғылымында тарихи мектепті негіздеген батыр ойлы ғалым өз
шәкірттерінің біріне: “Мынау Ақаң жазған “Әдебиет танытқыш”, әдебиет
теориясы. Мен 40 жыл сақтадым. Сенің диссертацияңа байғазы болсын. Қалған
уақытта сен сақта. Бірақ байқа. Уақыты жетпей айқайласаң, таяқ жейсің.
Аруақтың киесі ұрып, кесапаты тиюі мүмкін. Шарапаты тиетін уақыт келер. Ол
күнді мен көрмеспін. Сендер көресіңдер. Мықты жерге тығып қой” деген екен.
Жас, өр кеуде, тұяғына тас тимеген шәкірт өмірде талай теперіш көріп, таяқ
жеген, дана ұстаз тілін алды дейсіз бе. Ақаң кітабы, ондағы пікір-байлам,
ой-тұжырым, жаңалық – табыс туралы айтып та, жазып та жіберген. Жұрт білмей
ме, көрмей ме, көрсетпей ме, білген, көрген, көрсеткен. Сонда тұмсығы
тасқа тиген шәкіртіне ұстазы айтқан сөз: “Ескерттім ғой, - болмадың. Енді
оқасы жоқ. Шыда! Мұндайда еңбек етсең ғана еңсең көтеріледі”.
Қазақстанда Байтұрсынов есімін ауызға алуға да, жазуға да тыйым салынған
уақыттарда түркологтар тарапынан оқта-текте ол туралы бірен-саран пікірлер
айтылып қалып жүрді. Әсіресе академик А.Кононов еңбегі қалың көпшілікті
елең еткізді. Аты шартарапқа мәлім, беделді тілші ғалымның редакциясымен
және алғысөзімен Мәскеуден 1974 жылы шыққан “Отандық түркологтардың
библиографиялық сөздігі” кітабында Ахмет Байтұрсыновтың туған жылы, өскен
ортасы, ата-бабасы, білім алған мектептері, қызмет еткен орындары,
әлеуметтік-қоғамдық қызметі, басты еңбектері нақты айтылып, ол “араб
алфавиті негізінде жетілдірілген қазақ әліппесінің авторы, қазақ тілінің
фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, сол сияқты әдебиет теориясы мен
мәдениет тарихы оқулықтарын жазды” деп тарихи тұрғыдан әділ көрсетілді.
Кейбір қазақтың “қырағы” оқымыстылары бұл пікірлермен келіспей өз
ұлтшылымызды өзіміз әшкерелейміз” деген пікір айтты.
Қазақстан азаттық алғанға дейінгі Ахмет Байтұрсынов туралы жазылған
пікірлердің сілемі осындай. Күрделі тұлғаның өмірі, ғылыми, әдеби мұрасы
жайлы тілшілер — Ә.Қайдаров, Т.Қордабаев, Р.Сыздықова, С.Кеңесбаев,
әдебиетшілер – Қ.Мұқамедқанов, Р.Нұрғалиев, тарихшылар – К.Нұрпейісов,
М.Қойгелдиев, С.Өзбеков, жас ғалымдар – А.Мектепов, Ғ.Әнесов, Б.Байғалиев
т.б. еңбектері шыға бастады. Бір томдық шығармалары, үлкен көлемді “Ақ жол”
(құрастырған Р.Нұрғали), “Тіл тағылымы” (құрастырған Р.Сыздықова) кітаптары
басылды.
Енді Ахмет Байтұрсынов мұрасының негізгі арналарына тоқталайық. Қалайда
халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген
ақын айналып келгенде, ұлы Абай тапқан соқпақ, орыс әдебиеті үлгілерін
пайдалану, аударма жасау дәстүріне мойынсынады. Бұрынғы ескі-ертегі, химия
үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма мысал арқылы, көшпелі елдің жақсы
білетін стихиясы – жан-жануар өмірінен алынған шығармалар арқылы әлеуметтік
ойға ықпал ету мақсатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “Қырық
мысал” деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шығарды.
Бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан,
қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл
дүниесіндей етіп жіберді.
Жүк алды шаян, шортан, аққу бір күн,
Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,
Тартады аққу көкке, шаян кейін
Жұлқиды суға қарай шортан шіркін.
Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Ендігі кезең
оқырманына қатысты жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан
қосады.
Жігіттер мұнан ғибрат алмай болмас.
Әуелі бірлік керек болса жолдас.
Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей
Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, —
деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады.
Елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынов жұмбақтап,
тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар:
Қасқырдың зорлық болды еткен ісі.
Ойлаймын оны мақтар шықпас кісі
Нашарды талай адам талап жеп жүр
Бөріден артық дейміз оның ісін.
Алуан-алуан ойға жетелейтін “Қайырымды түлкі”, “Ала қойлар”, “Үлес”,
“Қартайған арыстан”, “Өгіз бен бақа”, “Қайыршы мен қыдыр”, “Ат пен есек”
мысалдарында әлеуметтік-қоғамдық жағдайларды мегзейтін оқиғалар, адамдар
психологиясымен сарындас әуездер, тағылымды, ғибратты тұжырымдар мол орын
алған. Аудармашы негізгі түпнұсқа тексіне орайластырып, көркем ойға ой,
суретке сурет қосып, пікірді ұштап, жаңа сарын - әуез қосып отырады.
“Қартайған арыстан” мысалына:
Бақ қонса, сыйлар алаш ағайын да,
Келе алмас жаман батып маңайыңа.
Басыңның бақыт құсы ұшқан күні
Құл-құтан басынады, малайың да, —
деген жалғасты түйін жасайды. Бірнеше кісі тіл таба алмай, берекесі кетіп,
өртке шалдығып, үлестен құр қалады. Осы “Үлес” өлеңінің түйінінде ақын өз
позициясын ашық көрсетіп:
Ойласақ оқиға емес болмайтұғын,
Ел қайда өзін жаудан қорғайтұғын.
Қазіргі пайдасына бәрі жетік,
Адам аз алдын қарап болжайтұғын.
Аңдыған бірін-бірі жаудан жаман
Байқасақ ел белгісі оңбайтұғын.
Бұл белгі табылып жүр біздің жұрттан
Таласып бір-бірінің жүзін жыртқан.
Алданып арқадағы дау-шарына
Кәтерден кәпері жоқ,
келер сырттан, —
деп терең маңызы бар әлеуметтік ой толғайды.
Мысал жанрының қазақ әдебиетіне бойлап ену құбылысы әлемдік көркемдік
дәстүрлердің типологиялық ұқсастығын көрсетеді. “Дала уалаяты” газетінде
1894 жылы 14 тамызда И.Крыловтың “Инелік пен құмырсқа” (аударған
А.Құрманбаев) мысалының жариялануы – қазақ әдебиеті үшін жаңа бір арнаның
басы еді.
Крыловтан Абай – 14, Спандияр Көбеев – 37, Бекет Өтетілеуов – 12 мысал
аударған. Бір мысалдың бірнеше рет аударылғаны да бар. Мәселен: “Аққу,
шортан һәм шаян”, “Ат пен есек”, “Қасқыр мен тырна”, “Шал мен ажал (өлім)”,
“Айна мен маймыл”, “Маймыл мен көзілдірік” мысалдарын Ахмет Байтұрсынов та,
Спандияр Көбеев те аударған. “Ала қойлар”, “Есек пен қамыс (шілік)”, “Бақа
мен өгіз” мысалдарының Абай нұсқасы да, Ахмет нұсқасы да бар.
Абай аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне-көп дәлме-дәл келеді, Спандияр
Көбеев 8 мысалды қарасөзбен баяндаған. Ал Ахмет Байтұрсынов аудармаларында
сюжет сақталғанмен, еркіндік басым, қазақ тұрмысына жаңа идеялар, заман
тынысын танытатын жаңа ойлар айтылады. Түп негізі Федрдан алынған Крыловтың
он жолдық “Шымшық пен көгершін” мысалы Ахмет Байтұрсынов аудармасында отыз
екі жолдан тұратын жаңа шығарма. “Өгіз бен бақа” орысшада – 17, қазақшада –
36 жол, “Қасқыр мен тырна” орысшада – 19, қазақшада – 76 жол, “Арыстан,
киік һәм түлкі” орысшада – 35, қазақшада – 56 жол, “Қасқыр мен қозы”
орысшада – 37, қазақшада – 68 жол, “Ағаш” орысшада – 31, қазақшада – 56
жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала
отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа, ұлттық төл туынды жасағанын
көрсетеді. Бұрын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар
“Маса” кітабында ашық, анық, дәлді, нақты айтылады. Мұнда Ахметттің өз
басынан кешкен қиын-қыстау күндер, ауыр жолдар, қуғын-сүргін, жетімдік-
жоқтық, бірталай өлеңдерге арқау болады; ел тағдыры, халық қамы, бостандық
арманы – басты сарын.
Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,
Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.
Алданып жегеніме оны ұмытсам,
Болғандай жегенімнің бәрі қарам, —
деген жолдардың нақты өмірлік материалы әкесі Байтұрсынның 15 жылға Сібірге
айдалып, қуғын көруі, бала жүректің тілім-тілім жаралануы. Ал, “Жиған-
терген” өлеңіндегі:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып –
деген сөздерді патша цензурасы кезінде жібермей тастаған. Ақын ашынып
сөйлейді, тартыстар, қайшылықтарды көрсетеді.
Бұл бір сөз қасірет айтып хатқа жазған,
Қалмаған түк қасиет қазақ азған.
Байға мал, оқығанға шен мақсат боп,
Ойлайтын жұрттың қамын адам азған.
Күрес идеясы, келешек қамы үшін арпалысу, ел болу мақсаты бар тілектен
жоғары қойылады:
Мен бұқтым, жаттым,
Сен бұқтың жаттың,
Кім істемек қызмет?
Ауызбен айтып,
Істерде қайтып,
Жоламасақ не міндет?
Тек жүрсе тоқ жүрмекті
Қиын деме білмекті.
Қазір әлем поэзиясындағы ділмар сөз – афоризм боп кеткен түрік ақыны Назым
Хикметтің:
Мен жанбасам лапылдап,
Сен жанбасаң лапылдап,
Біз жанбасақ лапылдап
Аспан қалай ашылмақ, —
деген жолдарының Ахмет Байтұрсынов өлеңімен әуендестігі кісіні таң
қалдырады.
“Маса” кітабына енген өлеңдерде жеке бастың мұң-шері, тұрмыс-салт суреті
емес, негізінен әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар айтылады.
Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін, мансап үшін ар- абыройын сатқан “жақсылығы
өз басынан артылмаған”, “бос белбеу, босаң туған бозбала”, “бір тойғанын ар
қылмаған шалдар”, “қайырсыз кеще сараң байлар”, “мәз болып құр түймеге
жарқылдаған оқығандар” сыналады. “Туысыма”, “Досыма хат”, “Қазақ қалпы”,
“Қазақ салты”, “Көк есектерге”, “Жұртыма”, “Қарқаралы қаласына” өлеңдерінде
ұлы Абай сатирасын еске түсіретін сарындар, ойлар, образдар бар. “Анама
хат”, “Жауға түскен жан сөзі” – қорлық-зорлыққа мойымаған, бостандық,
еркіндік жолында бәріне көнген қайратты ерлер тұлғасын мүсіндеген жырлар.
“Масада” Пушкиннен аударылған “Қыздыр дейсің мәжілісті, жан дейсің”, “Ат”,
“Данышпан Аликтің ажалы”, “Балықшы мен балық”, “Алтын әтеш”, Крыловтан
аударылған “Сорлы болған мұжық”, “Қаздар” шығармалары да берілген.
Қинамайды абақтыға жапқаны,
Қиын емес дарға асқаны, атқаны.
Маған ауыр осылардың бәрінен
Өз ауылымның иттері үріп қапқаны, —
деген жолдарда өз уақытының сыры айтылса:
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын,
Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін, —
деген уақытта ақын болашақпен сырласқандай, өлместігіне сенеді.
Екі жинақ – “Қырық мысал”, “Маса” – қазақ әдебиетін жаңа тақырыптармен,
идеялармен, ойлармен, өрнектермен байытты; Абайдың ақындық дәстүрі ілгері
жалғасты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, бұдан кейін талантты
ақындардың жаңа буыны тарам-тарам жүлгелерді тереңдетіп, жалғастырып
әкететін болады.
Әр түрлі оқиғаларға, халықаралық жағдайға, заң, құқықтану, жер мәселесіне,
отарлауға, ғылым-білімге, педагогикаға арналған “Тағы да народный сот
хақында” (1911), “Қазақ һәм ІҮ Дума” (1912), “Земство” (1913), “Жер жалдау
жайынан” (1913), “Көшпелі һәм отырықшы норма” (1913), “Уақ қарыз” (1913),
“Бұ заманның соғысы” (1914), “Жәрдем комитеті” (1915), “Закон жобасының
баяндамасы” (1914) (осы мақала үшін Ахмет Байтұрсынов штраф-айып төлеген),
“Қазақ халқын билеу туралы 1868 жылы шыққан уақытша положение” (1914),
“Губернатор өзгертілуі” (1914), “Соғысушы патшалар” (1914), “Қазақ жерін
алу турасындағы низам” (1913), “Қазаққа ашық хат” (1916), “Бастауыш мектеп”
(1914), “Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек” (1923), “Партия
һәм кеңес құрылысындағы рушылдық әсері” (1926) сияқты көптеген мақалалар
публицист Ахмет Байтұрсыновтың көзқарасы эволюциясын, тарихи білігін,
ойшылдық деңгейін, журналистік қарымын көрсетіп, рухани даму
кезеңдерімізден мол хабар береді.
Ал ғалымның тілші, әдебиетші ретінде жазған еңбектері бірнеше том боларлық
мол дүние, бұлардың ішінде 1913 жылы жазылған “Қазақтың бас ақыны” еңбегі –
оқшау, дара тұр.
Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысымыздағы орны, көркемдік-эстетикалық
сипаттар дұрыс көрсетіліп, терең талданып, алғаш рет қазақ оқырманының
алдына тартылды. Өмірдің сан алуан көкейкесті мәселелерін арқау етіп жазған
Ахмет Байтұрсынов мақалалары алдымен “Айқап” журналында, 1913-1918 жылдар
арасында өзі редакторлық еткен “Қазақ” газетінде, кейін кеңес баспасөзінде
жарияланған.
Мақалалар саны көп, олар мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, бұларды
жинап, сұрыптап, ой елегінен өткізіп, жүйелеп бастырып шығару арқылы
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-тарихи зердеміздің қазір ойсырап, үңірейіп
тұрған беттерін толтыратын боламыз. Қазіргі қолда бар материалдардың
негізіне сүйенгенде қаламгер – оқу-ағарту, оқулықтар жасау, әліппе, емле,
грамматика, жер иегері, кәсіп істеу, халықаралық қатынастар, тарих,
құқықтану, заң, философия, қоғамдық күрестер, мәдениет, әдебиет, эстетика
проблемаларын тереңнен қозғап, өз кезіндегі қоғамдық-әлеуметтік ойға
мұрындық, ұйытқы болған пікірлер айтып, тұжырымдар жасаған. 1917-19 жылдар
арасында әр қиянды шиырлаған кездерін автордың өзі де мойындаған. Ал,
революциядан бұрын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz