Қазақстан Республикасындағы Орталық банктің ақша-несие саясаты, құралдары және оны реттеу

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2

І бөлім. Әлемдік тәжірибеде Орталық банк ұғымы жне қызметі
1.1. Орталық банктің пайда болуы және оның түрлері ... ... ... ... ... ..4
1.2. Орталық банкті ұйымдастыру жолдары және қызметтері ... ... ..7
1.3. Орталық банк операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14

ІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы Орталық банктің ақша.несие саясаты, құралдары және оны реттеу.
2.1. Орталық банктің ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2. Орталық банктің ақша.несие саясатының құралдыры ... ... ... ...21
2.3. Экономиканы ақша несиелік реттеудің кейбір аспектілері ... ...24

ІІІ бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы, несие және ақша айналымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37

Қоладнылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

Қазақстан экономикасы әкімшілік-әміршілдіктен нарықтық экономикаға өтудің қиын кезеңінде. Негізінен ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта құруларды іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттарды ұстануда – мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, ақша-несие саясаты, құнды қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру.
Курстық жұмыста орталық банктің атқаратын рөлі мен маңызы, функциялары, ақша-несие саясаты, құралдары мен ақша-несие айналымы қарастырылған.
Қазақстан Республикасындағы банкілер жүйесі 1993 жылдың көкек айында қабылданған "Қазакстан Республикасының Ұлттық банкісі" және “Қазақстан Республикасындағы банкілер жөніндегі" Зандар негізінде қалыптасқан.
Қазақстан Республикасының банкілер жүйесіне республиканың орталық банкісі болып саналатын Ұлттық банк және мемлекеттік, жеке, акционерлік, біріккен, шетел банкілері кіреді. Бұлардың атқаратын қызметі жоғарыдағы көрсетілген зандармен шектеледі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасқан. Жоғарғы деңгей жүйесі Ұлттық (эмиссиялық) Банкке берілді. Ал төменгі деңгейде коммерциялық банктер мен банктік емес несие-қаржы институттары (инвестициялық компаниялар, инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, ломбарттар, трасттық компаниялар және т.б.) орналасқан.
Орталық банк көп елдерде мемлекеттікі болып табылады. Мемлекет формальді түрде оның капиталын меңгермесе де (АҚШ, Италия, Швейцария) немесе бір бөлігін меңгерсе де (Бельгия-50%, Япония-55%). Орталық Банк мемлекеттік органның функциясын атқарады.
Орталық банк эмиссиялық банкнотты шығаруда монопольдік құқыққа ие – яғни негізгі нақты ақша массасын құрайды.

1. ҚР Ұлттық банкі туралы заң. 1995 жыл
2. ҚР банктері және банк қызметі туралы заң
3. Әубәкіров Я , Есқалиев М. «Экономикалық теория негізі» Алматы 2004
4. Доронбуш Р , Фишер С «Макроэкономика» Москва 1999
5. Долан Э «Макроэкономика» Москва 1994
6. Көшенова Б.А «Ақша, несие және банктер»
7. Орманбаев А.Ж , Өмірбаев С.М , Есенгельдин Б.С «Ақша, қаржы және несие» Қарақанды 1997
8. Сейітқасымов Ғ.С «Ақша, несие, банктер» Алматы 2004
9. Карібаев Е.С «Ақша және банктер» Қарағанды 2004
10. Сахариев С.С «Жаңа кезеңнің экономикалық теориясы» Алматы 2004
11. Журнал. Қаржы және Қаражат. Финансы Казахстана. 3/2003.
12. Әдбіразақов А.Т. Орталықтанған экономика. Алматы 1998 жыл

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...2

І бөлім. Әлемдік тәжірибеде Орталық банк ұғымы жне қызметі
1.1. Орталық банктің пайда болуы және оның түрлері ... ... ... ... ... ..4
1.2. Орталық банкті ұйымдастыру жолдары және қызметтері ... ... ..7
1.3. Орталық банк
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

ІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы Орталық банктің ақша-несие саясаты,
құралдары және оны реттеу.
2.1. Орталық банктің ақша-несие
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2. Орталық банктің ақша-несие саясатының құралдыры ... ... ... ...21
2.3. Экономиканы ақша несиелік реттеудің кейбір аспектілері ... ...24

ІІІ бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы қаржы, несие және ақша
айналымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 30

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..37

Қоладнылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...38

Кіріспе
Қазақстан экономикасы әкімшілік-әміршілдіктен нарықтық экономикаға
өтудің қиын кезеңінде. Негізінен ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта
құруларды іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттарды ұстануда –
мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, ақша-несие саясаты, құнды
қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру.
Курстық жұмыста орталық банктің атқаратын рөлі мен маңызы,
функциялары, ақша-несие саясаты, құралдары мен ақша-несие айналымы
қарастырылған.
Қазақстан Республикасындағы банкілер жүйесі 1993 жылдың көкек айында
қабылданған "Қазакстан Республикасының Ұлттық банкісі" және “Қазақстан
Республикасындағы банкілер жөніндегі" Зандар негізінде қалыптасқан.
Қазақстан Республикасының банкілер жүйесіне республиканың орталық
банкісі болып саналатын Ұлттық банк және мемлекеттік, жеке, акционерлік,
біріккен, шетел банкілері кіреді. Бұлардың атқаратын қызметі жоғарыдағы
көрсетілген зандармен шектеледі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде екі деңгейлі банк жүйесі
қалыптасқан. Жоғарғы деңгей жүйесі Ұлттық (эмиссиялық) Банкке берілді. Ал
төменгі деңгейде коммерциялық банктер мен банктік емес несие-қаржы
институттары (инвестициялық компаниялар, инвестициялық қорлар, сақтандыру
компаниялары, зейнетақы қорлары, ломбарттар, трасттық компаниялар және
т.б.) орналасқан.
Орталық банк көп елдерде мемлекеттікі болып табылады. Мемлекет
формальді түрде оның капиталын меңгермесе де (АҚШ, Италия, Швейцария)
немесе бір бөлігін меңгерсе де (Бельгия-50%, Япония-55%). Орталық Банк
мемлекеттік органның функциясын атқарады.
Орталық банк эмиссиялық банкнотты шығаруда монопольдік құқыққа ие –
яғни негізгі нақты ақша массасын құрайды. Ол ресми алтын валюталық қорларды
сақтайды, мемлекеттік саясатты жүргізеді, ақша – несие сферасын және
валюталық қатынастарды реттеп отырады.
Орталық банк мемлекеттік қарызды басқаруға қатысады және мемлекет
бюджетіндегі есеп- айырысу қызмет көрсетуді жүзеге асырады.
Өз жағдайы бойынша несие жүйесінде Орталық банк банктердің банкі
деген рольді атқарады. Сол сияқты міндетті қорлар, коммерциялық банктердің
бос қаражаттары және де басқа да құрылымдарды сақтайды. Орталық банктің
атқаратын негізгі қызметі – несиелік реттеу. Орталық банк банк сферасын
реттеуде әкімшілік әдістерден басқа экономикалық инструментарилерді
қамтиды. Оның басты құраушылары: аздаған қорлар саясаты, ашық нарық пен
есеп саясаты.
Ақша–несие саясатының басты бағыттаушысы Орталық банк болып табылады.
Валюталық курс әсеріне, пайыздық көрсеткіштерге және де банк жүйесінің
ортақ көлеміне, сонымен қатар экономикаға бағытталған. Бұл мәселелердің
жетістіктері – экономикалық өсудің тұрақтылығы, жұмыссыздық пен инфляцияның
төмендеуі.
Нарықтық экономикаға көшу несие-ақша жүйесінде бұдан да оң өзгерістер
жүргізуді қалады. Несие реформасының екінші кезеңінде (1988 жылдың
тамызынан бастап) коммерциялық банкілерді үлестік және акционерлік негізде
құру басталды. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі "Қазақ ССР-індегі
банкілер және банк қызметі" Заңымен негізделді. Біздегі банк жүйесіне
республикалық Орталық банкі болып табылатын Мемлекеттік (ұлттық) банк,
Агробанк, коммерциялық банкілер кірді. Сыртқы экономикалық байланыстарды
қамтамасыз ететін Сыртқы экономикалық банк - Қазақстан Республикасының
Әлембанкі де құрылды. Жаңа банк мекемелері мемлекеттік кәсіпорындардың,
кооперативтердің қоғамдық ұйымдардың қолдағы қаржыны пайдалана отырып,
кәсіпорындарды немесе кооперативтерді дамыту ісіне жұмылдыру үшін құрылды.
Ақша мен оның айналыс проблемалары халық шаруашылығын қайта құру
ісіндегі негізгі мәселелерге айналды. Ақша айналысын басқаруды

І бөлім. Әлемдік тәжірибеде Орталық банк ұғымы жіне қызметі

1.1. Орталық банктің пайда болуы және оның түрлері
Алғашқы Орталық Банк 300 жыл бұрын (1668 жылы Швеция Риск Банк) пайда
болған. Ол соңғы он жылдың ішінде жаппай таратылып, замандас мағынаға ие
болды. Осыған байланысты ең бірінші банк анықтамасынан бастаған жөн.
Банк – уақытша бос ақшаны, салымдар мен қорланымдарды шоғырландыратын,
кредиттер беретін, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды, шаруашылық
жүргізуші субъектілер немесе жекелеген тұлғалар арасындағы өзара төлемдер
мен есеп айырысуларды жүзеге асыратын қаржы мекемесі.
Банк жүйесі - өзара байланысты алуан түрлі банктер мен банк
институттарының жиынтығы; кредит жүйесінің құрамдас бөлігі.
Банктің пайда болуы және оның түрлері
Несие жүйесінің негізгі буыны – банктер. Себебі штабы және маңызы
жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер
мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктердің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен
бала бақшалардың және уақыттың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды
іс жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу,
несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар
жүргізіледі.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
іздестірейік. “Банк” деген ұғым италиян сөзі “bank” – орындық, “айырбас
орындығы – айырбас орны” дегенді білдіреді. Тарихта банктің ең жай қызметі,
мысалы, тұқым сатып алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейінгі
VIII-V ғғ. Вавилонда кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегі
Египетте, Грецияда, Римде зәулім ғимараттар салған. Ал феодолизмге өту
кезеңінде тауар ақша айналысы және несие қатынастарының ауқымы тарылып, тек
ХІІІ-ХІV ғғ. Сауданың кең өрістеуіне байланысты төлем делдалы ретінде банк
ісі қарқынды өрістей бастаған. Орта ғасырда банк ісінің орталығы Италия,
Германия, Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында Англия
болған.
Капиталистік банктердің алғашқы ізашарлары Флоренция мен венецияда
1587 ж. Айырбас ісінің негізінде, яғни әр түрлі елдер мен қалалардың
ақшасын айырбастауда пайда болды. Банктердің негізгі операциялары ақшаны
сақтауға қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргізу болған. Ақшасыз есеп
айырысуды жүргізудің мәні – екі клиенттің қатысуымен банкирдің кітабына бір
шоттан екінші шотқа белгілі бір соманы аударып жазу. Кейінірек ол осындай
негізде Амстердамда (1609 ж.) және Гамбургте (1618ж.) ұйымдастырылды. Бұл
банк ісінің анайы түрі еді. Бұл кезде банктер саудаға және есеп айырусуға
қызмет еткенмен, олардың өндіріспен, өндірістік капиталдың қайталама
айналымымен байланысы аз болды, несие ақшаларын шығару қызметі де дамыған
жоқ.
Ал капиталистік банктер, керісінше ұдайы өндірістің, өнеркәсіп және
сауда капиталдарының қажеттілігінен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы, сауда мен тауар айналысының дамуы есеп айырысу мен несиенің
маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың табысының көп бөлігін
ақша түрінде төлеуге мәжбүр етті. Тұрақты ақша айналасы пайда болып, оны
ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз етуді банктер өздеріне алды.
К.Маркс банктердің пайда болуы туралы былай деген: “Кәсіпкерліктің
ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық топтардың
ақша механизмін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта
жүргізіледі...”.
Сонымен қатар банктер “несие ісінің екінші жағы - өсім әкелетін
капиталды да” басқарады. Өйткені банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің
және халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзінде
шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс
табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік
кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.
Банк ісі – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсіпкерліктің ерекше түрі.
Қазіргі кезде банктер көптеген операциялар жүргізеді. Олар ақша
айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана шұғылданып қоймай,
сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру
операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал кейбір жағдайларда
делдалдық келісімдер және мүлікті басқару операциялары жүргізіледі.
Осы айтылған жағдайларды қорыта келе банктің атқаратын қызметтерін
негізінен төмендегідей топтастыруға болады.
1. Уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
2. Кәсіпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргізу.
3. Ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлі шаруашылық субъектілерінің
төлем айналымы жүретін орталық. Банк өзінің есеп айырысу жүйесі арқылы
клиенттеріне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргізуге мүмкіндік
туғызады.
4. Айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентін тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттік
чектерді, вексельдерді шығарумен де несиелейді.
5. Экономикалық және қаржылық кеңес беру.
6. Орындайтын айрықша қызметтеріне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екіге бөлінеді.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгілерін эмиссиялауға(шығаруға)
құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлі
аталады. Мысалы, бұрынғы КСРО-да мемлекеттік деп,ал қазіргі Қазақстанда –
ҚР Ұлттық банкі деп аталады. Мемлекеттің Орталық банкінің негізгі мақсаты –
айналысқа ақша бірлігін шығару, банктерге ерекше тауар – ақша белгісін сату
және банк жүйесінің несие-есеп, эмиссиялық жұмысын басқару. Ол – елдің екі
деңгейлі банк жүйесінің – жоғары деңгейіндегі банк.
Мемлекеттегі басқа банктердің барлығының да ақша белгілерін шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық және
т.с.с. банктер. Коммерциялық банктер клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін
үнемі ұлғайтып тұратын әмбебап үлгідегі банк.Ал басқа банктер бір-екі
қызмет түріне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердің екі түрі де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейін ұзақ мерзімге
қарызға береді. Инвестициялық банктер кәсіпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеуді және оны игеруді
несиелейді.
Ипотекалық банктер – жерді және жылжымайтын мүліктерді кепілдендіруге
алып, ұзақ мерзімге ие береді. Олар ипотекалық облигация, акция және басқа
бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.

1.2. Орталық банкті ұйымдастыру жолдары және оның қызметтері
Капитализнің алғашқы даму сатысында коммерциялық банктер банкнота
шығаруды капитал жинақтаудың бір көзі ретінде кеңінен қолданды. Дегенмен
несие жүйесінің даму барысында ақша шығару сенімді ірі банктерде
шоғырланды. Бұл банкноталардың төлем айналымында кең қолданылуын қамтамасыз
етті. Сөйтіп тарихи орталық банктердің пайда болуы коммерциялық банктердің
банкнота шығаруының бір жерде орталықтануымен байланысты. Алғашқыда ол банк
эмиссиялық банк, кейіннен орталық банк деп аталды. Бұндай атақ оның несие
жүйесіндегі басқару рөліне сай келеді. Мемлекет заң шығару арқылы эмитент
банкті қолдап отырады. Себебі банкноталар шығаратын көптеген ұсақ банктер
күйзеліске ұшырағанда, олардың шығарған банкноталары да айналымнан
ығыстырылады. ХІХ ғ. аяғында – ХХғ. басында көптеген мемлекеттерде
банкноталарды шығару бір эмиссиялық банкте шоғырланып, ол мемлекеттің несие
жүйесінің түйіні ретінде экономиканы реттейдің орталығы қызметін атқарады.
Орталық Банктерді ұйымдастырудың жолдары. Тарихи Орталық банктер капиталды
меншіктеу жөнінен үш түрге бөлінеді:
• Мемлекеттік орталық банктер, яғни олардың капиталы түгелінен мемлекет
меншігінде (Англия, ГФР, Франция,Канада, Ресей);
• Акционерлік қоғамдар (АҚШ, Италия);
• Аралас акционерлік қоғам, капиталының бір бөлігі мемлекет
меншігінде(Жапония, Бельгия).
Кейбір орталық банктер бірден мемлекеттік (Германияда, Ресейде);
кейбіреулері акционерлік қоғам болып ұйымдасып, кейін Ұлттық банк болып
қайта құрылды (Ұлыбританияда, Францияда). Капиталы мемлекет иелігінде ме,
жоқ па оған қарамастан тарихи банкпен мемлекет арасында тығыз байланыс
қалыптасқан, ол әсіресе қазіргі нарықтық жағдайда күшеюде. Үкімет өзінің
экономикалық саясатын несие-банк жүйелері арқылы жүргізілетіндіктен орталық
банкпен байланысын нығайтуға аса мүдделі. Дегенмен мемлекет орталық банкпен
тығыз байланысын пайдаланып, оның саясатына шексіз ықпал етеді деуге
болмайды.
Орталық банктің капиталын кім иеленетініне қарамастан ол дербес заңды
тұлға: оның мүлкі мемлекет мүлкінен ажыратылған, орталық банк өз мүлкін
меншік иесі ретінде қолданады. Орталық банктің атқарушы органнан
тәуелсіздік дәрежесі әр мемлекетте әр түрлі қалыптасқан. Заң бойынша
парламентке есеп беретін орталық банктер көптеген дербестікпен, ал Қаржы
министірлігіне аздаған дербестікпен пайдаланады. Ондай банктер көпшілік.
Орталық банктің үкіметтен белгілі бір тәуелсіздігі – оның ақша-
несиелік және валюталық тұрақтылықты сақтаудағы іс-әрекеттерінің
тиімділігіне қажетті жағдай. Орталық банктің бұндай тәуелсіздігі жақындаған
үкімет сайлауы алдындағы қысқа мерзімді үкімет мақсаттарымен қайшылыққа
келеді. Бұл әсіресе орталық банктің ресурстарын бюджеттің кемшілігін
толтыруға жұмсау жоспарын іске асыруға мүмкіндік бермейді. 80-90 жж.
Орталық банктердің үкіметтен тәуелсіздік тенденциясы күшеюде.
Дегенмен орталық банктің үкіметтен тәуелсіз қызмет істеуі мүмкін емес.
Үкіметтің экономикалық саясатының негізгі элементтері – ақша-несиелік және
қаржы саясатын мүлтіксіз орындау орталық банк қызметінің түйіні. Сондықтан
үкіметтің макроэкономикалық үкіметтің макроэкономикалық бағыты орталық
банктің ұзақ мерзімдегі саясатын анықтайды. Сайып келгенде кез келген
орталық банкте әрі банктің, әрі мемлекеттік органның белгілері тоғысады.
Кез келген орталық банктің міндеті - ұлттың ақша өлшемінің төлем
қабілеттілігі мен валюталық курсының тұрлаулығын қамтамасыз ету, банк
жүйесінің өтімділігі мен тұрақтылығын, төлем жүйесінің тиімділігі мен
сенімділігін қамтамасыз ету. Осы міндеттерді атқару үшін орталық банк
негізінен мынадай қызметтерді орындайды: банкноталарды монополиялы түрде
эмиссиялау; ақша-несиелік қатынастарды реттеу; сыртқы экономикалық
қатынастарды жүргізу; банктердің банкісі болу және үкімет банкісі қызметі.
Осы аталған қызметтер орталық банктің балансында көрініс табады.
Орталық банктің ең алғашқы қызметі – ежелден қалыптасқан мемлекеттің
өкілі ретінде заңды түрде – банкнота шығару. Ол –еде т-лем міндеттемелерің
өтейтін, халық қабылдаған жалпы ұлттық төлем құралы. Кейбір мемлекеттерде
орталық банк монополиялы түрде монетаны шығарады. Көп елдердемонетаны қаржы
министірлігі (қазынашылық) соғып, орталық банк оларды номиналымен сатып
алады. Бұл жағдайда монетаның өзіндік құнымен номинал құнының айырмасы
мембюджеттің табысы болып саналады. Сөйтіп, орталық банк сатып алған
монеталарды өзі шығарған банкноталармен қосып айналысқа түсіреді.
Орталық банктің банкнота және монета шығару қызметі тарихи біраз
өзгерістерге душар болды. Мысалы, ақшаның алтын стандарты кезінде орталық
банктің банкноталары коммерциялық вексельдермен және алтынмен қамтамасыз
етілсе, қазіргі кезде несие ақшаларын айналысқа шығару көбінесе үкімет
облигацияларымен қамтамасыз етіледі. Сондықтан, банкноталарды шығарудың
тауар айналысымен тікелей байланысы айтарлықтай азайды, ал оны алтынмен
қамтамасыз ету тіпті жойылды.
Ақша массасының құрылымының өзгеруіне қарамастан орталық банктердің
банкнота шығару қызметі өз маңызын жойған жоқ. Себебі қолма-қол ақша
бұрынғысынша бөлшек саудаға, сондай-ақ несие жүйесінің өтімділігін
қамтамасыз етуге қажет. Орталық банктің эмиссиялық монополиясы оны банк
жүйесінің эмиссиялы-кассалық орталығына айналдырды. Себебі орталық банктің
міндеттемелері кез келген коммерциялық банктің кассалық қоры болып
саналады. өйткені орталық банктің басты клиенті – коммерциялық банктер, ал
олар орталық банк пен экономика салалары арасында делдал ретінде қызмет
атқарады.
Орталық банктің ақша-немиелік реттеу қызметі.
Экономиканы ақша және несие айналымына әсер ету жолымен реттеу –
үкіметтің экономикалық саясатының құрамдас элементі. Оның негізгі мақсаты
экономикалық өсудің тұрақтылығына, инфляция мен жұмыссыздықтың төменгі
деңгейіне және төлем балансының тепе-теңдігіне қол жеткізу болып табылады.
Дегенмен орталық банк ұдайы өндірістің заңдылықтарынан туындайтын
шаруашылық механизміндегі дағдарыс және басқа да үйлесіздімдікті жоя
алмайды. Орталық банктің әр түрлі мақсатқа бағытталған іс-әрекеттеріне
қарама-қарсылықтар тән. Оның несиені арзандатумен өндірісті ынталандыру
әрекеті, әдетте, шаруашылықтың бір қалыптығын бұзып, инфляцияны күшейтеді.
Ақша массасын қатаң реттеу саясаты ойдағыдай нәтижеге жеткізбейді,
себебі инфляция тек ақша қатынастарымен тежеуге мүмкіндік бермейтін көп
факторлы процесс. Валюта дағдарысы және валюта курсының төмендеуі кезінде
орталық банк елдің төлем балансын процентті жоғарылату мен елге капитал
тарту жолымен жақсартуға ұмтылады. Бірақ несиені қымбаттату өндірісті
өрістетуге кері әсер етеді.
Орталық банктің сыртқы экономикалық қызметі – ол орталық банктің
мемлекеттің валюталық саясатын жүргізетін және валюталық бақылау органы
болуы. Ол – ұлттық валютаның айырбастау курсын анықтау және оны реттеу;
елдің ресми алтын валюта резервін басқару жөнінде операциялар жүргізу;
халықаралық есеп айырысу, төлем балансын реттеу, елдегі және одан тыс
жерлердегі валюталық құндылықтардың қозғалысын қадағалау; болжамдарды
жасауға қатысу және төлем балансын құрастыруды ұйымдастыру жұмыстарын
жүргізуі. Орталық банк дүниежүзілік қарыз капиталы нарығы мен алтын
нарығына қатысу үшін халықаралық келісімдерді дайындауға, сонымен бірге,
халықаралық және аймақтық валюта-несие ұйымдарында өз елінің өкілі болып
қатысады.
Орталық банктің банктердің банкі қызметі – ол орталық банктің
кәсіпорындарға және халыққа тура қызмет көрсетпеуі, яғни орталық банктің
негізгі клиенті коммерциялық банктер болуы. Бұл оның коммерциялық
банктерден айырмашылығы. Орталық банк коммерциялық банктердің кассалық
қорларын жинақтау және сақтау қызметін атқарады.бұл қорлар банктік міндетті
резер қорлары деп аталады. Орталық банк банктердің депозиттері бойынша
міндеттемелерінің ең аз міндетті резервтеріне арақатынасын, яғни міндетті
резервтердің нормасын бекітеді.
Коммерциялық банктердің кассалық резервтерін сақтауға қабылдаумен
қатар орталық банк оларға несиелік көмек көрсетеді. Оның несие үшін
проценттік төлем мөлшері нарықтық мөлшерден анағұрлым жоғары болады,
сондықтан орталық банктің несиесін басқа несие алу мүмкіндігі болмаған
ақырғы жағдайда ғана алады.
Орталық банк банктердің банкісі ретінде елдің төлем жүйесінің басты
реттеуші органы қызметін атқарады. Ол банкаралық есеп айырысуды
ұйымдастыру, есептесу жүйесін реттеу және үйлестіру жұмыстарын жүргізіп,
банк жүйесінің есеп айырысу орталығы болып табылады.
Көптеген елдерде орталық банк банк жүйесінің сенімділігі мен
тұрақтылығын қолдау, несие берушілер мен ақша салушылардың мүдделерін
қорғау мақсатында банктердің жұмысын қадағалап және бақылап отырады.
Бірсыпыра елдерде бұл жұмыспен орталық банк шұғылданса; ал кейбір
мемлекеттерде (Австралия, Италия, Ресей) қадағалау және бақылау жұмыстарын
орталық банк басқа органдармен (қазынашылық, банктік комиссия және т.б.)
біріге, ал басқа мемлекеттерде оны (Австрия, Дания, Канада, Норвегия)
орталық банктер емес, басқа органдар жүргізеді.
Орталық банктер қадағалау және бақылауды негізінен мынадай бағытта
жүргізеді:
• Банктік қызмет түрлеріне лицензия беру;
• Кейбір операция түрлерін (валюталық, бағалы қағаздармен, қымбат
металдармен) жүргізуге;
• Банктер берген қаржылық есепті тексеру және талдау;
• Клиенттерді ревизилау;
• Міндетті резервтердің нормативін және экономикалық нормативтердің
жүйесін белгілеу, сонымен бірге олардың орындалуын тексеру.
Соңғы онжылдықтарда банк ісінің интернационалдануына байланысты
банктік қадағалау жүйесі халықаралық деңгейде көтерілді. 1975 жылы
өнеркәсібі өркендеген 10 еурова мемлекеттерінің орталық банктерінің
төрағалары банктік қадағалау және реттеу мәселелері бойынша Базель
комитетін құрды. Халықаралық банктік қадағалау комитеті Англия банкінің
директоры Питер Куктің ұсынысымен құрылғандықтан ол “Куктің комитеті” деп
те аталады. Комитеттің мәжілістері оның секретариаты орналасқан Базельдегі
Халықаралық есеп айырысу Банкінде өттеді.
1997 жылдың сәуірінде Базель комитеті банктік қадағалау және реттеужі
ұйымдастырудың негізі болып саналатын 25 принциптен құрылатын “Банктің іс-
әрекеттерін тиімді қадағалаудың басты принциптері” деп аталатын құжат
қабылдады. Бұл құжатты қабылдауға “ондық” мемлекеттермен қатар басқа 15
елдің банктік қадағалау органдарының өкілдері қатысты. “базельдік
принциптер” өркендеген мемлекеттер қолданып жүрген, негізінен, стандартты
талаптарды біріктіреді, сондықтан ол құжатты басқа мемлекеттердің барлығына
басшылыққа алу ұсынылды. Ондағы талаптар: банктік капиталдың төменгі
мөлшері; қадағалау органдарының банктің саясатын, несие беруге және капитал
инвестициялауға байланысты оперативтік жұмысын және қолданатын
операцияларын тексеру, несиелік және инвестициялық портфельдерді басқару;
банкте тәуекельді басқару саясатының бар екендігін тексеру.
Орталық банктің үкімет банкісі қызметі. Жоғарыда айтып кеткеніміздей,
капиталын кім иеленетініне қарамастан орталық банк мемлекетпен тығыз
байланыста қызмет атқарады. Үкіметтің банкирі ретінде орталық банк оның әрі
кассирі, әрі несие берушісі, әрі қаржылық кеңесшісі. Орталық банкте үкімет
пен мемлекеттік органдардың есепшоттары ашылған. Көптеген мемлекеттерде
орталық банк мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалуын қамтамасыз етеді.
Салық пен заемдардан түсетін үкіметтің табысы орталық банктегі қаржы
министірлігінің процентсіз шотында есептеліп, үкіметтің барлық шығыны сол
шоттан шығарылады.
Орталық банк мемлекетті несиелеумен, мемлекеттік заемдарды орналастыру
және оларды өтеу мәселелері бойынша, нарықтық жағдайларға байланысты
мемлекеттік бағалы қағаздарды эмиссиялау және оның табысты уақытын таңдау
жөнінде кеңес берумен, мемлекеттік борышты басқарумен шұғылданады.
Мемлекеттік борышты басқару деп орталық банктің заемдарды орналастыру және
оларды өтеу жөніндегі, олар бойынша табыс төлеуді ұйымдастыру жөніндегі,
конверсия (заем шарттарын өзгерту) және олардың мерзімін ұзарту
(консолидация) операцияларын айтады.
Орталық банк мемлекеттік борыштарды басқаруда әр түрлі әдістерді қолданады:
• Мемлекеттік міндеттемелердің курсын өзгерту және табыстылығын арттыру
мақсатында оларды сатып алу немесе сату;
• Сату жағдайларын өзгерту:
• әр түрлі тәсілдермен жеке инвесторлар үшін мемлекеттік
міндеттемелердің тартымдылығын арттыру.
Қорыта айтқанда, орталық банктің атқаратын қызметтері бірімен-бірі
тығыз байланысты. Мемлекет пен басқа банктерге несие берген кезде ол
несиелік айналым құралдарын шығарып, үкіметтік міндеттеме шығару және оны
өтеуде қарыз процентінің деңгейіне әсер етеді. Бұл орталық банктің банктік
жүйедегі алатын ерекше орнын айқындап, сонымен қатар өзінің басты қызметі –
ақша-несиелік реттеу қызметін орындауға объективтік алғы шарттар жасайды.

1.3. Орталық банктердің операциялары
Орталық банк өз қызметтерін банктік пассив және актив операциялары
арқылы атқарады. Пассив операциясы деп банктердің өзіне ақша қаражатын
тартып, банктік ресурстар құру операцияларын, ал актив операциялары деп осы
қаражатты орналастыру операцияларын айтады.
Орталық банктің негізгі пассив операцияларына: банкнота эмиссиясы,
коммерциялық банктердің және мемлекеттік қазынашылықтың ақша салымын
қабылдауы, банктің өз капиталын құру операциялары жатады. Көп елдерде
орталық банктің ақша қорларының негізгі көзі – банкнота шығару, яғни 40-тан
85 %-ке дейінгі пассив операциялары.
Қазіргі кезде шығарылатын банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмеген өз
құны жоқ ақша. Банкнота шығарудың қазіргі механизмі коммерциялық банктерге
несие беруге, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуға және алтын
валюталық резервтерді ұлғайтуға негізделген. Банктерді несиелегенде
банкнота шығару вексель және басқа банктік міндеттемелермен қамтамасыз
етілген; ал мемлекеттік қарыз міндеттемелерінін, алтынды және шетел
валютасын сатып алғанда соларға сәйкес мемлекеттік міндеттемелермен,
алтынмен және шетел валютасымен қамтамасыз етіледі. Басқаша айтқанда,
банкнота эмиссиясы орталық банктің актив операцияларымен қамтамасыз
етіледі. Осыдан оның пассив және актив операцияларының байланысы көрінеді.
Орталық банктің “Банкнота эмиссиясы” деп аталатын пассив
операцияларының мөлшері оның: банктерге қарыз, мемлекеттік бағалы
қағаздарды, шетел валютасын және алтынды сатып алу деген актив
операцияларына байланысты болады. Осы тұрғыдан алғанда, орталық банктің
актив операциялары пассив операцияларына пассив операцияларына қарағанда
алдымен құрылады. Алайда бұдан орталық банктің несие жүйесіне және
мемлекетке берген кез келген қарызының орнына банкнота шығарылады деген
ұғым тумайды.
Орталық банктің несиесі онда ашылған коммерциялық банктер мен
мемлекеттік қазынашылықтың шоттарына жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда орталық
банктің банкноталық эмиссиясы емес, депозиттік эмиссиясы жүзеге асырылады.
Орталық банктің ақша ресурстарының келесі көзі – коммерциялық банктер
мен қаржы министірлігінің ақшалы салымы. Коммерциялық банктер орталық
банктегі ашылған процентсіз шотқа міндетті резервтерімен қоса өзінің
кассалық қорының бір бөлігін сақтауы мүмкін. Кейбір елдерде міндетті
резервтер процентсіз арнаулы шоттарда жинақталады. Орталық банк
коммерциялық банктерге белгілі бір бекітілген проценттік мөлшермен
мерзімдік шоттарды да ашуы мүмкін. Ал орталық банктің өз капиталының үлесі
пассив операцияларының 4 %-тін құрайды.
Орталық банктің актив операцияларына негізінен: есеп-несие
операциялары, бағалы қағаздар салымдары, алтын және шетел валютасымен
жүргізілетін операциялар жатады.
Есеп-несие операциялары – есептеу операциясы және мемлекет пен
банктерге қысқа мерзімді қарыз беру операциялары болып екі түрге бөлінеді.
Есептеу операциясы – ол орталық банктің мемлекет пен банктерден
вексельдерді сатып алуы. Орталық банктің коммерциялық банктерден
вексельдерді сатып алуын вексельдерді қайта есептеу деп атайды, себебі
коммерциялық банктердің өз клиенттерінен сатып алған вексельдерін орталық
банкке сатқанда, олар екінші рет сатып алынып, екінші рет есептеледі.
Қазыналық вексельдерді есептеуді көптеген өркендеген мемлекеттерде
уақытша кассалық жетіспеушілікті жабу үшін мемлекеттік қысқа мерзімді
несиелеу құралы ретінде қолданады.
Кассалық ауытқуды жоюдың келесі әдісі үкіметке бір жылға дейінгі мерзімге
тікелей банктік қарыз беру болуы мүмкін.
Коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қарыз жай және аударым
вексельдермен, бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз етілген
жағдайда беріледі. Бұндай операциялардың бір түрі – ломбард несиесі.
Орталық банк әр түрлі мақсатпен бағалы қағаздарға ақша жұмсауы мүмкін:
Біріншіден, көптеген өркендеген мемлекеттерде бюджеттің кемшілігін
жабу мақсатында орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатып алуы
үкіметті несиелеудің ең басты және жалғыз формасы болып табылады. Кейбір
елдерде мемлекетті тікелей несиелеу, яғни бюджеттің кемшілігін жабуға
қаржыландыру үшін банктік қарыз беру жүргізілмейді. Ескерілетін жәйт,
орталық банктің портфелінде мемлекеттік бағалы қағаздардың, әдетте, өте аз
бөлігі сақталады. Мемлекетке несие беруші орталық банк емес, коммерциялық
банктер және басқа қаржы-несие мекемелері, компаниялар және халық.
Екіншіден, орталық банктер мемлекеттік облигацияларды банк жүйесін,
ақша массасын және ақша-несие саясатын жүргізу барысында мемлекеттік
облигациялардың курсын реттеу мақсатында сатып алады. Коммерциялық
банктердің ресурстарын ұлғайту үшін орталық банктер, мысалы, репо типті
операцияларды қолданылады, яғни банктерден мемлекеттік бағалы қағаздарды
сатып алумен қатар оларды белгілі бір мерзімнен кейін алдын ала бекітілген
бағамен сату жөнінде өзіне міндеттеме алады.

ІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы Орталық банктің ақша-несие саясаты
және оны реттеу.

2.1. Орталық банктердің ақша несие саясаты.
Орталық банктердің ақша несие саясаты деп оның айналымдағы ақша
массасын, несие көлемін, проценттік мөлшер деңгейі мен ақша айналымындағы
және қарыз капиталы нарығындағы басқа көрсеткіштерді өзгертуге бағытталған
іс-шараларының жиынтығын айтады. Ол саясаттың мақсаты – ақша айналымы мен
несие жағдайына әсер ету арқылы шаруашылық конъюнктурасын реттеу. Ақша-
несие саясаты ия несиеге және ақша эмиссиясына жағдай жасауға, ия оларды
іркуге және шектеуге бағытталады. өндірістің дағдарысы және жұмыссыздықтың
күшеюі жағдайында орталық банк несие беруді кеңейту және процент мөлшерін
азайту арқылы өндірістің жандануына себепші болады. Керісінше, экономикалық
өрлеу кезінде кездесетін алып сатушылық, бағаның өсуі, үйлесімсіздіктің
өрлеуі сияқты келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында орталық банк
несиеге шек қою, проценттік төлемді жоғарылату, төлем құралдарын шығаруды
тежеу және с.с. әрекеттермен шұғылданады.
Ел экономикасының жағдайы ақша-несие жүйесінде тығыз байланысты. Несие
институттарының санына, несие ресурстары мен жүргізілетін операцияларының
көлеміне қарай кез келген мемлекеттің ақша-несие жүйесінің негізі
коммерциялық банктер болып саналады. Оған дәлел, көптеген мемлекеттерде
ақша массасының 75%-тен 90%-ке дейінгісі банктік депозиттер, ал тек 25-10%-
ы орталық банктің банкноталары. Сондықтан мемлекеттің ақша-несие аясын
мемлекеттік реттеу қызметі, тек орталық банк арқылы коммерциялық банктердің
операцияларының масштабы мен олардың түрлеріне ықпал жасауымен ғана табысты
бола алады.
Орталық банк ақша-несие аясына ықпал ету үшін ең алдымен коммерциялық
банктердің депозиттерді ұлғайту немесе азайту мүмкіншілігін пайдаланады.
Бірақ одан орталық банк банктердің депозиттік эмиссиясы мен несие
операцияларының көлемін тікелей өзгертеді деген ұғым тумайды. Орталық банк
міндетті резервтер жүйесі арқылы банктік несие мен депозиттер динамикасына
әсер етеді. Ол банктердің резервтік позициясын реттеумен несие мен
депозиттерді қысқарту немесе ұлғайту реакциясын тудыруы мүмкін.
Орталық банктің ақша-несие саясатының әдістері сан алуан, олардың ең
көп тарағандары төмендегідей:
• коммерциялық банктерге берілетін несиеге проценттік төлем мөлшерін
өзгерту (ресми есеп мөлшерін, қайтадан қаржыландыру мөлшерін,
ломбарттың мөлшерін);
• банктердің міндетті қорларының мөлшерін өзгерту;
• ашық нарықтағы операциялар, яғни вексельдерді, мемлекеттік
облигацияларды және басқа бағалы қағаздарды сатып алу-сату
операциялары;
• валюта курсының саясаты немесе курстық саясат.
Бұл айтылған ақша-несиелік реттеу әдістері барлық коммерциялық
банктердің операцияларына және толық қарыз капиталының нарығына әсер
ететіндіктен жалпы реттеу әдісі деп аталады. Ал іріктеп тексеру әдісі
кейбір несие түрлерін (мысалы, тұтыну несиесін) немесе кейбір шаруашылық
салаларын (мысалы, үй құрылысын, экспорт саудасын) реттеуге қолданылуы
мүмкін.
Іріктеп тексеру әдістеріне мыналар жатады:
• кейбір банктерге банктік несиенің мөлшерін немесе қарызды тікелей
шектеу (несиенің шегіне жету деп аталатын);
• несиенің белгілі бір түрінің берілуіне тәртіп белгілеу, атап айқанда,
маржа мөлшерін белгілеу, (яғни, берілуге тиіс само мен берілген
несиенің арасындағы айырма), депозиттер мөлшері мен несие мөлшерінің
арасындағы айырма (маржа – французша өзгешелік, шама шегі деген сөз).
Реттеудің дәстүрлі әдісіне орталық банктің проценттік мөлшерін өзгерту
жатады. Проценттің ресми мөлшерін өсіру коммерциялық банктердің өз
резервтерін толтыру үшін несие алатын мүмкіншілігін азайтады, ол өз
кезегінде коммерциялық банктердің алған қарызын қысқартады, демек ол тақша
массасы мен нарықтық процент мөлшерін өсіреді. Сөйтіп орталық банк процент
мөлшерін жоғарылатып, несиені шектеу саясатын, яғни несиелік рестрикция
жүргізеді.
Процент мөлшерін жоғарылату елге қысқа мерзімді шетел капиталын
тартуға әкеп соқтырады. Сонымен қатар, ол төлем балансы мен валюта курсының
деңгейіне де әсер етеді. Қорытындысында төлем балансы активтеніп және шетел
валютасының курсы төмендеп, ал ұлттық валютаның курсы жоғарылайды. Орталық
банктің процент мөлшерін төмендету әдісі,яғни несиені кеңейту саясаты –
несиелік экспансия деп аталады.
Ресми процент мөлшерін өзгерту барлық қарыз капиталы нарығына екі
жақты әсер етеді: процент мөлшерің жоғарылату несиелік рестрикция
саясатының басталуын, ал несиелік экспансия процент мөлшерін төмендету
саясатының басталуын көрсетеді.
Коммерциялық банктердің резервтеріне, демек олардың қарыз беру
мүмкіндіктеріне міндетті резерв нормасын өзгертудің елеулі әсері бар.
Міндетті банктік резервтің нормасын жоғарылату деген банктік қаражаттың
жұмсалмай, орталық банктің шотында жұмсауға тыйым салу жағдайында ұсталуын
және оны коммерциялық банктер несиеге беруге қолдана алмауын көрсетеді.
Нәтижесінде банктік қарызбен айналымдағы ақша массасы қысқарып, қарыз
бойынша процент жоғарылайды. Ал міндетті банктік қарызбен айналымдағы ақша
массасы қысқарып, қарыз бойынша процент жоғарылайды. Ал міндетті банктік
резервтің нормасын төмендету банктік несие мен ақша массасын ұлғайтып,
нарықтық процентті төмендетеді.
Бағалы қағаздар нарығы дамыған мемлекеттерде ақша-несиелік реттеудің
көп тараған әдісі – ашық нарықтағы операциялар.
Біріншіден, бұл операциялар коммерциялық банктердің қызметіне олардың
ресурстарының көлемі арқылы әсер етеді. Егер орталық банк бағалы қағаздарды
ашық нарықта сатып, ал коммерциялық банктер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.