Банк қызметіндегі несие
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Несиенің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Несие ұғымы, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиенің қызметтері және нарықта әрекет ететін заңдары ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Қазақстан Республикасы банктеріндегі несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... 8 Банк қызметіндегі несиенің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Несиенің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Ұлттық Банкінің несие беру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.Несиені жүзеге асыру және ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.1 Несие операцияларын жүзеге асыру және ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1 Несиенің теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Несие ұғымы, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиенің қызметтері және нарықта әрекет ететін заңдары ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Қазақстан Республикасы банктеріндегі несие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... 8 Банк қызметіндегі несиенің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Несиенің түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несие ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Ұлттық Банкінің несие беру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.Несиені жүзеге асыру және ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.1 Несие операцияларын жүзеге асыру және ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұган негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұган негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
1) Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша Несие Банктер»: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005.
2) Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: -Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3) Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». – Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4) Ержанов М.С; Ержанова А.М.; «Основы бухгалиерского учета и новая корреспонденция счетов» (с 1 января 2003 г.). – А.; Ержанов и К, 2003 г.
5) Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/ Пер.И.Тарусина/ Ред. коллегия:А.С.Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М.; 1998 г.
6) Радостовец И.К. ; Радостовец В.В.; Шмидт.О.И. Центраудит-Казахстан, 2002 г.
7) Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета финансовой – хозяйственной деятельности субьектов. – А.; БИКО, 2003 г.
8) Бункина М.К. Национальная экономика. М: 2006 г.
9) Гальперин В.М. и д.р. Макроэкономика: учебник СПБ.:экономическая школа, 1994 г.
10) Саяси экономия. Оқулық-Алматы, Ана тілі, 1992.
11)Международные финансы: Учебное пособие/ РАН ИНИОН. – М., 1997.
12)Общая экономическая теория. Учебное пособие. – М.: «Издательство ПРИОР», Н1999 – 528с.
13)Основы экономической теории. Учеб. пособие/ Под ред. Камаева В.Д. – М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 1996. – 284 с.
14)Шенаев В.Н. Деньги, валюта и платежный баланс России. – М., 1996. –117
15)Экономика внешних связей России под редакцией А.С. Булатова 1995 год
16)Экономика: Учебник. 3е изд., перераб. и доп./ А.С. Булатова. – М.: Юристъ, 2002. – 896с.
17)Экономическая теория. Учебник. И.П. Николаевой, – М.: «Проспект» 1998. –448с
18)Долан Э. Дж., К. Д. Кэмпбелл, Р. Дж. Кэмпбелл "Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика", Москва 1991 г.
19)Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: Учебник / под ред. Л.Н.Красавиной – М.: Финансы и статистика, 1994. – 592 с.
20)Самуэльсон П."Экономика" том 2
2) Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: -Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3) Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». – Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4) Ержанов М.С; Ержанова А.М.; «Основы бухгалиерского учета и новая корреспонденция счетов» (с 1 января 2003 г.). – А.; Ержанов и К, 2003 г.
5) Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/ Пер.И.Тарусина/ Ред. коллегия:А.С.Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М.; 1998 г.
6) Радостовец И.К. ; Радостовец В.В.; Шмидт.О.И. Центраудит-Казахстан, 2002 г.
7) Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета финансовой – хозяйственной деятельности субьектов. – А.; БИКО, 2003 г.
8) Бункина М.К. Национальная экономика. М: 2006 г.
9) Гальперин В.М. и д.р. Макроэкономика: учебник СПБ.:экономическая школа, 1994 г.
10) Саяси экономия. Оқулық-Алматы, Ана тілі, 1992.
11)Международные финансы: Учебное пособие/ РАН ИНИОН. – М., 1997.
12)Общая экономическая теория. Учебное пособие. – М.: «Издательство ПРИОР», Н1999 – 528с.
13)Основы экономической теории. Учеб. пособие/ Под ред. Камаева В.Д. – М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 1996. – 284 с.
14)Шенаев В.Н. Деньги, валюта и платежный баланс России. – М., 1996. –117
15)Экономика внешних связей России под редакцией А.С. Булатова 1995 год
16)Экономика: Учебник. 3е изд., перераб. и доп./ А.С. Булатова. – М.: Юристъ, 2002. – 896с.
17)Экономическая теория. Учебник. И.П. Николаевой, – М.: «Проспект» 1998. –448с
18)Долан Э. Дж., К. Д. Кэмпбелл, Р. Дж. Кэмпбелл "Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика", Москва 1991 г.
19)Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: Учебник / под ред. Л.Н.Красавиной – М.: Финансы и статистика, 1994. – 592 с.
20)Самуэльсон П."Экономика" том 2
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Несиенің теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..4
1. Несие ұғымы,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .4
2. Несиенің қызметтері және нарықта әрекет ететін
заңдары ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Қазақстан Республикасы банктеріндегі несие жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... 8
Банк қызметіндегі несиенің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Несиенің түрлері мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...16
2.3 Ұлттық Банкінің несие беру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.Несиені жүзеге асыру және
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.1 Несие операцияларын жүзеге асыру және
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
КІРІСПЕ
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды.
Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұган
негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл
банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi
кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне
берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi,
яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.
1.1 Несиенің ұғымы, мәні
Несиенiң мәнiн анықтаған кезде бiрқатар әдiстемелiк принциптердi ұстану
керек, несиелердiң барша түрi формалардан тәуелсiз оның мәнiн көрсетуi
керек:
- несие мәмiлесi тұтасымен алғанда несиенiң мәнiн ашуы керек. Егер бiр
мәмiледе несие қайтарылмаса, онда өзiнiң қайтарылатын қасиетiн жоғалтатыны
бiлдiреді.
- несиенiң мәнiн талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенiң негiзiн қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
түсетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге, ең алдымен, несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi — несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші - банк болып
табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақыша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрiнде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызға алушы
ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды
қайтаруға мiндеттi. Бұл арада банк бiр жағдайға несие берушi болса, екiншi
жағдайда— қарыз алушы болып көрiнедi.
Қарызға алушы — несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар — кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн. Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың
меншiк иесi болып табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жагдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейiн оны iске асырып,
пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызға алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде
қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi —қарызгер болуы мумкiн. Несие берушi мен қарызға алушы өзара іс-
әрекеттерiнде қарама-қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк
мәмiленiң қатысушылары ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай
қызметтердi атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi -кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
1.2. Несиенiң қызметтері және нарықта әрекет ететін заңдар
Несиенiң экономикадағы орыны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде төмендегiдей
қызметтердi атқарады:
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету
• ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi, кез келген елдiң ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесiн қосады. Несиенiң бұл қызметiнiң
көмегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал
ағымы болады. Несиенiң бұл қызметiнiң, қаржының қайта бөлу қызметiнен
айырмашылығы қаржының бөлiнуi әкiмшiлiк негiзде жүргiзiлсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негiзiнде жүзеге асырылады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнiң iс жүзiне асуы несиенiң
экономикалық мәнiнен туындайды. Шаруашылық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсуi мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттiлiктi туындатады. Мiне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерiнiң меншiктi қаражатқа деген жетiспеушiлiктiң орнын толтыру үшiн
несиенi пайдаланады. Бұл дегенiмiз капитал айналымын қамтамасыз етiп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкiндiк жасайды.
Ал, келесi қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелiк шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкiндiк бар. Бұл қызметi iске асу процесiнде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенiң бұл қызметi несиелiк ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелiк карточкалар көмегiмен жүзеге асырылады.
Несиенiң бұл қызметi арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етедi.
Капиталдың шоғырлану процесi қызметi экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету қызметi ғылыми-
техникалық ұйымдардың қызметiн қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да,
несиенiң көмегiнсiз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттiк
қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседi. Сондай-
ақ несие өндiрiске ғылыми технологияларды жаңалық ретiнде енгiзу үшiн де
аса қажет болып табылады. Себебi, ондай шығындар бастапқыда кәсiпорынның
қаражатымен, оның iшiнде орта және ұзақ мерзiмдi банктiң несиелерi есебiнен
қаржыландырылады.
Несие заңдарын бiлу және соның негiзiнде тиiмдi несие механизмiн ретке
келтiру өндiрiс қорларының айналыстары мен айналымдарының бiркелкi
еместiгiне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мумкiндiк
бередi.
Несие заңдарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
бiлдiредi.
Несиенiң пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша қатынастарының
жұмыс iстеуi жағдайында ғана әрекеттiк күшi бар. Нақты несие қатынастары
шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-теңдiк қатынастарға негiзделген
экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектiсiнiң өзi атқарып отырған жұмысының нәтижесi
үшiн нақты материалдық жауапкершiлiгi болмаса, несиелiк қатынастардың дұрыс
жұмыс iстеуiнiң, несиенiң қайтарылып келетiндiгiнiң кепiлдiгi болмайды.
Несиенiң пайда болу Заңының бұзылуы экономикадғы қарама-қайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Несие заңдарының басқа да экономикалық заңдар сияқты жалпыламалық,
объективтiк, қажеттiлiк, өте маңыздылық, нақтылық сипаты бар.
Несие заңдарының өзiнiң қозғалыс заңдары іспеттес көрiнiсi бар.
Жоғарыда анықтағанымыздан, несиелік қатынастар тартылған құндылықтар несие
берушiден қарыз алушыға өтiп, қайта қайтқанда пайда болады, яғни несие
тұрақты түрде қозғалыс үстiнде болады. Егер ол бiр буында тоқтап тұрып
қалса, өзiнiң мәнiн жоғалтып, несие болудан қалады, Сондықтан несиенiң
қозғалысы объективтi, қажеттi, маңызды, жалпыламалы, нақты дуние. Яғни,
несиенiң қоғалысы оның аса маңызды сипаты, өмiр суруiнiң заңы.
Несие заңына тән Заң - оның қайта айналып құйылу заңы. Несиенi басқа
экономикалық құндылық категорияларынан бөлектеп тұратын белгiсi мен
ерекшелiгi — қайта айналып кұйылушылығы. Егер тарылған құндылық бастапқы
субъект несие берушiге қайта айналып келмейтiн болса, онда өзiнiң мәнiн
жоғалтып, жеке экономикалық категория ретiндегi несие боп аталудан қалады.
Тарылған құндылық өзi шыққан пунктке қайта оралып келу үшін белгiлi бiр
жұмыс iстейдi, яғни ұдайы өндiрiс процесiне қатынасады, пайызын өсiру
үшiн уақытша пайдалануға берiлген бастапқы мөлшерiн қайта қайтаруға
(қаржыларды босатады) өзiндiк мүмкiндiктер жасайды. Бұл процесте:
объективтiлiк, қажетттілiк, жалпыламалық және т.б. экономикалық талаптардың
барлық белгiлерi бар. Осы аталған Заңмен тікелей байланысты несие заңы —
тарылған құндылық заңы. Тарылған құндылық несие берушiден оны алуға
дейiнгi жолда өзiнiң тұтынушылық ерекшеліктерін (өндiрiс құралдарына
қарағанда), сондай-ақ құндылығын жоғалтпайды да, өзінің айналымдарына
бастапқы тепе-теңдік түрiн сақтап, жаңа айналымға түсуге дайын екендiгiмен
бастапқы пункке (несие берушіге) қайта оралады. Және бұл ретте өзiнiң
бастапөы сапасын, әрi жоғары мумкiндiктерiн жоғалтпайды.
Несиенiң қарастырылған заңдары мен олардың ерекшелiктерiн танып бiлудiң
тәжiрибелiк маңызы бар. Олардың бұзылуы: ақша айналысын тұрақсыздандыру,
экономикадағы ақша массасының ұлғаюы сияқты аса күрделi экономикалық
қиындықтарға ұшыратады. Ұлттық валютаның сатып алушылық құндылығын
кемiтедi, инфляпияға келіп соқтырады және т.б.
1.3 Қазақстан Республикасы банктеріндегі несие жүйесі
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн жариялағаннан бастап
нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетiн меншiктi банк жүйесiн құруға
бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктiк
қызмет туралы” алғашқы заң Қазақстандағы банктiк реформаны жүргiзудiң
бастапқы кезеңдерiн қамтиды.
Бұл банктiк реформа ұлттық банктiң 1995 жылға арналған “Қазақстандағы
банктiк жүйенi реформалау” бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзуде ҚР банк жүйесi маңызды роль
атқарады.
Қазiргi уақытта қалыптасқан екi деңгейлi банктiк жүйенiң қызмет етуiне
байланысты жасалған талдауда, олардың көрсетiп отырғанындай, кемшiлiктердiң
басым бөлiгi банктер қызметiн реттейтiн нормативтiк базаны жасаудағы артта
қалушылық және оның iске асырылуына iс жүзiнде бақылау жасау
механизмдерiндегi кемшiлiктерiмен сипатталады.
Қазiргi таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктiк
жүйенiң қалыптасуын үш кезеңге бөледi:
I кезең. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ның тұсында) – мемлекеттiк салалық
мамандандырылған банктер қызметiнiң бiр бөлiгiн республикалардағы сол
банктердiң тиiстi бөлiмшелерiне беру арқылы қайта түрлендiру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттiк банкiне орталық банктiң
жекелеген қызметтерiн беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңi.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып,
ҚР µлттық банкiнiң орталық банктiң бiрқатар қызметтерiн орындауға бiртiндеп
кiрiсуi, коммерциялық банктердiң экстенсивтi (сандық) түрде қалыптасуы және
дамуы, ұлттық нормативтiк базаның қалыптасуының бастапқы кезеңi.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейiнгi, яғни
айналысқа ұлттық валютаның енгiзiлуiне байланысты ұлттық банкiнiң ақша-
несие аясының қызмет етуiне толық жауапкершiлiк алу, бюджет және банктермен
қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгiзу, банктердiң қызметiн
реттеу жүйесiн нығайту кезеңiн бiлдiредi.
Бiрiншi кезеңде (1995 жылдың 1-шi жартысын) мемлекеттiк емес
акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100 % мемлекеттiк меншiктi
қалпына келтiру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен
жалға алған ғимаратын Халық банкiнiң меншiгiне беру, сондай-ақ 01.01.1992
ж. жағдайға байланысты халық салымдарын индексациялау жүйесiн анықтау
мiндетi белгiлендi.
Екiншi кезеңде (1995 ж. екiншi жартысында және 1996 ж.), Халық банкiне
пластикалық дебеттiк және кредиттiк карточкаларды енгiзу және олардың
қолданылу ауқымын кеңейту мiндетi жүктелдi.
Үшiншi кезеңде (1997 ж. iшiнде), Халық банкiсiнiң алдында µлттық банк
белгiлеген пруденциалдық нормативтерге сәйкес 01.01.1998ж. бастап
салымдарды мемлекеттiң толық кепiлдемесiнен ұжымдық сақтандыруға
негiзделген аралас сақтандыру жүйесiне өтуге дайындық жасап және
жекшелендiрудiң бiрiншi кезеңiн бастау мiндетi тұрды.
Төртiншi кезеңде әмбебап банк - Тұран банкiндегi мемлекеттiң үлесi
(61%, 1994 жылдың сәуiрiне) анықталып, ондағы негiзгi борышқор-
кәсiпорындардың бiр бөлiгi 1995 жылы жаңадан құрылатын Медетшi банкке
берiлетiн болды.
Бесiншi кезеңде әмбебап банк - Кредсоцбанктегi мемлекеттiң үлесi -
40,3% мөлшерiнде (1994 жылдың сәуiрiне) анықталды. 1995 жылдың қаңтар
айының аяғына таман оның жарғылық капиталындағы мемлекеттiң үлесiн сату
бағдарламасын ұлттық банк даярлауға тиiс болды.
Коммерциялық банктер үшiн нақты секторды қысқа мерзiмдi несиелеу
тиiмсiз болып табылғандықтан, орта және ұзақ мерзiмдi несиелеу қызметiн өз
мiндетiне алатын мамандандырылған мемлекеттiк банктердi құру қажеттiгi
туды. Ондай банктердi халықаралық тәжiрибеде даму банктерi деп атайды,
себебi олар үшiн басты мақсат пайда табу емес, яғни экономиканың жекелеген
салаларын дамыту болып саналады.
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын iске асыру
шегiнде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттiк даму банкi және
Тұрғын үй құрылыс банкi құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа
қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкi де болды.
Мемлекеттiк даму банкi – бұл банк экономиканың маңызды салаларында
тиiмдi инвестициялық жобаларды ұзақ мерзiмдi несиелеудi жүзеге асыруға
бағытталған үкiметтiң қаржы-несие институты болып табылады.
Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшiн дәстүрлi
емес, даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшiн, экспорттық
несиелер мен инвестицияларға сақтандыру және кепiлдеме беру үшiн Әлем
банктен бөлiнiп шыққан банк.
Тұрғын үй құрылыс банкi – бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық
құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшiн тұрғын үй жинақ шоттарын
қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесiн құру мақсатында құрылған банк.
Медетшi банк (траст) – бұл Дүниежүзiлiк банктiң ықпалымен “Проблемалық
кәсiпорындар үшiн госпиталь” ретiнде құрылған банк. Бұл банктi құру туралы
жарғыға сәйкес, ол небәрi 4 жыл мерзiмге қызмет етуге уақытша құрылды.
Ұлттық банктiң 1995 жылғы реформалау нәтижесiнде қолданған шаралары
қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткiздi. Ең бастысы, ақша-
несие реттеу әдiстерi мен құралдары әрi қарай дами түстi.
Банктердi қайта қаржыландыру механизмi түбiрiмен өзгердi. 1995ж. ақпан
айынан бастап, директивтi несиелердi беру тоқтатылды. Орталықтандырылған
көздер есебiнен берiлетiн несиелер көлемi мен мерзiмi қысқарып, экономиканы
несиелеу қызметi ұлттық банктен екiншi деңгейдегi банктерге ауысты. ұлттық
банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзiмдi өтiмдiлiгiн қолдап
отыру мақсатында екiншi деңгейдегi банктерге несие беру, Үкiметке несие
беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға көштi. Банктiк
қадағалау жүйесiн реформалаудың басты мақсаты - банктiк қадағалау әдiстерi
мен процедураларын халықаралық стандартқа жақындату болып табылды. Осыған
сәйкес, ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктерге капиталдану талабын қойды.
Мұндағы мақсат - бәсекелiк ортада қызмет көрсететiн банктердi тәрбиелеу
және бiршама тұрақты банктердi анықтау болып табылды. Осындай талаптың
негiзiнде ұлттық банк капиталы жеткiлiксiз банктердiң өзара бiрiгуiн немесе
жойылу шараларын ұйымдастырды. Реформа нәтижесiнде көптеген банктер
таратылды немесе бiрiгу процесiн басынан кештi. Осындай шараларды ең
бастысы, мамандандырылған банктер басынан кештi. Өйткенi олардың барлығы
дерлiк бастапқыда бюджет қаражаты есебiнен құрылғандықтан да, олар үшiн
несиелiк ресурстарды қалыптастыру басты мәселеге айналады. Сөйтiп,
кейбiреуi өзара бiрiгiп жұмыс жасауға мәжбүр болды. Айталық, Мемлекеттiк
даму банкi Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс банкi Центркредитбанкпен
қосылып, ал, Медетшi банк - Медетшi қор ретiнде қайта түрлендiрiлдi. Мұндай
түрлендiруге ұлттық банк тарапынан банк жүйесiне жүргiзген кейiнгi
реформалар себеп болды.
Ұлттық банктiң 1995 жылы бастаған банк жүйесiнiң бухгалтерлiк есебiн
реформалау 1996-1998 жж. әрi қарай жалғасып, нәтижесiнде ұлттық банктiң
халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екiншi
деңгейдегi банктер қызметiне толығымен енгiзiлдi
2.1 Несиенiң формалары, олардың түрлері
Несиенiң формалары, оның құрылымымен және белгiлi бiр дәрежеде несиелiк
қатынастардың мәнiмен тығыз байланысты келедi.
Несиенiң формасы – бұл несиелiк қатынастар құрылымының, олардың негiзгi
қызметтерiнiң яғни, әр алуан сыртқы және iшкi өзгерiстер барысында толық
сақталатын көрiнiсiн бiлдiредi.
Несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенiмен де, несиенiң формасы сол күйiнде сақталады.
Несиенiң екi формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрiнде
берiлетiн несиенi - коммерциялық, ал ақша түрiндегi несиенi – банктiк деп
атайды.
Қалған несиенiң түрлерi осы екi формасыың тәжiрибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушiнiң қарыз алушыға қарызға берген
тауарын бiлдiредi.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелiк қатынастардың алғашқы формасы. Несиенiң бұл
формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесiн жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушiлер ретiнде кәсiпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбiне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда, айналыс құралы ретiнде, қарыз алушының көрсетiлген соманы
уақытында төлейтiндiгiн куәландыратын арнайы қарыздық мiндеттеме - вексель
қолданылады.
Коммерциялық несиенiң банктiк несиеден айырмашылғы төмендегiдей:
• қарыз берушi рөлiнде банктiк мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметтi
сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында берiледi;
• қарыз капиталы өнеркәсiптiк немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенiң орташа құны сол кезеңдегi банктiк пайыз мөлшерiмен
салыстырғанда төмен болады;
• қарыз берушi мен қарыз алушы арасындағы несиелiк мәмiленiң заңи түрде
рәсiмделуi барысында, бұл несие үшiн төленетiн ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Банктiк несие – бұл банктiк мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берiлетiн несиенi бiлдiредi.
Банктiк несие - бұл экономикадағы кеңiнен тараған несиелiк
қатынастардың формасы болып табылады. Банктiк несие бойынша несиелiк
қатынастың құралына несиелiк шарт немесе несиелiк келiсiм жатады. Банктiк
несиеде несие берушi: банк және арнайы қаржы мекемелерi болса, ал қарыз
алушылар ретiнде: кәсiпкерлiкпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушiнiң басты мақсаты - бұл пайыз түрiнде табыс алу.
Несиенiң түрлерi коммерциялық және банктiк несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерiнiң клиенттерiне әр түрлi несиелер бередi.
Оларды мынадай белгiлерiне байланысты жiктеледi:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берiлетiн несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несиелiк мекемелерiне.
2. Қаржылық емес агенттерге берiлетiн несиелер:
• өнеркәсiп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсiпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берiлетiн несиелер.
1 Мерзiмiне қарай:
2 қысқа мерзiмдi (1 жылға дейiн);
• орта мерзiмдi (1 жылдан 3 –5 жылға дейiн);
• ұзақ мерзiмдi (5 жылдан жоғары).
II. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
• негiзгi қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын.
III. Қамтамасыз ету дәрежесiне қарай:
Қамтамасыз етiлген:
• кепiл-хатпен,
• кепiлдемемен;
• кепiлдiкпен
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етiлмеген:
• сенiм (бланктiк)несиесi.
IV. Қайтарылу дәрежесiне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бiрақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәндi несиелер - қайтарылу уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi
ұзартылған және банк үшiн тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердiң жiктеу ережесiне[1] сәйкес, күмәндi несиелер iшiнара бөлiнедi:
1-санатты күмәндi, 2-санатты күмәндi, 3-санатты күмәндi, 4-санатты күмәндi,
5-санатты күмәндi.
3) Үмiтсiз несиелер - қайтару уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
V. Валютамен берiлуiне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасында.
VI. Берiлу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесi - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшiн және тұрмыстық қызметтердi өтеуге берiлетiн несие.
3 2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүлiктердi (тұрғын үйдi, өндiрiс
ғимараттарын, жердi және т.с.с.) кепiлге ала отырып, ұзақ мерзiмге
берiлетiн несие.
3. Овердравт несиесi – клиенттiң шотынан қаражатты шегеру, дебеттiк
қалды бойынша берiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiң формасы.
4. Овернайт несиесi – өтiмдiлiктi қолдау мақсатында бiр түнге
берiлетiн банкаралық несиенiң түрi.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетiн
қысқа мерзiмдi несие.
6. Банкаралық несие – банктердiң бiр-бiрiне беретiн несиесi.
7. Ломбардтық несие – тез iске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепiлге алып, берiлетiн несие.
8. Лизингтiк несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берiлетiн несие.
9. Рамбурстық несие – шикiзаттарды iшке алып кiру және жартылай
фабрикат және дайын өнiмдердi сыртқа шығару тәжiрибесiнде пайдаланылатын
несие.
10. Сенiм несиесi – банктiң сенiмiне кiрген, төлем қабiлетi жоғары
клиенттерге берiлетiн несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсiмдi
алу мерзiмi арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға араналған несие.
IХ. Несиелеу объектiсiне қарай:
• меншiктi айналым қаражаттарын толықтыруға;
• материалдық запастар жиынтығы мен өндiрiс шығындарына:
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
• азаматтардың жеке қызметтерi үшiн шикiзаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүлiктер алуына;
• ломбардтық, кепiлдiк және ссудалық операцияларға;
• театрлар және демалыс үйлерiнiң кiрiстерi мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзiлiстерге;
• күрделi жұмсалымдарды қаржыландыруға;
• тез өтелетiн тиiмдiлiгi жоғары шараларға.
Тұтыну несиесiнiң басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесi бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бiр жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенiң көлемi өседi, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екiншi жағынан, халықты
несиелеудiң өсуi, сұраныстың төлем қабiлеттiгiн ұлғайтады. Мұндай
тәуелдiлiк, әсiресе бүгiнгi тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Тұтыну несиесiнiң дамуы әр түрлi елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда.
Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдiң iшкi
жиынтық өнiмiнiң 10%-ын, Германия мен Францияда -30%-ын, ал, Ұлыбритания
мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердiң тәжiрибелерiнде тұтыну
несиесiн ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды,
жиhаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиi пайдаланады. Бұл елдердiң
тұтыну несиесiнiң жартысынан көп бөлiгi автомобилдердi сату үлесiне тиедi.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесi банктiк несиенiң бiр бөлiгi
ретiнде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тiкелей байланысты болып
келедi. Сондықтан да, несиенiң бұл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңiнен пайдалануының екi түрлi себебi бар: бiрiншiсi, субъективтi, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игiлiктерге қол жеткiзуге
қолайлы жағдай жасаса; екiншiсi, объективтi, яғни кез келген қоғамның
дамуының басты бiр экономикалық мәселесi - бұл дайын өнiмдi өткiзу десек,
ендеше тұтыну несиесiн қолдану аталған мәселенi шешуге мүмкiндiк бередi.
Тұтыну несиесi көптеген елдердiң экономикасында маңызды рол атқарады,
сондықтан да, оны мемлекеттiк ұйымдар тарапынан белсендi түрде реттеп отыру
қажет. Мұндай реттеудi екi түрге бөледi: берiлу және пайдалану деңгейiнде
реттеу. Берiлу деңгейiнде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиiс.
Қазақстанда тұтыну несиесi кеңiнен дамып отырған несиеге жатады. Екiншi
деңгейдегi банктер тәжiрибесiнде тұтыну несиесiнiң мынадай түрлерi
қолданылуда:
- автомобилдiк несие;
- ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берiлетiн несие;
- тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына берiлетiн несие;
- кейiнге қалдымайтын қажеттiлiктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с) берiлетiн несие
Мұнда автомобильдiк несие бойынша жаңа және жүрiлген автомобильдердi
банк несиесi көмегiмен алуға болады.
ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
• жиһаз;
• сантехника;
• аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына: үйдiң iшiнде және сыртында құрылыс және
басқа да жөндеу жұмыстарын жүргiзу жатады.
Мысалға, Қазақстан Республикасындағы жетекшi банк - Казкоммерцбанктiң
тұтыну несиесiн беру шартын 2-кестеден көруге болады.
1-кесте
Казкоммерц банктiң тұтыну несиесiнiң түрлерi мен шарттары*
N Несиелеу Тұтыну несиесiнiң түрлерi
шарттары
Автомобиль несиесi µзақ мерзiмдi
тауарлар сатып алу
несиесi
жаңа Ескi (пайдаланылған)
1.Несие Автомобиль Автомобильдi бағалау 10 000 АҚШ
мөлшерi құнының 80% құнының 80% -на дейiн долларына дейiн
дейiн (немесе
эквивалент)
500 000 АҚШ
долларына дейiн
(егер қамтамасыз
ету заты –
жылжымайтын мүлiк
болса)
2 Бастапқы Автомобиль 3 жылға дейiн жүрген 20%
жарна құнынан - шетел көлiгiн сатып
20% алуда 20%;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген шетел көлiгiн
сатып алуда 30%;
5 жылдан 10 жылға дейiн
жүрiлген шетел көлiгiн
сатып алуда 50%;
3 жылға дейiн жүрiлген
ТМД елдерiнiң
автокөлiгiн сатып алуда
- 30%;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген ТМД елдерiнiң
автокөлiгiн сатып алуда
- 50%
3 Несие шетелдiк 3 жылға дейiн 2 жылға дейiн
мерзiмi автокөлiк
үшiн 5 жылға
дейiн;
ТМД елдерiнiң
автокөлiгi
үшiн 3 жылға
дейiн
4.Несие АҚШ доллары АҚШ доллары немесе теңгеАҚШ доллары немесе
валютасы немесе теңге теңге
5.Несие үшiнАйына: 1,5% Айына: 1,5% (АҚШ Айына: 1,5% (АҚШ
төлем (АҚШ долларында) және 1,7% долларында) және
долларында) (теңгеде) 1,7% (теңгеде)
және 1,7%
(теңгеде)
6.Қамтама- Сатып алатын Егер шетел автокөлiгiнiңСатып алатын тауар
сыз ету автомобиль жүрiлген уақыты 10 немесе тұрғын үй
түрi жылдан ТМД-кi 5 жылдан
аспаса, сол автомобильдi
* Казкоммерцбанктiң 2003 ж. жарнамалық материалынан.
Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесiн алуға қажеттi
құжаттар тiзiмi мынадай:
1. Қарыз алушының анкетасы
2. Жеке куәлiгi (көшiрмесi)
3. СТТН (көшiрмесi).
4. Соңғы 12 айға бөлiнiп көрсетiлген жалақы және басқа табыстары туралы
жұмыстан берiлетiн анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Жанұя құрамы туралы анықтама (№ 3 форма)
7. Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлiк, жұбайыңыздың
жеке куәлiгi).
8. Кепiлге қоятын мүлiктiң құжаттары.
Келесi бiр дамып отырған несиеге – ипотекалық несиенi жатқызуға болады.
Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай:
• Несие мөлшерi: жылжымайтын мүлiктiң бағалау құнының85% дейiн.
• Бастапқы жарна:жылжымайтын мүлiктiң бағалау құнынан15% дейiн.
• Несие үшiн төлем: айына: 1,3% (АҚШ долл), 1,7% (теңгеде).
• Несие валютасы: АҚШ долл. немесе теңгеде (егер 1 жылдан аспаса).
• Несие мерзiмi: 10 жылға дейiн.
• Қамтамасыз ету түрi: пайдаланатын немесе сатып алатын тұрғын үй.
Қазақстанда ипотекалық несиенiң дамуын қолдау мақсатында соңғы жылдары
Қазақстан Ипотекалық компаниясың ЖАҚ бiрқатар жұмыстар жасап жатыр.
2.2. Ипотекалық несиелеудiң үлгiлерi
Ипотекалық несиелеудi ұйымдастыру жүйесiнiң шетел тәжiрибелерiнде
әрекет етiп отырған негiзгi үлгiлерi бар.
Ипотекалық несиелеудiң бiршама қарапайым және бiршама жетiлген үлгiсi
шартты түрде айтсақ, ”қарапайым-ашық үлгi”. Бұл үлгiнiң бастапқы принциптiк
сипатына тоқталсақ, ипотекалық ссудаларға деген барлық клиенттердiң жалпы
өтiнiшi банктiң меншiктi және сырттан тартылған қаражаттары: депозиттерде
жатқан клиенттердiң қаражаттары; банкаралық несиелер және т.с.с. есебiнен
қамтамасыз етiледi.
Қарапайым-ашық үлгiнiң екiншi бiр принциптiк сипаты ипотекалық ссудалар
бойынша белгiленетiн пайыз мөлшерлерi елдегi несие-қаржы нарығындағы жалпы
жағдайға тiкелей тәуелдi болып табылады. Бұл тәуелдiлiк банктердiң
ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтерiне және ауқымына мәндi
әсер етедi.
Бұл үлгi негiзiнде ипотекалық несиелеудi ұйымдастыру, әсiресе қаржы
нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде iс жүзiнде кеңiнен таралған.
Бұл қарастырылған үлгiден ажыратылатын келесi үлгi “кеңейтiлген ашық
үлгi” деп аталады. Бұл үлгi бойынша банктердегi ипотекалық несиелеу жүйесi
үшiн несиелiк ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, жылжымайтын
мүлiктермен қамтамасыз етiлген екiншi реттегi бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтiлген ашық үлгiсi тек кеңейтiлген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екiншi нарықта айналыста жүретiн бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетiлетiн және жиi
бақылауға алу жағдайында ғана iске асырылады. Бұл үлгi iс жүзiнде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңiнен таралған. Әсiресе, бұл үлгiнiң дамуы АҚШ-та
қанат жайды. Осындай себептерге байланысты бұл үлгiнi көбiне “ипотеканың
американдық үлгiсi” деп атап кеткен. Бұл үлгi 9-суретте көрсетiледi.
Р1
Несие үшiн төленетiн
3 пайыз (7-9% жылдық)
Р
2 Ипотекалық несие
(70-75% үйдiң
бағасынан)
Бiрмезгiлдiк бастапқы
1 салым (25-30%)
0 15-30 жыл
Р – нарықтан тұрғын үйдi сатып алу бағасы;
Р1 – несиенi есепке алғандағы тұрғын үйдiң нақты құны.
Абсцисса осiнде - баға, ординат осiнде - жылдар.
9-сурет. Ипотекалық несиелеудiң американдық үлгiсi
Американдық үлгiнiң қағидасы бойынша әр жылда белгiлi бiр табысы бар
адам тұрғын үйдiң құнын жартылай нақты ақшамен, ал қалған бөлiгiн клиенттiң
иелiгiнде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлiктi кепiлге ала
отырып, берген арнайы ипотекалық банктiң ссудасы есебiнен төлеп, бiрден
тұрғын үй ала алады. Мұндай несиенiң қайтарылуы ипотеканың типiне және
қарыз алушының әр жылдық табысына байланысты 15-30 жылдың iшiнде жүзеге
асырылады.
Бұл тұрғын үйдi қаржыландыруды ұйымдастыру үлгiсiнiң дамуы берiлген
ипотекалық салынған ... жалғасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Несиенің теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..4
1. Несие ұғымы,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .4
2. Несиенің қызметтері және нарықта әрекет ететін
заңдары ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Қазақстан Республикасы банктеріндегі несие жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... 8
Банк қызметіндегі несиенің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1 Несиенің түрлері мен
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несие ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...16
2.3 Ұлттық Банкінің несие беру
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3.Несиені жүзеге асыру және
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
3.1 Несие операцияларын жүзеге асыру және
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 28
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
КІРІСПЕ
Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды.
Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұган
негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл
банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi
кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне
берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi,
яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.
1.1 Несиенің ұғымы, мәні
Несиенiң мәнiн анықтаған кезде бiрқатар әдiстемелiк принциптердi ұстану
керек, несиелердiң барша түрi формалардан тәуелсiз оның мәнiн көрсетуi
керек:
- несие мәмiлесi тұтасымен алғанда несиенiң мәнiн ашуы керек. Егер бiр
мәмiледе несие қайтарылмаса, онда өзiнiң қайтарылатын қасиетiн жоғалтатыны
бiлдiреді.
- несиенiң мәнiн талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенiң негiзiн қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
түсетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге, ең алдымен, несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi — несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші - банк болып
табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақыша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрiнде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызға алушы
ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды
қайтаруға мiндеттi. Бұл арада банк бiр жағдайға несие берушi болса, екiншi
жағдайда— қарыз алушы болып көрiнедi.
Қарызға алушы — несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар — кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн. Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың
меншiк иесi болып табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жагдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейiн оны iске асырып,
пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызға алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде
қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi —қарызгер болуы мумкiн. Несие берушi мен қарызға алушы өзара іс-
әрекеттерiнде қарама-қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк
мәмiленiң қатысушылары ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде мынадай
қызметтердi атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi -кез келген елдiң ұлттың экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен
экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы
болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне асуы несиенiң
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга
толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғыалану процесi қызметi экономиканың турақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
1.2. Несиенiң қызметтері және нарықта әрекет ететін заңдар
Несиенiң экономикадағы орыны мен рөлi, оның атқаратын қызметтерiмен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде төмендегiдей
қызметтердi атқарады:
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету
• ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi, кез келген елдiң ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесiн қосады. Несиенiң бұл қызметiнiң
көмегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал
ағымы болады. Несиенiң бұл қызметiнiң, қаржының қайта бөлу қызметiнен
айырмашылығы қаржының бөлiнуi әкiмшiлiк негiзде жүргiзiлсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негiзiнде жүзеге асырылады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнiң iс жүзiне асуы несиенiң
экономикалық мәнiнен туындайды. Шаруашылық субъектiлерiндегi ақшалай
қаражаттардың түсуi мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттiлiктi туындатады. Мiне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерiнiң меншiктi қаражатқа деген жетiспеушiлiктiң орнын толтыру үшiн
несиенi пайдаланады. Бұл дегенiмiз капитал айналымын қамтамасыз етiп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкiндiк жасайды.
Ал, келесi қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелiк шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкiндiк бар. Бұл қызметi iске асу процесiнде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенiң бұл қызметi несиелiк ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелiк карточкалар көмегiмен жүзеге асырылады.
Несиенiң бұл қызметi арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етедi.
Капиталдың шоғырлану процесi қызметi экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкiндiк бередi.
Несиенiң ғылыми-техникалық прогресстi жеделдету қызметi ғылыми-
техникалық ұйымдардың қызметiн қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да,
несиенiң көмегiнсiз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттiк
қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседi. Сондай-
ақ несие өндiрiске ғылыми технологияларды жаңалық ретiнде енгiзу үшiн де
аса қажет болып табылады. Себебi, ондай шығындар бастапқыда кәсiпорынның
қаражатымен, оның iшiнде орта және ұзақ мерзiмдi банктiң несиелерi есебiнен
қаржыландырылады.
Несие заңдарын бiлу және соның негiзiнде тиiмдi несие механизмiн ретке
келтiру өндiрiс қорларының айналыстары мен айналымдарының бiркелкi
еместiгiне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мумкiндiк
бередi.
Несие заңдарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
бiлдiредi.
Несиенiң пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша қатынастарының
жұмыс iстеуi жағдайында ғана әрекеттiк күшi бар. Нақты несие қатынастары
шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-теңдiк қатынастарға негiзделген
экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектiсiнiң өзi атқарып отырған жұмысының нәтижесi
үшiн нақты материалдық жауапкершiлiгi болмаса, несиелiк қатынастардың дұрыс
жұмыс iстеуiнiң, несиенiң қайтарылып келетiндiгiнiң кепiлдiгi болмайды.
Несиенiң пайда болу Заңының бұзылуы экономикадғы қарама-қайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Несие заңдарының басқа да экономикалық заңдар сияқты жалпыламалық,
объективтiк, қажеттiлiк, өте маңыздылық, нақтылық сипаты бар.
Несие заңдарының өзiнiң қозғалыс заңдары іспеттес көрiнiсi бар.
Жоғарыда анықтағанымыздан, несиелік қатынастар тартылған құндылықтар несие
берушiден қарыз алушыға өтiп, қайта қайтқанда пайда болады, яғни несие
тұрақты түрде қозғалыс үстiнде болады. Егер ол бiр буында тоқтап тұрып
қалса, өзiнiң мәнiн жоғалтып, несие болудан қалады, Сондықтан несиенiң
қозғалысы объективтi, қажеттi, маңызды, жалпыламалы, нақты дуние. Яғни,
несиенiң қоғалысы оның аса маңызды сипаты, өмiр суруiнiң заңы.
Несие заңына тән Заң - оның қайта айналып құйылу заңы. Несиенi басқа
экономикалық құндылық категорияларынан бөлектеп тұратын белгiсi мен
ерекшелiгi — қайта айналып кұйылушылығы. Егер тарылған құндылық бастапқы
субъект несие берушiге қайта айналып келмейтiн болса, онда өзiнiң мәнiн
жоғалтып, жеке экономикалық категория ретiндегi несие боп аталудан қалады.
Тарылған құндылық өзi шыққан пунктке қайта оралып келу үшін белгiлi бiр
жұмыс iстейдi, яғни ұдайы өндiрiс процесiне қатынасады, пайызын өсiру
үшiн уақытша пайдалануға берiлген бастапқы мөлшерiн қайта қайтаруға
(қаржыларды босатады) өзiндiк мүмкiндiктер жасайды. Бұл процесте:
объективтiлiк, қажетттілiк, жалпыламалық және т.б. экономикалық талаптардың
барлық белгiлерi бар. Осы аталған Заңмен тікелей байланысты несие заңы —
тарылған құндылық заңы. Тарылған құндылық несие берушiден оны алуға
дейiнгi жолда өзiнiң тұтынушылық ерекшеліктерін (өндiрiс құралдарына
қарағанда), сондай-ақ құндылығын жоғалтпайды да, өзінің айналымдарына
бастапқы тепе-теңдік түрiн сақтап, жаңа айналымға түсуге дайын екендiгiмен
бастапқы пункке (несие берушіге) қайта оралады. Және бұл ретте өзiнiң
бастапөы сапасын, әрi жоғары мумкiндiктерiн жоғалтпайды.
Несиенiң қарастырылған заңдары мен олардың ерекшелiктерiн танып бiлудiң
тәжiрибелiк маңызы бар. Олардың бұзылуы: ақша айналысын тұрақсыздандыру,
экономикадағы ақша массасының ұлғаюы сияқты аса күрделi экономикалық
қиындықтарға ұшыратады. Ұлттық валютаның сатып алушылық құндылығын
кемiтедi, инфляпияға келіп соқтырады және т.б.
1.3 Қазақстан Республикасы банктеріндегі несие жүйесі
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн жариялағаннан бастап
нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетiн меншiктi банк жүйесiн құруға
бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктiк
қызмет туралы” алғашқы заң Қазақстандағы банктiк реформаны жүргiзудiң
бастапқы кезеңдерiн қамтиды.
Бұл банктiк реформа ұлттық банктiң 1995 жылға арналған “Қазақстандағы
банктiк жүйенi реформалау” бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылды.
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты жоюда,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзуде ҚР банк жүйесi маңызды роль
атқарады.
Қазiргi уақытта қалыптасқан екi деңгейлi банктiк жүйенiң қызмет етуiне
байланысты жасалған талдауда, олардың көрсетiп отырғанындай, кемшiлiктердiң
басым бөлiгi банктер қызметiн реттейтiн нормативтiк базаны жасаудағы артта
қалушылық және оның iске асырылуына iс жүзiнде бақылау жасау
механизмдерiндегi кемшiлiктерiмен сипатталады.
Қазiргi таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктiк
жүйенiң қалыптасуын үш кезеңге бөледi:
I кезең. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ның тұсында) – мемлекеттiк салалық
мамандандырылған банктер қызметiнiң бiр бөлiгiн республикалардағы сол
банктердiң тиiстi бөлiмшелерiне беру арқылы қайта түрлендiру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттiк банкiне орталық банктiң
жекелеген қызметтерiн беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңi.
II кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып,
ҚР µлттық банкiнiң орталық банктiң бiрқатар қызметтерiн орындауға бiртiндеп
кiрiсуi, коммерциялық банктердiң экстенсивтi (сандық) түрде қалыптасуы және
дамуы, ұлттық нормативтiк базаның қалыптасуының бастапқы кезеңi.
III кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейiнгi, яғни
айналысқа ұлттық валютаның енгiзiлуiне байланысты ұлттық банкiнiң ақша-
несие аясының қызмет етуiне толық жауапкершiлiк алу, бюджет және банктермен
қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгiзу, банктердiң қызметiн
реттеу жүйесiн нығайту кезеңiн бiлдiредi.
Бiрiншi кезеңде (1995 жылдың 1-шi жартысын) мемлекеттiк емес
акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100 % мемлекеттiк меншiктi
қалпына келтiру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен
жалға алған ғимаратын Халық банкiнiң меншiгiне беру, сондай-ақ 01.01.1992
ж. жағдайға байланысты халық салымдарын индексациялау жүйесiн анықтау
мiндетi белгiлендi.
Екiншi кезеңде (1995 ж. екiншi жартысында және 1996 ж.), Халық банкiне
пластикалық дебеттiк және кредиттiк карточкаларды енгiзу және олардың
қолданылу ауқымын кеңейту мiндетi жүктелдi.
Үшiншi кезеңде (1997 ж. iшiнде), Халық банкiсiнiң алдында µлттық банк
белгiлеген пруденциалдық нормативтерге сәйкес 01.01.1998ж. бастап
салымдарды мемлекеттiң толық кепiлдемесiнен ұжымдық сақтандыруға
негiзделген аралас сақтандыру жүйесiне өтуге дайындық жасап және
жекшелендiрудiң бiрiншi кезеңiн бастау мiндетi тұрды.
Төртiншi кезеңде әмбебап банк - Тұран банкiндегi мемлекеттiң үлесi
(61%, 1994 жылдың сәуiрiне) анықталып, ондағы негiзгi борышқор-
кәсiпорындардың бiр бөлiгi 1995 жылы жаңадан құрылатын Медетшi банкке
берiлетiн болды.
Бесiншi кезеңде әмбебап банк - Кредсоцбанктегi мемлекеттiң үлесi -
40,3% мөлшерiнде (1994 жылдың сәуiрiне) анықталды. 1995 жылдың қаңтар
айының аяғына таман оның жарғылық капиталындағы мемлекеттiң үлесiн сату
бағдарламасын ұлттық банк даярлауға тиiс болды.
Коммерциялық банктер үшiн нақты секторды қысқа мерзiмдi несиелеу
тиiмсiз болып табылғандықтан, орта және ұзақ мерзiмдi несиелеу қызметiн өз
мiндетiне алатын мамандандырылған мемлекеттiк банктердi құру қажеттiгi
туды. Ондай банктердi халықаралық тәжiрибеде даму банктерi деп атайды,
себебi олар үшiн басты мақсат пайда табу емес, яғни экономиканың жекелеген
салаларын дамыту болып саналады.
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын iске асыру
шегiнде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттiк даму банкi және
Тұрғын үй құрылыс банкi құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа
қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкi де болды.
Мемлекеттiк даму банкi – бұл банк экономиканың маңызды салаларында
тиiмдi инвестициялық жобаларды ұзақ мерзiмдi несиелеудi жүзеге асыруға
бағытталған үкiметтiң қаржы-несие институты болып табылады.
Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшiн дәстүрлi
емес, даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшiн, экспорттық
несиелер мен инвестицияларға сақтандыру және кепiлдеме беру үшiн Әлем
банктен бөлiнiп шыққан банк.
Тұрғын үй құрылыс банкi – бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық
құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшiн тұрғын үй жинақ шоттарын
қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесiн құру мақсатында құрылған банк.
Медетшi банк (траст) – бұл Дүниежүзiлiк банктiң ықпалымен “Проблемалық
кәсiпорындар үшiн госпиталь” ретiнде құрылған банк. Бұл банктi құру туралы
жарғыға сәйкес, ол небәрi 4 жыл мерзiмге қызмет етуге уақытша құрылды.
Ұлттық банктiң 1995 жылғы реформалау нәтижесiнде қолданған шаралары
қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткiздi. Ең бастысы, ақша-
несие реттеу әдiстерi мен құралдары әрi қарай дами түстi.
Банктердi қайта қаржыландыру механизмi түбiрiмен өзгердi. 1995ж. ақпан
айынан бастап, директивтi несиелердi беру тоқтатылды. Орталықтандырылған
көздер есебiнен берiлетiн несиелер көлемi мен мерзiмi қысқарып, экономиканы
несиелеу қызметi ұлттық банктен екiншi деңгейдегi банктерге ауысты. ұлттық
банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзiмдi өтiмдiлiгiн қолдап
отыру мақсатында екiншi деңгейдегi банктерге несие беру, Үкiметке несие
беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға көштi. Банктiк
қадағалау жүйесiн реформалаудың басты мақсаты - банктiк қадағалау әдiстерi
мен процедураларын халықаралық стандартқа жақындату болып табылды. Осыған
сәйкес, ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктерге капиталдану талабын қойды.
Мұндағы мақсат - бәсекелiк ортада қызмет көрсететiн банктердi тәрбиелеу
және бiршама тұрақты банктердi анықтау болып табылды. Осындай талаптың
негiзiнде ұлттық банк капиталы жеткiлiксiз банктердiң өзара бiрiгуiн немесе
жойылу шараларын ұйымдастырды. Реформа нәтижесiнде көптеген банктер
таратылды немесе бiрiгу процесiн басынан кештi. Осындай шараларды ең
бастысы, мамандандырылған банктер басынан кештi. Өйткенi олардың барлығы
дерлiк бастапқыда бюджет қаражаты есебiнен құрылғандықтан да, олар үшiн
несиелiк ресурстарды қалыптастыру басты мәселеге айналады. Сөйтiп,
кейбiреуi өзара бiрiгiп жұмыс жасауға мәжбүр болды. Айталық, Мемлекеттiк
даму банкi Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс банкi Центркредитбанкпен
қосылып, ал, Медетшi банк - Медетшi қор ретiнде қайта түрлендiрiлдi. Мұндай
түрлендiруге ұлттық банк тарапынан банк жүйесiне жүргiзген кейiнгi
реформалар себеп болды.
Ұлттық банктiң 1995 жылы бастаған банк жүйесiнiң бухгалтерлiк есебiн
реформалау 1996-1998 жж. әрi қарай жалғасып, нәтижесiнде ұлттық банктiң
халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екiншi
деңгейдегi банктер қызметiне толығымен енгiзiлдi
2.1 Несиенiң формалары, олардың түрлері
Несиенiң формалары, оның құрылымымен және белгiлi бiр дәрежеде несиелiк
қатынастардың мәнiмен тығыз байланысты келедi.
Несиенiң формасы – бұл несиелiк қатынастар құрылымының, олардың негiзгi
қызметтерiнiң яғни, әр алуан сыртқы және iшкi өзгерiстер барысында толық
сақталатын көрiнiсiн бiлдiредi.
Несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенiмен де, несиенiң формасы сол күйiнде сақталады.
Несиенiң екi формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрiнде
берiлетiн несиенi - коммерциялық, ал ақша түрiндегi несиенi – банктiк деп
атайды.
Қалған несиенiң түрлерi осы екi формасыың тәжiрибеде қолдануынан туады.
Коммерциялық несие – бұл қарыз берушiнiң қарыз алушыға қарызға берген
тауарын бiлдiредi.
Коммерциялық несие - бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған, экономикадағы несиелiк қатынастардың алғашқы формасы. Несиенiң бұл
формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесiн жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушiлер ретiнде кәсiпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбiне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мұндай
жағдайда, айналыс құралы ретiнде, қарыз алушының көрсетiлген соманы
уақытында төлейтiндiгiн куәландыратын арнайы қарыздық мiндеттеме - вексель
қолданылады.
Коммерциялық несиенiң банктiк несиеден айырмашылғы төмендегiдей:
• қарыз берушi рөлiнде банктiк мекемелер емес, яғни тауар немесе қызметтi
сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар формасында берiледi;
• қарыз капиталы өнеркәсiптiк немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенiң орташа құны сол кезеңдегi банктiк пайыз мөлшерiмен
салыстырғанда төмен болады;
• қарыз берушi мен қарыз алушы арасындағы несиелiк мәмiленiң заңи түрде
рәсiмделуi барысында, бұл несие үшiн төленетiн ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Банктiк несие – бұл банктiк мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берiлетiн несиенi бiлдiредi.
Банктiк несие - бұл экономикадағы кеңiнен тараған несиелiк
қатынастардың формасы болып табылады. Банктiк несие бойынша несиелiк
қатынастың құралына несиелiк шарт немесе несиелiк келiсiм жатады. Банктiк
несиеде несие берушi: банк және арнайы қаржы мекемелерi болса, ал қарыз
алушылар ретiнде: кәсiпкерлiкпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушiнiң басты мақсаты - бұл пайыз түрiнде табыс алу.
Несиенiң түрлерi коммерциялық және банктiк несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерiнiң клиенттерiне әр түрлi несиелер бередi.
Оларды мынадай белгiлерiне байланысты жiктеледi:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берiлетiн несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несиелiк мекемелерiне.
2. Қаржылық емес агенттерге берiлетiн несиелер:
• өнеркәсiп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсiпкерлерге.
3. Тұтыну мақсатына берiлетiн несиелер.
1 Мерзiмiне қарай:
2 қысқа мерзiмдi (1 жылға дейiн);
• орта мерзiмдi (1 жылдан 3 –5 жылға дейiн);
• ұзақ мерзiмдi (5 жылдан жоғары).
II. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
• негiзгi қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражатына жұмсалатын.
III. Қамтамасыз ету дәрежесiне қарай:
Қамтамасыз етiлген:
• кепiл-хатпен,
• кепiлдемемен;
• кепiлдiкпен
Сақтандырылған.
Қамтамасыз етiлмеген:
• сенiм (бланктiк)несиесi.
IV. Қайтарылу дәрежесiне қарай:
1) Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бiрақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2) Күмәндi несиелер - қайтарылу уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi
ұзартылған және банк үшiн тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердiң жiктеу ережесiне[1] сәйкес, күмәндi несиелер iшiнара бөлiнедi:
1-санатты күмәндi, 2-санатты күмәндi, 3-санатты күмәндi, 4-санатты күмәндi,
5-санатты күмәндi.
3) Үмiтсiз несиелер - қайтару уақыты кешiктiрiлген, мерзiмi өткен
ссудалар шотына жазылған несиелер.
V. Валютамен берiлуiне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасында.
VI. Берiлу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесi - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшiн және тұрмыстық қызметтердi өтеуге берiлетiн несие.
3 2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүлiктердi (тұрғын үйдi, өндiрiс
ғимараттарын, жердi және т.с.с.) кепiлге ала отырып, ұзақ мерзiмге
берiлетiн несие.
3. Овердравт несиесi – клиенттiң шотынан қаражатты шегеру, дебеттiк
қалды бойынша берiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiң формасы.
4. Овернайт несиесi – өтiмдiлiктi қолдау мақсатында бiр түнге
берiлетiн банкаралық несиенiң түрi.
5. Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетiн
қысқа мерзiмдi несие.
6. Банкаралық несие – банктердiң бiр-бiрiне беретiн несиесi.
7. Ломбардтық несие – тез iске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепiлге алып, берiлетiн несие.
8. Лизингтiк несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берiлетiн несие.
9. Рамбурстық несие – шикiзаттарды iшке алып кiру және жартылай
фабрикат және дайын өнiмдердi сыртқа шығару тәжiрибесiнде пайдаланылатын
несие.
10. Сенiм несиесi – банктiң сенiмiне кiрген, төлем қабiлетi жоғары
клиенттерге берiлетiн несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсiмдi
алу мерзiмi арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға араналған несие.
IХ. Несиелеу объектiсiне қарай:
• меншiктi айналым қаражаттарын толықтыруға;
• материалдық запастар жиынтығы мен өндiрiс шығындарына:
• сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
• азаматтардың жеке қызметтерi үшiн шикiзаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүлiктер алуына;
• ломбардтық, кепiлдiк және ссудалық операцияларға;
• театрлар және демалыс үйлерiнiң кiрiстерi мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзiлiстерге;
• күрделi жұмсалымдарды қаржыландыруға;
• тез өтелетiн тиiмдiлiгi жоғары шараларға.
Тұтыну несиесiнiң басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесi бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бiр жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенiң көлемi өседi, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екiншi жағынан, халықты
несиелеудiң өсуi, сұраныстың төлем қабiлеттiгiн ұлғайтады. Мұндай
тәуелдiлiк, әсiресе бүгiнгi тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Тұтыну несиесiнiң дамуы әр түрлi елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда.
Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдiң iшкi
жиынтық өнiмiнiң 10%-ын, Германия мен Францияда -30%-ын, ал, Ұлыбритания
мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердiң тәжiрибелерiнде тұтыну
несиесiн ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды,
жиhаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиi пайдаланады. Бұл елдердiң
тұтыну несиесiнiң жартысынан көп бөлiгi автомобилдердi сату үлесiне тиедi.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесi банктiк несиенiң бiр бөлiгi
ретiнде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тiкелей байланысты болып
келедi. Сондықтан да, несиенiң бұл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңiнен пайдалануының екi түрлi себебi бар: бiрiншiсi, субъективтi, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игiлiктерге қол жеткiзуге
қолайлы жағдай жасаса; екiншiсi, объективтi, яғни кез келген қоғамның
дамуының басты бiр экономикалық мәселесi - бұл дайын өнiмдi өткiзу десек,
ендеше тұтыну несиесiн қолдану аталған мәселенi шешуге мүмкiндiк бередi.
Тұтыну несиесi көптеген елдердiң экономикасында маңызды рол атқарады,
сондықтан да, оны мемлекеттiк ұйымдар тарапынан белсендi түрде реттеп отыру
қажет. Мұндай реттеудi екi түрге бөледi: берiлу және пайдалану деңгейiнде
реттеу. Берiлу деңгейiнде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиiс.
Қазақстанда тұтыну несиесi кеңiнен дамып отырған несиеге жатады. Екiншi
деңгейдегi банктер тәжiрибесiнде тұтыну несиесiнiң мынадай түрлерi
қолданылуда:
- автомобилдiк несие;
- ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берiлетiн несие;
- тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына берiлетiн несие;
- кейiнге қалдымайтын қажеттiлiктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с) берiлетiн несие
Мұнда автомобильдiк несие бойынша жаңа және жүрiлген автомобильдердi
банк несиесi көмегiмен алуға болады.
ұзақ мерзiмде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
• жиһаз;
• сантехника;
• аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
• компьютер және оргтехника;
• басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйдi жөндеу жұмыстарына: үйдiң iшiнде және сыртында құрылыс және
басқа да жөндеу жұмыстарын жүргiзу жатады.
Мысалға, Қазақстан Республикасындағы жетекшi банк - Казкоммерцбанктiң
тұтыну несиесiн беру шартын 2-кестеден көруге болады.
1-кесте
Казкоммерц банктiң тұтыну несиесiнiң түрлерi мен шарттары*
N Несиелеу Тұтыну несиесiнiң түрлерi
шарттары
Автомобиль несиесi µзақ мерзiмдi
тауарлар сатып алу
несиесi
жаңа Ескi (пайдаланылған)
1.Несие Автомобиль Автомобильдi бағалау 10 000 АҚШ
мөлшерi құнының 80% құнының 80% -на дейiн долларына дейiн
дейiн (немесе
эквивалент)
500 000 АҚШ
долларына дейiн
(егер қамтамасыз
ету заты –
жылжымайтын мүлiк
болса)
2 Бастапқы Автомобиль 3 жылға дейiн жүрген 20%
жарна құнынан - шетел көлiгiн сатып
20% алуда 20%;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген шетел көлiгiн
сатып алуда 30%;
5 жылдан 10 жылға дейiн
жүрiлген шетел көлiгiн
сатып алуда 50%;
3 жылға дейiн жүрiлген
ТМД елдерiнiң
автокөлiгiн сатып алуда
- 30%;
3 жылдан 5 жылға дейiн
жүрiлген ТМД елдерiнiң
автокөлiгiн сатып алуда
- 50%
3 Несие шетелдiк 3 жылға дейiн 2 жылға дейiн
мерзiмi автокөлiк
үшiн 5 жылға
дейiн;
ТМД елдерiнiң
автокөлiгi
үшiн 3 жылға
дейiн
4.Несие АҚШ доллары АҚШ доллары немесе теңгеАҚШ доллары немесе
валютасы немесе теңге теңге
5.Несие үшiнАйына: 1,5% Айына: 1,5% (АҚШ Айына: 1,5% (АҚШ
төлем (АҚШ долларында) және 1,7% долларында) және
долларында) (теңгеде) 1,7% (теңгеде)
және 1,7%
(теңгеде)
6.Қамтама- Сатып алатын Егер шетел автокөлiгiнiңСатып алатын тауар
сыз ету автомобиль жүрiлген уақыты 10 немесе тұрғын үй
түрi жылдан ТМД-кi 5 жылдан
аспаса, сол автомобильдi
* Казкоммерцбанктiң 2003 ж. жарнамалық материалынан.
Сонымен қатар жоғарыдағы банктен тұтыну несиесiн алуға қажеттi
құжаттар тiзiмi мынадай:
1. Қарыз алушының анкетасы
2. Жеке куәлiгi (көшiрмесi)
3. СТТН (көшiрмесi).
4. Соңғы 12 айға бөлiнiп көрсетiлген жалақы және басқа табыстары туралы
жұмыстан берiлетiн анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Жанұя құрамы туралы анықтама (№ 3 форма)
7. Некеге тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлiк, жұбайыңыздың
жеке куәлiгi).
8. Кепiлге қоятын мүлiктiң құжаттары.
Келесi бiр дамып отырған несиеге – ипотекалық несиенi жатқызуға болады.
Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай:
• Несие мөлшерi: жылжымайтын мүлiктiң бағалау құнының85% дейiн.
• Бастапқы жарна:жылжымайтын мүлiктiң бағалау құнынан15% дейiн.
• Несие үшiн төлем: айына: 1,3% (АҚШ долл), 1,7% (теңгеде).
• Несие валютасы: АҚШ долл. немесе теңгеде (егер 1 жылдан аспаса).
• Несие мерзiмi: 10 жылға дейiн.
• Қамтамасыз ету түрi: пайдаланатын немесе сатып алатын тұрғын үй.
Қазақстанда ипотекалық несиенiң дамуын қолдау мақсатында соңғы жылдары
Қазақстан Ипотекалық компаниясың ЖАҚ бiрқатар жұмыстар жасап жатыр.
2.2. Ипотекалық несиелеудiң үлгiлерi
Ипотекалық несиелеудi ұйымдастыру жүйесiнiң шетел тәжiрибелерiнде
әрекет етiп отырған негiзгi үлгiлерi бар.
Ипотекалық несиелеудiң бiршама қарапайым және бiршама жетiлген үлгiсi
шартты түрде айтсақ, ”қарапайым-ашық үлгi”. Бұл үлгiнiң бастапқы принциптiк
сипатына тоқталсақ, ипотекалық ссудаларға деген барлық клиенттердiң жалпы
өтiнiшi банктiң меншiктi және сырттан тартылған қаражаттары: депозиттерде
жатқан клиенттердiң қаражаттары; банкаралық несиелер және т.с.с. есебiнен
қамтамасыз етiледi.
Қарапайым-ашық үлгiнiң екiншi бiр принциптiк сипаты ипотекалық ссудалар
бойынша белгiленетiн пайыз мөлшерлерi елдегi несие-қаржы нарығындағы жалпы
жағдайға тiкелей тәуелдi болып табылады. Бұл тәуелдiлiк банктердiң
ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтерiне және ауқымына мәндi
әсер етедi.
Бұл үлгi негiзiнде ипотекалық несиелеудi ұйымдастыру, әсiресе қаржы
нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде iс жүзiнде кеңiнен таралған.
Бұл қарастырылған үлгiден ажыратылатын келесi үлгi “кеңейтiлген ашық
үлгi” деп аталады. Бұл үлгi бойынша банктердегi ипотекалық несиелеу жүйесi
үшiн несиелiк ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, жылжымайтын
мүлiктермен қамтамасыз етiлген екiншi реттегi бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтiлген ашық үлгiсi тек кеңейтiлген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екiншi нарықта айналыста жүретiн бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетiлетiн және жиi
бақылауға алу жағдайында ғана iске асырылады. Бұл үлгi iс жүзiнде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңiнен таралған. Әсiресе, бұл үлгiнiң дамуы АҚШ-та
қанат жайды. Осындай себептерге байланысты бұл үлгiнi көбiне “ипотеканың
американдық үлгiсi” деп атап кеткен. Бұл үлгi 9-суретте көрсетiледi.
Р1
Несие үшiн төленетiн
3 пайыз (7-9% жылдық)
Р
2 Ипотекалық несие
(70-75% үйдiң
бағасынан)
Бiрмезгiлдiк бастапқы
1 салым (25-30%)
0 15-30 жыл
Р – нарықтан тұрғын үйдi сатып алу бағасы;
Р1 – несиенi есепке алғандағы тұрғын үйдiң нақты құны.
Абсцисса осiнде - баға, ординат осiнде - жылдар.
9-сурет. Ипотекалық несиелеудiң американдық үлгiсi
Американдық үлгiнiң қағидасы бойынша әр жылда белгiлi бiр табысы бар
адам тұрғын үйдiң құнын жартылай нақты ақшамен, ал қалған бөлiгiн клиенттiң
иелiгiнде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлiктi кепiлге ала
отырып, берген арнайы ипотекалық банктiң ссудасы есебiнен төлеп, бiрден
тұрғын үй ала алады. Мұндай несиенiң қайтарылуы ипотеканың типiне және
қарыз алушының әр жылдық табысына байланысты 15-30 жылдың iшiнде жүзеге
асырылады.
Бұл тұрғын үйдi қаржыландыруды ұйымдастыру үлгiсiнiң дамуы берiлген
ипотекалық салынған ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz