Жастардың интеллектуалды деңгейін арттырудағы телебағдарламалар рөлі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
Негізгі бөлім
1.1 Алғашқы жастар бағдарламаларының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бүгінгі жастарға арналған бағдарламалар: ізденістер мен іркілістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Қорытынды
Сілтемелер
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...
Негізгі бөлім
1.1 Алғашқы жастар бағдарламаларының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бүгінгі жастарға арналған бағдарламалар: ізденістер мен іркілістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Қорытынды
Сілтемелер
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...
Журналистика маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі болып саналатындықтан, онсыз қоғам өмірінің дамуы мен жетілуін елестету мүмкін емес. Олай дейтініміз, ешқандай басқа құрал дәл журналистика сияқты халықты әлеуметтік-саяси тұрғыда жылдам әрі жан-жақты, белсенді түрде хабарлармен қамтамасыз етіп көрген емес. /1/Бұл ретте адамның сана-сезіміне, іс-әрекетіне, әсер етіп, олардың көзқарастары мен мақсаттарының қалыптасуына ықпалы тиген. Сөйтіп, ол барлық уақытта қоғам өміріне араласа отырып, пайымдаулармен, баға берумен, қорытындылар жасаумен, ұсыныстар айтумен зор қозғау салды. Әсіресе, саясат, экономика, экология, қоғамдық-әлеуметтік қатынастар т.б көптеген салаларда шешім жасап жүзеге асыруға ықпалы болды. Жалпы, адам санасын көретуге, рухани әлемді байытуға себепкер болды.
Қазақстан Республикасының Ата Заңында: “Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті” –делінген. /2/ Әрі бұл әркез бұлжытпай орындалуға тиіс.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аса маңызды мемлекеттік істердің бірі, бірі ғана емес-ау, ең бастысы - халықтың өз отанына деген патриоттық сезімін оятатын тетіктерді іске қосу деп білемін. Бұл азамттыққа қол жеткізгеннен кейін елдің ел болуының, дербес мемлекеттің мемлекет болуының ең негізгі қозғаушы күші болуға тиісті мәселе. Яғни, Қазақстандық патриотизмді орнықтыру мемлекет тарапынан қапысыз қадағалау, түптеп келгенде, дербестікті нығайта түсудің және кемел қоғамдық қатынастар қалыптастырудың бірден-бір кепілі болып табылады. Мұның ақиқат шындық екеніне ешкім шәк келтірмеуге тиіс. /3/
Журналистика, еңалыдмен, өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн. Ол өмірді сипаттап қана қойма, болып жатқан әс-әркеттерге адамның өзінің де бағыт-идеал алуына ой бастайды.
Осылайша, тележурналистиканың танымдық қызметі маңызды қоғамдық-саяси рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтк белсенділік туғызып, шындықты ашып береді. Бұл ретте мына жүйе бойынша жұмыс жүргізілмек: «Журналист –ақпарат –аудитория». Яғни, журналист шығармашылық тұлға – ол айтады, жазады, ал оны халық тыңдайды, көреді, естиды. Бұл байланыс үнемі жүріп тұрмақ. Сонда ғана бұқаралық ақпарат қүралдарының ісі ойдағыдай жүзеге асырылмақ.
Халқымыздың жаңа ғасырдағы бет-бейнесі, тұрмыс-тіршілігі оның айнасына айналған теледидардың қабілетіне ерекше қатысты. Осыдан қырық жыл бұрын көгілдір экран өмірімізге еніп, әр шаңырақтың төрінен орын алды. Қоғамдық өмірдің нағыз жаршысы БАҚ болғандықтан, теледидар қоғамдық фармациямен тікелей байланысып, оның әр сатысына жаңа мазмұн, жаңа түр енгізді. Жапон ғалымдарының дәлелдеуі бойынша адам өмірінің 16-18 жылын теледидар көруге жұмсайды екен. Енді осыдан барып теледидар халықтың ақылына, аузына, ойына айналып отыр деуге болады.
Қазақстан Республикасының Ата Заңында: “Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті” –делінген. /2/ Әрі бұл әркез бұлжытпай орындалуға тиіс.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аса маңызды мемлекеттік істердің бірі, бірі ғана емес-ау, ең бастысы - халықтың өз отанына деген патриоттық сезімін оятатын тетіктерді іске қосу деп білемін. Бұл азамттыққа қол жеткізгеннен кейін елдің ел болуының, дербес мемлекеттің мемлекет болуының ең негізгі қозғаушы күші болуға тиісті мәселе. Яғни, Қазақстандық патриотизмді орнықтыру мемлекет тарапынан қапысыз қадағалау, түптеп келгенде, дербестікті нығайта түсудің және кемел қоғамдық қатынастар қалыптастырудың бірден-бір кепілі болып табылады. Мұның ақиқат шындық екеніне ешкім шәк келтірмеуге тиіс. /3/
Журналистика, еңалыдмен, өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн. Ол өмірді сипаттап қана қойма, болып жатқан әс-әркеттерге адамның өзінің де бағыт-идеал алуына ой бастайды.
Осылайша, тележурналистиканың танымдық қызметі маңызды қоғамдық-саяси рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтк белсенділік туғызып, шындықты ашып береді. Бұл ретте мына жүйе бойынша жұмыс жүргізілмек: «Журналист –ақпарат –аудитория». Яғни, журналист шығармашылық тұлға – ол айтады, жазады, ал оны халық тыңдайды, көреді, естиды. Бұл байланыс үнемі жүріп тұрмақ. Сонда ғана бұқаралық ақпарат қүралдарының ісі ойдағыдай жүзеге асырылмақ.
Халқымыздың жаңа ғасырдағы бет-бейнесі, тұрмыс-тіршілігі оның айнасына айналған теледидардың қабілетіне ерекше қатысты. Осыдан қырық жыл бұрын көгілдір экран өмірімізге еніп, әр шаңырақтың төрінен орын алды. Қоғамдық өмірдің нағыз жаршысы БАҚ болғандықтан, теледидар қоғамдық фармациямен тікелей байланысып, оның әр сатысына жаңа мазмұн, жаңа түр енгізді. Жапон ғалымдарының дәлелдеуі бойынша адам өмірінің 16-18 жылын теледидар көруге жұмсайды екен. Енді осыдан барып теледидар халықтың ақылына, аузына, ойына айналып отыр деуге болады.
1. Масғұдов.С «Көгілдір экран - өмір айнасы» , «Мектеп» баспасы, 1976 ж
2. Тұрсынов.Қ «Көгілдір экран құпиясы», Алматы «Қазақ университеті», 1998 ж
3. Шыңғысова.Н «Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы», Алматы, «Қазақ университеті», 1999 ж
4. «Организация дебатных турниров в Казахстане» (Ұлттық пікірсайыс орталығы) Алматы, 2006 ж
5. Жақып. Б «Қазақ публицистикасының қалыптасуы, даму жолдары», Алматы, «Білім» 2004 ж
6. Үлкен Кеңес энциклопедиясы, анықтама бойынша
7. Егоров.В «Психологические проблемы эффективности воздействия средствами телевидения и радиовещания», москва, 1989 ж 20 б
8. Қазақстан республикасы Мемлекеттік Орталық архиві, 1489-қор,4 тізбе, 1465 іс
9. Аққошқаров.Е «Өнегелі ұрпақ», «қазақ әдебиеті» 1997 ж 10 маусым.
10. Кекілбайұлы.Ә «Ұрпақтың ынтымағы –келешек кепілі», «Егемен Қазақстан» 1999 ж 13 маусым
11. Прохоров.Е. «Введение в теорияю журналистики» москва, МГУ 1995 ж,225 б
12. Назарбаев.Н Тарих толқынында. –Алматы, 1999,64-б
13. Қазақстан республикасының Конституциясы. –Алматы, 1995, -9-б
14. Р.Глебов Интеллект: роль природных и социальных факторов.
Источник «Этнопсихология проблема вчера и сегодня.» Хрестоматия. Минск 2004 г
Сілтемелер
1. Бекниязов Т. ҚазҰУ Хабаршысы . Журналистика және қоғам 6-9 беттер
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы, 1995, 9-б.
3. Шыңғысова.Н ҚазҰУ Хабаршысы 76 б, Алматы, Қазақ Университеті, 1999 жыл
4. Шыңғысова.Н “Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы”, Алматы, Қазақ Университеті, 1999 жыл
5. Масғұдов.С «Көгілдір экран - өмір айнасы» , «Мектеп» баспасы, 1976 ж
6. Омашев.Н. Қазақ радиожурналиститкаыч –Алматы Қазақ университеті 1992 ж 157 бет
7. Шыңғысова.Н “Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы”, Алматы, Қазақ Университеті, 1999 жыл 155 б
8. Шыңғысова.Н. ҚазҰУ хабаршысы
9. Бұл да сонда
10.
11.
12. Сейдімбек.А. ҚазҰУ Хабаршысы 5 б
13. 1
14. Омаш Журналист жалтак ел ток жас алаш 1999 18 наурыз
2. Тұрсынов.Қ «Көгілдір экран құпиясы», Алматы «Қазақ университеті», 1998 ж
3. Шыңғысова.Н «Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы», Алматы, «Қазақ университеті», 1999 ж
4. «Организация дебатных турниров в Казахстане» (Ұлттық пікірсайыс орталығы) Алматы, 2006 ж
5. Жақып. Б «Қазақ публицистикасының қалыптасуы, даму жолдары», Алматы, «Білім» 2004 ж
6. Үлкен Кеңес энциклопедиясы, анықтама бойынша
7. Егоров.В «Психологические проблемы эффективности воздействия средствами телевидения и радиовещания», москва, 1989 ж 20 б
8. Қазақстан республикасы Мемлекеттік Орталық архиві, 1489-қор,4 тізбе, 1465 іс
9. Аққошқаров.Е «Өнегелі ұрпақ», «қазақ әдебиеті» 1997 ж 10 маусым.
10. Кекілбайұлы.Ә «Ұрпақтың ынтымағы –келешек кепілі», «Егемен Қазақстан» 1999 ж 13 маусым
11. Прохоров.Е. «Введение в теорияю журналистики» москва, МГУ 1995 ж,225 б
12. Назарбаев.Н Тарих толқынында. –Алматы, 1999,64-б
13. Қазақстан республикасының Конституциясы. –Алматы, 1995, -9-б
14. Р.Глебов Интеллект: роль природных и социальных факторов.
Источник «Этнопсихология проблема вчера и сегодня.» Хрестоматия. Минск 2004 г
Сілтемелер
1. Бекниязов Т. ҚазҰУ Хабаршысы . Журналистика және қоғам 6-9 беттер
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы, 1995, 9-б.
3. Шыңғысова.Н ҚазҰУ Хабаршысы 76 б, Алматы, Қазақ Университеті, 1999 жыл
4. Шыңғысова.Н “Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы”, Алматы, Қазақ Университеті, 1999 жыл
5. Масғұдов.С «Көгілдір экран - өмір айнасы» , «Мектеп» баспасы, 1976 ж
6. Омашев.Н. Қазақ радиожурналиститкаыч –Алматы Қазақ университеті 1992 ж 157 бет
7. Шыңғысова.Н “Қазақ теледидарының жастар бағдарламасы”, Алматы, Қазақ Университеті, 1999 жыл 155 б
8. Шыңғысова.Н. ҚазҰУ хабаршысы
9. Бұл да сонда
10.
11.
12. Сейдімбек.А. ҚазҰУ Хабаршысы 5 б
13. 1
14. Омаш Журналист жалтак ел ток жас алаш 1999 18 наурыз
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Журналистика факультетi
Телерадиожурналистика кафедрасы
Серік Маржан Серікқызы
ЖАСТАРДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУДАҒЫ ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАР
РӨЛІ
Жоғары оқу орнын бітіру үшін
қорғалатын бакалавриаттық
Бітіру жұмысы
050504 - журналистика
Ғылыми жетекші –филол. ғ. к., доцент К.Қабылғазы
Ресми сарапшы – “Хабар” агенттігі бағдарламалар
бөлімінің продюсері А.Көпбасарова
Телерадиожурналистика кафедрасының
2008 жылғы 6 маусымда ... ... ... ... ... .. мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі ... ... ... ... ...филол. ғ. к., доцент А.Б.
Бейсенқұлов
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 2008 жылғы 20 маусым.
Комиссия хатшысы ... ... ... ... ... .. филол.ғ.к., доцент Г.Сұлтанбаева
Алматы, 2008
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім
1.1 Алғашқы жастар бағдарламаларының қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бүгінгі жастарға арналған бағдарламалар: ізденістер мен
іркілістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ...
Сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Журналистика маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі болып
саналатындықтан, онсыз қоғам өмірінің дамуы мен жетілуін елестету мүмкін
емес. Олай дейтініміз, ешқандай басқа құрал дәл журналистика сияқты
халықты әлеуметтік-саяси тұрғыда жылдам әрі жан-жақты, белсенді түрде
хабарлармен қамтамасыз етіп көрген емес. 1Бұл ретте адамның сана-
сезіміне, іс-әрекетіне, әсер етіп, олардың көзқарастары мен мақсаттарының
қалыптасуына ықпалы тиген. Сөйтіп, ол барлық уақытта қоғам өміріне араласа
отырып, пайымдаулармен, баға берумен, қорытындылар жасаумен, ұсыныстар
айтумен зор қозғау салды. Әсіресе, саясат, экономика, экология, қоғамдық-
әлеуметтік қатынастар т.б көптеген салаларда шешім жасап жүзеге асыруға
ықпалы болды. Жалпы, адам санасын көретуге, рухани әлемді байытуға себепкер
болды.
Қазақстан Республикасының Ата Заңында: “Мемлекеттік органдар, қоғамдық
бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір
азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен
және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті”
–делінген. 2 Әрі бұл әркез бұлжытпай орындалуға тиіс.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аса маңызды мемлекеттік істердің бірі,
бірі ғана емес-ау, ең бастысы - халықтың өз отанына деген патриоттық
сезімін оятатын тетіктерді іске қосу деп білемін. Бұл азамттыққа қол
жеткізгеннен кейін елдің ел болуының, дербес мемлекеттің мемлекет болуының
ең негізгі қозғаушы күші болуға тиісті мәселе. Яғни, Қазақстандық
патриотизмді орнықтыру мемлекет тарапынан қапысыз қадағалау, түптеп
келгенде, дербестікті нығайта түсудің және кемел қоғамдық қатынастар
қалыптастырудың бірден-бір кепілі болып табылады. Мұның ақиқат шындық
екеніне ешкім шәк келтірмеуге тиіс. 3
Журналистика, еңалыдмен, өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн.
Ол өмірді сипаттап қана қойма, болып жатқан әс-әркеттерге адамның өзінің де
бағыт-идеал алуына ой бастайды.
Осылайша, тележурналистиканың танымдық қызметі маңызды қоғамдық-саяси
рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтк белсенділік туғызып, шындықты ашып
береді. Бұл ретте мына жүйе бойынша жұмыс жүргізілмек: Журналист –ақпарат
–аудитория. Яғни, журналист шығармашылық тұлға – ол айтады, жазады, ал оны
халық тыңдайды, көреді, естиды. Бұл байланыс үнемі жүріп тұрмақ. Сонда ғана
бұқаралық ақпарат қүралдарының ісі ойдағыдай жүзеге асырылмақ.
Халқымыздың жаңа ғасырдағы бет-бейнесі, тұрмыс-тіршілігі оның айнасына
айналған теледидардың қабілетіне ерекше қатысты. Осыдан қырық жыл бұрын
көгілдір экран өмірімізге еніп, әр шаңырақтың төрінен орын алды. Қоғамдық
өмірдің нағыз жаршысы БАҚ болғандықтан, теледидар қоғамдық фармациямен
тікелей байланысып, оның әр сатысына жаңа мазмұн, жаңа түр енгізді. Жапон
ғалымдарының дәлелдеуі бойынша адам өмірінің 16-18 жылын теледидар көруге
жұмсайды екен. Енді осыдан барып теледидар халықтың ақылына, аузына, ойына
айналып отыр деуге болады. Әйгілі қолбасшы Ақсақ Темірдің: 1000 атты әскер
бітіре алмаған жұмысты бір өнерлі адам бітіре алады деген сөзі БАҚ-қа
қатысты айтылып тұрғандай. Себебі, көгілдір экран – жастарды рухани
тәрбиелейтін басты қару. Осы орайда, Қазақстан кешегі және бүгінгі
жастарға арналған бағдарламаларын зерделей отырып, өткеннен нені алып,
несінен жирену керек, және бүгінгі таңда ертеңгі болашақты қалыптастыруда
не істеуіміз керек деген мәселе төңірегінде ой қозғасақ па деймін. Олай
дейтінім, дәл бүгінгідей қазақстандық телеарналар ресми, саяси хабарлар
мен жарнамалардың, батыстық фильмдер мен спорттық хабарларды көрсету құралы
болып қалмауы керек, елдің болашағы – жастарды тәрбилеу мақсатын өз міндеті
санап, танымды да өзекті, мазмұнды да мағыналы қызықты да қарымды
бағдарламалар арқылы кейінгі толқынның ой өрісі мен потенциалын көретуде
немесе бір сөзбен айтсақ интеллектісін дамытуда талмай жұмыс істеуі қажет
деп есептеймін.
Екі дәуір арасындағы қыл көпір тәрізденген қиын-қыстау бүгінгідей
заманда қасаң тартқан аға буын желкілдеп өсіп келе жатқан жас ұрпаққа
елешектің кілтін аманат етіп, үлкен үміт артатын тәрізді. Бұл заңды да.
Елдің ертеңін гүлдендіріп, іргесін шайқалтпастан алдыңғы қатарда алып жүру
- жастардың үлесіне молырақ тиетіні – қай қоғамда, қай заманда болмасын
айнымас шындық. 4 Сондықтан, теледидардан берілетін кез-келген хабар
жастарға тәлім-тәрбиелік, өнегелік тұрғысынан берілуі қажет. Өйткені,
бүгінгі таңда жұртты жалықтырып, немесе жан-дүниесін тоздырып, ұлттық
қасиеттерін өшіріп жататын бағдарламалар өте көп. Ендеше біз олардың
халықты, оның ішінде жас ұрпағымызды тәрбиелеуге, санасын дамытуға
қаншалықты оң әсер беріп отыр деген заңды сауал төңірегінде көп ойлануымыз
қажет. Яғни, бүгінгі теледидардан жастарымыздың үйренері көп пе, әлде
жиренері бар ма?
“Сыйқырлы жәшік” атанған теледидар -сан қырлы тылсым жұмбақтардың
ордасы бола білді. Енді ол ғажайып “көк сандық” уақыт уысынан шыға, әлем
атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз сала, өзіне өзгені табындыра әрі таң
қалдыра отырып биік белестерге бет алуда. Сондықтан теледидардың
құдіреттілігі де сол, адам өмірімен біте қабысып, күнделікті тіршілігінің
бір бөлшегіне айналып үлгергендігінде болып тұр. Саяси жағдайды шынайы
суреттейтін, дамыған, демократиялық тұрғыда ұйымдастырылған БАҚ-ның болуы
- қоғамды тиімді басқарудың, тұрақты демократиялық мемлекет болуының ең
негізгі кепілдіктерінің бірі екені даусыз. Тәуелсіз мемлекетіміздегі еркін
БАҚ әрбір азаматтың өмірлік маңызы бар мүдделерін қорғауға, шыншыл да жан-
жақты ақпарат ала отырып, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен
оқиғаларға объективті көзқараспен қарап, халыққа, әсіресе жас толқынға
дұрыс ақпарат жеткізе білуі керек сияқты. Осы мәселе төңірегінде сәл
кейінірек айтатын боламыз, ал ең бірінші кезекте жалпы қазақстан
телевизиясының тарихындағы алғашқы жастарға арналған телебағдарламалардың
қалыптасып, дамуын таразыласақ.
Негізгі бөлім 1.1 Алғашқы жастар бағдарламаларының қалыптасуы мен
дамуы
Қазақ теледидары жастар бағдарламасының тарихы – бүгінгі жастар және
балалар редакциясы хабарларының алтын діңгегі; қайнар бұлақ бастуы 5
1950-1980 жылдар аралығында Қазақ теледидары даму үстінде болған. Оның
құрылымы мен қалыптасуында талай өзгерістер мен жанрлық-пішіндік үлгерілеу
жүрген. Сондықтан да 1960-1980 жылдар арасында жастар бағдарламаларының жай-
күйі жиі сөз болып, сол кездегі КСРО Журналистер Одағында басты
мәселелердің бірі ретінде қаралған. Себебі, бұл кезге дейін бұқаралық
ақпарат құралдарында көп мәселелер үстірт қаралып, экономика, мәдениет,
ғылым сияқты маңызды салалар сирек көтеріліп жүрді. Сол себепті де, қазақ
теледидарындағы жастарға арналған хабарлар да сол кездегі оқиғалармен
тығыз байланысты дамып, жетіліпті.
1950-1960 жылдар аралығында ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бір тұстан
екінші тұсқа жалт берушілік, егін , мал шаруашылығын күштеп өзгертуге
тырысушылық жастар бағдарламасында да көрініс тапқан. Басқа БАҚ сияқты
теледидар да партияның солақай саясатын уағыздауға мәжбүр болды.
Теледидар өнеркәсіп, ауылшаруашылығы озаттарын, министрлерді, партия,
кеңес, қоғамдық ұйымдар жетекшілерін, ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерінің
әңгімелесуін үнемі беріп тұруды әдетке айналдырған.
Осыған орай профессор Н.Омашев былай деп жазған: Қазіргі радио мен
телевизия тілінде де қызыл сөз көп. Әдебиет пен өнер, ғылым мен шаруашылық
қайраткерлері хақында берілі жататын тыңдап отырғанада бұл жарық дүниеде
одан асқан тірі пенде жоқ тәрізденеді. Кейіпкер-қайраткердің өмірінен,
тіршілік-тынысынан жете біліп айтылатын жаңалық, ерекшелік жиі естіле
бермейді. Оның есесіне кім туралы болсын, қашан болсын айта берсең
қателеспейтін әсірелеу сөз ақтарылып жатады 6
қазақ теледидары жастар бағдарламасынан кейде Ауыл оттарытәрізді
шалажансар хабарлар да көрініп қалып жүрді. Жақсы хабар тууы үшін тартымды
оқиға мен лайықты кейіпкер қажет. Хабарды жалғыз сүрелеумен жүруі оның
бірізділігіне әкеліп соқты. Студияға шақырылған қай ауылдың болмасын
басшылары бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай. Қайсы хабарын алсаңыз да
төмендегідей қатаң ретпен жасалған:
1. Ауылдың бас мамандары түгел дерлік сөйлеп шығады.
2. Міндетті түрде ауыл еңбек озаттарының аттарын тізіп атан шығу
керек.
3. Хабар көңілчсіз болмауы үшін аратұра ауыл көркемөнерпаздарының
өнері беріліп тұрады.
Қоғамдық өмірдегі елеулі даталарда Жастар редакциясы көптеген
айдарлар, топтама, викториналар жасап отырған. Тек 1959 жылы балалар мен
жасөспірімдер редакциясы жеке отау тікті. Бұл уақытқа дейін ол Алматыдағы
телестудияның көркем хабарлар Бас редкциясының құрамында болды. Ол кездегі
студиялық алғашқы жастар хабарына Ж. Смақова, М.Барманқұлов, Р.Қалкенова
көп еңбек сіңірді.6
Жалпы Қазақ теледидары Жастар редакциясының әр кезеңдегі
бағдарламаларының сипатын былайша топтастыруға болады:
1960 жылдары ағартушылық, танымдық сипаттағы хабарлар берілді. Оқу-
ғылыми, білім берушілік міндетіне сай тұрақты дидактикалық материалдар
топтамалары болды. Олар: Профессор До-ре-мидің сабақтары, Мың ғажайып,
Спорт мектебі т.б. Бұл жылдары теледидар - педагогтың қызметін атқарды.
Ал Саяхат, Біздің глобус бағдарламаларының танымдық сипаты басымырақ
болды.
1970 жылдары қоғамдық-саяси, экономикалық, көңіл көтеру, конкурстық,
ақпарттық бағдарламалар жарыққа шықты.
1980 жылдары рухани, эстетикалық, музыка, театр, бейнелеу өнері,
мүсін, мәдени-ағарту, әдеби-патриоттық, моральдық сипатындағы
бағдарлаамалар саны артты.
1990 жылдары қоғамдық-саяси, экономикалық, танымдық тарихи, мәдени,
және экологияға байланысты хабарлар көбейді. Осы жылдары ақпараттық, одан
кейін публицистикалық, проблемалық, талдамалы сараптау тұрғысындағы
бағдарламалар көбейе түскен. Хабарлардың түрі, жанры түрімен сабақтаса
жасалған. Сондықтан, алғашқы жастар бағдарламаларында әңгімелесу, интервью
жанрлары жиі қолданылған. Ол кезде әр облыста, әр аймақта осы тектес
бағдарламалар болғанымен, аздық етті. Ал Алматыда базалық студия
болғандықтан, республиканың барлық өңірлерін қамтып, Қазақстан өзге
өңірлердегі студияларымен қарым-қатынас орнатып, оларға жетекшілік етіп
отырған. Жалпы сол кезеңдегі жастарға арналған бағдарламаларында көп
сөзділік, дерек, оқиғаны тек шолумен көрсету, мәтін мен экрандағы
көріністердің өзара байланыспауы, жеделдіктің болмауы, бір рет қозғалған
мәселелердің одан кейін де қайтара көрсетілуі жұртты жалықтырып жіберген.
Мысалы, Садық атаның бос әңгімелері атты хабар жиырма минут бойы құлақтың
құрышын қандырған. (8) Келе-келе бағдарламалдың өресі кеңейіп, студия
ауыл шаруашылығы, техника, спорт, әдебиет, өнерге байланысты мәселелерді
қозғап, моральдік, этикалық, педагогтық тәрбие беру жағын қамти бастаған.
Сонымен қатар, әр сарындағы ғылыми хабарлар саны көбейген соң, оларды
штаттағы қызметкерлердің атқаруына тура келген соң өнімнің (бағдарламаның)
бірсарындылығы, бірізділігі басым болып, мәтін мен сурет нашар үйлесім
тапқан. Ол кездегі көрермендердің бүгінгідей хбарларды таңдап көруге
мүмкіндігі бола қойған жоқ. Ал кадрлар тәжірибесі жеткіліксіз
болғандықтан, жаңа дүниені игеру қиындыққа түсті. Сондықтан да, редакция
мен көрермен арасындағы тығыз байланыс, толассыз пікір алмасулар, ұсыныс
және көрермендер белсенділігі заңды құбылыс еді.
Кеңестік идеология тұсында жастар бағдарламаларының тақырыбы тар болса
да, ұлттық өнерді, мәдениетті насихаттады. Жастарды қоғамдық істерге
тартып, олардың өмірлік бағытын анықтауға септігін тигізумен қатар, еңбекке
баулып, адамгершіліңк, имандылық, парасаттылық, патриоттық тәрбиені
сіңірді. 7
Сол жылдары көрермендердің қызықтап көретін бірнеше бағдарламаларына
талдау жасап өтсек:
1962 жылғы Құрдастар мен Ровестстники шығармашылық бірлестігінің
Сырласу, Эдельвейс телевизилық клубтары адамдардың характерін ашуға
жағдай жасап келелі проблемаларды талқылау арқылы жастарға арналған
тартымды хабар ретінде бағаланған. (С.Масғұдов Көгілдір экран құпиясы
616бСол сияқты Құрдастар редакциясының екі аяғын тең басып жатқан
кезеңі еді. Тек 40 минуттық Сырласу клубының ауыл жастарының тыныс-
тіршілігі жөнінде тек екі айда бір-ақ рет қана берілгені өкінішті. Тағы
бір әттеген-ай осы 1960-70 жылдардағы көпшілік хабарлардың дені орыс
тілінде көрсетілгендігінде. Дәл осы кезде Айгөлек, Сенің кітап сөреңде,
Пионер ісінің жаршысы , Жарыс , Шахмат- телвизор экранында тәрізді
тұрақты топтамалар бөбектер мен оқушыларға, төменгі, жоғарғы сынып
оқушыларына, студенттерге арналып шығып тұрған.
Ал бертіндегі 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басындағы
республика өміріндегі саяси өзгерістер Жастар бағдарламаларының да
құрылымын, сипатын жаңашалады десек болады. Осы құбылыстарды дұрыс түсінген
сол кездегі жастар редакциясының белсенділігі артып, хабарларда талдамалы-
сараптау әдісін қолдана бастады. Зерттеуші В.Егоровтың: Для теорий и
практики пропаганды важно учитывать то, что молодежное сознание болезнено
относиться к тормозящим перестройку явлением, особенно к фактам расправы с
неугодными, зажимамаи критики., злоупотреблениям властью и т.п деуі
лайықты айтылған 153 Жаңа, тың тақырыптардың қамтылуы 1980 жылдардың аяғы
мен тәуелсіздігімізді алған алғашқы жылдары ғана басталды. Бұл кезеңде
Ресейде жастарға арналған 12-тый этаж, Взгляд, До 16-ти и старше
публицистикалық бағдарламалары аса өткірлігімен көзге ілініп, кең
аудиторияны қамтыды. Алайда, 80-ші жылдардың аяғында бұл хабарлар жабылып
қалды. (Взгляд 1991 жылдың басында). Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан
кейінгі эфирдегі жастар хабарларының мақсаты - қазақ ұлтының басынан
кешкен ашаршылық, қуғын-сүргін, қиямет-қайымды жаңаша көзқараспен бағалап,
ұлттың рухын көтеру, тарихтың ақтаңдақ беттерін қайтадан қалпына келтіруге
үлес қосып, жастарды ұлттық тәрбие негізінде сусындату еді. Өткір
хабарлардың алғашқылары студенттерге арналған Арман дастан мен Азимут
айдарлары болатын. Арман дастан студенттер өміріндегі проблемаларды
зерттеуді мақсат тұтып, жастардың тұрмыс-тіршілігінен көрермендерді үнемі
хабардар етіп отырды. Жастар араласпайтын сала жоқ, ал жастардың қомақты
бір бөлігі студенттер, олардың тұрмыс-тіршілігін назардан тыс қалдыру
мүмкін емес, - деген ниетпен көрермен талқысына ұсынылған Азимутта:
Алматыда оқып жүр , Құстың қос қанатындаймыз тақырыптарымен
студенттердің әлеуметтік жағдайының жай-күйі ашық сөз болды. 160 Осы
жылдардағы ең үздік хабарлардың бірі ретінде Жастардың әлеуметтік
белсенділігі атты бір сағаттық хабарын ерекше атап өтуге болады. Хабарды
Дос Көшім мен Ләззат Сапахова жүргізген. Аталған бағдарламаны сол кездегі
жас толқынның ой -өрісін кеңейтуде, білімін ұштауға зор үлесін қосқандығы
анық. Себебі мұнда ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік белсенділік жаңаша
көзқараспен, кешегі күн мен бүгінді салыстыра отырып сөз етілген. Сол кезде
бұл хабарға пікірсайыс клубтарының да мүшелері атсалыса алатын болған. Бір
мысал айта келсек, Ақиқат пікірсайыс клубы Жүректен қозғайық хабарының
жалғасы еді. Сондай-ақ осы Ақиқаттың айдарымен бірнеше пікірсайыстар
мен дөңгелек үстелдер ұйымдастырылып, жастарға қатысты көптеген мәселерге
өзіндік ойын қосып отырған.
Қазақ теледидары жастар хабарларының осы уақытқа дейінгі орталық
баспасөз беттеріндегі бірді-екілі шағын мақалалар болмаса, арнайы
зерттелмегендігін ескерсек, оны саралап, бір жүйеге келтірудің қажеттілігі
арта түседі. Әтсе де, өзіндік өшпес тарихы бар деп ауыз толтырып
айтқанымызбен, жетіспейді деген желеумен магниттік таспадағы хабарлар
өшіріліп, үстіне басқа хабар жазылғандықтан, Қазақ теледидарының алтын
қорында жастар редакциясы тарихының көнекөз санаулы жазбалары жетімсіреп
тұр. Қандай құнды дүниелер десеңізші...10
Әр халықтың өзіне ғана тән ұлттық ерекшелігі бар. сол халықтың қамын
ойлап, боашағын қозғаған мәселенің ұлттық қаны тамшылап тұрамаса, ол нағыз
халықтық дүние емес. Ал теледидардағы жүргізушілер ең алдымен халықтың
мүддесін көздеген адам болғандықтан, діттеген мақсатына жету үшін ұлттық
намысқа тиіп, сананы оятуға тырысуы керек, яғни ұлтына деген
сүйіспеншілігін ерекше жанның ұлттық сезімі болғанда ғана ұйқыдағы сананы
оятады десек артық айтқанымыз емес шығар. Бір нәрсені баяндау, талдау бар,
ар жағына көз жіберіп, шешудің жолы тағы бар. Әрбір айтылған сөздің арғы
жағында ой жатуға тиіс. Тисе терекке, тимесе бұтаққа деген қағида,
қасаңданып бір ізден жүре беру теледидар табиғатына жат нәрсе.
Жүргізушінің жағымды үні, ұшқыр ойы, тапқырлығы, тартымдылығы, білімділігі,
тіл байлығы, өзін еркін ұстай білуі – тәуір хабардың алғы шарттары.
1.2 Бүгінгі жастарға арналған бағдарламалар: ізденістер мен іркілістер
Бүгінгі жастар жаңа Қазақстанның жаңа буыны, еліміздің экономикалық
потенциалы. Сондықтан теледидар арқылы қазақ жастарының интеллектуалдық
қасиеттерін, яғни озық ойлау мен білімін кеңейту, еліміздегі экономикалық-
саяси, әлеуметтік жағдайларлар ағысы жөнінде үнемі хабардар болып, жоғары
буын өкілдерімен үндестік құрып отыруы саналы ұрпақ тәрбилеуде дамыған
еуропа елдеріндегі озық үлгі. Себебі, нарық қатынастарының заңдылықтарын
білмей жүрген жастар жетерлік. Олар өздерінің мүмкіндік, қабілетін толық
пайдалана білуі қажет. Ал барлығымыз күнделікті таңертеңнен қара кешке
дейінгі өмірімізде талай ақпаратты қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан
астамы жадымызда берік жатталып та қалады. Солардың ішінде жаманы - жақсысы
да, зияны - пайдалысы да аралас жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды
елеп-екшеп, артығын, яғни санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет.
Әсіресе жастар аудиториясында. Мәселе, енді ақпараттардың адамзат баласына
берер пайдасы мен мән-маңызында болып тұр. Олай дейтініміз, көгілдір
экранның қабілеті жастар санасын дұрыс жолға бағыттап, өнегелі тәрбие
көзіне айнала алып отыр ма? Бұл күрделі тақырып.
Қалай десек те, ақпарат құралдары төртінші билік деген атқа ие болды.
Сенім екі есе күшейді. Бір өкініштісі, адамдардың көбі бүгінгі жастарға
тек ойын-сауық хабарлары ғана қажет деп санайды. Француз классигі Бальзак:
Факт - ақымақтыққа жақын, бірақ сол фактінің монтаждалуы сіздің қолыңызда
– деген екен. Шынында сол факті әдемі жеткізілсе болғаны, ал талдап-талғау,
саралау жағы көрермен еншісіндегі дүние екендігі әлі күнге дейін ескерілмей
келеді.
Кезінде қазақ теледидарының жастарға арналған бағдарламаларында
олардың рухани байлылығын тарзылап, қызу пікірталас ортасын қалыптастырған
еді. Ал бүгінгі жастардың рухани байлығы, мәдени, интеллектуалдық деңгейі
қай деңгейде? Өкінішке орай келер ұрпақтың рухани сауатсыздықтың алдында
сәл-ақ тұр десек те артық айтқанымыз емес шығар. Бұның бәрі біз үшін
күнделікті күйбең тіршілікте елене бермеуі мүмкін, әрине. Бірақ, ұлы ойшыл
әл-Фараби айтқандай, Адамға әуелі тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім бекер. Ал қазір елімізде 50-ден астам телеарна жұмыс жасап
жатқанымен, барлығы дерлік жоғарғы талаптарға сай келіп жатпағаны рас. Оның
ішінде, әсіресе өскелең ұрпағымыздың білімі мен өресін кеңейту, тәлім-
тәрбие беру мақсатында жұмыс істеп жатқан бұқаралық ақпарат құралдары аздық
етеді. Бір сөзбен айтқанда, жастарды бәсекеге қабілетті, жан-жақты
біліммен, шеберлікпен қаруландыру, жастық интеллектісін қалыптастыру жағы
жетіспей жатыр. Себебі, бүгін қай арнаның құлағын бұрмасаңыз да, жұртты
жалықтырып, жан-дүниесін тоздырып, тіпті теледидарды көргің келмей
кететіндей күй кештіретін бағдарламалар жетерлік. Олар әсіресе тәуелсіз
арналар еншісінде. Әсіресе, “31”, “КТК”, “НТК”, “Рахат” сияқты телеарналар
ұлтты аздыратын өнім беруші синдикатқа айналған. Бұлардың азғындық ұрығын
себу арқылы тапқан ақшасын жеке меншігі болғанымен, олардың өнімін
тұтынатын халық жеке меншігі емес қой. Бұл ретте орыс тілді БАҚ-тар бұқара
халық үшін тура мағынасында рухани Чернобыль болып отыр, тура мағынасында
рухани індетке айналуда. Қазақстандағы орыс тілді БАҚ-тар көз алдымызда
халықтың рухани әлемін өрттей шарпып, төлтума болмысын күлге айналдырып,
дәстүрлі ділінен жаңылдырып, тарихи жадын көмескілеуде.11 Себебі, олар
үшін (яғни қожайындары) қисыны мен сапасы келсін- келмесін тек көңіл көтеру
маңызды. Ал жастардың көңілін немен көтеру керек екендігі айдан анық: сол
баяғы батыстың даңғаза музыкасы мен тәртіпсіз фильмдері. Осындай түрлі
хабарлар жасөспірімдеріміздің санасына қалай әсер етіп жатыр деп психолог-
ғалымдарымыз тегін дабыл қағып жатқан жоқ. Цицеронның айтқанына құлақ
түрсек: Ұлттың болашағын жастар құрайды, демек егеменді елімізді ертеңі –
жастардың қолында екендігін ескеріп, баршамызға ортақ міндет - жастарымызды
ұлттық мүдде тұрғысынан тәрбиелеу. Ол дегенім: қазақ ұлтына тән –
парасаттылықты, мейірімділік пен шешендікті, Отансүйгіштік, мәрттік сияқты
қабілеттерді жас ұрпақ бойына қалыптастыру. Егер тәуелсіз мемлекетіміздің
бүгінгі ұрпағының келешегін ойлайтын болсақ , жастардың санасын улайтын,
әдепсіздік пен көргенсіздікке баулитын, оларды имандылық пен
адамгершіліктен айыратын түрлі сорақылықтарға жол бермеуіміз керек? Осы
төңіректе айтарым, теледидар тілі ең алдымен ұлттық мүдде тұрғысынан жұмыс
атқаруы тиіс. Ендеше, жастардың өресін кеңейтуде телеарналар бірінші
кезекте білім мен тәрбие беруі керек болса, екінші кезекте мемлекеттің ішкі-
сыртқы, халықаралық саясатынан да үнемі хабардар етіп отыруға тиіс. Тек
хабардар етіп қана емес, сол саясаттың кілті мен мақсаты неде екендігін
жете түсінетіндей, қоғамдағы жастарға қатысы бар келелі мәселелерге өзіндік
ойы мен пікірін қалыптасрыуға, әрі оны жергілікті, мемлекеттік билік
органдарына естіртетін Жастардың саяси трибунасына айналған
бағдарламаларды бүгін шаммен іздесеңіз таппайсыз. Ал өз басым Жастар
саясатқа жастайынан араласпауы керек. Олар он жерден айтқанымен, мәселе
өзгере қоймайды деген сияқты писсимисттік пікірлермен келіспеймін.
Керісінше, Сен саясатпен айналыспасаң, саясат сенімен айналысады демекші
, қоғамның, заманның кемесі бай бағытта кетіп бара жатқандығы, бүгіннің
проблемасы неде, мемлекеттік саясаттың басым және әлсіз тұстары қандай,
азаматтық қоғам не үшін керек деген сияқты саясаттың сахнасындағы
мәселелердің ара-жігін жастар айыра білуі керек деп санаймын. Ал мұндай
ақпаратты олар әрине БАҚ-нан оқып, естіп, көріп біледі. Сондықтан, жастар
саясатын жүргізуде телебағдарламалардың рөлі қандай деген сауалнамамның
нәтижесі төмендегідей болды:
Сұралғандардың 38 % теледидардағы бағдарламалар жастардың санасының
қалыптасуына ықпал етеді десе, 15,6 % көрсететін топ төртінші билік әлі де
болса өз міндетін тиісті мөлшерде атқара алмай жатыр деп есептейді. 28,1 %
азаматтар ақпарттың өзі кейде бейтараптық функция атқарып кететіндіктен,
ешқандай пайдасы не зияны болмайды деп санаса, 15,6 % БАҚ-тың ешқандай
ықпалы жоқ деп жауап қайтарды. Осы көрсеткіштерден қорытынды шығарар
болсақ, жастардың басым көпшілігі жастар БАҚ-тың жүргізетін саясатына
сенеді дегенге келіп ойысады. Ендеше, бүгінгі жастарға арналған
интеллектуалды хабарлардың есігі өз кезегінде саясаттан хабары бар
жастарға ашық екендігін көксейді.
Яғни, болашақ ұрпақтың жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін тәрбиенің
гуманистік бағыт алуы тиіс, және жастарымыздың бойындағы интеллектуалды
деңгейін арттыруда барлық тәрбие орындары, әсіресе мектепте, жоғары оқу
орындарында тиімті шаралар атқарылып тұруы қажет. Себебі, дайын білімді
ұғып алу, қағып алу ғана емес, жастар оның қайнар көзін таба білуді,
қажетіне асыруды үйрену үшін олардың интеллектуалдық, шығармашылық
деңгейлерін арттырудың маңызы өте зор. Бүгінгі Қазақстандағы қалыптасып
отырған оқыту формальді жүйеде жүріп жатыр. Яғни, тек пәндік білім
берумен қаруланған. Ал әлемдегі көптеген дамыған елдерде баланы ең бірінші
кезекте логикалық ойлай білуге үйретеді. Яғни, қазіргі ақпарат
кеңістігінде өзін еркін сезінуге, өз бетімен білім ала алатын мазмұнда
құралып отыр. Десек те, бірақ күшейіп алған БАҚ-ын тоқтату өте қиын.
Мысалы, еліміздегі ақпарат кеңістігін жаулап алу жолында жүргізіліп жатқан
Ресей саясатының жастар тәрбиесіне ықпал-әсері жоқ деп кім айта алады? Тек
Ресей ғана емес, біздің елдегі Қытай, АҚШ, Түркия, Франция ақпарат
агенттіктерінің алға қойған өз мақсаты, көздеген мұраты бары анық. Олардың
қай-қайсысы да біздің ұлттық менталитетіміз бен таным-тағылымымызға кереғар
ақпараттар таратуда: әлемнің әр түкпірінде болып жатқан түрлі саяси
оқиғаларға байланысты өз позициялары мен көзқарастарын жастарымызға күштеп
таңуда. Байқап қарасаңыз, көгілдір экраннан жастарға арналған жөні дұрыс
бағдарлама кездестіруіңіз қиындап барады. Елбасы мақұлдаған жастар туралы
заң жобасы ел ертеңінің өкілдерін қуантқанымен, телеарна қызметкерлерінің
жастар бағдарламаларына деген ыждаһаты қуантатын жағдайда емес. Қазір жас
буынның өзінен де, өзгеден де жауап күтсеңіз алдымен осыны айтады. Мысалы,
ұтымды, тағылымы мол хабарларымен көптің ықыласын қанағаттандырып жүрген
“Қазақстан” Ұлттық телеарнасын алайық. Осыдан 3-4 жыл бұрын арнадан жастар
жағына қарай іліп алар ретінде “Ақжүніс” пен “Алтын қақпаны” атамасақ,
қазіргі таңда бүлдіршіндерге арналған Еркетайынан басқа жастарға арналған
бағдарламаның қарасы көрінбейді. Ал жоғарыдағы бүгін эфирде жоқтарын амал
жоқтан қарастыруға тура келеді, өйткені екеуінің де студиясы қашан көрсеңіз
жастарға толы болатын. Ал ауылдағы ағайынның бұл хабарларды жастары ғана
емес, тайлы-тұяғына дейін тапжылмай тамашалайтынын естіп жүрміз. Алайда
“Ақжүніс” тек қыз-келіншектерге арналған телеклуб, әу баста бойжеткендер
үшін қаншалықты әсерлі болса, қазір қоғамдағы әйел затына қатысты өзге
тақырыптарға ылдилап кетті. “Алтын қақпаның” құнары мол туған тілімізді жас
буынның санасын сусындата білуде септігі орасан деп танитынбыз. Әйтсе де
шындығына келсек, жастардың нағыз бүгінгі өмірінен мағлұмат беріп, оның
күйін күйттеп, тыныс-тіршілігін ашатын бағдарлама “Қазақстан” арнасында
жоқ. Арнаның балалар бағдарламасына келгенде аз-мәз үлесі көрінеді. Мысалы,
былтырға дейін көрсетілген “Екінші сынып” (бастапқы кезде “Бірінші сынып”
болған еді) немесе “Қалаймақанды” (бұрынғы “Ералаштың” бір түрі) алуға
болады. Сол “Қалаймақанның” өзін көріп отырып, екі ұдай ойға қаласыз. Жасы
жиырмадан асып кеткен Ерболатты (хабардың авторы) қашан болсын эфирден
байқасаңыз болды, сол бетте шамасы Ерболат құралпас жастарға арналған ба
өзі, бұл хабар деп қаласыз?!. Кейбір көрсетілімдерінен не мән, не мағына
табуыңыз қиын. Ал көптің көретін Көкпар ток-шоуының тағы да тек
массовкасы жастарға толы демесеңіз, жастардың мұнын мұңдап жатқан жайы жоқ.
Неге дегенмен, бұл хабар орта тпп элитасына арналған ғой.
Қазақстандық көрермен “Ел арна” өмірге келген тұста сол арқылы таза
қазақы хабарлардың келбетін көз алдына әкеліп еді. Сондай-ақ жастар
бағдарламасының дені де арнаға арқау болады деп үміттенді. Себебі “Халық
екіге - “Хабар екі” деп ұран тастаған телеарна әу баста ұлттың мүддесін
күйттейтіндей болып көрінген-ді. Бүгінгі “Ел арнадағы” дүниелердің тең
жартысы “Хабар” өнімдерінің қайталамасы. Жастарды қайдам, осыдан бір жыл
бұрын арнадан әйтеуір балаларға арналған жалғыз ғана жексенбілік “Топ-
малыш”- ты көрсеткен болатын. Биылғы жылы әйтеуір бөбектерге арнап
Сиқырлы әріптерді көзге іліндіргені рас.
Біз сөз етіп отырған жастардың әзірше сүйіктісіне айнала қоймаса да
сүйсіне отырып көретін тағы бір құйтырқы (осылай атаса да болар) хабары
былтырдан бері тәуелсіз арналардың бірінде жасап келеді. Аты “Шала
қазақтар” деп аталады. Шамасы қазақ жастарының өз тілін білмейтіндігін
келемежге айналдырып, естіген жұрт есінен тансын деп қойғандағы тапқыр
аттары болса керек. Көше кезіп жүріп, ойына не түссе соны қағыта салатын
шұбырған төрт-бес жігіттің еріккен әңгімесі әжептәуір эфирдің 20-25минут
уақытын толтыруға жарамды. Тыңдап отырып түкке тұрғысыз бос қызыл сөздерден
санаңыз шаршайды. Бұған дейін “Шатақхана”, Қызық радиосы деген атпен
шығып жүрген осы тектес топтамалар өздерінің жасап жатқан дүниесінің жастар
үшін қажеті бар деп ойлаған болар, сірә. Сапасына мән беру былай тұрсын,
НТК арнасында шет елдік телесериалдардан өзге жастар мен жасөспірімдерге
арналған тұшымды дүние көру бізге бұйырмай –ақ қойды. Байқағанымыз, “НТК”
дәл қазіргі таңда сансыз сериалдардың ордасына айналып тұр. Жастардың
бозбала, бойжеткен тектілері сондықтан болар, “НТК” үшін аптасының бес
күнін “Мятежный дух-2” суперсериалын тамашалауға арнайды. Тағы бір арна
“КТК”-ның да құты қашайын деп тұр. Әйтеуір бұлардың да еріккеннің ермегі
болуға ғана тұрарлық Анда-санда атты бағдарламасы мен Джейклабы бар.
Ал “Алматы” арнасының жастар жағына алып-қосар әзір ештеңесі байқалмайды.
Себебі, Министерство знакомств атты бағдарламалары жастар аудиторисына
бағытталып жасалғанымен, мен оны өскелең ұрпақ тәрбиесіне қосып жатқан
тырнақтай да болса үлесін көріп отырғаным жоқ. “Рахат” телеарнасы да дәл
солай. Бұған “31” арнаны да жатқызуға әбден болады. Себебі, “Ви-джейлік”
бағдарламаларды таза жастардың өміріне қызмет етеді, олардың барлық талап-
тілектерін қанағаттандыра алады деп тану үлкен қателік. Тек Хабардағы
Азаматтың туп-тура көшірмесі болған Замандастарды айтпасаңыз, атап
айтар ештеңе жоқ. “Таң” телеарнасының да шоу-бизнес әлеміне қатысты
“Білгенге маржан” (Жүргізушісі - Марал Байғара) бағдарламасы бір апта бойы
ел назарына жол тартады, алайда оны көрушілердің басым бөлігі жастар
екенінде күмән жоқ. Соған қарай жастардың хабары дей салу үлкен әбестік.
Дәл осындай бағыттағы Musik box (жүргізушісі Әния ) хабары да жастардың
көңілі мен назарын тек бейнеклиптермен аударамыз дегенге сенетін болуы
керек.
Елдегі тағы бір арна – “Hit TV”-дің бүкіл қазақ этносының күллі
шаңырағына бірдей тарала қоймағанына қуанамыз. Өйтпегенде, ел түкпіріндегі
ауыл-ауылдың жастары “SMS қуып, ән таңдап кетуі” де ғажап емес. Өз бағытын
таза 180 градусқа өзгерткен бұрынғы “Шаһар” жастардың арнасына айналады
дегенге күмәнмен қарағанбыз. Рас екен, күніне “қалайсыңдатып” (“Қалайсың”
бағдарламасы) үш рет шығатын арнаның бүгінгі жастармен байланысы әзірге
телефон тұтқасынан әріге аса алмай тұр. Ал жалған емес, шынында “қалайсың”
деп, қазақ жастарының ахуалын біліп, қал-жағдайын сұрауға жеткізетін күндер
қашан келер екен, “Hit TV” үшін? Онымен қоса жуырда ғана арнаның
қазақылану тенденциясы байқалып келеді. Бұл мүмкін, мемлекеттік 5050
саясатына аз да болса қосар үлесіміз деп бағалап отырған болуы керек. Соңғы
бір айдың көлемінде эфирде жылт еткен Интеллектуалдық ойлау ойыны
(Интеллектуальные игры разума) атты бағдарламасын тілге тиек етуге
болатындай. Себебі, жастарға дұрыс жауабын атасаң әнтаспа ұтасың дегендей
үміттендіре отырып ойландырса да олардың ойлау жүйесін дамытуға әсер етіп
етіп отыр деуге тұратындай. Байқағаным, бағдарламаға негізінен 15 пен 22
жас аралығындағы жастар қатысып жатады. Тек қойылатын сауалдардың дені –
шоу-бизнес, бейнеклиптен көрініс, атақты шет елдік әртістердің жеке
өміріне қатысты болғандығы көңіл көншітпейді. Бұл арнаның нағыз қазақ
жастарының интеллектуалдық деңгейін арттырамыз деген құлшынысы артқан болса
сол сұрақтардың орнына қазақстандық әртістер жөнінде сұраса қайтеді?
Немесе, интллектуалдық ойын деп атанғасын ол жас азаматтың бойындағы
шынайы білімді таразылауы керек емес пе? Бұл сауалға олар арнаның мақсаты
ол емес, біз көңіл көтеру үшін жұмыс істеп жатырмыз деп жеңіл жауап
қайтарып құтылары сөзсіз. Бәлкім, солай да шығар. Бірақ біз қандай
мазмұндағы бағдарлама болмасын, жастарға титтей де болса пайдасын әкелу
керек деген талап-мүдде қоймасақ, білгенімізді істеп кете баратын
сияқтымыз. Дәл осы жерде біз қазақстандық телеарналардағы жастар
бағдарламаларының құлдырау кезеңін айтумен қатар, оны дамытудың қандай
тетіктері бар екендігін тілге тиек ете кетуіміз керек. Қарап тұрсақ, еліміз
егемендік алғалы бері Қазақстандық БАҚ үшін басқа да демократиялық
мемлекеттердегідей әлемдік ақпарат кеңістігіне үлкен даңғыл жол ашылды. Осы
кезеңде біздің елде жастарды мектеп табалдырығанан бастап жоғары біліммен
қатар жоғары интеллектісін дамытуға барлық ынта-жігерімізді салуымыз керек.
Ол үшін біз қазақ тіліндегі жастар бағдарламаларының өзіндік кеңістігін
қалыптастыруға қадамдар қарастырсақ жөн болатын еді. Олай дейтініміз, мына
тұрған көршіміз Ресейді айлып қарасақ, бір ғана Еуразия арнасынан
берілетін жастар мен жасөспірімдерге арналаған бірнеше бағдарламалары бар.
Солардың ішінде мен Умники и умницы, және Что? Где? Когда?, “Самые
умные” интеллектуалды телеойындарын ерекше атап, жастардың интеллектісін,
яғни жылдам ойлау қабілетін арттырудағы үлесі өлшеусіз дегім келеді. Мысалы
Что? Где? Когда? бағдарламасының мақсаты – жастардың ұшқыр ойлау мен
лезде жауап беруі арқылы білімін тексеріп, интеллектуалдық деңгейін
арттыру болып табылады. Ол 1975 жылы тележүргізуші Владимир Ворошиловтың
идеясы бойынша эфирге шыққан. Аз ғана уақыттың ішінде танымал болған
телеойынның тіпті спорттық сайыстар түріндегі үлгісі де бар. Ойын
талаптары бойынша, қатысушы 6 бала (мектеп жасындағы қыздар мен балалар)
небәрі бір минуттың ішінде қойылған сұраққа жауап қайтаруы тиіс. Уақыттың
тығыздылығы логикалық шапшаң ойлап үйрену үшін арнайы қарастырылған.
Хабарының авторы әрі жүргізушісі Юрий Вяземский өзінің бір сұхбатында:
Я очень хотел бы видеть своих умников сознательными и ответственными
людьми, ответсвенными за себя, за людей которых их окружают и за свою
страну деген екен. Бұл аталған бағдарламаға білімді де қабілетті жастарға
деген зор сеніммен айтылған сөз.
Сол сияқты “Самые умные” (жүргізушісі Тина Канделаки) телеойынының
артықшылығы – оған барлық жас мөлшеріндегі азаматтар қатыса алады. Мысалы,
мектеп жасына дейінгі бөбектерге, мектеп оқушыларына, студенттерге және
зейнет жасындағыларға өз білім деңгейінің шеңберінде түрлі сұрақтар
қойылады. Осы орайда бағдарламаның жүргізушісі Тина Канделаки сұрақтарды
өте тез оқу арқылы қатысушыларды да лезде жауабын айтуға жетелейді. Бұл
әдіс өз кезегінде адам миының ақпаратты жылдам алып оған жылдам жауап
қайтаруына үлкен себепкер болады. Бағдарламаның тағы бір артықшылығы –
жоғарыда атап өткеніміздей, аудиториясы бөбектен зейнеткерге дейін
қамтуында. Яғни, бұл ресейлік телеарналардың бүгінгі таңда тек жастардың
ғана емес, өсіп келе жатқан балалар мен қарттардың да білім көкжиегін
кеңейтуге жәрдемдесуі болып табылады. Ал Қазақстандағы осы хабарға ұқсас
“XXI ғасыр көбасшысы” интеллектуалды ойынының кемшілігі тек мектеп
жасындағы жоғары сынып оқушыларына ғана арналғандығында. Осыған ұқсас
осыдан
Жоғарыда атап көрсеткенімдей, жастар үшін жасалып жатқан бағдарламалар
бар болғанымен де, мәселе олардың мазмұны мен мақсаты нағыз ертеңгі елдің
тізгінен көтерер ұрпақты тәрбиелеу жүгін әзірге көтеруге қауқарсыздығында.
Аталған хабарларды жастар көретін де шығар, бірақ кейде қалжыңы келісіп-
келіспей жататын, ғұмыры жарты жылдан аспайтын бұл өмірі қысқа жобалардың
тартымдылығының да төмен екендігін атап өткім келіп отыр. Ал бағдарламаны
күннен-күнге тартымды ете түсу үшін талмай іздену қажет-ақ. Өркениетті ел
ширек ғасырдан кейінгі мемлекеттің болашағы бүгінгі жеті жасар ұрпақтың
білімі мен тәрбиесіне, іскерлігі мен парасаттылығына тікелей байланысты деп
есептейді. Олай болса, біз де енді бір 15-20 жылдан кейін қазіргі қазақ
елі деп аталатын ортақ үйіміздің қа бұрын “қазақстан” Ұлттық телеарнасында
көрсетілген “Атамекен” телеойынының мақсаты – студент жастарының
интеллектісін көтеру болатын. Тарқатып айтар болсақ, бағдарламаның бір
санында екі жоғары оқу орнының студенттері қатысады. Үш, кейде төрт
студенттен жасақталатын топтың арнайы аты мен ұстанған ұраны болады.
Жүргізушісі Бахыт ... ... ортаға жалпы сұрақ тастайды, ал жауабын тапқан
топ бірінші болып айтуы керек. Бірақ бұл бағдарламаның жоғарыдағы аталған
ресейлік бағдарламамен салыстырғандағы кемшілігі – негізгі мазмұны атауы
айтып тұрғандай еліміздегі елді мекендердің атаулары мен жер-су аттары,
қасиетті өлкелер мен табиғи байлықтардың төңірегінде құралған сұрақтар
қойылады. Жалпы алып қарастырсақ, “осекеңнің” бізден ұтып тұрған жері
біріншіден; олар ғылымның да, білімнің де, техниканың да жаңаша
жаңалықтарын жаңаша ойлай алатын дарындар әкелетінін бізден сәл ертеректе
ойланып қойған, сондықтан бүгінгі таңда олардың телеарналарында
интеллектуалды ойлауға үйрететін бағдарламалар бізге қарағанда көп,
екіншіден; сол интеллектуалды телеойындарға қатысушыларға ешқандай шек
қойылмайды, оған барлық жастағы азаматтар қатыса алады. Біздегі бар да
болса әзірге бір ғана интеллектуалды телойынымыздың аудиториясын кеңейту
әзірге қолымыздан келмей жатыр.
Шаңырағында уық болып шаншылып, мемлекетті басқарудың тұтқасын қолына
алады деген сеніммен қарауымыз керек 215 Бүгінгі жас пен социализм
тұсындағы жастардың ой-өрісі, ақпартты қабылдау мүмкіндігі әр қилы. Тек
қажетті деп танылған мәселелерді ғана қамтыған Кеңес одағы тұсында
жастарымыз түгілі дүйім халық тек жақсыдан ғана хабардар болған, ал
жаһанда не болып, әлемдік даму үрдісі қалай қарай бет алып бара
жатқандығынан хабарсыз болған бүгінгі орта буынының тағдырына солайқай
саясатты ғана кінәлай аламыз. Сол себепті де жоғарыда атап өткен
Қазақстандық телеарналардың ішінде эфирдегі жеті жылдық жұлдызды тарихы
бар Хабар арнасында көрсетілетін Азамат телепікірсайысын мен XXI ғасыр
көбасшысы бағдарламаламасы – жастардың интеллектуалдық деңгейін арттыруда
қосқан үлестері нақты ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Бірінші кезекте
Қазақстанның жиырма бірінші ғасырдағы жас көшбасшыларын бір шаңырақ астына
жинаған интеллектауалды ойын төңірегінде ой қозғасақ. Негізінде атауының
өзі нағыз елім деп жанып тұрған жалынды жастарға айтылған үндеу сияқты.
XXI ғасырда өз еліңде көшбасшы бол дегенді көксегендей бағдарламаға
эфирге шыққалы бері қатыстқан білімді жастар аз болған жоқ. Мектеп
табалдырығынан аттағал тұрған шағында, өз білімін өзге замандастарымен
бәсекеге салатын қатысушы мектеп оқушыларының ұйықтап жатқан
интеллектісінің қалыпстасуына бағдарлама үлкен үлесін қосты деуіме толық
мүмкіндік бар. Бағдарлама идеясы бізге емес, жапондарға тиесілі болғанымен
де, іздің елде жүзеге асқан жобаның қазақстандық білім көкжиегін
кеңейтудегі өз миссиясы орындалғандай. Мектеп оқушылары арасында мұндай
білімді саралау ойыны Жапонияның өзінде де үнемі өткізіліп отырады. Білім-
ғылымымен қоса техникасы бізге қарағанда анағұрлым ерте дамып кеткен елдің
LG компаниясының аталған бағдарламаға демеуші болғандығы біз үшін қандай
ғанибет десеңізші! Әйтпеген күнде Ресейдің Самые умные мен тықылдаған
Тина Канделакиді тыңдап қапыда қалып отыра бермек пе едік, кім білсін?
XXI ғасыр көшбасшысы интеллектуалады ойыны – эфирде көрінген бірінші
күнінен бастап оқушылардың да, ұстаздардың да, ата-аналардың да көз алмай
көретін сүйікті бағдарламасына айналды.
Хронометражы: 40 минут
Жиілігі: апталық
Эфир: “Хабар”: жексенбі 14:10, қайталау “Ел арна” сәрсенбі 11:40
Бағдарламаның шығармашылық ұжымы:
Жүргізушілер: қазақша Дана Нұржігіт, орысша Зара Есенаман, Ринат Маткаримов
Режиссерлар: Павел Скоробогатов, Гүофариза Зұлқашева
Дыбыс режиссеры: Данияр Сартбаев
Сценариий авторы: Ысқақ Егембердиев, Борис Стадничук
Психологтар: Аида Файзулина, Татьяна Смурыгина, Анна Бондаренко
Продюсері: Ғалия Нұрақынова
Ауыл мен қалаға қарамастан, аптаның әр жексенбісінде кешкі сағат 1800-
де көгілдір экранға телміріп отырып көретін метеп оқушылары бұл
Қазақстандық бірінші ауқымды теле жобаға қатысуды армандайды. Себебі,
ойынның мазмұны мен құрылымының өзі қарапайым оқушыларды өз ортасының
ерекше дарындылары ретінде көрсете білді. Көкпар , Бәйге , Шешендік
өнер деп аталатын ойынның турларында олар ерекше белсенділіктерімен
танылып, бір-екі сауал кез-келгенінің ойындағы тағдырының қысқа не ұзақ
болуын шешіп отырды. Бұл әдістің өзі олардың бойында ерекше шапшаңдықты,
яғни логикалық ойлау арқылы білімді, миындағы ақпартты сол сәтте айту
арқылы жылдамдыққа үйретті. Себебі, бағдарламаның мақсаты сол. Жастардың
ойлау қабілетінің жылдамдығын арттыру. Мысалы, жүргізушілер сауалдарды өте
тез оқу арқылы қатысушылардың есту әрі есте сақтау қабілетін дамытты, яғни
естіген бойында оған іле-шала жауап қарастыру қасиеті. Сонымен қатар,
уақыттық шектемелер беру. Мәселен, бір минут ішінде 10 сауал қойылса, олар
мүмкіндігінше оның тең жартысына жауап беріп үлгеруі тиіс. Сонда-ақ,
интеллектіні дамытудың тағы бір әдісі – фофтоесте сақтау қасиеті. Яғни,
бүтіндей бір суреттің үштен бір бөлігін немесе ширегін ғана көрсету арқылы
оның не нәрсеге ұсқақа екендігін анықтау. Бұл оқушыға миының архивін
тағы бір ақтаруға мүмкіндік береді. Осы сәтте адам психологиясында жадының
(память) орнығу процесі жүреді. Яғни, бұл бағдарламада қолданылған
әдістердің барлығы да өте мықты теориялық және практикалық зерттеулер
нәтижесінен алынған. Әрі оның бағдарламадағ көрсеткен қорытындылары да
жаман болған жоқ. Мысалы, жобаның осы күнге дейін мыңдаған қатысушыларының
саны күннен-күнге артып келеді. Бір қуанарлығы- апталық, айлық, жылдық
ойындарда жүлдегер атанғандардың барлығы жоғарыда аталған компанияның оқу
грантын жеңіп алып қазір еліміздің жетекші оқу орындарында білім алуды. Тек
Қазақстанда емес, естеріңізде болса ең алғашқы жылдық жеңімпаз атанған –
Нұржан атты жігіт бірден Лондонға оқуға аттанған болатын. Бұдан кейін де
талай жерлестеріміз жапондықтардың арқасында өз армандарын жүзеге
асыруларына мүмкіндік алды. Сол кезден бері бағдарлама тек Алматыда ғана
жұмыс істеген жоқ, еліміздің аймақтарына да шығып, білімді жастардың
интеллектуалды деңгейлерін саралап жүр. Диплом жұмысын жазу барысында осы
бағдарламаның сценаристі Ысқақ Егембердиевті бір-екі ауыз сөзге тартқан
болатынбыз.
Сұрақ: Ысқақ, өзіңнің осы телеойында жұмыс істегеніңе 3 жылдам астам
уақыт болыпты, жалпы қазақстандық жастардың интеллектуалды дейгейін
арттыруда бағдарламаның қандай үлесі болды деп ойлайсың?
Жауап: Менің ойымша, бағдарлама тек осы Алматыға келіп ойынға қатысуға
мүмкіндік алған жастар үшін ғана емес, сондай-ақ экранның арғы бетінде
отырған ауыл жастарының да өз білімін шыңдауға, замандастарымен бірге білім
көкжиегін бағындыруға құлшынғандар үшін бұл таптырмас мектеп болды дей
аламын. Себебі, бұл нағыз білімнің бағасы қойылатын жер. Мектебіңнің,
ұстазыңның еңбегін еш кетірмей намысқа тырысып, жүзден жүйрік шығуға
талпыныс жасайтын жер деп ойлаймын. Себебі, негізгі өмірлік білім адам
баласына метепте қалыптасады. Содан жоғары оқу орнына түскенде де, жалпы
өмірлік азығың болатын орта біліміңнің берік болуы маңызды емес пе,
сондықтан біз оларды ертеңгі күннің нағыз көшбасшылар болуға тәрбилеуді
мақсат етеміз.
Сұрақ: Жастарды эфирге дайындай процесін айтып берсең.
Жауап: Біздің бағдарламаның ұжымында психологтар бар. Олар балалармен
эфирге шығу алдында моральдік-психологиялық дайындықтар жүргізіледі. Яғни,
сұраққа жауап берерде бойыңды еркін ұста, өзіңе-өзің сенімді бол деген
сияқты алдын-ала жұмыстар жүргізіледі. Себебі, олар тосыннан келген кез-
келген сұраққа оның қиындығына қарамастан бірден жауабын беруге тырыуы
керек. сондықтан көптеген жағдайларда балалар сұрақтың жауабын білмей қалса
сасқалақтап, айтайын дегенін ұмытып қалатын жағдайлар болады. Бірнеше рет
редакциямызға Сіздердің ойындарыңызға ақша төлеп қатысу керек екен.
Сұрақтар алдын-ала беріліп қояды екен деген алып-қашта сөздер жазылған
хаттар келіп түсіп жатты. Бірақ менің сол хаттардың иелеріне айтарым,
бағдарламаға дайындалған сұрақтар еш уақытта алдын-ала айтылмайды да,
жауабы сатылмайды да. Ол жағынан бізде принцип қатал. Себебі, мұнда онның
ішінде біреуі, жүздің ішінде оны ғана қатысу мүмкіндігіне иеленеді.
Сұрақтар оңай деп те айта алмаймын, егер олай болған жағдайда кез-келген
мектеп оқушысы қатыса алатын болар еді. Негізгі мақсат - өз ортасында озық
танылып, сұрақтардың басым бөлігіне дұрыс жауап берген топжарғандар ғана
бәсекеге озып шығады.
Сұрақ: Сұрақтарды дайындауда неге бас назар аударылады: мағынасына
ма, әлде логикалық жеңілдігіне ме?
Жауап: Мына Ресейлік болсын, шет елдік қайсыбір интеллектуалдық
телеойындарын алып қарамасақ та, барлығында да ұзын сонар, шұбалаңқы
сұрақтар көмейсіз. Себебі, олар адамның миын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистика факультетi
Телерадиожурналистика кафедрасы
Серік Маржан Серікқызы
ЖАСТАРДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУДАҒЫ ТЕЛЕБАҒДАРЛАМАЛАР
РӨЛІ
Жоғары оқу орнын бітіру үшін
қорғалатын бакалавриаттық
Бітіру жұмысы
050504 - журналистика
Ғылыми жетекші –филол. ғ. к., доцент К.Қабылғазы
Ресми сарапшы – “Хабар” агенттігі бағдарламалар
бөлімінің продюсері А.Көпбасарова
Телерадиожурналистика кафедрасының
2008 жылғы 6 маусымда ... ... ... ... ... .. мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі ... ... ... ... ...филол. ғ. к., доцент А.Б.
Бейсенқұлов
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 2008 жылғы 20 маусым.
Комиссия хатшысы ... ... ... ... ... .. филол.ғ.к., доцент Г.Сұлтанбаева
Алматы, 2008
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім
1.1 Алғашқы жастар бағдарламаларының қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бүгінгі жастарға арналған бағдарламалар: ізденістер мен
іркілістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ...
Сілтемелер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Журналистика маңызды әлеуметтік құбылыстардың бірі болып
саналатындықтан, онсыз қоғам өмірінің дамуы мен жетілуін елестету мүмкін
емес. Олай дейтініміз, ешқандай басқа құрал дәл журналистика сияқты
халықты әлеуметтік-саяси тұрғыда жылдам әрі жан-жақты, белсенді түрде
хабарлармен қамтамасыз етіп көрген емес. 1Бұл ретте адамның сана-
сезіміне, іс-әрекетіне, әсер етіп, олардың көзқарастары мен мақсаттарының
қалыптасуына ықпалы тиген. Сөйтіп, ол барлық уақытта қоғам өміріне араласа
отырып, пайымдаулармен, баға берумен, қорытындылар жасаумен, ұсыныстар
айтумен зор қозғау салды. Әсіресе, саясат, экономика, экология, қоғамдық-
әлеуметтік қатынастар т.б көптеген салаларда шешім жасап жүзеге асыруға
ықпалы болды. Жалпы, адам санасын көретуге, рухани әлемді байытуға себепкер
болды.
Қазақстан Республикасының Ата Заңында: “Мемлекеттік органдар, қоғамдық
бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір
азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен
және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті”
–делінген. 2 Әрі бұл әркез бұлжытпай орындалуға тиіс.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аса маңызды мемлекеттік істердің бірі,
бірі ғана емес-ау, ең бастысы - халықтың өз отанына деген патриоттық
сезімін оятатын тетіктерді іске қосу деп білемін. Бұл азамттыққа қол
жеткізгеннен кейін елдің ел болуының, дербес мемлекеттің мемлекет болуының
ең негізгі қозғаушы күші болуға тиісті мәселе. Яғни, Қазақстандық
патриотизмді орнықтыру мемлекет тарапынан қапысыз қадағалау, түптеп
келгенде, дербестікті нығайта түсудің және кемел қоғамдық қатынастар
қалыптастырудың бірден-бір кепілі болып табылады. Мұның ақиқат шындық
екеніне ешкім шәк келтірмеуге тиіс. 3
Журналистика, еңалыдмен, өмір көрінісін беретінін есте сақтаған жөн.
Ол өмірді сипаттап қана қойма, болып жатқан әс-әркеттерге адамның өзінің де
бағыт-идеал алуына ой бастайды.
Осылайша, тележурналистиканың танымдық қызметі маңызды қоғамдық-саяси
рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтк белсенділік туғызып, шындықты ашып
береді. Бұл ретте мына жүйе бойынша жұмыс жүргізілмек: Журналист –ақпарат
–аудитория. Яғни, журналист шығармашылық тұлға – ол айтады, жазады, ал оны
халық тыңдайды, көреді, естиды. Бұл байланыс үнемі жүріп тұрмақ. Сонда ғана
бұқаралық ақпарат қүралдарының ісі ойдағыдай жүзеге асырылмақ.
Халқымыздың жаңа ғасырдағы бет-бейнесі, тұрмыс-тіршілігі оның айнасына
айналған теледидардың қабілетіне ерекше қатысты. Осыдан қырық жыл бұрын
көгілдір экран өмірімізге еніп, әр шаңырақтың төрінен орын алды. Қоғамдық
өмірдің нағыз жаршысы БАҚ болғандықтан, теледидар қоғамдық фармациямен
тікелей байланысып, оның әр сатысына жаңа мазмұн, жаңа түр енгізді. Жапон
ғалымдарының дәлелдеуі бойынша адам өмірінің 16-18 жылын теледидар көруге
жұмсайды екен. Енді осыдан барып теледидар халықтың ақылына, аузына, ойына
айналып отыр деуге болады. Әйгілі қолбасшы Ақсақ Темірдің: 1000 атты әскер
бітіре алмаған жұмысты бір өнерлі адам бітіре алады деген сөзі БАҚ-қа
қатысты айтылып тұрғандай. Себебі, көгілдір экран – жастарды рухани
тәрбиелейтін басты қару. Осы орайда, Қазақстан кешегі және бүгінгі
жастарға арналған бағдарламаларын зерделей отырып, өткеннен нені алып,
несінен жирену керек, және бүгінгі таңда ертеңгі болашақты қалыптастыруда
не істеуіміз керек деген мәселе төңірегінде ой қозғасақ па деймін. Олай
дейтінім, дәл бүгінгідей қазақстандық телеарналар ресми, саяси хабарлар
мен жарнамалардың, батыстық фильмдер мен спорттық хабарларды көрсету құралы
болып қалмауы керек, елдің болашағы – жастарды тәрбилеу мақсатын өз міндеті
санап, танымды да өзекті, мазмұнды да мағыналы қызықты да қарымды
бағдарламалар арқылы кейінгі толқынның ой өрісі мен потенциалын көретуде
немесе бір сөзбен айтсақ интеллектісін дамытуда талмай жұмыс істеуі қажет
деп есептеймін.
Екі дәуір арасындағы қыл көпір тәрізденген қиын-қыстау бүгінгідей
заманда қасаң тартқан аға буын желкілдеп өсіп келе жатқан жас ұрпаққа
елешектің кілтін аманат етіп, үлкен үміт артатын тәрізді. Бұл заңды да.
Елдің ертеңін гүлдендіріп, іргесін шайқалтпастан алдыңғы қатарда алып жүру
- жастардың үлесіне молырақ тиетіні – қай қоғамда, қай заманда болмасын
айнымас шындық. 4 Сондықтан, теледидардан берілетін кез-келген хабар
жастарға тәлім-тәрбиелік, өнегелік тұрғысынан берілуі қажет. Өйткені,
бүгінгі таңда жұртты жалықтырып, немесе жан-дүниесін тоздырып, ұлттық
қасиеттерін өшіріп жататын бағдарламалар өте көп. Ендеше біз олардың
халықты, оның ішінде жас ұрпағымызды тәрбиелеуге, санасын дамытуға
қаншалықты оң әсер беріп отыр деген заңды сауал төңірегінде көп ойлануымыз
қажет. Яғни, бүгінгі теледидардан жастарымыздың үйренері көп пе, әлде
жиренері бар ма?
“Сыйқырлы жәшік” атанған теледидар -сан қырлы тылсым жұмбақтардың
ордасы бола білді. Енді ол ғажайып “көк сандық” уақыт уысынан шыға, әлем
атты үлкен дүниеге әр қиырдан көз сала, өзіне өзгені табындыра әрі таң
қалдыра отырып биік белестерге бет алуда. Сондықтан теледидардың
құдіреттілігі де сол, адам өмірімен біте қабысып, күнделікті тіршілігінің
бір бөлшегіне айналып үлгергендігінде болып тұр. Саяси жағдайды шынайы
суреттейтін, дамыған, демократиялық тұрғыда ұйымдастырылған БАҚ-ның болуы
- қоғамды тиімді басқарудың, тұрақты демократиялық мемлекет болуының ең
негізгі кепілдіктерінің бірі екені даусыз. Тәуелсіз мемлекетіміздегі еркін
БАҚ әрбір азаматтың өмірлік маңызы бар мүдделерін қорғауға, шыншыл да жан-
жақты ақпарат ала отырып, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістер мен
оқиғаларға объективті көзқараспен қарап, халыққа, әсіресе жас толқынға
дұрыс ақпарат жеткізе білуі керек сияқты. Осы мәселе төңірегінде сәл
кейінірек айтатын боламыз, ал ең бірінші кезекте жалпы қазақстан
телевизиясының тарихындағы алғашқы жастарға арналған телебағдарламалардың
қалыптасып, дамуын таразыласақ.
Негізгі бөлім 1.1 Алғашқы жастар бағдарламаларының қалыптасуы мен
дамуы
Қазақ теледидары жастар бағдарламасының тарихы – бүгінгі жастар және
балалар редакциясы хабарларының алтын діңгегі; қайнар бұлақ бастуы 5
1950-1980 жылдар аралығында Қазақ теледидары даму үстінде болған. Оның
құрылымы мен қалыптасуында талай өзгерістер мен жанрлық-пішіндік үлгерілеу
жүрген. Сондықтан да 1960-1980 жылдар арасында жастар бағдарламаларының жай-
күйі жиі сөз болып, сол кездегі КСРО Журналистер Одағында басты
мәселелердің бірі ретінде қаралған. Себебі, бұл кезге дейін бұқаралық
ақпарат құралдарында көп мәселелер үстірт қаралып, экономика, мәдениет,
ғылым сияқты маңызды салалар сирек көтеріліп жүрді. Сол себепті де, қазақ
теледидарындағы жастарға арналған хабарлар да сол кездегі оқиғалармен
тығыз байланысты дамып, жетіліпті.
1950-1960 жылдар аралығында ауыл шаруашылығы өндірісіндегі бір тұстан
екінші тұсқа жалт берушілік, егін , мал шаруашылығын күштеп өзгертуге
тырысушылық жастар бағдарламасында да көрініс тапқан. Басқа БАҚ сияқты
теледидар да партияның солақай саясатын уағыздауға мәжбүр болды.
Теледидар өнеркәсіп, ауылшаруашылығы озаттарын, министрлерді, партия,
кеңес, қоғамдық ұйымдар жетекшілерін, ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерінің
әңгімелесуін үнемі беріп тұруды әдетке айналдырған.
Осыған орай профессор Н.Омашев былай деп жазған: Қазіргі радио мен
телевизия тілінде де қызыл сөз көп. Әдебиет пен өнер, ғылым мен шаруашылық
қайраткерлері хақында берілі жататын тыңдап отырғанада бұл жарық дүниеде
одан асқан тірі пенде жоқ тәрізденеді. Кейіпкер-қайраткердің өмірінен,
тіршілік-тынысынан жете біліп айтылатын жаңалық, ерекшелік жиі естіле
бермейді. Оның есесіне кім туралы болсын, қашан болсын айта берсең
қателеспейтін әсірелеу сөз ақтарылып жатады 6
қазақ теледидары жастар бағдарламасынан кейде Ауыл оттарытәрізді
шалажансар хабарлар да көрініп қалып жүрді. Жақсы хабар тууы үшін тартымды
оқиға мен лайықты кейіпкер қажет. Хабарды жалғыз сүрелеумен жүруі оның
бірізділігіне әкеліп соқты. Студияға шақырылған қай ауылдың болмасын
басшылары бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай. Қайсы хабарын алсаңыз да
төмендегідей қатаң ретпен жасалған:
1. Ауылдың бас мамандары түгел дерлік сөйлеп шығады.
2. Міндетті түрде ауыл еңбек озаттарының аттарын тізіп атан шығу
керек.
3. Хабар көңілчсіз болмауы үшін аратұра ауыл көркемөнерпаздарының
өнері беріліп тұрады.
Қоғамдық өмірдегі елеулі даталарда Жастар редакциясы көптеген
айдарлар, топтама, викториналар жасап отырған. Тек 1959 жылы балалар мен
жасөспірімдер редакциясы жеке отау тікті. Бұл уақытқа дейін ол Алматыдағы
телестудияның көркем хабарлар Бас редкциясының құрамында болды. Ол кездегі
студиялық алғашқы жастар хабарына Ж. Смақова, М.Барманқұлов, Р.Қалкенова
көп еңбек сіңірді.6
Жалпы Қазақ теледидары Жастар редакциясының әр кезеңдегі
бағдарламаларының сипатын былайша топтастыруға болады:
1960 жылдары ағартушылық, танымдық сипаттағы хабарлар берілді. Оқу-
ғылыми, білім берушілік міндетіне сай тұрақты дидактикалық материалдар
топтамалары болды. Олар: Профессор До-ре-мидің сабақтары, Мың ғажайып,
Спорт мектебі т.б. Бұл жылдары теледидар - педагогтың қызметін атқарды.
Ал Саяхат, Біздің глобус бағдарламаларының танымдық сипаты басымырақ
болды.
1970 жылдары қоғамдық-саяси, экономикалық, көңіл көтеру, конкурстық,
ақпарттық бағдарламалар жарыққа шықты.
1980 жылдары рухани, эстетикалық, музыка, театр, бейнелеу өнері,
мүсін, мәдени-ағарту, әдеби-патриоттық, моральдық сипатындағы
бағдарлаамалар саны артты.
1990 жылдары қоғамдық-саяси, экономикалық, танымдық тарихи, мәдени,
және экологияға байланысты хабарлар көбейді. Осы жылдары ақпараттық, одан
кейін публицистикалық, проблемалық, талдамалы сараптау тұрғысындағы
бағдарламалар көбейе түскен. Хабарлардың түрі, жанры түрімен сабақтаса
жасалған. Сондықтан, алғашқы жастар бағдарламаларында әңгімелесу, интервью
жанрлары жиі қолданылған. Ол кезде әр облыста, әр аймақта осы тектес
бағдарламалар болғанымен, аздық етті. Ал Алматыда базалық студия
болғандықтан, республиканың барлық өңірлерін қамтып, Қазақстан өзге
өңірлердегі студияларымен қарым-қатынас орнатып, оларға жетекшілік етіп
отырған. Жалпы сол кезеңдегі жастарға арналған бағдарламаларында көп
сөзділік, дерек, оқиғаны тек шолумен көрсету, мәтін мен экрандағы
көріністердің өзара байланыспауы, жеделдіктің болмауы, бір рет қозғалған
мәселелердің одан кейін де қайтара көрсетілуі жұртты жалықтырып жіберген.
Мысалы, Садық атаның бос әңгімелері атты хабар жиырма минут бойы құлақтың
құрышын қандырған. (8) Келе-келе бағдарламалдың өресі кеңейіп, студия
ауыл шаруашылығы, техника, спорт, әдебиет, өнерге байланысты мәселелерді
қозғап, моральдік, этикалық, педагогтық тәрбие беру жағын қамти бастаған.
Сонымен қатар, әр сарындағы ғылыми хабарлар саны көбейген соң, оларды
штаттағы қызметкерлердің атқаруына тура келген соң өнімнің (бағдарламаның)
бірсарындылығы, бірізділігі басым болып, мәтін мен сурет нашар үйлесім
тапқан. Ол кездегі көрермендердің бүгінгідей хбарларды таңдап көруге
мүмкіндігі бола қойған жоқ. Ал кадрлар тәжірибесі жеткіліксіз
болғандықтан, жаңа дүниені игеру қиындыққа түсті. Сондықтан да, редакция
мен көрермен арасындағы тығыз байланыс, толассыз пікір алмасулар, ұсыныс
және көрермендер белсенділігі заңды құбылыс еді.
Кеңестік идеология тұсында жастар бағдарламаларының тақырыбы тар болса
да, ұлттық өнерді, мәдениетті насихаттады. Жастарды қоғамдық істерге
тартып, олардың өмірлік бағытын анықтауға септігін тигізумен қатар, еңбекке
баулып, адамгершіліңк, имандылық, парасаттылық, патриоттық тәрбиені
сіңірді. 7
Сол жылдары көрермендердің қызықтап көретін бірнеше бағдарламаларына
талдау жасап өтсек:
1962 жылғы Құрдастар мен Ровестстники шығармашылық бірлестігінің
Сырласу, Эдельвейс телевизилық клубтары адамдардың характерін ашуға
жағдай жасап келелі проблемаларды талқылау арқылы жастарға арналған
тартымды хабар ретінде бағаланған. (С.Масғұдов Көгілдір экран құпиясы
616бСол сияқты Құрдастар редакциясының екі аяғын тең басып жатқан
кезеңі еді. Тек 40 минуттық Сырласу клубының ауыл жастарының тыныс-
тіршілігі жөнінде тек екі айда бір-ақ рет қана берілгені өкінішті. Тағы
бір әттеген-ай осы 1960-70 жылдардағы көпшілік хабарлардың дені орыс
тілінде көрсетілгендігінде. Дәл осы кезде Айгөлек, Сенің кітап сөреңде,
Пионер ісінің жаршысы , Жарыс , Шахмат- телвизор экранында тәрізді
тұрақты топтамалар бөбектер мен оқушыларға, төменгі, жоғарғы сынып
оқушыларына, студенттерге арналып шығып тұрған.
Ал бертіндегі 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басындағы
республика өміріндегі саяси өзгерістер Жастар бағдарламаларының да
құрылымын, сипатын жаңашалады десек болады. Осы құбылыстарды дұрыс түсінген
сол кездегі жастар редакциясының белсенділігі артып, хабарларда талдамалы-
сараптау әдісін қолдана бастады. Зерттеуші В.Егоровтың: Для теорий и
практики пропаганды важно учитывать то, что молодежное сознание болезнено
относиться к тормозящим перестройку явлением, особенно к фактам расправы с
неугодными, зажимамаи критики., злоупотреблениям властью и т.п деуі
лайықты айтылған 153 Жаңа, тың тақырыптардың қамтылуы 1980 жылдардың аяғы
мен тәуелсіздігімізді алған алғашқы жылдары ғана басталды. Бұл кезеңде
Ресейде жастарға арналған 12-тый этаж, Взгляд, До 16-ти и старше
публицистикалық бағдарламалары аса өткірлігімен көзге ілініп, кең
аудиторияны қамтыды. Алайда, 80-ші жылдардың аяғында бұл хабарлар жабылып
қалды. (Взгляд 1991 жылдың басында). Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан
кейінгі эфирдегі жастар хабарларының мақсаты - қазақ ұлтының басынан
кешкен ашаршылық, қуғын-сүргін, қиямет-қайымды жаңаша көзқараспен бағалап,
ұлттың рухын көтеру, тарихтың ақтаңдақ беттерін қайтадан қалпына келтіруге
үлес қосып, жастарды ұлттық тәрбие негізінде сусындату еді. Өткір
хабарлардың алғашқылары студенттерге арналған Арман дастан мен Азимут
айдарлары болатын. Арман дастан студенттер өміріндегі проблемаларды
зерттеуді мақсат тұтып, жастардың тұрмыс-тіршілігінен көрермендерді үнемі
хабардар етіп отырды. Жастар араласпайтын сала жоқ, ал жастардың қомақты
бір бөлігі студенттер, олардың тұрмыс-тіршілігін назардан тыс қалдыру
мүмкін емес, - деген ниетпен көрермен талқысына ұсынылған Азимутта:
Алматыда оқып жүр , Құстың қос қанатындаймыз тақырыптарымен
студенттердің әлеуметтік жағдайының жай-күйі ашық сөз болды. 160 Осы
жылдардағы ең үздік хабарлардың бірі ретінде Жастардың әлеуметтік
белсенділігі атты бір сағаттық хабарын ерекше атап өтуге болады. Хабарды
Дос Көшім мен Ләззат Сапахова жүргізген. Аталған бағдарламаны сол кездегі
жас толқынның ой -өрісін кеңейтуде, білімін ұштауға зор үлесін қосқандығы
анық. Себебі мұнда ұлтаралық қатынастар, әлеуметтік белсенділік жаңаша
көзқараспен, кешегі күн мен бүгінді салыстыра отырып сөз етілген. Сол кезде
бұл хабарға пікірсайыс клубтарының да мүшелері атсалыса алатын болған. Бір
мысал айта келсек, Ақиқат пікірсайыс клубы Жүректен қозғайық хабарының
жалғасы еді. Сондай-ақ осы Ақиқаттың айдарымен бірнеше пікірсайыстар
мен дөңгелек үстелдер ұйымдастырылып, жастарға қатысты көптеген мәселерге
өзіндік ойын қосып отырған.
Қазақ теледидары жастар хабарларының осы уақытқа дейінгі орталық
баспасөз беттеріндегі бірді-екілі шағын мақалалар болмаса, арнайы
зерттелмегендігін ескерсек, оны саралап, бір жүйеге келтірудің қажеттілігі
арта түседі. Әтсе де, өзіндік өшпес тарихы бар деп ауыз толтырып
айтқанымызбен, жетіспейді деген желеумен магниттік таспадағы хабарлар
өшіріліп, үстіне басқа хабар жазылғандықтан, Қазақ теледидарының алтын
қорында жастар редакциясы тарихының көнекөз санаулы жазбалары жетімсіреп
тұр. Қандай құнды дүниелер десеңізші...10
Әр халықтың өзіне ғана тән ұлттық ерекшелігі бар. сол халықтың қамын
ойлап, боашағын қозғаған мәселенің ұлттық қаны тамшылап тұрамаса, ол нағыз
халықтық дүние емес. Ал теледидардағы жүргізушілер ең алдымен халықтың
мүддесін көздеген адам болғандықтан, діттеген мақсатына жету үшін ұлттық
намысқа тиіп, сананы оятуға тырысуы керек, яғни ұлтына деген
сүйіспеншілігін ерекше жанның ұлттық сезімі болғанда ғана ұйқыдағы сананы
оятады десек артық айтқанымыз емес шығар. Бір нәрсені баяндау, талдау бар,
ар жағына көз жіберіп, шешудің жолы тағы бар. Әрбір айтылған сөздің арғы
жағында ой жатуға тиіс. Тисе терекке, тимесе бұтаққа деген қағида,
қасаңданып бір ізден жүре беру теледидар табиғатына жат нәрсе.
Жүргізушінің жағымды үні, ұшқыр ойы, тапқырлығы, тартымдылығы, білімділігі,
тіл байлығы, өзін еркін ұстай білуі – тәуір хабардың алғы шарттары.
1.2 Бүгінгі жастарға арналған бағдарламалар: ізденістер мен іркілістер
Бүгінгі жастар жаңа Қазақстанның жаңа буыны, еліміздің экономикалық
потенциалы. Сондықтан теледидар арқылы қазақ жастарының интеллектуалдық
қасиеттерін, яғни озық ойлау мен білімін кеңейту, еліміздегі экономикалық-
саяси, әлеуметтік жағдайларлар ағысы жөнінде үнемі хабардар болып, жоғары
буын өкілдерімен үндестік құрып отыруы саналы ұрпақ тәрбилеуде дамыған
еуропа елдеріндегі озық үлгі. Себебі, нарық қатынастарының заңдылықтарын
білмей жүрген жастар жетерлік. Олар өздерінің мүмкіндік, қабілетін толық
пайдалана білуі қажет. Ал барлығымыз күнделікті таңертеңнен қара кешке
дейінгі өмірімізде талай ақпаратты қабылдап жатырмыз. Оның тең жартысынан
астамы жадымызда берік жатталып та қалады. Солардың ішінде жаманы - жақсысы
да, зияны - пайдалысы да аралас жүреді. Бір өкініштісі, сол ақпараттарды
елеп-екшеп, артығын, яғни санамызға улысын ысырып тастау бізде жоқ әдет.
Әсіресе жастар аудиториясында. Мәселе, енді ақпараттардың адамзат баласына
берер пайдасы мен мән-маңызында болып тұр. Олай дейтініміз, көгілдір
экранның қабілеті жастар санасын дұрыс жолға бағыттап, өнегелі тәрбие
көзіне айнала алып отыр ма? Бұл күрделі тақырып.
Қалай десек те, ақпарат құралдары төртінші билік деген атқа ие болды.
Сенім екі есе күшейді. Бір өкініштісі, адамдардың көбі бүгінгі жастарға
тек ойын-сауық хабарлары ғана қажет деп санайды. Француз классигі Бальзак:
Факт - ақымақтыққа жақын, бірақ сол фактінің монтаждалуы сіздің қолыңызда
– деген екен. Шынында сол факті әдемі жеткізілсе болғаны, ал талдап-талғау,
саралау жағы көрермен еншісіндегі дүние екендігі әлі күнге дейін ескерілмей
келеді.
Кезінде қазақ теледидарының жастарға арналған бағдарламаларында
олардың рухани байлылығын тарзылап, қызу пікірталас ортасын қалыптастырған
еді. Ал бүгінгі жастардың рухани байлығы, мәдени, интеллектуалдық деңгейі
қай деңгейде? Өкінішке орай келер ұрпақтың рухани сауатсыздықтың алдында
сәл-ақ тұр десек те артық айтқанымыз емес шығар. Бұның бәрі біз үшін
күнделікті күйбең тіршілікте елене бермеуі мүмкін, әрине. Бірақ, ұлы ойшыл
әл-Фараби айтқандай, Адамға әуелі тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім бекер. Ал қазір елімізде 50-ден астам телеарна жұмыс жасап
жатқанымен, барлығы дерлік жоғарғы талаптарға сай келіп жатпағаны рас. Оның
ішінде, әсіресе өскелең ұрпағымыздың білімі мен өресін кеңейту, тәлім-
тәрбие беру мақсатында жұмыс істеп жатқан бұқаралық ақпарат құралдары аздық
етеді. Бір сөзбен айтқанда, жастарды бәсекеге қабілетті, жан-жақты
біліммен, шеберлікпен қаруландыру, жастық интеллектісін қалыптастыру жағы
жетіспей жатыр. Себебі, бүгін қай арнаның құлағын бұрмасаңыз да, жұртты
жалықтырып, жан-дүниесін тоздырып, тіпті теледидарды көргің келмей
кететіндей күй кештіретін бағдарламалар жетерлік. Олар әсіресе тәуелсіз
арналар еншісінде. Әсіресе, “31”, “КТК”, “НТК”, “Рахат” сияқты телеарналар
ұлтты аздыратын өнім беруші синдикатқа айналған. Бұлардың азғындық ұрығын
себу арқылы тапқан ақшасын жеке меншігі болғанымен, олардың өнімін
тұтынатын халық жеке меншігі емес қой. Бұл ретте орыс тілді БАҚ-тар бұқара
халық үшін тура мағынасында рухани Чернобыль болып отыр, тура мағынасында
рухани індетке айналуда. Қазақстандағы орыс тілді БАҚ-тар көз алдымызда
халықтың рухани әлемін өрттей шарпып, төлтума болмысын күлге айналдырып,
дәстүрлі ділінен жаңылдырып, тарихи жадын көмескілеуде.11 Себебі, олар
үшін (яғни қожайындары) қисыны мен сапасы келсін- келмесін тек көңіл көтеру
маңызды. Ал жастардың көңілін немен көтеру керек екендігі айдан анық: сол
баяғы батыстың даңғаза музыкасы мен тәртіпсіз фильмдері. Осындай түрлі
хабарлар жасөспірімдеріміздің санасына қалай әсер етіп жатыр деп психолог-
ғалымдарымыз тегін дабыл қағып жатқан жоқ. Цицеронның айтқанына құлақ
түрсек: Ұлттың болашағын жастар құрайды, демек егеменді елімізді ертеңі –
жастардың қолында екендігін ескеріп, баршамызға ортақ міндет - жастарымызды
ұлттық мүдде тұрғысынан тәрбиелеу. Ол дегенім: қазақ ұлтына тән –
парасаттылықты, мейірімділік пен шешендікті, Отансүйгіштік, мәрттік сияқты
қабілеттерді жас ұрпақ бойына қалыптастыру. Егер тәуелсіз мемлекетіміздің
бүгінгі ұрпағының келешегін ойлайтын болсақ , жастардың санасын улайтын,
әдепсіздік пен көргенсіздікке баулитын, оларды имандылық пен
адамгершіліктен айыратын түрлі сорақылықтарға жол бермеуіміз керек? Осы
төңіректе айтарым, теледидар тілі ең алдымен ұлттық мүдде тұрғысынан жұмыс
атқаруы тиіс. Ендеше, жастардың өресін кеңейтуде телеарналар бірінші
кезекте білім мен тәрбие беруі керек болса, екінші кезекте мемлекеттің ішкі-
сыртқы, халықаралық саясатынан да үнемі хабардар етіп отыруға тиіс. Тек
хабардар етіп қана емес, сол саясаттың кілті мен мақсаты неде екендігін
жете түсінетіндей, қоғамдағы жастарға қатысы бар келелі мәселелерге өзіндік
ойы мен пікірін қалыптасрыуға, әрі оны жергілікті, мемлекеттік билік
органдарына естіртетін Жастардың саяси трибунасына айналған
бағдарламаларды бүгін шаммен іздесеңіз таппайсыз. Ал өз басым Жастар
саясатқа жастайынан араласпауы керек. Олар он жерден айтқанымен, мәселе
өзгере қоймайды деген сияқты писсимисттік пікірлермен келіспеймін.
Керісінше, Сен саясатпен айналыспасаң, саясат сенімен айналысады демекші
, қоғамның, заманның кемесі бай бағытта кетіп бара жатқандығы, бүгіннің
проблемасы неде, мемлекеттік саясаттың басым және әлсіз тұстары қандай,
азаматтық қоғам не үшін керек деген сияқты саясаттың сахнасындағы
мәселелердің ара-жігін жастар айыра білуі керек деп санаймын. Ал мұндай
ақпаратты олар әрине БАҚ-нан оқып, естіп, көріп біледі. Сондықтан, жастар
саясатын жүргізуде телебағдарламалардың рөлі қандай деген сауалнамамның
нәтижесі төмендегідей болды:
Сұралғандардың 38 % теледидардағы бағдарламалар жастардың санасының
қалыптасуына ықпал етеді десе, 15,6 % көрсететін топ төртінші билік әлі де
болса өз міндетін тиісті мөлшерде атқара алмай жатыр деп есептейді. 28,1 %
азаматтар ақпарттың өзі кейде бейтараптық функция атқарып кететіндіктен,
ешқандай пайдасы не зияны болмайды деп санаса, 15,6 % БАҚ-тың ешқандай
ықпалы жоқ деп жауап қайтарды. Осы көрсеткіштерден қорытынды шығарар
болсақ, жастардың басым көпшілігі жастар БАҚ-тың жүргізетін саясатына
сенеді дегенге келіп ойысады. Ендеше, бүгінгі жастарға арналған
интеллектуалды хабарлардың есігі өз кезегінде саясаттан хабары бар
жастарға ашық екендігін көксейді.
Яғни, болашақ ұрпақтың жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін тәрбиенің
гуманистік бағыт алуы тиіс, және жастарымыздың бойындағы интеллектуалды
деңгейін арттыруда барлық тәрбие орындары, әсіресе мектепте, жоғары оқу
орындарында тиімті шаралар атқарылып тұруы қажет. Себебі, дайын білімді
ұғып алу, қағып алу ғана емес, жастар оның қайнар көзін таба білуді,
қажетіне асыруды үйрену үшін олардың интеллектуалдық, шығармашылық
деңгейлерін арттырудың маңызы өте зор. Бүгінгі Қазақстандағы қалыптасып
отырған оқыту формальді жүйеде жүріп жатыр. Яғни, тек пәндік білім
берумен қаруланған. Ал әлемдегі көптеген дамыған елдерде баланы ең бірінші
кезекте логикалық ойлай білуге үйретеді. Яғни, қазіргі ақпарат
кеңістігінде өзін еркін сезінуге, өз бетімен білім ала алатын мазмұнда
құралып отыр. Десек те, бірақ күшейіп алған БАҚ-ын тоқтату өте қиын.
Мысалы, еліміздегі ақпарат кеңістігін жаулап алу жолында жүргізіліп жатқан
Ресей саясатының жастар тәрбиесіне ықпал-әсері жоқ деп кім айта алады? Тек
Ресей ғана емес, біздің елдегі Қытай, АҚШ, Түркия, Франция ақпарат
агенттіктерінің алға қойған өз мақсаты, көздеген мұраты бары анық. Олардың
қай-қайсысы да біздің ұлттық менталитетіміз бен таным-тағылымымызға кереғар
ақпараттар таратуда: әлемнің әр түкпірінде болып жатқан түрлі саяси
оқиғаларға байланысты өз позициялары мен көзқарастарын жастарымызға күштеп
таңуда. Байқап қарасаңыз, көгілдір экраннан жастарға арналған жөні дұрыс
бағдарлама кездестіруіңіз қиындап барады. Елбасы мақұлдаған жастар туралы
заң жобасы ел ертеңінің өкілдерін қуантқанымен, телеарна қызметкерлерінің
жастар бағдарламаларына деген ыждаһаты қуантатын жағдайда емес. Қазір жас
буынның өзінен де, өзгеден де жауап күтсеңіз алдымен осыны айтады. Мысалы,
ұтымды, тағылымы мол хабарларымен көптің ықыласын қанағаттандырып жүрген
“Қазақстан” Ұлттық телеарнасын алайық. Осыдан 3-4 жыл бұрын арнадан жастар
жағына қарай іліп алар ретінде “Ақжүніс” пен “Алтын қақпаны” атамасақ,
қазіргі таңда бүлдіршіндерге арналған Еркетайынан басқа жастарға арналған
бағдарламаның қарасы көрінбейді. Ал жоғарыдағы бүгін эфирде жоқтарын амал
жоқтан қарастыруға тура келеді, өйткені екеуінің де студиясы қашан көрсеңіз
жастарға толы болатын. Ал ауылдағы ағайынның бұл хабарларды жастары ғана
емес, тайлы-тұяғына дейін тапжылмай тамашалайтынын естіп жүрміз. Алайда
“Ақжүніс” тек қыз-келіншектерге арналған телеклуб, әу баста бойжеткендер
үшін қаншалықты әсерлі болса, қазір қоғамдағы әйел затына қатысты өзге
тақырыптарға ылдилап кетті. “Алтын қақпаның” құнары мол туған тілімізді жас
буынның санасын сусындата білуде септігі орасан деп танитынбыз. Әйтсе де
шындығына келсек, жастардың нағыз бүгінгі өмірінен мағлұмат беріп, оның
күйін күйттеп, тыныс-тіршілігін ашатын бағдарлама “Қазақстан” арнасында
жоқ. Арнаның балалар бағдарламасына келгенде аз-мәз үлесі көрінеді. Мысалы,
былтырға дейін көрсетілген “Екінші сынып” (бастапқы кезде “Бірінші сынып”
болған еді) немесе “Қалаймақанды” (бұрынғы “Ералаштың” бір түрі) алуға
болады. Сол “Қалаймақанның” өзін көріп отырып, екі ұдай ойға қаласыз. Жасы
жиырмадан асып кеткен Ерболатты (хабардың авторы) қашан болсын эфирден
байқасаңыз болды, сол бетте шамасы Ерболат құралпас жастарға арналған ба
өзі, бұл хабар деп қаласыз?!. Кейбір көрсетілімдерінен не мән, не мағына
табуыңыз қиын. Ал көптің көретін Көкпар ток-шоуының тағы да тек
массовкасы жастарға толы демесеңіз, жастардың мұнын мұңдап жатқан жайы жоқ.
Неге дегенмен, бұл хабар орта тпп элитасына арналған ғой.
Қазақстандық көрермен “Ел арна” өмірге келген тұста сол арқылы таза
қазақы хабарлардың келбетін көз алдына әкеліп еді. Сондай-ақ жастар
бағдарламасының дені де арнаға арқау болады деп үміттенді. Себебі “Халық
екіге - “Хабар екі” деп ұран тастаған телеарна әу баста ұлттың мүддесін
күйттейтіндей болып көрінген-ді. Бүгінгі “Ел арнадағы” дүниелердің тең
жартысы “Хабар” өнімдерінің қайталамасы. Жастарды қайдам, осыдан бір жыл
бұрын арнадан әйтеуір балаларға арналған жалғыз ғана жексенбілік “Топ-
малыш”- ты көрсеткен болатын. Биылғы жылы әйтеуір бөбектерге арнап
Сиқырлы әріптерді көзге іліндіргені рас.
Біз сөз етіп отырған жастардың әзірше сүйіктісіне айнала қоймаса да
сүйсіне отырып көретін тағы бір құйтырқы (осылай атаса да болар) хабары
былтырдан бері тәуелсіз арналардың бірінде жасап келеді. Аты “Шала
қазақтар” деп аталады. Шамасы қазақ жастарының өз тілін білмейтіндігін
келемежге айналдырып, естіген жұрт есінен тансын деп қойғандағы тапқыр
аттары болса керек. Көше кезіп жүріп, ойына не түссе соны қағыта салатын
шұбырған төрт-бес жігіттің еріккен әңгімесі әжептәуір эфирдің 20-25минут
уақытын толтыруға жарамды. Тыңдап отырып түкке тұрғысыз бос қызыл сөздерден
санаңыз шаршайды. Бұған дейін “Шатақхана”, Қызық радиосы деген атпен
шығып жүрген осы тектес топтамалар өздерінің жасап жатқан дүниесінің жастар
үшін қажеті бар деп ойлаған болар, сірә. Сапасына мән беру былай тұрсын,
НТК арнасында шет елдік телесериалдардан өзге жастар мен жасөспірімдерге
арналған тұшымды дүние көру бізге бұйырмай –ақ қойды. Байқағанымыз, “НТК”
дәл қазіргі таңда сансыз сериалдардың ордасына айналып тұр. Жастардың
бозбала, бойжеткен тектілері сондықтан болар, “НТК” үшін аптасының бес
күнін “Мятежный дух-2” суперсериалын тамашалауға арнайды. Тағы бір арна
“КТК”-ның да құты қашайын деп тұр. Әйтеуір бұлардың да еріккеннің ермегі
болуға ғана тұрарлық Анда-санда атты бағдарламасы мен Джейклабы бар.
Ал “Алматы” арнасының жастар жағына алып-қосар әзір ештеңесі байқалмайды.
Себебі, Министерство знакомств атты бағдарламалары жастар аудиторисына
бағытталып жасалғанымен, мен оны өскелең ұрпақ тәрбиесіне қосып жатқан
тырнақтай да болса үлесін көріп отырғаным жоқ. “Рахат” телеарнасы да дәл
солай. Бұған “31” арнаны да жатқызуға әбден болады. Себебі, “Ви-джейлік”
бағдарламаларды таза жастардың өміріне қызмет етеді, олардың барлық талап-
тілектерін қанағаттандыра алады деп тану үлкен қателік. Тек Хабардағы
Азаматтың туп-тура көшірмесі болған Замандастарды айтпасаңыз, атап
айтар ештеңе жоқ. “Таң” телеарнасының да шоу-бизнес әлеміне қатысты
“Білгенге маржан” (Жүргізушісі - Марал Байғара) бағдарламасы бір апта бойы
ел назарына жол тартады, алайда оны көрушілердің басым бөлігі жастар
екенінде күмән жоқ. Соған қарай жастардың хабары дей салу үлкен әбестік.
Дәл осындай бағыттағы Musik box (жүргізушісі Әния ) хабары да жастардың
көңілі мен назарын тек бейнеклиптермен аударамыз дегенге сенетін болуы
керек.
Елдегі тағы бір арна – “Hit TV”-дің бүкіл қазақ этносының күллі
шаңырағына бірдей тарала қоймағанына қуанамыз. Өйтпегенде, ел түкпіріндегі
ауыл-ауылдың жастары “SMS қуып, ән таңдап кетуі” де ғажап емес. Өз бағытын
таза 180 градусқа өзгерткен бұрынғы “Шаһар” жастардың арнасына айналады
дегенге күмәнмен қарағанбыз. Рас екен, күніне “қалайсыңдатып” (“Қалайсың”
бағдарламасы) үш рет шығатын арнаның бүгінгі жастармен байланысы әзірге
телефон тұтқасынан әріге аса алмай тұр. Ал жалған емес, шынында “қалайсың”
деп, қазақ жастарының ахуалын біліп, қал-жағдайын сұрауға жеткізетін күндер
қашан келер екен, “Hit TV” үшін? Онымен қоса жуырда ғана арнаның
қазақылану тенденциясы байқалып келеді. Бұл мүмкін, мемлекеттік 5050
саясатына аз да болса қосар үлесіміз деп бағалап отырған болуы керек. Соңғы
бір айдың көлемінде эфирде жылт еткен Интеллектуалдық ойлау ойыны
(Интеллектуальные игры разума) атты бағдарламасын тілге тиек етуге
болатындай. Себебі, жастарға дұрыс жауабын атасаң әнтаспа ұтасың дегендей
үміттендіре отырып ойландырса да олардың ойлау жүйесін дамытуға әсер етіп
етіп отыр деуге тұратындай. Байқағаным, бағдарламаға негізінен 15 пен 22
жас аралығындағы жастар қатысып жатады. Тек қойылатын сауалдардың дені –
шоу-бизнес, бейнеклиптен көрініс, атақты шет елдік әртістердің жеке
өміріне қатысты болғандығы көңіл көншітпейді. Бұл арнаның нағыз қазақ
жастарының интеллектуалдық деңгейін арттырамыз деген құлшынысы артқан болса
сол сұрақтардың орнына қазақстандық әртістер жөнінде сұраса қайтеді?
Немесе, интллектуалдық ойын деп атанғасын ол жас азаматтың бойындағы
шынайы білімді таразылауы керек емес пе? Бұл сауалға олар арнаның мақсаты
ол емес, біз көңіл көтеру үшін жұмыс істеп жатырмыз деп жеңіл жауап
қайтарып құтылары сөзсіз. Бәлкім, солай да шығар. Бірақ біз қандай
мазмұндағы бағдарлама болмасын, жастарға титтей де болса пайдасын әкелу
керек деген талап-мүдде қоймасақ, білгенімізді істеп кете баратын
сияқтымыз. Дәл осы жерде біз қазақстандық телеарналардағы жастар
бағдарламаларының құлдырау кезеңін айтумен қатар, оны дамытудың қандай
тетіктері бар екендігін тілге тиек ете кетуіміз керек. Қарап тұрсақ, еліміз
егемендік алғалы бері Қазақстандық БАҚ үшін басқа да демократиялық
мемлекеттердегідей әлемдік ақпарат кеңістігіне үлкен даңғыл жол ашылды. Осы
кезеңде біздің елде жастарды мектеп табалдырығанан бастап жоғары біліммен
қатар жоғары интеллектісін дамытуға барлық ынта-жігерімізді салуымыз керек.
Ол үшін біз қазақ тіліндегі жастар бағдарламаларының өзіндік кеңістігін
қалыптастыруға қадамдар қарастырсақ жөн болатын еді. Олай дейтініміз, мына
тұрған көршіміз Ресейді айлып қарасақ, бір ғана Еуразия арнасынан
берілетін жастар мен жасөспірімдерге арналаған бірнеше бағдарламалары бар.
Солардың ішінде мен Умники и умницы, және Что? Где? Когда?, “Самые
умные” интеллектуалды телеойындарын ерекше атап, жастардың интеллектісін,
яғни жылдам ойлау қабілетін арттырудағы үлесі өлшеусіз дегім келеді. Мысалы
Что? Где? Когда? бағдарламасының мақсаты – жастардың ұшқыр ойлау мен
лезде жауап беруі арқылы білімін тексеріп, интеллектуалдық деңгейін
арттыру болып табылады. Ол 1975 жылы тележүргізуші Владимир Ворошиловтың
идеясы бойынша эфирге шыққан. Аз ғана уақыттың ішінде танымал болған
телеойынның тіпті спорттық сайыстар түріндегі үлгісі де бар. Ойын
талаптары бойынша, қатысушы 6 бала (мектеп жасындағы қыздар мен балалар)
небәрі бір минуттың ішінде қойылған сұраққа жауап қайтаруы тиіс. Уақыттың
тығыздылығы логикалық шапшаң ойлап үйрену үшін арнайы қарастырылған.
Хабарының авторы әрі жүргізушісі Юрий Вяземский өзінің бір сұхбатында:
Я очень хотел бы видеть своих умников сознательными и ответственными
людьми, ответсвенными за себя, за людей которых их окружают и за свою
страну деген екен. Бұл аталған бағдарламаға білімді де қабілетті жастарға
деген зор сеніммен айтылған сөз.
Сол сияқты “Самые умные” (жүргізушісі Тина Канделаки) телеойынының
артықшылығы – оған барлық жас мөлшеріндегі азаматтар қатыса алады. Мысалы,
мектеп жасына дейінгі бөбектерге, мектеп оқушыларына, студенттерге және
зейнет жасындағыларға өз білім деңгейінің шеңберінде түрлі сұрақтар
қойылады. Осы орайда бағдарламаның жүргізушісі Тина Канделаки сұрақтарды
өте тез оқу арқылы қатысушыларды да лезде жауабын айтуға жетелейді. Бұл
әдіс өз кезегінде адам миының ақпаратты жылдам алып оған жылдам жауап
қайтаруына үлкен себепкер болады. Бағдарламаның тағы бір артықшылығы –
жоғарыда атап өткеніміздей, аудиториясы бөбектен зейнеткерге дейін
қамтуында. Яғни, бұл ресейлік телеарналардың бүгінгі таңда тек жастардың
ғана емес, өсіп келе жатқан балалар мен қарттардың да білім көкжиегін
кеңейтуге жәрдемдесуі болып табылады. Ал Қазақстандағы осы хабарға ұқсас
“XXI ғасыр көбасшысы” интеллектуалды ойынының кемшілігі тек мектеп
жасындағы жоғары сынып оқушыларына ғана арналғандығында. Осыған ұқсас
осыдан
Жоғарыда атап көрсеткенімдей, жастар үшін жасалып жатқан бағдарламалар
бар болғанымен де, мәселе олардың мазмұны мен мақсаты нағыз ертеңгі елдің
тізгінен көтерер ұрпақты тәрбиелеу жүгін әзірге көтеруге қауқарсыздығында.
Аталған хабарларды жастар көретін де шығар, бірақ кейде қалжыңы келісіп-
келіспей жататын, ғұмыры жарты жылдан аспайтын бұл өмірі қысқа жобалардың
тартымдылығының да төмен екендігін атап өткім келіп отыр. Ал бағдарламаны
күннен-күнге тартымды ете түсу үшін талмай іздену қажет-ақ. Өркениетті ел
ширек ғасырдан кейінгі мемлекеттің болашағы бүгінгі жеті жасар ұрпақтың
білімі мен тәрбиесіне, іскерлігі мен парасаттылығына тікелей байланысты деп
есептейді. Олай болса, біз де енді бір 15-20 жылдан кейін қазіргі қазақ
елі деп аталатын ортақ үйіміздің қа бұрын “қазақстан” Ұлттық телеарнасында
көрсетілген “Атамекен” телеойынының мақсаты – студент жастарының
интеллектісін көтеру болатын. Тарқатып айтар болсақ, бағдарламаның бір
санында екі жоғары оқу орнының студенттері қатысады. Үш, кейде төрт
студенттен жасақталатын топтың арнайы аты мен ұстанған ұраны болады.
Жүргізушісі Бахыт ... ... ортаға жалпы сұрақ тастайды, ал жауабын тапқан
топ бірінші болып айтуы керек. Бірақ бұл бағдарламаның жоғарыдағы аталған
ресейлік бағдарламамен салыстырғандағы кемшілігі – негізгі мазмұны атауы
айтып тұрғандай еліміздегі елді мекендердің атаулары мен жер-су аттары,
қасиетті өлкелер мен табиғи байлықтардың төңірегінде құралған сұрақтар
қойылады. Жалпы алып қарастырсақ, “осекеңнің” бізден ұтып тұрған жері
біріншіден; олар ғылымның да, білімнің де, техниканың да жаңаша
жаңалықтарын жаңаша ойлай алатын дарындар әкелетінін бізден сәл ертеректе
ойланып қойған, сондықтан бүгінгі таңда олардың телеарналарында
интеллектуалды ойлауға үйрететін бағдарламалар бізге қарағанда көп,
екіншіден; сол интеллектуалды телеойындарға қатысушыларға ешқандай шек
қойылмайды, оған барлық жастағы азаматтар қатыса алады. Біздегі бар да
болса әзірге бір ғана интеллектуалды телойынымыздың аудиториясын кеңейту
әзірге қолымыздан келмей жатыр.
Шаңырағында уық болып шаншылып, мемлекетті басқарудың тұтқасын қолына
алады деген сеніммен қарауымыз керек 215 Бүгінгі жас пен социализм
тұсындағы жастардың ой-өрісі, ақпартты қабылдау мүмкіндігі әр қилы. Тек
қажетті деп танылған мәселелерді ғана қамтыған Кеңес одағы тұсында
жастарымыз түгілі дүйім халық тек жақсыдан ғана хабардар болған, ал
жаһанда не болып, әлемдік даму үрдісі қалай қарай бет алып бара
жатқандығынан хабарсыз болған бүгінгі орта буынының тағдырына солайқай
саясатты ғана кінәлай аламыз. Сол себепті де жоғарыда атап өткен
Қазақстандық телеарналардың ішінде эфирдегі жеті жылдық жұлдызды тарихы
бар Хабар арнасында көрсетілетін Азамат телепікірсайысын мен XXI ғасыр
көбасшысы бағдарламаламасы – жастардың интеллектуалдық деңгейін арттыруда
қосқан үлестері нақты ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Бірінші кезекте
Қазақстанның жиырма бірінші ғасырдағы жас көшбасшыларын бір шаңырақ астына
жинаған интеллектауалды ойын төңірегінде ой қозғасақ. Негізінде атауының
өзі нағыз елім деп жанып тұрған жалынды жастарға айтылған үндеу сияқты.
XXI ғасырда өз еліңде көшбасшы бол дегенді көксегендей бағдарламаға
эфирге шыққалы бері қатыстқан білімді жастар аз болған жоқ. Мектеп
табалдырығынан аттағал тұрған шағында, өз білімін өзге замандастарымен
бәсекеге салатын қатысушы мектеп оқушыларының ұйықтап жатқан
интеллектісінің қалыпстасуына бағдарлама үлкен үлесін қосты деуіме толық
мүмкіндік бар. Бағдарлама идеясы бізге емес, жапондарға тиесілі болғанымен
де, іздің елде жүзеге асқан жобаның қазақстандық білім көкжиегін
кеңейтудегі өз миссиясы орындалғандай. Мектеп оқушылары арасында мұндай
білімді саралау ойыны Жапонияның өзінде де үнемі өткізіліп отырады. Білім-
ғылымымен қоса техникасы бізге қарағанда анағұрлым ерте дамып кеткен елдің
LG компаниясының аталған бағдарламаға демеуші болғандығы біз үшін қандай
ғанибет десеңізші! Әйтпеген күнде Ресейдің Самые умные мен тықылдаған
Тина Канделакиді тыңдап қапыда қалып отыра бермек пе едік, кім білсін?
XXI ғасыр көшбасшысы интеллектуалады ойыны – эфирде көрінген бірінші
күнінен бастап оқушылардың да, ұстаздардың да, ата-аналардың да көз алмай
көретін сүйікті бағдарламасына айналды.
Хронометражы: 40 минут
Жиілігі: апталық
Эфир: “Хабар”: жексенбі 14:10, қайталау “Ел арна” сәрсенбі 11:40
Бағдарламаның шығармашылық ұжымы:
Жүргізушілер: қазақша Дана Нұржігіт, орысша Зара Есенаман, Ринат Маткаримов
Режиссерлар: Павел Скоробогатов, Гүофариза Зұлқашева
Дыбыс режиссеры: Данияр Сартбаев
Сценариий авторы: Ысқақ Егембердиев, Борис Стадничук
Психологтар: Аида Файзулина, Татьяна Смурыгина, Анна Бондаренко
Продюсері: Ғалия Нұрақынова
Ауыл мен қалаға қарамастан, аптаның әр жексенбісінде кешкі сағат 1800-
де көгілдір экранға телміріп отырып көретін метеп оқушылары бұл
Қазақстандық бірінші ауқымды теле жобаға қатысуды армандайды. Себебі,
ойынның мазмұны мен құрылымының өзі қарапайым оқушыларды өз ортасының
ерекше дарындылары ретінде көрсете білді. Көкпар , Бәйге , Шешендік
өнер деп аталатын ойынның турларында олар ерекше белсенділіктерімен
танылып, бір-екі сауал кез-келгенінің ойындағы тағдырының қысқа не ұзақ
болуын шешіп отырды. Бұл әдістің өзі олардың бойында ерекше шапшаңдықты,
яғни логикалық ойлау арқылы білімді, миындағы ақпартты сол сәтте айту
арқылы жылдамдыққа үйретті. Себебі, бағдарламаның мақсаты сол. Жастардың
ойлау қабілетінің жылдамдығын арттыру. Мысалы, жүргізушілер сауалдарды өте
тез оқу арқылы қатысушылардың есту әрі есте сақтау қабілетін дамытты, яғни
естіген бойында оған іле-шала жауап қарастыру қасиеті. Сонымен қатар,
уақыттық шектемелер беру. Мәселен, бір минут ішінде 10 сауал қойылса, олар
мүмкіндігінше оның тең жартысына жауап беріп үлгеруі тиіс. Сонда-ақ,
интеллектіні дамытудың тағы бір әдісі – фофтоесте сақтау қасиеті. Яғни,
бүтіндей бір суреттің үштен бір бөлігін немесе ширегін ғана көрсету арқылы
оның не нәрсеге ұсқақа екендігін анықтау. Бұл оқушыға миының архивін
тағы бір ақтаруға мүмкіндік береді. Осы сәтте адам психологиясында жадының
(память) орнығу процесі жүреді. Яғни, бұл бағдарламада қолданылған
әдістердің барлығы да өте мықты теориялық және практикалық зерттеулер
нәтижесінен алынған. Әрі оның бағдарламадағ көрсеткен қорытындылары да
жаман болған жоқ. Мысалы, жобаның осы күнге дейін мыңдаған қатысушыларының
саны күннен-күнге артып келеді. Бір қуанарлығы- апталық, айлық, жылдық
ойындарда жүлдегер атанғандардың барлығы жоғарыда аталған компанияның оқу
грантын жеңіп алып қазір еліміздің жетекші оқу орындарында білім алуды. Тек
Қазақстанда емес, естеріңізде болса ең алғашқы жылдық жеңімпаз атанған –
Нұржан атты жігіт бірден Лондонға оқуға аттанған болатын. Бұдан кейін де
талай жерлестеріміз жапондықтардың арқасында өз армандарын жүзеге
асыруларына мүмкіндік алды. Сол кезден бері бағдарлама тек Алматыда ғана
жұмыс істеген жоқ, еліміздің аймақтарына да шығып, білімді жастардың
интеллектуалды деңгейлерін саралап жүр. Диплом жұмысын жазу барысында осы
бағдарламаның сценаристі Ысқақ Егембердиевті бір-екі ауыз сөзге тартқан
болатынбыз.
Сұрақ: Ысқақ, өзіңнің осы телеойында жұмыс істегеніңе 3 жылдам астам
уақыт болыпты, жалпы қазақстандық жастардың интеллектуалды дейгейін
арттыруда бағдарламаның қандай үлесі болды деп ойлайсың?
Жауап: Менің ойымша, бағдарлама тек осы Алматыға келіп ойынға қатысуға
мүмкіндік алған жастар үшін ғана емес, сондай-ақ экранның арғы бетінде
отырған ауыл жастарының да өз білімін шыңдауға, замандастарымен бірге білім
көкжиегін бағындыруға құлшынғандар үшін бұл таптырмас мектеп болды дей
аламын. Себебі, бұл нағыз білімнің бағасы қойылатын жер. Мектебіңнің,
ұстазыңның еңбегін еш кетірмей намысқа тырысып, жүзден жүйрік шығуға
талпыныс жасайтын жер деп ойлаймын. Себебі, негізгі өмірлік білім адам
баласына метепте қалыптасады. Содан жоғары оқу орнына түскенде де, жалпы
өмірлік азығың болатын орта біліміңнің берік болуы маңызды емес пе,
сондықтан біз оларды ертеңгі күннің нағыз көшбасшылар болуға тәрбилеуді
мақсат етеміз.
Сұрақ: Жастарды эфирге дайындай процесін айтып берсең.
Жауап: Біздің бағдарламаның ұжымында психологтар бар. Олар балалармен
эфирге шығу алдында моральдік-психологиялық дайындықтар жүргізіледі. Яғни,
сұраққа жауап берерде бойыңды еркін ұста, өзіңе-өзің сенімді бол деген
сияқты алдын-ала жұмыстар жүргізіледі. Себебі, олар тосыннан келген кез-
келген сұраққа оның қиындығына қарамастан бірден жауабын беруге тырыуы
керек. сондықтан көптеген жағдайларда балалар сұрақтың жауабын білмей қалса
сасқалақтап, айтайын дегенін ұмытып қалатын жағдайлар болады. Бірнеше рет
редакциямызға Сіздердің ойындарыңызға ақша төлеп қатысу керек екен.
Сұрақтар алдын-ала беріліп қояды екен деген алып-қашта сөздер жазылған
хаттар келіп түсіп жатты. Бірақ менің сол хаттардың иелеріне айтарым,
бағдарламаға дайындалған сұрақтар еш уақытта алдын-ала айтылмайды да,
жауабы сатылмайды да. Ол жағынан бізде принцип қатал. Себебі, мұнда онның
ішінде біреуі, жүздің ішінде оны ғана қатысу мүмкіндігіне иеленеді.
Сұрақтар оңай деп те айта алмаймын, егер олай болған жағдайда кез-келген
мектеп оқушысы қатыса алатын болар еді. Негізгі мақсат - өз ортасында озық
танылып, сұрақтардың басым бөлігіне дұрыс жауап берген топжарғандар ғана
бәсекеге озып шығады.
Сұрақ: Сұрақтарды дайындауда неге бас назар аударылады: мағынасына
ма, әлде логикалық жеңілдігіне ме?
Жауап: Мына Ресейлік болсын, шет елдік қайсыбір интеллектуалдық
телеойындарын алып қарамасақ та, барлығында да ұзын сонар, шұбалаңқы
сұрақтар көмейсіз. Себебі, олар адамның миын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz