Кәсіпорында қаржылық ресурстарды құру және қолдану
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1БӨЛІМ Қазіргі жағдайда коммерциялық кәсіпорындардың
өзіндік қаржылық ресурстарымен қамтамасыз етуді
басқарудың теориялық көріністері
1.1 Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстардың мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын құру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын қолданудың
тиімді әдістері және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2 БӨЛІМ «Агротехника Ақжар» ЖШС .не қаржылық ресурстарды құру және қолдануды талдау
2.1 «Агротехника Ақжар» ЖШС бойынша жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... 21
2.2 Негізгі экономикалық көрсеткіштерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.3 Қаржылық ресурстарды қолдануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 БӨЛІМ Кәсіпорында қаржылық ресурстарды құру және қолданудың жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құрудың жетілдіру жолдары ... 48
3.2 Аграрлық өндірісте тиімділікті арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымшалар
1БӨЛІМ Қазіргі жағдайда коммерциялық кәсіпорындардың
өзіндік қаржылық ресурстарымен қамтамасыз етуді
басқарудың теориялық көріністері
1.1 Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстардың мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын құру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын қолданудың
тиімді әдістері және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2 БӨЛІМ «Агротехника Ақжар» ЖШС .не қаржылық ресурстарды құру және қолдануды талдау
2.1 «Агротехника Ақжар» ЖШС бойынша жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... 21
2.2 Негізгі экономикалық көрсеткіштерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.3 Қаржылық ресурстарды қолдануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 БӨЛІМ Кәсіпорында қаржылық ресурстарды құру және қолданудың жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құрудың жетілдіру жолдары ... 48
3.2 Аграрлық өндірісте тиімділікті арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымшалар
Дипломдық жұмыстың өзектілігі коммерциялық кәсіпорындарда өзіндік қаржылық ресурстарды құру және қолдану нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның жақсы дамуына тәуелді тиімділігі ұжымның жұмысында маңызды процесс болып саналады. Ұйымдардың өзіндік қаржылық ресурстарды құру және қолдану процесін жетілдіру кәсіпорынға бәсекеге қабілетті болуына ықпал етеді, бұл Қазақстандық халықаралық нарықтарға шығу жағдайында маңызды болып табылады.
Маңыздылығы болып кәсіпорынның жеке қаржы ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктері, сонымен қатар Кәсіпорындарды тиімді басқару кәсіпорындардың өзіндік қаржылық ресурстарымен өнімді қолдана білу. Менеджмент саласында шешім қабылдау тәсілдерімен және бағдарлау және жоспарлау жүйесімен бірге қаржылық менеджмент принциптері және технологияларын түсіну кәсіпорынның жұмысы ұйымды дамытудың қажетті шарты болып табылады. Ғылыми мәселелерді шешу шешіміне қарай Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - шаруашылықты жүргізу субъектісі қолындағы және қаржылық міндеттерді атқаруға арналған, жұмыс атқаратындардың экономикалық ынталандыруға және кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша шығындарды жүзеге асыру бұл ақшалай кіріс және түсімдер. Қаржылық ресурстардың құрылуы өзіндік және оған теңестірілген қаражаттар, қаржылық нарықтағы ресурстарды жұмылдыру және қайта бөлу тәртібінде қаржы-банктік жүйесінің ақшалай қаржының түсуі есебінен жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстардың құрылуы мен қолдану мәселесін мына ғалымдар қарастырды: И.А. Бланк, В.В. Ковалев, М.Н. Крейнина, Т.Щеглова және т.б.
Бұл жұмыстың мақсаты кәсіпорынның қаржысы өндірістік әрекеттің негізі болғандықтан кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының құрамын және мәнін ашу болып табылады.
Бұл мақсат шегінде келесі міндеттері қойылды:
- қаржылық ресурстар мәнін анықтау;
- кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын құру және қолдану ерекшелігін қарастыру;
- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қолданудың кейбір тиімді тәсілдерін анықтау;
- зерттелетін кәсіпорында қаржылық ресурстар тиімділігін талдау;
- қаржылық ресурстарды құру және қолдануды жаңарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың объектісі- «Агротехника Ақжар» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Бұл жұмыстың мәні: зеттеу нәтижесін қаржылық ресурстарды құру және қолданудың тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан кәсіпорындарында қолдануға болады.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі ҚР Конституциясы, ҚР Салық кодексі "Бюджетке салынатын салықтар және басқа да міндетті төлемдер", ҚР президентінің Жарлығы, сонымен қатар оқыту құралдары, монографиялар, отандық және шетелдік экономистердің ғылыми мақаларынан алынған.
Маңыздылығы болып кәсіпорынның жеке қаржы ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктері, сонымен қатар Кәсіпорындарды тиімді басқару кәсіпорындардың өзіндік қаржылық ресурстарымен өнімді қолдана білу. Менеджмент саласында шешім қабылдау тәсілдерімен және бағдарлау және жоспарлау жүйесімен бірге қаржылық менеджмент принциптері және технологияларын түсіну кәсіпорынның жұмысы ұйымды дамытудың қажетті шарты болып табылады. Ғылыми мәселелерді шешу шешіміне қарай Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - шаруашылықты жүргізу субъектісі қолындағы және қаржылық міндеттерді атқаруға арналған, жұмыс атқаратындардың экономикалық ынталандыруға және кеңейтілген ұдайы өндіріс бойынша шығындарды жүзеге асыру бұл ақшалай кіріс және түсімдер. Қаржылық ресурстардың құрылуы өзіндік және оған теңестірілген қаражаттар, қаржылық нарықтағы ресурстарды жұмылдыру және қайта бөлу тәртібінде қаржы-банктік жүйесінің ақшалай қаржының түсуі есебінен жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстардың құрылуы мен қолдану мәселесін мына ғалымдар қарастырды: И.А. Бланк, В.В. Ковалев, М.Н. Крейнина, Т.Щеглова және т.б.
Бұл жұмыстың мақсаты кәсіпорынның қаржысы өндірістік әрекеттің негізі болғандықтан кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының құрамын және мәнін ашу болып табылады.
Бұл мақсат шегінде келесі міндеттері қойылды:
- қаржылық ресурстар мәнін анықтау;
- кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын құру және қолдану ерекшелігін қарастыру;
- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қолданудың кейбір тиімді тәсілдерін анықтау;
- зерттелетін кәсіпорында қаржылық ресурстар тиімділігін талдау;
- қаржылық ресурстарды құру және қолдануды жаңарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың объектісі- «Агротехника Ақжар» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Бұл жұмыстың мәні: зеттеу нәтижесін қаржылық ресурстарды құру және қолданудың тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан кәсіпорындарында қолдануға болады.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі ҚР Конституциясы, ҚР Салық кодексі "Бюджетке салынатын салықтар және басқа да міндетті төлемдер", ҚР президентінің Жарлығы, сонымен қатар оқыту құралдары, монографиялар, отандық және шетелдік экономистердің ғылыми мақаларынан алынған.
1. ҚР Конституциясы Алматы, 2012 жыл;
2. ҚР Салық кодексі «Бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралы»
3. ҚР Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы «2010 жылға дейін
Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық жоспары» Жарлығы;
4. М.Әлібеков «Басты салықтық реформалау туралы» АльПари № 3-4 –
2005ж;
5. В.Г.. Белолипецкий. Фирманың қаржысы: Лекция курстары М, 1998
жыл, 237 С.
6. И.А.Бланк. Қаржыны басқарудың стратегиясы мен тәсілдері. Киев;
1996ж.;
7. Ван Хорн, Дж. К. Қаржыны басқару негіздері. М ағылшын тілінен
аударма, Қаржы және статистика. 1999 жыл, 799 С.;
8. В.В. Ковалев Қаржылық талдау: Капиталды басқару. Инвестиция
таңдау. Есептілікті талдау.– М. "Қаржы және статистика", 1996 жыл, 432 С.;
9. Л.Г. Колпина, В.М. Марочкина Кәсіпорынның қаржылық жоспары.
Редакциясымен М.И. Плотницкого, Минск, "Жоғары мектеп" 1997 ж.;
10. М.Н. Крейнина Қәсіпорынның қаржылық жағдайы, Бағалау әдістері. М:
ДиС, 1997 жыл.;
11. Экономика курсы: Оқулық. Кәсіпкерлік негізі. - М.,1997;
12. Н. К.Мамыров, Ж. Ихданов Қазақстан жағдайында экономиканы
мемлекеттік реттеу. Экономика. Алматы 2004;
13. Маршалл А. Саясаттық экономика принциптері - М., 1984, т. III, гл. Ш,
С. 53-73.;
14. Л.Н. Павлова Кәсіпорын қаржысы - М, Қаржы және статистика. 1998 ж;
15. Ауылдарды қолдау: нәтижелер, жоспарлар және келешегі.2003-2005 жылдарға Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөндірісі бағдарламасын жүзеге асыру қорытындысы туралы және 2006-2010 ж ауылды әрі қарай дамыту шаралары// Агро ақпарат – Алматы. – 01.12.2005;
16. В. Прохоров Кіші бизнесті дамыту // Экономика және өмір . 1996 . -№34 .
-С.1-3;
17. С.С. Сахариев, А.С. Сахариева, Сахариева А. С. С 22 Қаржы: Оқулық.-
Алматы: Заңгерлік әдебиет, 2004.- 450 С.
18. В. Серов Ұйымдастырушылық-өндірістік құрылым/АӨК: экономика,
басқару – 2004ж. №8
19. Қаржыгердің анықтамалығы. / Э.А. Уткина, М. "Экмос", 1998 жыл,
494 С.
20. Стратегиялық жоспарлау. / Э.А. Уткина, - М: Тандем, "Экмос" шығарылым, 1998 жыл
21. Қаржы теориясы. Экономикалық ғылым докторлары, профессорлары арқасында жалпы редакцияланды, Н.Е. Заяц и М.К. Фисенко, Минск "Жоғары мектеп", 1998 жыл.
22. М.И. Ткачук Қаржылық менеджер: Анықтамалық құралы - Мн. ООО "Мисанта" 1995 жыл, 108 С.
22. А. Н. Токсанова Кіші кәсіпкерлікті дамыту: менеждмент позициясынан тұжырымдамалық тәсілдемелері: Монография. Алматы: 1999. С. 280;
23. С.М. Тұрегелдиев Ауыл тұрғындары жұмыспен қамтылуында кіші және орташа кәсіпкерліктің мәні мен рөлі // ауылдық ғылымның Отау-Еңлік № 3 (2001ж ) 51-54 парақтар;
24. С. М. Турекельдиев Ауылдық жастар еңбегі рыногының жағдайы // ауылдық ғылымның Отау-Еңлік № 11 (2000) 23-25 беттер;
20. Э.А. Уткин Кризиске қарсы басқару – М., Қаржы және статистика. 1997ж.
21. Қаржылық жоспарлау және бақылау: пер. с англ./ под ред. М.А. Подкока
– М: Перспектива, 1996 г.
22. Қаржылық-несиелік сөздік. Гарбузова В. Ф., ред М: Қаржы, 1994.
23. Кіші бизнестегі қаржылық менеджмент, М.: Аудит 1996. С. 321;
24. Қаржылық менеджмент (нарық қатысушылары, құралдар, шешімдер)
В.В. Глухов, Ю.М. Бахрамов Оқу құралы СПб, 1995ж.;
25. Қаржы. Профессор В.М. Родионовтың. М "Қаржы және статистика", 1995
жыл.
26. Фрэнк Вуд. Кәсіпкерлер үшін бухгалтерлік есеп. «Аскери» 2 бөлімнен.;
27. Хизрич Р., Питере М. Кәсіпкерлік, немесе өз ісін қалай жүргізу және
жетістікке жету керек. М., 1 тарау, С. 11-50.
28. Холт Р. Н. Қаржылық менеджмент негіздері. М.: Іс, 1993. С. 128.
29. Хоскинг А. Кәсіпкерлер ортасы . Кәсіпкерлік курсы . -М., 1993 . - С.22-25
30. Т. Шаталова Ресурстар және өндірістің тиімді мөлшерлері АӨК:
экономика, Басқару – 2004ж. №7;
31. А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин «Қаржылық талдау әдістері» - М.: ИНФРА-
М, 1996ж. – 176 С.
32. Шумпетер И. Экономикалық дамудың теориясы. -М., 1982 С. 184-
194,211-225.
33. Т. Щеглова Ірі кәсіпорындарда ауылшаруашылық азық-түліктерді өндіру
тиімділігі /АӨК: экономика, басқару – 2005ж. №1.
2. ҚР Салық кодексі «Бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер
туралы»
3. ҚР Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы «2010 жылға дейін
Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық жоспары» Жарлығы;
4. М.Әлібеков «Басты салықтық реформалау туралы» АльПари № 3-4 –
2005ж;
5. В.Г.. Белолипецкий. Фирманың қаржысы: Лекция курстары М, 1998
жыл, 237 С.
6. И.А.Бланк. Қаржыны басқарудың стратегиясы мен тәсілдері. Киев;
1996ж.;
7. Ван Хорн, Дж. К. Қаржыны басқару негіздері. М ағылшын тілінен
аударма, Қаржы және статистика. 1999 жыл, 799 С.;
8. В.В. Ковалев Қаржылық талдау: Капиталды басқару. Инвестиция
таңдау. Есептілікті талдау.– М. "Қаржы және статистика", 1996 жыл, 432 С.;
9. Л.Г. Колпина, В.М. Марочкина Кәсіпорынның қаржылық жоспары.
Редакциясымен М.И. Плотницкого, Минск, "Жоғары мектеп" 1997 ж.;
10. М.Н. Крейнина Қәсіпорынның қаржылық жағдайы, Бағалау әдістері. М:
ДиС, 1997 жыл.;
11. Экономика курсы: Оқулық. Кәсіпкерлік негізі. - М.,1997;
12. Н. К.Мамыров, Ж. Ихданов Қазақстан жағдайында экономиканы
мемлекеттік реттеу. Экономика. Алматы 2004;
13. Маршалл А. Саясаттық экономика принциптері - М., 1984, т. III, гл. Ш,
С. 53-73.;
14. Л.Н. Павлова Кәсіпорын қаржысы - М, Қаржы және статистика. 1998 ж;
15. Ауылдарды қолдау: нәтижелер, жоспарлар және келешегі.2003-2005 жылдарға Қазақстан Республикасының мемлекеттік агроөндірісі бағдарламасын жүзеге асыру қорытындысы туралы және 2006-2010 ж ауылды әрі қарай дамыту шаралары// Агро ақпарат – Алматы. – 01.12.2005;
16. В. Прохоров Кіші бизнесті дамыту // Экономика және өмір . 1996 . -№34 .
-С.1-3;
17. С.С. Сахариев, А.С. Сахариева, Сахариева А. С. С 22 Қаржы: Оқулық.-
Алматы: Заңгерлік әдебиет, 2004.- 450 С.
18. В. Серов Ұйымдастырушылық-өндірістік құрылым/АӨК: экономика,
басқару – 2004ж. №8
19. Қаржыгердің анықтамалығы. / Э.А. Уткина, М. "Экмос", 1998 жыл,
494 С.
20. Стратегиялық жоспарлау. / Э.А. Уткина, - М: Тандем, "Экмос" шығарылым, 1998 жыл
21. Қаржы теориясы. Экономикалық ғылым докторлары, профессорлары арқасында жалпы редакцияланды, Н.Е. Заяц и М.К. Фисенко, Минск "Жоғары мектеп", 1998 жыл.
22. М.И. Ткачук Қаржылық менеджер: Анықтамалық құралы - Мн. ООО "Мисанта" 1995 жыл, 108 С.
22. А. Н. Токсанова Кіші кәсіпкерлікті дамыту: менеждмент позициясынан тұжырымдамалық тәсілдемелері: Монография. Алматы: 1999. С. 280;
23. С.М. Тұрегелдиев Ауыл тұрғындары жұмыспен қамтылуында кіші және орташа кәсіпкерліктің мәні мен рөлі // ауылдық ғылымның Отау-Еңлік № 3 (2001ж ) 51-54 парақтар;
24. С. М. Турекельдиев Ауылдық жастар еңбегі рыногының жағдайы // ауылдық ғылымның Отау-Еңлік № 11 (2000) 23-25 беттер;
20. Э.А. Уткин Кризиске қарсы басқару – М., Қаржы және статистика. 1997ж.
21. Қаржылық жоспарлау және бақылау: пер. с англ./ под ред. М.А. Подкока
– М: Перспектива, 1996 г.
22. Қаржылық-несиелік сөздік. Гарбузова В. Ф., ред М: Қаржы, 1994.
23. Кіші бизнестегі қаржылық менеджмент, М.: Аудит 1996. С. 321;
24. Қаржылық менеджмент (нарық қатысушылары, құралдар, шешімдер)
В.В. Глухов, Ю.М. Бахрамов Оқу құралы СПб, 1995ж.;
25. Қаржы. Профессор В.М. Родионовтың. М "Қаржы және статистика", 1995
жыл.
26. Фрэнк Вуд. Кәсіпкерлер үшін бухгалтерлік есеп. «Аскери» 2 бөлімнен.;
27. Хизрич Р., Питере М. Кәсіпкерлік, немесе өз ісін қалай жүргізу және
жетістікке жету керек. М., 1 тарау, С. 11-50.
28. Холт Р. Н. Қаржылық менеджмент негіздері. М.: Іс, 1993. С. 128.
29. Хоскинг А. Кәсіпкерлер ортасы . Кәсіпкерлік курсы . -М., 1993 . - С.22-25
30. Т. Шаталова Ресурстар және өндірістің тиімді мөлшерлері АӨК:
экономика, Басқару – 2004ж. №7;
31. А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин «Қаржылық талдау әдістері» - М.: ИНФРА-
М, 1996ж. – 176 С.
32. Шумпетер И. Экономикалық дамудың теориясы. -М., 1982 С. 184-
194,211-225.
33. Т. Щеглова Ірі кәсіпорындарда ауылшаруашылық азық-түліктерді өндіру
тиімділігі /АӨК: экономика, басқару – 2005ж. №1.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1БӨЛІМ Қазіргі жағдайда коммерциялық кәсіпорындардың
өзіндік қаржылық ресурстарымен қамтамасыз етуді
басқарудың теориялық көріністері
1.1 Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстардың
мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын құру
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.3 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын қолданудың
тиімді әдістері және ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2 БӨЛІМ Агротехника Ақжар ЖШС -не қаржылық ресурстарды құру және
қолдануды талдау
2.1 Агротехника Ақжар ЖШС бойынша жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... 21
2.2 Негізгі экономикалық көрсеткіштерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.3 Қаржылық ресурстарды қолдануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 БӨЛІМ Кәсіпорында қаржылық ресурстарды құру және қолданудың жетілдіру
жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құрудың жетілдіру жолдары ... 48
3.2 Аграрлық өндірісте тиімділікті арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі коммерциялық кәсіпорындарда өзіндік
қаржылық ресурстарды құру және қолдану нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорынның жақсы дамуына тәуелді тиімділігі ұжымның жұмысында маңызды
процесс болып саналады. Ұйымдардың өзіндік қаржылық ресурстарды құру және
қолдану процесін жетілдіру кәсіпорынға бәсекеге қабілетті болуына ықпал
етеді, бұл Қазақстандық халықаралық нарықтарға шығу жағдайында маңызды
болып табылады.
Маңыздылығы болып кәсіпорынның жеке қаржы ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктері, сонымен қатар Кәсіпорындарды тиімді басқару кәсіпорындардың
өзіндік қаржылық ресурстарымен өнімді қолдана білу. Менеджмент саласында
шешім қабылдау тәсілдерімен және бағдарлау және жоспарлау жүйесімен бірге
қаржылық менеджмент принциптері және технологияларын түсіну кәсіпорынның
жұмысы ұйымды дамытудың қажетті шарты болып табылады. Ғылыми мәселелерді
шешу шешіміне қарай Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - шаруашылықты жүргізу
субъектісі қолындағы және қаржылық міндеттерді атқаруға арналған, жұмыс
атқаратындардың экономикалық ынталандыруға және кеңейтілген ұдайы өндіріс
бойынша шығындарды жүзеге асыру бұл ақшалай кіріс және түсімдер. Қаржылық
ресурстардың құрылуы өзіндік және оған теңестірілген қаражаттар, қаржылық
нарықтағы ресурстарды жұмылдыру және қайта бөлу тәртібінде қаржы-банктік
жүйесінің ақшалай қаржының түсуі есебінен жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстардың құрылуы мен қолдану мәселесін мына ғалымдар
қарастырды: И.А. Бланк, В.В. Ковалев, М.Н. Крейнина, Т.Щеглова және т.б.
Бұл жұмыстың мақсаты кәсіпорынның қаржысы өндірістік әрекеттің негізі
болғандықтан кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының құрамын және мәнін ашу
болып табылады.
Бұл мақсат шегінде келесі міндеттері қойылды:
- қаржылық ресурстар мәнін анықтау;
- кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын құру және қолдану ерекшелігін
қарастыру;
- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қолданудың кейбір тиімді тәсілдерін
анықтау;
- зерттелетін кәсіпорында қаржылық ресурстар тиімділігін талдау;
- қаржылық ресурстарды құру және қолдануды жаңарту бойынша ұсыныстар
әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың объектісі- Агротехника Ақжар жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі.
Бұл жұмыстың мәні: зеттеу нәтижесін қаржылық ресурстарды құру және
қолданудың тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан кәсіпорындарында
қолдануға болады.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі ҚР Конституциясы, ҚР Салық
кодексі "Бюджетке салынатын салықтар және басқа да міндетті төлемдер", ҚР
президентінің Жарлығы, сонымен қатар оқыту құралдары, монографиялар,
отандық және шетелдік экономистердің ғылыми мақаларынан алынған.
.
1 БӨЛІМ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨЗІНДІК ҚАРЖЫЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨРІНІСТЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстардың мәні.
Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарына сатудан түскен түсім,
амортизация және кәсіпорынның таза пайдасы жатады.
Бөлек қаржылық менеджмент тәжірибесінде жұмыс барысында пайда болған
қаржыны қолдану өндіріс (амортизация) деңгейін қолдауға арналған немесе
оның өсуі мақсатында (бөлінбеген пайда, резервтер) өзін қаржыландырудың
бөлек тәсілі болып қарастырылады.
Отандық тәжирибеде амортизацияның негізгі тағайындауы - тозған негізгі
қорларды ауыстыруды қамтамасыз ету. Шаруашылық субъектілерінде қаржы
саламын қаржыландыру көзі жеткіліксіз болған жағдайда, амортизацияның мәні
өседі.
Амортизациялық аударымдар ақшалай қаражат сияқты негізгі өндірістік
қорлар және материалдық емес активтердің тозу соммасын көрсетеді. Олар
өндірілген продукцияның құны құрамына кіреді және оны сатқаннан кейін түсім
ретінде шаруашылық субъектінің есептік шотына түседі. Экономикалық табиғат
бойынша амортизациялық аударымдар құндылықтардың жай өндірісін қамтамасыз
етеді, бірақта олар өзіндік қаржылық ресуртарға жатады. Ғимараттар,
құрылғылар, машиналар, көлік құралдарының тозуы аудару және амортизациялық
аударымдар пайда болғаны бойынша сол кезде қайтарылмайды. Соңғылары құнды
қағаздар мен кірісі мол жобаларға, депозитке салу және т.б. өндірістің
жаңаруына және ұлғаюына жиналады және шығындалады.
Қазіргі кезде шоттардың жаңа Жоспарына сәйкес амортизациялық
аударымдар шаруашылық субъектінің жалпы ақша айналымында болады және
ақшалай қаражат қоры ретінде негізделмеген.
Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстарды құру және қолдану екі
деңгейде жүзеге асырылады: ел машстабында және әрбір кәсіпорында. Ел
масштабында өзіндік қаржылық ресурстарының құрылу көздерінің ұлғаюы және
құрылымы халық шаруашылығын кеңінен жетілдіру, қоғамның өмір сүру деңгейін
арттыру, мемлекет бюджеті кірісін өсіру мүмкіндіктерін анықтайды. Кәсіпорын
деңгейінде құрылған өзіндік қаржылық ресурстардың көлемі қажетті капитал
салу, айналымдағы қаражаттың өсуі, ұйымның ұжымының қажеттіліктерін
қамтамасыз етуді өткізу мүмкіндіктері анықталуда. Қазіргі жағдайда
кәсіпорындар деңгейінде өзіндік қаржылық ресурстар қорлық нысанда, сонымен
қатар қордағы емес нысанда қолданылады. Кәсіпорындардың қаржылық
ресурстарының бір бөлігі мақсатты тағайындаудың ақшалай қаражаттың
құрылуына қолданылады: еңбекті төлеу қоры, өндірісті дамыту қоры,
материалдық сыйақы беру қоры және бұдан әрі. Бюджет алдында төлемдік
міндеттемелерді атқаруға қаржылық ресурстарды қолдану банктер, ұйымдар
қорлық емес нысанда жүзеге асырылады.Қазіргі жағдайда тәжірибе жүзінде бір
сапалы келесі әр түрлі түсініктер: ақшалай қаражат, қаржылық ресурстар және
ақшалай қорлар қате қолданылады.
Ақшалай қаражаттар - кәсіпорын айналымындағы ақшалай қаражаттың
бөлігін құрайтын өзіндік қаржылық ресурстарға қарағанда бұл кең түсінік.
Ақшалай қорлар - өзіндік қаржылық ресурстардың бөлігі, мақсатты
қолдану қорлар түрінде тұрақты және құрылатын. Тауарды сатудан түскен
кәсіпорынның түсімі мысалында ақшалай қаражат және өзіндік қаржылық
ресурстар арасындағы айырмашылығы көрінеді. Түсімнің жалпы соммасы банктегі
кәсіпорынның шотына түскен ақшалай қаражаттың ұлғаюын білдіреді. Ақшалай
қаражаттың осы соммасынан шикізат, материалдар, жанармай, электр қуатына
төлеуге өндіріс процесінде алдын ала беру маңызды бөлігін айналымдағы
қаражат құрайды. Тек қана жалпы кірістің таза түсімін құрайтын қалған
бөлігі қаржылық ресурстардың көзі болып табылады. [6. 75].
Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға, өндірістік емес саладағы
объектілерді ұстау және дамытуға, қолдануға сонымен қатар резервте
қалдыруға бағытталады. Өндірістік процесті (шикізат, тауарлар, және басқа
еңбек предметі, еңбек қаруы, жұмыс күші, басқа өндіріс элементтерін сатып
алу)дамытуға қолданылатын өзіндік қаржылық ресурстар оның ақшалай
нысанындағы капиталын ұсынады. Сонымен капитал - қаржылық ресурстар бөлігі.
Экономиканы дамытудың қарқыны, кәсіпорындар қаржысын және бюдеттік
жүйені жаңарту кәсіпорын деңгейінде және мемлекет деңгейінде де көбінесе
өзіндік қаржылық ресурстарды құру көздерін өнімді қолдануға тәуелді, бұл
дұрыс қаржыны басқаруды ұйымдастыру саласында бірден бір маңызды
тапсырмаларды құрады. Білім көздері бойынша қаржылық ресурстар жеке және
қаратылған болып бөлінеді. Кәсіпорын деңгейінде біріншілерге жалпы кіріс,
амортизация, қаратылғанға - ұжымның мүшелерінің пайлық және басқа да
жарналары, қаржылық және несиелік нарықтарда мобилизацияланған қаражаттар
жатады.
Капитал - бұл қосымша құн беретін құн. Тек шаруашылыққа салымдар, оны
инвестициялау пайда болады. Капитал тұрақты айналымда болу керек. Жылына
капитал айналымы көбірек бола соғырлым инвесторда жылдық табыс көп болады.
Капиталдың құрылымына негізгі қорға, материалдық емес активтерге,
айналымдағы қорларға, айналыс қорларына салынған ақшалай қаражат кіреді.
Негізгі қорлар шаруашылық процесінде көбіне қолданылатын сонымен қатар
өзінің заттық-табиғи формасын жоғалтпайтын еңбек құралдарын (ғимараттар,
құрал-жабдықтар, көлік және т.б.) ұсынады. Негізгі құралдарға 100-еселік
мөлшердегі еңбектің минималдық айлық төлеу және бір жылдан артық мерзімде
қызмет ететін еңбек құралдары жатады. Құнына қарамастан өзін негізгі
қаражат деп есептейтін ауылшаруашылық көліктер және құралдар,
механизированный құрылыс құралдары, жұмысшы және өнімді малдар құрады[7.
43].
Негізгі қорлар құны жер учаскелерінен басқа бөліктермен, тозуына
байланысты тауар құнына ауысады және сату процесінде қайтарылады. Ақшалай
соммалар негізгі құралдардың сәйкесінше тозуы амортизациялық қорда
жиналады. Ол әрдайым қозғалыста болады. Негізгі қорларды сатып алуға
авансталған ақшалай қаражаттар негізгі қаражаттар деп аталады.
Материалдық емес активтер кіріс әкелетін және шаруашылық қызметінде
ұзақмерзімді кезең ағымында қолданылатын материалдық емес объектілерге
кәсіпорындардың ақшалай қаражаттарын салуды ұсынады. Материалдық емес
активтерге жер учаскелерімен, табиғи ресурстармен, патенттер, лицензиялар,
ноу-хау, авторлық құқық, сауда маркалары және т.б. қолдану құқықтары
жатады.
Материалдық емес активтер ұзақ уақыт қолданылады, және уақыт аяқталған
соң коп бөлігі өзінің құнын жоғалтады. Материалдық емес активтер
ерекшеліктері материалдық-заттай құрылымының болмауы, құнын анықтау
күрделігі, пайданы анықтау кезінде оны қолдану түсініспеушілігі болып
табылады.
Заттық мазмұны бойынша өнделген қорлар шикізат қорын, дүмбіл өнімін,
отын, ыдыс, аяқталмаған өндіріс және жеке әзірленген дүмбіл өнім, аса
бағалы емес және тез тозатын нәрселер болып есептеледі. Аса бағалы емес
және тез тозатын нәрселер тауарлар айналысы процесіне қызмет көрсетуге
байланысты айналыс қорлары кіреді. Оларға өндірістік жатады, бірақ сатылған
тауар, тауар қоры, кассадағы, есептегі және басқа ақшалай қаражаттар
жатпайды. Өндіріс процесінде қатысу мінездемесі бойынша айналым қаражаттар
және айналыс қорлары өзара байланыста және әрдайым өндіріс саласынан
айналыс және басқалайға ауысады.
Айналымдағы өндірістік қорларға және айналыс қорларына салынған ақшалай
қаражаттар айналымдағы қаражаттар болып есептеледі.
Өзіндік қаржылық ресурстар корлар қатары есебінен пайда болады. Бұл
қорлар жеке және қарыз қаражаттарына топтастырылады.
Өзіндік қаржылық ресурстардың жеке қаражат құруына алдымен кәсіпорынның
жарғылық капиталы жатады. Кәсіпорынның жарғылық капиталы оның несие
берушілерінің қызығушылығына кепіл беретін оның мүлігінің минималдық
мөлшерін анықтайды. Ол өзінің тіршілік әрекетін қамтамасыз ету үшін
шаруашылық субъектісі құрылтайшылары салымдары соммасын құрады. Жарғылық
капитал өзіндік қаржылық ресурстардың бастапқы құрылуы болып табылады. Оның
минималдық мөлшері елде орнатылған заңды төлемнің минималды мөлшерімен
анықталады. Жарғылық капитал мөлшері орнатылған тәртіп негізінде тіркеуге
жататын кәсіпорынның жарлығында немес құрылтайшылық құжатта көрсетіледі.
Жарғылық капиталға салым ретінде: ғимараттар, жабдықтар, бағалы қағаздар,
табиғи ресурстарды қолдану құқығы және басқа мүліктік құқықтар , ақшалай
қаражаттар енгізілуі мүмкін. Салым құны шаруашылық субъектісі
қатысушыларының бірлескен шешімімен рубльмен бағаланады және жарғылық
капиталда оның үлесін құрады.
Кәсіпорынның келесі өзіндік қаражат көзі болып қосылған капитал
есептеледі, оған келесі кіреді:
- негізгі қорларды қайта бағалау нәтижесі;
- эмиссиялық табыс (сатуға кеткен шығыстарды ұстап қалғаннан кейінгі
атаулы кұны үстінен акцияны сатудан түскен табыс);
- өндірістік мақсатқа қайтарымсыз алынған ақшалай қаражаттар және
материалдық құндылықтар;
- Бюджеттен капиталдық салымдарды қаржыландыруға арналған қаржыны
бөлу;
- Айналымдағы қаражаттарды толтыруға арналған түсімдер;
Қосылған капитал жоғарыда көрсетілген капитал бойынша жыл ағымында
кәсіпорынға түсетін ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Негізгі қор мында
негізгі қорларды қайта бағалау нәтижелері болып табылады. Қосылған капитал
есебінен өзіндік қаражаттардың жыл сайынғы ұлғаюы табиғи болып табылады.
Жұмыс атқаратын кәсіпорындарда өзіндік қаржылық ресурстардың негізгі
көзі түсімді бөлу процесінде әртүрлі бөліктері ақшалай кірістер және
қорлануы нысанын қабылдайтын сатылған тауардың (көрсетілген қызметтің) құны
болып шығады.
Өзіндік қаржылық ресурстар ең басты (қызметтің негізгі және басқа да
түрлері) түсімі есебінен және тозу аударымдарынан құралады.
Пайда есебінен кәсіпорынның резервтік капиталы құрады. Резервтік
капитал оның шығындарын жабуға арналған. Әлемдік тәжірибеге сәйкес ол
сонымен қатар екінші бағытта қолданылуы керек.
- Айналымдағы қаражат жетіспеген кезде өндірістік қорларды,
аяқталмаған өндірісті және дайын тауарды құруға бағытталады;
- Айналымдағы қаражат жетіспеген кезде ол қысқа мерзімді қаржылық
салымдарға бағытталады;
Кәсіпорынның өзін қаржыландырудың қосымша көздері бар:
- алдағы шығындар және төлемдер резерві;
- алдағы кезеңдердегі табыстар.
Бұл қаражат көздері кәсіпорынмен тәуелсіз құрылған екінші кезектегі
міндеттемелерге жатады.
Өзіндік қаржыландыру көздері келесі негізгі жағымды сәттермен
сипатталған:
- тарту қарапайымдылығы өйткені өзіндік капиталдың ұлғаюымен байланысты
шешімдер шаруашылық субъектілерінсіз кәсіпорындардың меншік иесілерімен
және менеджерлермен қабылданады;
- қызметтің барлық саласында пайданың жоғары қабілеттілігін генерирлеу
оны қолданған кезде барлық нысанында несие пайызын төлеу қажет емес;
- кәсіпорынның қаржылық нықтылығының дамуын, оның ұзақ мерзімді
кезеңінде төлем қабілеттілігін, сәйкесінше банкротқа ұшырау қауіпін
төмендеуін қамтамасыз ету [9. 32].
Сонымен қатар оған келесі өзіне тиісті кемшіліктер:
- тарту көлемінің шектілігі, демек оның өмір циклының бөлек
кезеңдерінде нарықтың қолайлы жағдаяты кезеңінде кәсіпорын қызметінің
операциялық және инвестициялық мәнді ұлғаю мүмкіндіктерін;
- Капиталды балама қарыздық құру көздерімен салыстырғанда жоғары құны;
- қарыз қаржы қаражатын тарту есебінен өз капиталының
рентабельділік шамасының өсу мүмкіндігі қолданылмайды.
Қарыз капиталын тарту қажеттілігі кәсіпорын үшін оқиға қатарында
айналым қорлары және негізгі қажеттіліктерді жабу үшін. Мұндай қажеттілік
кәсіпорынның себептерінен қаражат айналымының қалпынан ауытқуы нәтижесінде
туындауы мүмкін:
- әріптестердің міндетті еместігі, төтенше жағдай және т.б.;
- өндірісте қайта құру және техникалық қайта жарақтандыру жүргізу
барысы;
- бастапқы капитал жетістігінің болмауынан;
- басқа себептермен.
Қарыз капиталы қолдану кезеңінде ұзақ мерзімге және қысқа мерзімге
бөлінеді. Ұзақ мерзімді міндетке қатысты капитал бір жыл мерзімнен астам,
бір жылға дейінгі қысқа мерзімдіге қатысты. Негізгі капиталдың элементтері
сондай-ақ айналым капиталыныңаса тұрақты бөлігі (сақтандыру қорлары, қарыз
берешегінің бөлігі) ұзақ мерзімді капитал есебінен қаржыландырылуы керек.
Айналым активтерінің басқа бөлігінің көлемі қысқа мерзімді капитал есебінен
таурлық ағымнан қаржыландырылуына байланысты.
Ұзақ мерзімді міндет үлгілерінің негізі банктердің ұзақ мерзімді
несиелері және ұзақ мерзімді қарыз қаражаты болып табылады (салықтық несие
бойынша борыш; айналымға ақша шығару облигациясы бойынша борыш; қайтару
негізінде ұсынылған қаржылық көмек бойынша борыш және т.б.), өтеу мерзімі
әлі болмаған немесе қарастырылған мерзімде өтелген.
Қысқа мерзімді қаржылық міндетке банктердің қысқа мерзімді несиелері
және қарыз қаражаты жатады (өтеу алда тұрған кезеңде қарастырылғандай және
белгіленген мерзімде өтелмеген), кәсіпорынның несиелік қарыз үлгілері әр
түрлі (тауар, жұмыс және қызмет бойынша; берілген вексель бойынша; алынған
аванс бойынша; бюджет және бюджеттен тыс қорлардың есебі бойынша; еңбекақы
төлемі бойынша; еншілес кәсіпорындармен; басқа несие берушілермен) және
басқа қысқа мерзімді міндет.
Қарыз капиталы төмендегі оң ерекшеліктермен сипатталады:
Тарту мүмкіндіктерінің едәуір кеңдігі әсіресе кәсіпорынның несиелік
рейтінгі жоғары болғанда , кепіл немесе тапсырыс берушінің кепілдігінің
болуы;
Кәсіпорынның қаржылық шама өсуімен қамтамасыз етуде оның активтерінің
елеулі ұлғайуы қажет және оның шаруашылық қызметінің көлем қарқынының өсуі;
Өз капиталымен салыстырғанда аса төмен құнды салықтық кедергі
әсерімен қамтамасыз ету есебінен (салықты түсімге төлеу барысында салық
салынатын базадан оның қызмет көрсетуі бойынша шығынды алып тастау);
Қаржылық рентабельділігінің өсу қабілеттілігі (өз капиталының
рентабельділік шамасы).
Қарыз капиталын қолдануда төмендегі жетіспеушіліктер бар:
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінде қауіпті қаржылық тәуекелдерді осы
капиталда қолдану. Осы қауіптердің деңгейі қарыз капиталын қолдуну
үлесімен бірге артады;
Қарыз капиталының төмен нормасы кірісі есебінен қалыптастырылған
активтер оның барлық үлгілерінде қарыз пайызы төленетін сомаға
төмендетіледі.
Қаржылық нарық жағдайындағы ауытқулардан қарыз капиталының құнына
байланысты жоғары. бұрын алынған несиелерді нарықта қолдануға қарыз
пайызына ставканың орташа төмендеуі жағдайында(әсіресе ұзақ мерзімді
негізде) несие ресурстарының альтернативтік көздері аса арзан болуына
байланысты кәсіпорынға тиімсіз болады;
Тарту тәртібінің қиындығы басқа шаруа субъектілерінің шешімінен
ұсынылған несие қаражатымен байланысты, сәйкес тараптар жағдайында кепіл
немесе кепілдікті талап етеді.
Жеке қаржы ресурстары кәсіпорын қызметінің маңызды саласы болып
табылады. Жеке қаржы ресурстарын тиімді пайдаланудан кәсіпорынға кәсіпорын
қызметінің тиімділігі байланысты.
1.2 Кәсіпорынның жеке қаржы ресурстарын
қалыптастыру ерекшеліктері
Жеке қаржы ресурстарын қалыптастыруды ұйымдастыру жеке және соған
теңестірілген қаражат есебінен іске асырылады, қаржы нарығына ресурстарды
тарту және ақша қаражатының түсімі қаржылық-банктік жүйе тәртібінен қайта
бөлу.
Бастапқы жеке қаржы ресурстарын қалыптастыру кәсіпорын мекемесі кезеңінде
жарғы капиталы қалыптасқанда орындалады. Оның көздеріне ұйымдастыру-
құқықтық үлгісінен шаруашылықты жүргізуге байланысты: акционерлік капитал,
үлес жарнасы, салалық қаржы ресурстары (салалық құрылымдарды сақтау
арқылы), ұзақ мерзімді несие, бюджет қаражаты. Жарғы қорының мөлшері сол
ақша қаражатының көлемін көрсетеді – негізгі және айналым - өндіріс
барысында инвестицияланған.
Жарғы капиталын қалыптастыру қосымша қаражат көзін құруды жанамалайды –
эмиссиялық кіріс. Бұл негіз акцияның эмиссиялық бастапқы барысында жоғары
номинал бойынша туындайды. Осы сомаларды алу барысында олар қосымша
капиталға бөлінеді.
Өнімді өндіру барысында жұмысты орындау, қызмет көрсету жаңа құн құрайды,
жүзеге асырудан түскен сомасынан анықталады. Жүзеге асырудан түскен ақша
оның өз уақытында түсуіне кәсіпорын қызметі барысының толассыз қаражаттың
үздіксіз айналымымен қамтамасыз етеді, ақша қаражатының қорын қалыптасыру,
қаражат (жұмыс, қызмет) өндіріс өнімдеріне жұмсалған өтем негіздері болып
табылады. өз уақытында түспеген ақша түсімдері қызметке әсерін тигізеді,
кірістің төмендеуі, міндетті шарттарды бұзу, айыппұл ықпалшарналары.
Түскен ақшаны пайдалану бөлінісінің бастапқы кезең кескіні. Алынған ақша
түсімінен кәсіпорын материалдық шығындарды төлейді құрғақ , материалдар,
отын, электрэнергиясы, еңбекке қажетті басқа құралдарды, сондай-ақ
кәсіпорынға көрсетілген қызметтер. Ақша түсімін бұдан әрі бөлу
амортизациялық бөліністерді қалыптастырумен байланысты сондай-ақ
материалдық емес активтерді және негізгі қорлар ұдайы өндіріс көзі ретінде.
Ақша түсімінің қалған бөлігі – бұл жалпы кіріс немесе қайта құрылған
құнына, сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар бөлінісіне салықтар (кіріс салығынан
басқа), басқада міндетті төлемдер.
Ақша түсімін жүзеге асырудан қаражат айналымының аяқталуы туралы
айғақталады. Ақша түсіміне дейін түсім өндіріс шығындары және өтініштер
айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері есебінен қаржыландырылады. Жеке
қаржы ресурстарын жеке көздерін құру және шығынды өтеу – қаражат қызметіне
салынған айналым нәтижесі: ароматизациялық бөліністер және түсімдер.
Түсім кәсіпорын шаруашылығын басқару тиіділігін сипаттайды. Нарықтық
экономика шарттарында ол кәсіпорынның экономикалық даму негізін құрайды.
Ақша түсімінің өсімі өзін қаржыландыру, кеңейтілген ұдайы өндіріс,
әлеуметтік мәселені шешу және кәсіпорынның материалдық қажеттілігі үшін
қаржылық базаны құрастырады. Кәсіпорын міндетінің бөлігі түсім есебінен
бюджет алдында, банктер және басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен
орындалады. Осы негізде көрсеткіштерде ақша түсімі қаржылық бағлау және
кәсіпорын қызметінің өндірісі үшін маңызды болады. Олар оның іскерлік
белсенділігін және қаржылық сәттілік дәрежесін сипаттайды. Осы кәсіпорын
активтерінің кіріс салымдары және авансталған қаражатты қайтару деңгейі
түсім бойынша анықталады.
Түсімдердің құрамдық үш бөлігін көрсетуге болады:
- өнімдерді сатудан (жұмыс, қызмет) түсім;
- негізгі қорларды сатудан және кәсіпорынның осы мүліктерінен түсім;
- сатудан тыс операциялардан түскен түсім.
Өнімдерді сатудан түскен түсім ақша түсімі арасындағы өзгешеліктен,
өнімдерді сатудан анықталады, қолданыстағы бағаларда және шығындарда
өнімдерді өндіруге және сатуға өз бағасы қосылады.
Негізгі қорларды сатудан түскен түсім жәнне материалдық құндылықтар
(осы мүлік) сату ретінде айырмашылық анықталады (нарықтық) мүлік бағасы
және мүліктің бастапқы немесе қалдық құны.
Сатылмаған операциялардан түсім – бұл әртүрлі сипаттағы операциялар
бойынша түсім, кәсіпорынның негізгі қызметіне қатысты емес және өнімді
сатуға байланысты емес, негізгі қаражат, кәсіпорынның осы мүлкі, жұмыс,
қызметті орындауымен:
Сатылған кірістерден басқа кірістер:
- мүлікті жалға беруден;
- тауарды бағалауға дейінгі;
- кәсіпорын шотындағы ақша қаражаты бойынша пайыздар;
- есептік жылда анықталған өткен жылғы табыс;
- өткен жылдардағы шығынға жазылған берешек қарызды өтеу шотына түсім
сомасы;
- бірлескен кәсіпорындардың жарналық қатысынан;
- кәсіпорынға тиесілі құнды қағаздар, акциялар бойынша кірістер.
Кәсіпорынның негізі шаруашылық қызметі оның ұйымдастырылуымен
анықталады, шаруашылық қызмет үдерісінде туындайтын кәсіпорын қаржысы
экономикалық қатынас бөлігі болып табылады. Бұдан басқа қаржыларды
ұйымдастыруды төмендегі сипат бойынша қалыптастыруға болады:
қаржылық қызмет саласында дербестік, өзін-өзі қаржыландыру, қаржылық-
шаруашылық қызмет қорытындысына қызығушылық, оның нәтижесіне жауапкершілік,
кәсіпорыннң қаржылық-шаруашылық қызметін бақылау.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарық экономикасының шартында кәсіпорыннң
шаруашылық қызметінің сәтті шарты. Бұл принцип кәсіпорынның өндірістік-
техникалық базасын кеңейту және өнім өндірісі бойынша толық шығындарға
негізделеді, бұл әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
жеке көздер есебінен жабады дегенді білдіреді. Өзін-өзі қаржыландыру
принципі кәсіпорындарда қамтамасыз етілуі мүмкін емес, әртүрлі объективтік
себептер бойынша жеткілікті тиімділік деңгейімен қамтамасыз етпейтін және
оның өндірісіне жоғары шығынмен тұтынушыға қажетті өнімді шығарушы. Оларға
қатысты кәсіпорында тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі,
ауылшаруашылығы және басқа кәсіпорындар бюджеттен бөлінген қаржыны алушы.
Бұлда сипатты және кәсіпорын үшін қорғанысты, өнімді сатудан алынған
қаражат есебінен қаржыландырылады және шаруашылық қызметі кәсіпкерлік деп
саналмайды.
Уақытша қаражат жетіспеушілік қажеттілігін қаржылық ресурстар борышы
есебінен қамтамасыз етіледі.
Фирмаға тартылған борыштық қаржы ресурстарында аса көп кездесетін
үлгілер:
- банктік несие және қарыз;
- фирманың облигацияларын сатудан және шығарудан қаражат;
- нарықтың басқа банктік емес субъектілерінен қарыздар.
Отандық тәжірбие шартында жеке қаржылық ресурстарды тарту қайтару
негізінде банктік және банктік емес ұйымдардың маңызы бар. Жалпы
қабылданған түсінікте несие және қарыз Қазақстанда несиелік институттар –
банктер бере алады. Фирмамен алынған қарыздар қайтару негізінде банктік
емес ұйымдардан қолданыстағы заңға сәйкес фирманың кірісі болып табылады
және салықтың сәйкес ставкасы болады.
Орталықтандырылған жоспарланатын экономикада кәсіпорын белгілі
шарттарда банк қарызының ұзақ мерзімі түрінде қосымша қаражаттарды тартуы
мүмкін. Қызметті қысқа мерзімді қаржыландыру құралы ретінде банктік қарызды
қолдануда отандық кәсіпорындар қажетті тәжірбиеге ие. Көп себептерде –
кәсіпорын тарапынан және банк тарапынан тәжірбиесі және тәртібі жоқ,
жоғары инфляция және есептік ставка тәртібінің белгісіздігі Орталық банк
ұзақ мерзімді қарыз алуға қиналады және т.б.
Нарықтық экономикада аса көп таралған үлгіде қарыз қаражатты тарту
ұзақ мерзім негізіне облигациялық қарыз болып табылады, акционерлік
қоғамнан шығарылатын бір жылдан кем емес, сондай-ақ –құнды қағаздардың
эмиссия жарнасы. Қаржылық менеджмент тәжірбиесінде нарық шартында белгілі
және кәсіпорын қызметін қаржыландырудың басқа тәсілдері. Оларға кепіл
операциялар, лизингтер, франчайзинг, банктік несиелер жатады.
Жеке қаржылық ресурстарды әртүрлі негіздерде толықтырылуы мүмкін.
Жеке қаржылық ресурстарды тартудың кең тараған үлгісі банктік несиелер
болып табылады. Бұдан басқа қаржы ресурстарының қажетті негізі тәртіпті
жеке қаражат болып табылады.
1.3. Кәсіпорынның жеке қаржылық ресурстарды қолданудың
аса тиімділік әдістемесі және ерекшеліктері
Жеке қаржылық ресурстарды қолдану көп бағыттар бойынша кәсіпорынмен
жүзеге асырылады, маңыздысы болып табылатындар:
- қаржылық-банктік жүйелер органымен төлемдер, қржылық міндетті
орындау шартымен. Оған: бюджетке салықтық төлемдер, несие қолданғаны үшін
банкке пайыз төлеу, бұрын алынған қарызды өтеу, сақтандыру төлемдері және
т.б.;
- күрделі шығындарға жеке қаражатты инвестициялау (қайта
инвестициялау), өндірістің кеңейуі және оның техникалық
жаңаруына байланысты, жаңа технологияларға өтуіне, ноу-хау қолдану және
т.б.;
- құнды қағаздарда қаржылық ресурстарды инвестициялау, нарықтан
сатып алынатын: акциялар және басқа фирмалардың облигациялары, осы
кәсіпорынмен копперативтік қойылыммен тығыз байланысты, мемлекеттік
қарыздар жә т.с.;
- қаржылық ресурстарды көтермелеу және әлеуметтік ақша қорларына
бағыттау;
- қаржылық ресурстарды қайырымдылық мақсаттарға, демеушілік және
т.с. пайдалану.
Басқару тиімділігі, сондай-ақ қаржылық ресурстарды пайдалану
активтердің қайтуымен және көрсеткіштермен сипатталады. Демек, пайдалану
тиімділігін арттыруға болады, қайтару мерзімін қысқартып және ақша түсімін
арттырып шығынды төмендету есебінен аттыруға болады.
Айналым қаражатын қайтаруды жеделдету күрделі шығынды қажет етпейді
және өнімдерді сатуды және өндіріс көлемдерін өсіруді жүргізеді. Бірақ
инфляция жеткілікті түрде айналым қаражатын тез бағалайды, кәсіпорындармен
шикі зат және отын-энергетикалық ресурстарын сатып алуға олардың барлық көп
бөлігі бағытталады, сатып алушылардың төлемеуі айналымнан қаражат бөлігі
кедергі жасайды. Айналым капиталы ретінде кәсіпорынға ағымдағы активтер
пайдаланылады. Айналым капиталы ретінде пайдаланылатын қорлар, белгілі
циклдан өтеді. Өтетін активтер материалдар сатып алуға пайдаланылады, олар
дайын өнімге айналдырылады; борышкерлер шотын құрастыра өнім несиеге
сатылады; өтетін активтерге айнала отырып ақша жиналады және борышкер
шотына төленеді. Айналым капиталының қажеті үшін пайдаланылмайтын кез-
келген қорлар, пассивтер төлеміне бағытталуы мүмкін. Бұдан басқа, олар
негізгі капиталды сатып алу үшін немесе кіріс иесі түрінде төленуіне
пайдаланылуы мүмкін.
Тағы бір тәсіл кәсіпорынның негізігі өндірістік қорларын және
материалдық емес активтерін басқару қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды
арттыру болып табылады. Оларды басқарудың негізгі мәселесі амортизацияларды
бөлу әдісін таңдау болып табылады.
Амортизацияларды бөлудің үш әдісі бар: атқарылған жұмыс көлеміне және
жедел амортизация, бір қалыпта тізімнен шығару.
Негізгі қаражат қызметтің нормативтік мерзіміне бір қалыпты тізімнен
шығару қалыптсады. Амортизациялық нормалар бөлінісі жеке және моральдық
мерзім қызметтерінен еңбек қаражаты және олардың құнынан нормативтік
қайиару мерзімінен тыс белгіліенеді. Негізгі қаражатты бағалау құнынан
дұрыс бөліністі талап етеді амортизациялық көлемді анықтау экономикалық
айқындалған. Оларды қалпына келтіру құнын анықтау мақсатында және нақты
экономикалық шарттарға сәйкес негізгі қаражатты қайта бағалауда кезеңдік
қажеттіліктер туындайды.инфляцияның деңгейі жоғарылаған сайын осындай қайта
бағалау жиі талап етіледі.
Амортизация бөлінісінің екінші әдісі – атқарылған жұмыс көлеміне. Ол
рұқсат беруге негізделген, тозу көп болған сайын атқарылған жұмыстарда көп,
яғни амортизация объектіні пайдалануға беру нәтижесі болып табылады. Уақыт
кезеңі маңызды емес.
Үшінші әдіс – жедел амортизация-қарастырады, амортизациялардың
негізгі сомасы пайдалануға берілген алғашқы жылдарда бөлінеді. Бұл негізгі
қорларды жаңартуды жеңілдетуге мүмкіндік ғана бермейді, сондай-ақ
инфляциялық жоғалу төмендігі әдісі болып табылады. Жеделдетілген
амортизациялар әдісі шығындардың маңызды бөлігін тез төлеумен қамтамасыз
етеді, ұтыс уақыт есебінен. Жеделдетілген амортизациялар саясаты өз құнын
арттыруды жүргізеді, сонымен бірге сату бағасында. Амортизациялық бөлініс,
осы әдісті қолдануда алынған, нысаналы маңызы қатаң бар. Оларды пайдалану
жағдайында амортизациялық бөліністің қосымша сомаларды тағайындау бойынша
емес, жедел әдіс бойынша сәйкес есептеу, салық салынатын пайда қосылады.
Атап айта кету керек қаржылық ресурстармен басқару тиімділігі
кәсіпорын капитал құрылымына тікелей байланысты. Капитал құрылымы себепші
немесе оның активтерінің артуы бойынша компания күшіне кедергі болуы
мүмкін.
Қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігі заманға сай шарттарда
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына, оның өтімділігіне, төлем қабілетіне,
іскерлік белсенділігіне және тиімділігіне әсер етеді.
Кәсіпорынды қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуді басқару – бұл
мақсатқа бағытталған әдістер, операциялар, тетіктер, айқындалған нәтижеге
жету үшін қаржының әртүрлі түрлеріне қабылдаға ықпал ету жиынтығы.
Фирманың жеке қаржылық ресурстары – бұл кіріс және ішкі түсім
түріндегі ақша қаражатының бөлігі, кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету
бойынша шығындарды жүзеге асыру және қаржылық міндеттерді орындауға
бағытталған.
Қаржылық ресурстар және капитал фирма қаржыларын тексерудің маңызды
объектілерін өзіне ұсынады. Реттелетін нарық шартында капитал түсінігі
жиі қолданады, олар фирманың жаңа кірісін алу мақсатында тұрақты әсер етуі
мүмкін және қаржыгер үшін нақты объект болып табылады. Осы ретте капитал
қаржыгерге-практика үшін -өндірістің дұрыс ықпалы. Осы ретте капитал
қаржылық ресурстардың үлгісіне айналуға түседі.
Осындай түсінікте қаржылық ресурспен және фирма капиталы әдейі
айырмашылық құралады, себебі барлық уақытта қаржылық ресурстар көп немесе
фирма кипиталына тең. Сондықтан теңесуі айналымға жіберілген қаржылық
ресурстардың барлығы және ешқандай қаржылық міндеттер фирмада жоқтығын
білдіреді. Бірақ қаржылық ресурстар көлеміне капитал көлемі көбірек жақын
деген емес, фирма тиімді жұмыс істейді.
Нақты өмірде қаржылық ресурстардың және капиталдың теңдігі жұмыс
істейтін фирмада болмайды. Қаржылық есептілік құрылады сондықтан қаржылық
ресурс және капитал арасындағы айырмашылықты анықтау мүмкін емес,
стандартты есептілікте қаржылық емес ресурстар ұсынылды, ал олардың
айналдырылған үлгісі – міндет және капитал.
Практикалық қызметте адамдар ереже бойынша мағынасыз санаттар, олардың
айналдырылған үлгілері қақтығысады, сондықтан стандартты қаржылық есептілік
олардан практикалық мақсат болып көрінеді.
Қаржылық ресурстарды анықтаудан шығуы бойынша олар ішкі (жеке) және
сыртқы (тартылғандар) болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі нақты үлгіде
стандартты есептілік түрінде таза кіріс және амортизациялар ұсынылған, ал
айналдырылған үлгіде-фирма қызметкерлері алдындағы міндет түрінде таза
пайда фирма кірістерінің бөлігін ұсынады, міндетті төлем – салықтар,
жиынтықтар, айыппұлдар, өсімдер, тұрақсыздықтар пайыздар бөлігі тағы басқа
міндетті төлемдер кірісінің жалпы сомасынан шегерілгеннен кейін пайда
болады. Таза кіріс фирманың құзыретінде болып табылады және оның басқарушы
органының шешімі бойынша бөлінеді.
Ішкі немесе тартылған қаржылық ресурстар екі топқа бөлінеді: жеке
және несие. Бұлай бөлу капитал үлгісінің шарты, осы фирманың дамуына ішкі
қатысушылармен салынады: кәсіпкерлік және қарыз капитал ретінде.
Кәсіпкерлік капиталдарымен салымдар нәтижесіне сәйкес тартылған жеке
қаржылық ресурстардың пайда болуы болып табылады, қарыз капиталын салу-
қарыз қаражат нәтижесі.
Кәсіпкерлік капитал өзіне капитал ұсынады, фирманы басқаруға құқық
және пайда алу мақсатында әртүрлі (инвестицияланған) фирмаларға салу.
Несие капитал – бұл ақшалай капитал, қайтарылуға және төленетін
жағдайда қарызға беріледі. Кәсіпкерлік капитал қарызынан ерекшелігі фирмаға
салмайды, пайыз алу мақсатында уақытша пайдалануға беріледі. Бизнестің осы
түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар айналысады (банктер,
несиелік одақтар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық
қорлар,селенгиялық компаниялар және т.б.).
Нақты өмірде кәсіпкерлік және қарыз капиталдары тығыз байланысты.
Заманға сай нарық шаруашылығы тым әртараптандырылған яғни қызмет түрлері
бойынша сондай-ақ кеңістікте орналастырылған. Әртараптандыру бүгінгі күні
нарық шаруашылығының тұрақтылығын және тиянақтылығының және оның қаржылық
жүйесін қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Әртараптандыруды
тереңдету сөзсіз қаржылық ағындарды күрделендіруге апарады, арнайы
құралдарды қаржылық тәжірбиеде қолдануды кеңейту, фирманың қаржылық жұмысын
қиындатады.
Фирманың барлық жеке қаржылық ресурстарыуақыттан ішкі, сондай-ақ
сыртқы айырмашылықтар, олар фирма құзыретінде болып табылады, қысқа
мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзіді (бір жылдан көп) болып
бөлінеді. Бұл бөлу жеткілікті шартты, уақытша үзіліс ауқымы елдің нақты
қаржылық заңнамасына байланысты, қаржылық есептілікті жүргізу ережесі,
ұлттық дәстүрлер.
Нақты өмірде фирманың капиталы түріндегі ақша қанша болмасын
уақытының жалғасуында қалуы мүмкін емес, сондықтан ол жаңа кірістер табуы
қажет. Ақша үлгісінде бола тұра фирма кассасында ақша қаражатының
қалдықтары түрінде. Ақша үлгісінен капиталды айналдыру өндірістік
қаржыландыру деп аталады.
Кәсіпорынның сәтті қызметі қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуді
басқарумен жете түсіну мүмкін емес. Қаржылық ресурстарды тиімді басқару
қажеттілігіне жету үшін мақсаттарды қалыптастыру қиын емес:
- бәсекелік күрес шартында фирманың түрткіленуі;
- тоқыраудан және ірі қаржылық сәтсіздіктерден аман қалу;
- бәсекелестермен күресте жеңу;
- фирманың нарық құнын барынша көбейту;
- фирманың экономикалық өсімінің тиімді қарқыны;
- өндіріс және жүзеге асыру көлемдерінің өсуі;
- кірістерді барынша көбейту;
- шығыстарды барынша көбейту;
- қызметті тиімді қамтамасыз ету және т.б.
- осы немесе басқа бастапқылық мақсаттар кәсіпорынмен таңдалуы
мүмкін, ол салаға байланысты, нарықтың осы жағдайында және тағы басқалар,
кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқару жетістігі белгіленген мақсатпен
байланысты бірақ сәтті қозғалыс.(15.43).
Шаруашылық субъектілерін қаржылық басқару жүйелерінің
ұйымдастырылған құрылымы, сондай-ақ оның кадырлық құрамы әртүрлі тәсілде
болуы үмкін кәсіпорын өлшемдерінен және оның қызмет түрлерімен байланысты.
Ірі компания үшін арнайы қызметті сипатты ерекшелеу, вице-президентпен
басқарылатын қаржылар бойынша (қаржылық директор) және бухгалтерияны және
қаржылық бөлімді қосушы. Аса ірі емес кәсіпорындарда қаржылық менеджердің
рөлін бас бухгалтер атқарады. Фирманың қаржылық ресурстарын басқару,
тәжірбиеде осы жұмысты кәсіби ұйымдастырусыз орындау мүмкін емес.
Ұзақ уақыт бойы отандық тәжірбиеде фирманың қаржылық қызметтері
дербес маңызда болмады, олардың жұмыстары есептерге қызмет көрсетуге нақты
үлгіні қатаң қолдануға көшірілді, нақты қаржылық жоспарларды және есептерді
құру салдары жоқ. Нақты салдаралар бухгалтерлік жұмыстарда ғана болды, яғни
мақсатқа бағыныңқы қаржылық жұмыстарды бухгалтерлік біріктіру шеңберінде
бухгалтерияның бір қызметі.
Қаржылық ұйымдарда мұндай тәжірбие қолданылды және қазақстандық
кәсіпорындардың көпшілігінде әлі де қолданылады. Дегенмен кәсіпорын
басшылары ескеруі қажет, адам бір уақытта жақсы бухгалтер және қаржыгер
бола алмайды.
Есепшінің жұмысында маңыздысы – бастапқылық құжаттарды ықыласпен
реттеу қабілеті және бухгалтерлік көрсеткіште оларды нұсқаулық және
циркулярға сәйкес анық көрсету.
Қаржы менеджерінен басқасы талап етіледі. Осы мамандықтың жұмысы
белгісіздік шартында қабылданған шешімдермен байланысты, қаржылық келісімді
қайталаудың орындалуынан шығады. Қаржыгер жұмысы икемді ақылды талап етеді,
бұл табиғи шығармашылық болуы қажет, қатерге бас тігуге және қатер
дәрежесін бағалауға, ішкі ортада тез ауысатын жаңаны қабылдау.
Екі мамндықты салыстыру ерекшелігі олардың арасындағы арақатынастың
тығыз екендігін ұмытпау қажет оларды қысқаша былай айтуға болады: егер
бухгалтер іске асырылған келісімді ақшалай тіркейді, оларды қорытынды
құжаттарда –баланста көрсетеді, қаржыгер әр түрлі өзгешеліктерден
қалыптастырады. Осы белгісіздікті іздеу бойынша барлық міндеттер мен
қаржылық жұмыс бар.
Бүгінгі кәсіпорын қаржылық жұмыстардың уақытын дәлме-дәл
ұйымдастыруда көптеген қиындықтарға тап болуда. Сәтті жұмыс істейтін
фирманың тәжірбиесі осы мәселелерді шешудің қысқа жолы кәсіпорын басшысының
қолында екендігін көрсетті. Фирманың қаржылық қызметін қайта ұйымдастыруға
екі тәсілін алу танылды:
- егер басшы –кәсіби қаржыгер, ол өзі қаржылық қызметті қайта құруды
ұйымдастырады. Бұл тиімді жол, бірақ отандық тәжірбиеде ережеден
шығарылған;
- фирманың қазіргі қаржылық қызметінің міндеттерін және қызметтерін
түсінетін басшы, бірақ болашақ кәсіби қржыгер, осы кәсіптің осал тұстарын
білмейтін, қаржылық жұмыстарды ұйымдастырудың қажетті моделдерін тәжірбиеде
орнату және енгізу үшін ұйымдастыру жағынан тарту;
Нарықтық экономика шарттарында қаржылық менеджер кәсіпорынға кілттік
пішінге айналады. Ол қаржылық сипаттағы мәселелерді қоюға жауапты,
мақсаттылық талдауын қолдану осы немесе оларды шешудің басқа тәсілі және
нұсқа қызметінің аса қолайлы таңдауы бойынша соңғы қабылданған шешім. Бірақ
қойылған мәселе кәсіпорын үшін маңызы бар, ол басқару қызметінің жоғарғы
кеңесшісі ғана бола алады.
Қаржылық менеджер шұғыл қаржылық қызметті жүзегег асырады. Жалпы
алғанда қаржылық менеджердің қызметі төмендегі сипатта құрылуы мүмкін:
- жалпы қаржылық талдау және жоспарлау;
- кәсіпорынды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету (қаражат
көздерін басқару);
- қаржылық ресурстарды бөлу (инвестициялық саясат және активтерді
басқару).
- Менеджердің алдында тұрған қызметтің бөлінген бағыты бір уақытта
және негізгі міндеттерді анықтайды. Осы міндеттердің құрамы төмендегі
сипатта талданады.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы баға іске асырылады:
- кәсіпорын активтері және аларды қаржыландыру;
- ресурстардың көлемі және құрамы кәсіпорынның экономикалық
мүмкіндігін көтеруді қолдауға қажет және оның қызметін ұлғайтуға;
- қосымша қаржыландыру көздері;
- қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану және олардың жағдайын
бақылау жүйелері.
Екінші бағыт толық бағалауды болжамдайды:
- қаржылық ресурстардың талап ету көлемі;
- оларды ұсыну үлгілері (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие,
ақшалай аударым);
- қол жетімділік дәрежесі және ұсыну уақыты (қаржылық ресурстарға
қол жетімділік келісімшарт шарттарымен анықталуы мүмкін; қаржы қажет
көлемде және қажетті уақытта қол жетімді болуы қажет);
- ресурстардың осы түрін игеру құны (пайыздық ставкалар, басқалай
осы қаржы көзін ұсыну шарты ресми және бейресми);
- осы қаражат көзімен қатерді ұқсастыру (капитал иесі қаражат көзі
ретінде банктің шұғыл қарызына қарағанда анағұрлым аз қатерлі).
Үшінші бағыт ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді шешімдерді
инвестициялық сипатта талдау және бағалауды қарастырады:
- қаржылық ресурстардың оңтайлы өзгеруі;
- қаржылық салымдардың тиімділігі.
Келтірілген бағалауларды пайдаланумен қаржылық ресурстарды
қабылдау балама шешімдерді талдау нәтижесінде орындалады, қаржылық
тұрақтылық және тиімділік, өтімділік талаптары арасындағы келісім
есептеуіш.
Қаржылық құрал түсінігі түсіндірмеде әртүрлі ықпал етеді. Қаржылық
құралдар жалпы түрде кез келген шартта түсінікті, бір кәсіпорынның қаржылық
ресурстары және басқа кәсіпорынның қаржылық міндеті бір уақытта шығуы
бойынша.
Қаржылық активтер:
- ақша қаражаттары;
- басқа кәсіпорыннан ақша қаражатына шарт құқығын алу немесе
қаржылық активтердің кез-келген түрі;
- потенциалдық табысты жағдайда басқа кәсіпорындармен қаржылық
құралдармен алмасудың байланысқан құқығы;
- басқа кәсіпорынның акциялары.
Қаржылық міндеттемелерге байланыс міндеттемелері жатады:
- басқа кәсіпорынға ақшалай қаражат төлеу немесе қаржылық активтердің
басқа бір түрін ұсыну;
- потенциалдық табыссыз жағдайда (дебиторлық берешекті амалсыз сату
кезінде пайда болған жағдайлар бөлігінде) басқа кәсіпорындармен қаржылық
құралдармен алмасу.
қаржылық құралдар бастапқы (ақшалай қаражаттар, бағалы қағаздар,
ағымдағы операциялар бойынша кредиторлық және дебиторлық борыш) және екінші
немесе өндірістік (қаржылық опцион, фьючерс, форвард контактілері, пайыздық
айырбас, валюталық айырбас) болып бөлінеді.
Қаржылық құрал ұғымы мәнінің жеңілдетілген түсінігі бар. Соған
сәйкес қаржылық құралдың үш негізгі санатына бөлінеді: ақшалай қаражаттар
(кассадағы және есептік шоттағы қаражаттар, валюта), несиелік құралдар
(облигациялар, форвард контактілері, фьючерс, опциондар, айырбастар және
т.б.) және жарғылық капиталда қатысу тәсілдері (акциялар және пайлар).
Қаржылық басқаруды қамтамасыз ету әдістері әртүрлі. Оның негізгілері:
болжамдау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзін қаржыландару, несиелеу,
есептеу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржылық санкциялар жүйесі, өтемпұл
аударымдар жүйесі, ынталандыру жүйесі, баға белгілеу қағидаттары,
сенімгерлік операциялар, кепілдік операциялары, трасферлік операциялар,
факторинг, жал, лизинг болып табылады. Келтірілген әдістердің құрамды
элементі арнайы мөлшерлеме, дивиденттер, валютаның құнын белгілеу, акциз,
дисконт және т.б. болып табылады қаржылық басқару жүйесінің ақпараттық
қамтамасыз ету негізін қаржылық сипаттағы кез келген ақпарат құрайды:
- бухгалтерлік есептілік;
- қаржылық органдарға хабарлама;
- банк жүйесі туралы мекемелерінің ақпараты;
- тауарлық, қорлық, валюталық биржалар ақпараты;
- басқа ақпараттар.
Қаржылық басқару жүйесін техникалық қамтамасыз ету дербес және өте
маңызды элементі болып табылады. Көп қазіргі жүйелер қағазссыз технологияға
негізделген (банкаралық есеп айырысу, өзара есепке алулар, несие
карточкалары арқылы есеп айырысу және т.б.), компьютер жүйелерін,
қолданбалы бағдарламаларды қолданбау мүмкін емес.
Қаржылық басқару кез келген жүйесінде жұмыс істеу әрекеттегі құқықтық
және нормативтік қамтамасыз ету шегінде жүзеге асырылды. Оған жатады:
заңдар, Президент жарлықтары, Үкімет қаулылары, министрліктердің және
ведомстволардың бұйрықтары және өкімдері, лицензиялар, жарғылық құжаттар,
нормалар, нұсқаулықтар, әдістемелік нұсқаулар және басқалары.
Кәсіпорында өзіндік қаржылық ресурстарын басқару тиімділігі бәсекеге
қабілеттікке жету факторларының бірі болып табылады. Қаржылық ресурстарын
сәтті басқарған кезде минималдық шығынмен кәсіпорынды қосымша табыспен
қамтамасыз ете отыра өзіндік құнын төмендетеді және қолдағы бар қаражаттар
айналымға қатысады.
2 БӨЛІМ АГРОТЕХНИКА АҚЖАР ЖШС ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
ПАЙДАЛАНУ ТАЛДАУЫ
2.1 Агротехника Ақжар ЖШС бойынша жалпы мәліметтер
Агротехника Ақжар ЖШС қызметі (әрі қарай – серіктестік) Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексімен, Қазақстан Республикасы Шектеулі және
қосымша серіктестіктер туралы Заңымен, реттеледі. Серіктестіктің
орналасқан орны: Қазақстан Республикасы, Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар
ауданы, Совхоз с.
Серіктестіктің толық және қысқаша атауы мемлекеттік және орыс
тілдерінде: Агротехника Ақжар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі,
Агротехника Ақжар ЖШС.
Бүгінгі күнге кәсіпорында 76 адам саналады. Басқарманың жоғары органы
болып қатысушылардың Жалпы жиналысы табылады. Қатысушылардың жалпы
жиналысын директор тағайындайды, ол серіктестіктің атқарушы органы болып
табылады. Қаржылық-экономикалық жағдайды бақылауға тексеріс комиссиясы
тағайындалады немесе аудиторлық фирма тартылады.
Серіктестік төмендегі қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сатып алу, қайта өңдеу, сақтау;
- сауда-көтере сатып алу, сауда-делдал, коммерциялық, консалтингтік,
сыртқы экономикалық қызмет;
- тамақ өнімдерін, алкоголдік және алкоголсіз өнімдерді, темекі
бұйымдарын, құрылыс және өңдеу материалдарын және құрылыстардың өндірісі,
сатып алу, қайта өңдеу және іске асыру;
- шұжық және ет өндірісі деликатестерін өндіру және іске асыру;
- Қазақстан Республикасы заңнамасымен тиым салынбаған, басқа да
қызмет түрлері.
Қызметтің лицензиялық түрлері Қазақстан Республикасы заңнамасына
сәйкес келетін лицензияның бар болуы жағдайында ғана жүзеге асырылады.
Серіктестіктің қызмет ету мерзімі – Қазақстан Республикасы
заңнамасымен, негіздемелер бойынша осы заңды түлға ретінде қызметті
тоқтатқанға дейін мемлекеттік тіркеу күнінен қарастырылған.
Серіктестік өз атынан шарттарды жасайды, мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарды сатып алады және міндеттерді алып жүреді, сот органдарында
талаптанушы және жауап беруші болып сөйлейді. Сондай-ақ дербес балансы,
банк мекемелерінде есептік және басқа шоттары, өз атауы бар мөр, бұрыштық
штамп, фирмалық бланктері бар немесе болуы мүмкін.
Серіктестік ҚР заңнамасына сәйкес өз филиалдарын және
өкілеттіліктерін ашуға құқылы.
Серіктестік қызметі ҚР заңнамасы шеңберінде өзін-өзі қаржыландыру
және толық шаруашылық дербестік қағидат негізінде құрылады.
2.1.1 кестесі – 2012 жылға Агротехника Ақжар ЖШС бойынша бидай балансы
(мың теңге)
Мазмұны Бидай Арпа Жиыны
Саны Сома Саны Сома Саны Сома
Егістік алқабы 8500 - 700 - 9200 -
өнімділік 12,5 - 18,5 - 31 -
Барлығы тарту 7725 57800 717 6300 8442 64100
Өлі сұрып 8% 678 6024 86 384 764 6408
Бөлуге 6347 74776 529 4316 6876 79092
Жер үлесі 217 2736 - - 217 2736
Тұқым 875 6400 90 520 965 6920
Бқалдықтары 736 5480 63 612 799 6092
Жалақыға сатылды - - 300 600 300 600
Қазэкспортастық АФ5020 54160 596 3184 5616 57344
ЖШС сатылды
Көзі: 2010-2012 жылдарға Агротехника Ақжар ЖШС жылдық бухгалтерлік есеп
2.1.1 кестесі мәліметтері бойынша кәсіпорынның жоғары өнімділігі және
үлкен егістік алқаптары бар, ол оның қызметінің тиімділігін қамтамасыз
етеді.
2012 жылы Қазэкспортастық ЖШС 54160 мың теңге сомасына бидай, арпа
3184 мың теңге сомасына сатылды.
Бидай және арпа бойынша кәсіпорын өнімділігі аудан және облыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1БӨЛІМ Қазіргі жағдайда коммерциялық кәсіпорындардың
өзіндік қаржылық ресурстарымен қамтамасыз етуді
басқарудың теориялық көріністері
1.1 Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстардың
мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын құру
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.3 Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарын қолданудың
тиімді әдістері және ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2 БӨЛІМ Агротехника Ақжар ЖШС -не қаржылық ресурстарды құру және
қолдануды талдау
2.1 Агротехника Ақжар ЖШС бойынша жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... 21
2.2 Негізгі экономикалық көрсеткіштерді талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.3 Қаржылық ресурстарды қолдануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 БӨЛІМ Кәсіпорында қаржылық ресурстарды құру және қолданудың жетілдіру
жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын құрудың жетілдіру жолдары ... 48
3.2 Аграрлық өндірісте тиімділікті арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... .. 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі коммерциялық кәсіпорындарда өзіндік
қаржылық ресурстарды құру және қолдану нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорынның жақсы дамуына тәуелді тиімділігі ұжымның жұмысында маңызды
процесс болып саналады. Ұйымдардың өзіндік қаржылық ресурстарды құру және
қолдану процесін жетілдіру кәсіпорынға бәсекеге қабілетті болуына ықпал
етеді, бұл Қазақстандық халықаралық нарықтарға шығу жағдайында маңызды
болып табылады.
Маңыздылығы болып кәсіпорынның жеке қаржы ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктері, сонымен қатар Кәсіпорындарды тиімді басқару кәсіпорындардың
өзіндік қаржылық ресурстарымен өнімді қолдана білу. Менеджмент саласында
шешім қабылдау тәсілдерімен және бағдарлау және жоспарлау жүйесімен бірге
қаржылық менеджмент принциптері және технологияларын түсіну кәсіпорынның
жұмысы ұйымды дамытудың қажетті шарты болып табылады. Ғылыми мәселелерді
шешу шешіміне қарай Кәсіпорынның қаржылық ресурстары - шаруашылықты жүргізу
субъектісі қолындағы және қаржылық міндеттерді атқаруға арналған, жұмыс
атқаратындардың экономикалық ынталандыруға және кеңейтілген ұдайы өндіріс
бойынша шығындарды жүзеге асыру бұл ақшалай кіріс және түсімдер. Қаржылық
ресурстардың құрылуы өзіндік және оған теңестірілген қаражаттар, қаржылық
нарықтағы ресурстарды жұмылдыру және қайта бөлу тәртібінде қаржы-банктік
жүйесінің ақшалай қаржының түсуі есебінен жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстардың құрылуы мен қолдану мәселесін мына ғалымдар
қарастырды: И.А. Бланк, В.В. Ковалев, М.Н. Крейнина, Т.Щеглова және т.б.
Бұл жұмыстың мақсаты кәсіпорынның қаржысы өндірістік әрекеттің негізі
болғандықтан кәсіпорындардың қаржылық ресурстарының құрамын және мәнін ашу
болып табылады.
Бұл мақсат шегінде келесі міндеттері қойылды:
- қаржылық ресурстар мәнін анықтау;
- кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын құру және қолдану ерекшелігін
қарастыру;
- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қолданудың кейбір тиімді тәсілдерін
анықтау;
- зерттелетін кәсіпорында қаржылық ресурстар тиімділігін талдау;
- қаржылық ресурстарды құру және қолдануды жаңарту бойынша ұсыныстар
әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың объектісі- Агротехника Ақжар жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі.
Бұл жұмыстың мәні: зеттеу нәтижесін қаржылық ресурстарды құру және
қолданудың тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан кәсіпорындарында
қолдануға болады.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі ҚР Конституциясы, ҚР Салық
кодексі "Бюджетке салынатын салықтар және басқа да міндетті төлемдер", ҚР
президентінің Жарлығы, сонымен қатар оқыту құралдары, монографиялар,
отандық және шетелдік экономистердің ғылыми мақаларынан алынған.
.
1 БӨЛІМ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ӨЗІНДІК ҚАРЖЫЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨРІНІСТЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстардың мәні.
Кәсіпорынның өзіндік қаржылық ресурстарына сатудан түскен түсім,
амортизация және кәсіпорынның таза пайдасы жатады.
Бөлек қаржылық менеджмент тәжірибесінде жұмыс барысында пайда болған
қаржыны қолдану өндіріс (амортизация) деңгейін қолдауға арналған немесе
оның өсуі мақсатында (бөлінбеген пайда, резервтер) өзін қаржыландырудың
бөлек тәсілі болып қарастырылады.
Отандық тәжирибеде амортизацияның негізгі тағайындауы - тозған негізгі
қорларды ауыстыруды қамтамасыз ету. Шаруашылық субъектілерінде қаржы
саламын қаржыландыру көзі жеткіліксіз болған жағдайда, амортизацияның мәні
өседі.
Амортизациялық аударымдар ақшалай қаражат сияқты негізгі өндірістік
қорлар және материалдық емес активтердің тозу соммасын көрсетеді. Олар
өндірілген продукцияның құны құрамына кіреді және оны сатқаннан кейін түсім
ретінде шаруашылық субъектінің есептік шотына түседі. Экономикалық табиғат
бойынша амортизациялық аударымдар құндылықтардың жай өндірісін қамтамасыз
етеді, бірақта олар өзіндік қаржылық ресуртарға жатады. Ғимараттар,
құрылғылар, машиналар, көлік құралдарының тозуы аудару және амортизациялық
аударымдар пайда болғаны бойынша сол кезде қайтарылмайды. Соңғылары құнды
қағаздар мен кірісі мол жобаларға, депозитке салу және т.б. өндірістің
жаңаруына және ұлғаюына жиналады және шығындалады.
Қазіргі кезде шоттардың жаңа Жоспарына сәйкес амортизациялық
аударымдар шаруашылық субъектінің жалпы ақша айналымында болады және
ақшалай қаражат қоры ретінде негізделмеген.
Қазіргі жағдайда өзіндік қаржылық ресурстарды құру және қолдану екі
деңгейде жүзеге асырылады: ел машстабында және әрбір кәсіпорында. Ел
масштабында өзіндік қаржылық ресурстарының құрылу көздерінің ұлғаюы және
құрылымы халық шаруашылығын кеңінен жетілдіру, қоғамның өмір сүру деңгейін
арттыру, мемлекет бюджеті кірісін өсіру мүмкіндіктерін анықтайды. Кәсіпорын
деңгейінде құрылған өзіндік қаржылық ресурстардың көлемі қажетті капитал
салу, айналымдағы қаражаттың өсуі, ұйымның ұжымының қажеттіліктерін
қамтамасыз етуді өткізу мүмкіндіктері анықталуда. Қазіргі жағдайда
кәсіпорындар деңгейінде өзіндік қаржылық ресурстар қорлық нысанда, сонымен
қатар қордағы емес нысанда қолданылады. Кәсіпорындардың қаржылық
ресурстарының бір бөлігі мақсатты тағайындаудың ақшалай қаражаттың
құрылуына қолданылады: еңбекті төлеу қоры, өндірісті дамыту қоры,
материалдық сыйақы беру қоры және бұдан әрі. Бюджет алдында төлемдік
міндеттемелерді атқаруға қаржылық ресурстарды қолдану банктер, ұйымдар
қорлық емес нысанда жүзеге асырылады.Қазіргі жағдайда тәжірибе жүзінде бір
сапалы келесі әр түрлі түсініктер: ақшалай қаражат, қаржылық ресурстар және
ақшалай қорлар қате қолданылады.
Ақшалай қаражаттар - кәсіпорын айналымындағы ақшалай қаражаттың
бөлігін құрайтын өзіндік қаржылық ресурстарға қарағанда бұл кең түсінік.
Ақшалай қорлар - өзіндік қаржылық ресурстардың бөлігі, мақсатты
қолдану қорлар түрінде тұрақты және құрылатын. Тауарды сатудан түскен
кәсіпорынның түсімі мысалында ақшалай қаражат және өзіндік қаржылық
ресурстар арасындағы айырмашылығы көрінеді. Түсімнің жалпы соммасы банктегі
кәсіпорынның шотына түскен ақшалай қаражаттың ұлғаюын білдіреді. Ақшалай
қаражаттың осы соммасынан шикізат, материалдар, жанармай, электр қуатына
төлеуге өндіріс процесінде алдын ала беру маңызды бөлігін айналымдағы
қаражат құрайды. Тек қана жалпы кірістің таза түсімін құрайтын қалған
бөлігі қаржылық ресурстардың көзі болып табылады. [6. 75].
Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға, өндірістік емес саладағы
объектілерді ұстау және дамытуға, қолдануға сонымен қатар резервте
қалдыруға бағытталады. Өндірістік процесті (шикізат, тауарлар, және басқа
еңбек предметі, еңбек қаруы, жұмыс күші, басқа өндіріс элементтерін сатып
алу)дамытуға қолданылатын өзіндік қаржылық ресурстар оның ақшалай
нысанындағы капиталын ұсынады. Сонымен капитал - қаржылық ресурстар бөлігі.
Экономиканы дамытудың қарқыны, кәсіпорындар қаржысын және бюдеттік
жүйені жаңарту кәсіпорын деңгейінде және мемлекет деңгейінде де көбінесе
өзіндік қаржылық ресурстарды құру көздерін өнімді қолдануға тәуелді, бұл
дұрыс қаржыны басқаруды ұйымдастыру саласында бірден бір маңызды
тапсырмаларды құрады. Білім көздері бойынша қаржылық ресурстар жеке және
қаратылған болып бөлінеді. Кәсіпорын деңгейінде біріншілерге жалпы кіріс,
амортизация, қаратылғанға - ұжымның мүшелерінің пайлық және басқа да
жарналары, қаржылық және несиелік нарықтарда мобилизацияланған қаражаттар
жатады.
Капитал - бұл қосымша құн беретін құн. Тек шаруашылыққа салымдар, оны
инвестициялау пайда болады. Капитал тұрақты айналымда болу керек. Жылына
капитал айналымы көбірек бола соғырлым инвесторда жылдық табыс көп болады.
Капиталдың құрылымына негізгі қорға, материалдық емес активтерге,
айналымдағы қорларға, айналыс қорларына салынған ақшалай қаражат кіреді.
Негізгі қорлар шаруашылық процесінде көбіне қолданылатын сонымен қатар
өзінің заттық-табиғи формасын жоғалтпайтын еңбек құралдарын (ғимараттар,
құрал-жабдықтар, көлік және т.б.) ұсынады. Негізгі құралдарға 100-еселік
мөлшердегі еңбектің минималдық айлық төлеу және бір жылдан артық мерзімде
қызмет ететін еңбек құралдары жатады. Құнына қарамастан өзін негізгі
қаражат деп есептейтін ауылшаруашылық көліктер және құралдар,
механизированный құрылыс құралдары, жұмысшы және өнімді малдар құрады[7.
43].
Негізгі қорлар құны жер учаскелерінен басқа бөліктермен, тозуына
байланысты тауар құнына ауысады және сату процесінде қайтарылады. Ақшалай
соммалар негізгі құралдардың сәйкесінше тозуы амортизациялық қорда
жиналады. Ол әрдайым қозғалыста болады. Негізгі қорларды сатып алуға
авансталған ақшалай қаражаттар негізгі қаражаттар деп аталады.
Материалдық емес активтер кіріс әкелетін және шаруашылық қызметінде
ұзақмерзімді кезең ағымында қолданылатын материалдық емес объектілерге
кәсіпорындардың ақшалай қаражаттарын салуды ұсынады. Материалдық емес
активтерге жер учаскелерімен, табиғи ресурстармен, патенттер, лицензиялар,
ноу-хау, авторлық құқық, сауда маркалары және т.б. қолдану құқықтары
жатады.
Материалдық емес активтер ұзақ уақыт қолданылады, және уақыт аяқталған
соң коп бөлігі өзінің құнын жоғалтады. Материалдық емес активтер
ерекшеліктері материалдық-заттай құрылымының болмауы, құнын анықтау
күрделігі, пайданы анықтау кезінде оны қолдану түсініспеушілігі болып
табылады.
Заттық мазмұны бойынша өнделген қорлар шикізат қорын, дүмбіл өнімін,
отын, ыдыс, аяқталмаған өндіріс және жеке әзірленген дүмбіл өнім, аса
бағалы емес және тез тозатын нәрселер болып есептеледі. Аса бағалы емес
және тез тозатын нәрселер тауарлар айналысы процесіне қызмет көрсетуге
байланысты айналыс қорлары кіреді. Оларға өндірістік жатады, бірақ сатылған
тауар, тауар қоры, кассадағы, есептегі және басқа ақшалай қаражаттар
жатпайды. Өндіріс процесінде қатысу мінездемесі бойынша айналым қаражаттар
және айналыс қорлары өзара байланыста және әрдайым өндіріс саласынан
айналыс және басқалайға ауысады.
Айналымдағы өндірістік қорларға және айналыс қорларына салынған ақшалай
қаражаттар айналымдағы қаражаттар болып есептеледі.
Өзіндік қаржылық ресурстар корлар қатары есебінен пайда болады. Бұл
қорлар жеке және қарыз қаражаттарына топтастырылады.
Өзіндік қаржылық ресурстардың жеке қаражат құруына алдымен кәсіпорынның
жарғылық капиталы жатады. Кәсіпорынның жарғылық капиталы оның несие
берушілерінің қызығушылығына кепіл беретін оның мүлігінің минималдық
мөлшерін анықтайды. Ол өзінің тіршілік әрекетін қамтамасыз ету үшін
шаруашылық субъектісі құрылтайшылары салымдары соммасын құрады. Жарғылық
капитал өзіндік қаржылық ресурстардың бастапқы құрылуы болып табылады. Оның
минималдық мөлшері елде орнатылған заңды төлемнің минималды мөлшерімен
анықталады. Жарғылық капитал мөлшері орнатылған тәртіп негізінде тіркеуге
жататын кәсіпорынның жарлығында немес құрылтайшылық құжатта көрсетіледі.
Жарғылық капиталға салым ретінде: ғимараттар, жабдықтар, бағалы қағаздар,
табиғи ресурстарды қолдану құқығы және басқа мүліктік құқықтар , ақшалай
қаражаттар енгізілуі мүмкін. Салым құны шаруашылық субъектісі
қатысушыларының бірлескен шешімімен рубльмен бағаланады және жарғылық
капиталда оның үлесін құрады.
Кәсіпорынның келесі өзіндік қаражат көзі болып қосылған капитал
есептеледі, оған келесі кіреді:
- негізгі қорларды қайта бағалау нәтижесі;
- эмиссиялық табыс (сатуға кеткен шығыстарды ұстап қалғаннан кейінгі
атаулы кұны үстінен акцияны сатудан түскен табыс);
- өндірістік мақсатқа қайтарымсыз алынған ақшалай қаражаттар және
материалдық құндылықтар;
- Бюджеттен капиталдық салымдарды қаржыландыруға арналған қаржыны
бөлу;
- Айналымдағы қаражаттарды толтыруға арналған түсімдер;
Қосылған капитал жоғарыда көрсетілген капитал бойынша жыл ағымында
кәсіпорынға түсетін ақшалай қаражаттарын жинақтайды. Негізгі қор мында
негізгі қорларды қайта бағалау нәтижелері болып табылады. Қосылған капитал
есебінен өзіндік қаражаттардың жыл сайынғы ұлғаюы табиғи болып табылады.
Жұмыс атқаратын кәсіпорындарда өзіндік қаржылық ресурстардың негізгі
көзі түсімді бөлу процесінде әртүрлі бөліктері ақшалай кірістер және
қорлануы нысанын қабылдайтын сатылған тауардың (көрсетілген қызметтің) құны
болып шығады.
Өзіндік қаржылық ресурстар ең басты (қызметтің негізгі және басқа да
түрлері) түсімі есебінен және тозу аударымдарынан құралады.
Пайда есебінен кәсіпорынның резервтік капиталы құрады. Резервтік
капитал оның шығындарын жабуға арналған. Әлемдік тәжірибеге сәйкес ол
сонымен қатар екінші бағытта қолданылуы керек.
- Айналымдағы қаражат жетіспеген кезде өндірістік қорларды,
аяқталмаған өндірісті және дайын тауарды құруға бағытталады;
- Айналымдағы қаражат жетіспеген кезде ол қысқа мерзімді қаржылық
салымдарға бағытталады;
Кәсіпорынның өзін қаржыландырудың қосымша көздері бар:
- алдағы шығындар және төлемдер резерві;
- алдағы кезеңдердегі табыстар.
Бұл қаражат көздері кәсіпорынмен тәуелсіз құрылған екінші кезектегі
міндеттемелерге жатады.
Өзіндік қаржыландыру көздері келесі негізгі жағымды сәттермен
сипатталған:
- тарту қарапайымдылығы өйткені өзіндік капиталдың ұлғаюымен байланысты
шешімдер шаруашылық субъектілерінсіз кәсіпорындардың меншік иесілерімен
және менеджерлермен қабылданады;
- қызметтің барлық саласында пайданың жоғары қабілеттілігін генерирлеу
оны қолданған кезде барлық нысанында несие пайызын төлеу қажет емес;
- кәсіпорынның қаржылық нықтылығының дамуын, оның ұзақ мерзімді
кезеңінде төлем қабілеттілігін, сәйкесінше банкротқа ұшырау қауіпін
төмендеуін қамтамасыз ету [9. 32].
Сонымен қатар оған келесі өзіне тиісті кемшіліктер:
- тарту көлемінің шектілігі, демек оның өмір циклының бөлек
кезеңдерінде нарықтың қолайлы жағдаяты кезеңінде кәсіпорын қызметінің
операциялық және инвестициялық мәнді ұлғаю мүмкіндіктерін;
- Капиталды балама қарыздық құру көздерімен салыстырғанда жоғары құны;
- қарыз қаржы қаражатын тарту есебінен өз капиталының
рентабельділік шамасының өсу мүмкіндігі қолданылмайды.
Қарыз капиталын тарту қажеттілігі кәсіпорын үшін оқиға қатарында
айналым қорлары және негізгі қажеттіліктерді жабу үшін. Мұндай қажеттілік
кәсіпорынның себептерінен қаражат айналымының қалпынан ауытқуы нәтижесінде
туындауы мүмкін:
- әріптестердің міндетті еместігі, төтенше жағдай және т.б.;
- өндірісте қайта құру және техникалық қайта жарақтандыру жүргізу
барысы;
- бастапқы капитал жетістігінің болмауынан;
- басқа себептермен.
Қарыз капиталы қолдану кезеңінде ұзақ мерзімге және қысқа мерзімге
бөлінеді. Ұзақ мерзімді міндетке қатысты капитал бір жыл мерзімнен астам,
бір жылға дейінгі қысқа мерзімдіге қатысты. Негізгі капиталдың элементтері
сондай-ақ айналым капиталыныңаса тұрақты бөлігі (сақтандыру қорлары, қарыз
берешегінің бөлігі) ұзақ мерзімді капитал есебінен қаржыландырылуы керек.
Айналым активтерінің басқа бөлігінің көлемі қысқа мерзімді капитал есебінен
таурлық ағымнан қаржыландырылуына байланысты.
Ұзақ мерзімді міндет үлгілерінің негізі банктердің ұзақ мерзімді
несиелері және ұзақ мерзімді қарыз қаражаты болып табылады (салықтық несие
бойынша борыш; айналымға ақша шығару облигациясы бойынша борыш; қайтару
негізінде ұсынылған қаржылық көмек бойынша борыш және т.б.), өтеу мерзімі
әлі болмаған немесе қарастырылған мерзімде өтелген.
Қысқа мерзімді қаржылық міндетке банктердің қысқа мерзімді несиелері
және қарыз қаражаты жатады (өтеу алда тұрған кезеңде қарастырылғандай және
белгіленген мерзімде өтелмеген), кәсіпорынның несиелік қарыз үлгілері әр
түрлі (тауар, жұмыс және қызмет бойынша; берілген вексель бойынша; алынған
аванс бойынша; бюджет және бюджеттен тыс қорлардың есебі бойынша; еңбекақы
төлемі бойынша; еншілес кәсіпорындармен; басқа несие берушілермен) және
басқа қысқа мерзімді міндет.
Қарыз капиталы төмендегі оң ерекшеліктермен сипатталады:
Тарту мүмкіндіктерінің едәуір кеңдігі әсіресе кәсіпорынның несиелік
рейтінгі жоғары болғанда , кепіл немесе тапсырыс берушінің кепілдігінің
болуы;
Кәсіпорынның қаржылық шама өсуімен қамтамасыз етуде оның активтерінің
елеулі ұлғайуы қажет және оның шаруашылық қызметінің көлем қарқынының өсуі;
Өз капиталымен салыстырғанда аса төмен құнды салықтық кедергі
әсерімен қамтамасыз ету есебінен (салықты түсімге төлеу барысында салық
салынатын базадан оның қызмет көрсетуі бойынша шығынды алып тастау);
Қаржылық рентабельділігінің өсу қабілеттілігі (өз капиталының
рентабельділік шамасы).
Қарыз капиталын қолдануда төмендегі жетіспеушіліктер бар:
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінде қауіпті қаржылық тәуекелдерді осы
капиталда қолдану. Осы қауіптердің деңгейі қарыз капиталын қолдуну
үлесімен бірге артады;
Қарыз капиталының төмен нормасы кірісі есебінен қалыптастырылған
активтер оның барлық үлгілерінде қарыз пайызы төленетін сомаға
төмендетіледі.
Қаржылық нарық жағдайындағы ауытқулардан қарыз капиталының құнына
байланысты жоғары. бұрын алынған несиелерді нарықта қолдануға қарыз
пайызына ставканың орташа төмендеуі жағдайында(әсіресе ұзақ мерзімді
негізде) несие ресурстарының альтернативтік көздері аса арзан болуына
байланысты кәсіпорынға тиімсіз болады;
Тарту тәртібінің қиындығы басқа шаруа субъектілерінің шешімінен
ұсынылған несие қаражатымен байланысты, сәйкес тараптар жағдайында кепіл
немесе кепілдікті талап етеді.
Жеке қаржы ресурстары кәсіпорын қызметінің маңызды саласы болып
табылады. Жеке қаржы ресурстарын тиімді пайдаланудан кәсіпорынға кәсіпорын
қызметінің тиімділігі байланысты.
1.2 Кәсіпорынның жеке қаржы ресурстарын
қалыптастыру ерекшеліктері
Жеке қаржы ресурстарын қалыптастыруды ұйымдастыру жеке және соған
теңестірілген қаражат есебінен іске асырылады, қаржы нарығына ресурстарды
тарту және ақша қаражатының түсімі қаржылық-банктік жүйе тәртібінен қайта
бөлу.
Бастапқы жеке қаржы ресурстарын қалыптастыру кәсіпорын мекемесі кезеңінде
жарғы капиталы қалыптасқанда орындалады. Оның көздеріне ұйымдастыру-
құқықтық үлгісінен шаруашылықты жүргізуге байланысты: акционерлік капитал,
үлес жарнасы, салалық қаржы ресурстары (салалық құрылымдарды сақтау
арқылы), ұзақ мерзімді несие, бюджет қаражаты. Жарғы қорының мөлшері сол
ақша қаражатының көлемін көрсетеді – негізгі және айналым - өндіріс
барысында инвестицияланған.
Жарғы капиталын қалыптастыру қосымша қаражат көзін құруды жанамалайды –
эмиссиялық кіріс. Бұл негіз акцияның эмиссиялық бастапқы барысында жоғары
номинал бойынша туындайды. Осы сомаларды алу барысында олар қосымша
капиталға бөлінеді.
Өнімді өндіру барысында жұмысты орындау, қызмет көрсету жаңа құн құрайды,
жүзеге асырудан түскен сомасынан анықталады. Жүзеге асырудан түскен ақша
оның өз уақытында түсуіне кәсіпорын қызметі барысының толассыз қаражаттың
үздіксіз айналымымен қамтамасыз етеді, ақша қаражатының қорын қалыптасыру,
қаражат (жұмыс, қызмет) өндіріс өнімдеріне жұмсалған өтем негіздері болып
табылады. өз уақытында түспеген ақша түсімдері қызметке әсерін тигізеді,
кірістің төмендеуі, міндетті шарттарды бұзу, айыппұл ықпалшарналары.
Түскен ақшаны пайдалану бөлінісінің бастапқы кезең кескіні. Алынған ақша
түсімінен кәсіпорын материалдық шығындарды төлейді құрғақ , материалдар,
отын, электрэнергиясы, еңбекке қажетті басқа құралдарды, сондай-ақ
кәсіпорынға көрсетілген қызметтер. Ақша түсімін бұдан әрі бөлу
амортизациялық бөліністерді қалыптастырумен байланысты сондай-ақ
материалдық емес активтерді және негізгі қорлар ұдайы өндіріс көзі ретінде.
Ақша түсімінің қалған бөлігі – бұл жалпы кіріс немесе қайта құрылған
құнына, сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар бөлінісіне салықтар (кіріс салығынан
басқа), басқада міндетті төлемдер.
Ақша түсімін жүзеге асырудан қаражат айналымының аяқталуы туралы
айғақталады. Ақша түсіміне дейін түсім өндіріс шығындары және өтініштер
айналым қаражаттарын қалыптастыру көздері есебінен қаржыландырылады. Жеке
қаржы ресурстарын жеке көздерін құру және шығынды өтеу – қаражат қызметіне
салынған айналым нәтижесі: ароматизациялық бөліністер және түсімдер.
Түсім кәсіпорын шаруашылығын басқару тиіділігін сипаттайды. Нарықтық
экономика шарттарында ол кәсіпорынның экономикалық даму негізін құрайды.
Ақша түсімінің өсімі өзін қаржыландыру, кеңейтілген ұдайы өндіріс,
әлеуметтік мәселені шешу және кәсіпорынның материалдық қажеттілігі үшін
қаржылық базаны құрастырады. Кәсіпорын міндетінің бөлігі түсім есебінен
бюджет алдында, банктер және басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен
орындалады. Осы негізде көрсеткіштерде ақша түсімі қаржылық бағлау және
кәсіпорын қызметінің өндірісі үшін маңызды болады. Олар оның іскерлік
белсенділігін және қаржылық сәттілік дәрежесін сипаттайды. Осы кәсіпорын
активтерінің кіріс салымдары және авансталған қаражатты қайтару деңгейі
түсім бойынша анықталады.
Түсімдердің құрамдық үш бөлігін көрсетуге болады:
- өнімдерді сатудан (жұмыс, қызмет) түсім;
- негізгі қорларды сатудан және кәсіпорынның осы мүліктерінен түсім;
- сатудан тыс операциялардан түскен түсім.
Өнімдерді сатудан түскен түсім ақша түсімі арасындағы өзгешеліктен,
өнімдерді сатудан анықталады, қолданыстағы бағаларда және шығындарда
өнімдерді өндіруге және сатуға өз бағасы қосылады.
Негізгі қорларды сатудан түскен түсім жәнне материалдық құндылықтар
(осы мүлік) сату ретінде айырмашылық анықталады (нарықтық) мүлік бағасы
және мүліктің бастапқы немесе қалдық құны.
Сатылмаған операциялардан түсім – бұл әртүрлі сипаттағы операциялар
бойынша түсім, кәсіпорынның негізгі қызметіне қатысты емес және өнімді
сатуға байланысты емес, негізгі қаражат, кәсіпорынның осы мүлкі, жұмыс,
қызметті орындауымен:
Сатылған кірістерден басқа кірістер:
- мүлікті жалға беруден;
- тауарды бағалауға дейінгі;
- кәсіпорын шотындағы ақша қаражаты бойынша пайыздар;
- есептік жылда анықталған өткен жылғы табыс;
- өткен жылдардағы шығынға жазылған берешек қарызды өтеу шотына түсім
сомасы;
- бірлескен кәсіпорындардың жарналық қатысынан;
- кәсіпорынға тиесілі құнды қағаздар, акциялар бойынша кірістер.
Кәсіпорынның негізі шаруашылық қызметі оның ұйымдастырылуымен
анықталады, шаруашылық қызмет үдерісінде туындайтын кәсіпорын қаржысы
экономикалық қатынас бөлігі болып табылады. Бұдан басқа қаржыларды
ұйымдастыруды төмендегі сипат бойынша қалыптастыруға болады:
қаржылық қызмет саласында дербестік, өзін-өзі қаржыландыру, қаржылық-
шаруашылық қызмет қорытындысына қызығушылық, оның нәтижесіне жауапкершілік,
кәсіпорыннң қаржылық-шаруашылық қызметін бақылау.
Өзін-өзі қаржыландыру – нарық экономикасының шартында кәсіпорыннң
шаруашылық қызметінің сәтті шарты. Бұл принцип кәсіпорынның өндірістік-
техникалық базасын кеңейту және өнім өндірісі бойынша толық шығындарға
негізделеді, бұл әрбір кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
жеке көздер есебінен жабады дегенді білдіреді. Өзін-өзі қаржыландыру
принципі кәсіпорындарда қамтамасыз етілуі мүмкін емес, әртүрлі объективтік
себептер бойынша жеткілікті тиімділік деңгейімен қамтамасыз етпейтін және
оның өндірісіне жоғары шығынмен тұтынушыға қажетті өнімді шығарушы. Оларға
қатысты кәсіпорында тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі,
ауылшаруашылығы және басқа кәсіпорындар бюджеттен бөлінген қаржыны алушы.
Бұлда сипатты және кәсіпорын үшін қорғанысты, өнімді сатудан алынған
қаражат есебінен қаржыландырылады және шаруашылық қызметі кәсіпкерлік деп
саналмайды.
Уақытша қаражат жетіспеушілік қажеттілігін қаржылық ресурстар борышы
есебінен қамтамасыз етіледі.
Фирмаға тартылған борыштық қаржы ресурстарында аса көп кездесетін
үлгілер:
- банктік несие және қарыз;
- фирманың облигацияларын сатудан және шығарудан қаражат;
- нарықтың басқа банктік емес субъектілерінен қарыздар.
Отандық тәжірбие шартында жеке қаржылық ресурстарды тарту қайтару
негізінде банктік және банктік емес ұйымдардың маңызы бар. Жалпы
қабылданған түсінікте несие және қарыз Қазақстанда несиелік институттар –
банктер бере алады. Фирмамен алынған қарыздар қайтару негізінде банктік
емес ұйымдардан қолданыстағы заңға сәйкес фирманың кірісі болып табылады
және салықтың сәйкес ставкасы болады.
Орталықтандырылған жоспарланатын экономикада кәсіпорын белгілі
шарттарда банк қарызының ұзақ мерзімі түрінде қосымша қаражаттарды тартуы
мүмкін. Қызметті қысқа мерзімді қаржыландыру құралы ретінде банктік қарызды
қолдануда отандық кәсіпорындар қажетті тәжірбиеге ие. Көп себептерде –
кәсіпорын тарапынан және банк тарапынан тәжірбиесі және тәртібі жоқ,
жоғары инфляция және есептік ставка тәртібінің белгісіздігі Орталық банк
ұзақ мерзімді қарыз алуға қиналады және т.б.
Нарықтық экономикада аса көп таралған үлгіде қарыз қаражатты тарту
ұзақ мерзім негізіне облигациялық қарыз болып табылады, акционерлік
қоғамнан шығарылатын бір жылдан кем емес, сондай-ақ –құнды қағаздардың
эмиссия жарнасы. Қаржылық менеджмент тәжірбиесінде нарық шартында белгілі
және кәсіпорын қызметін қаржыландырудың басқа тәсілдері. Оларға кепіл
операциялар, лизингтер, франчайзинг, банктік несиелер жатады.
Жеке қаржылық ресурстарды әртүрлі негіздерде толықтырылуы мүмкін.
Жеке қаржылық ресурстарды тартудың кең тараған үлгісі банктік несиелер
болып табылады. Бұдан басқа қаржы ресурстарының қажетті негізі тәртіпті
жеке қаражат болып табылады.
1.3. Кәсіпорынның жеке қаржылық ресурстарды қолданудың
аса тиімділік әдістемесі және ерекшеліктері
Жеке қаржылық ресурстарды қолдану көп бағыттар бойынша кәсіпорынмен
жүзеге асырылады, маңыздысы болып табылатындар:
- қаржылық-банктік жүйелер органымен төлемдер, қржылық міндетті
орындау шартымен. Оған: бюджетке салықтық төлемдер, несие қолданғаны үшін
банкке пайыз төлеу, бұрын алынған қарызды өтеу, сақтандыру төлемдері және
т.б.;
- күрделі шығындарға жеке қаражатты инвестициялау (қайта
инвестициялау), өндірістің кеңейуі және оның техникалық
жаңаруына байланысты, жаңа технологияларға өтуіне, ноу-хау қолдану және
т.б.;
- құнды қағаздарда қаржылық ресурстарды инвестициялау, нарықтан
сатып алынатын: акциялар және басқа фирмалардың облигациялары, осы
кәсіпорынмен копперативтік қойылыммен тығыз байланысты, мемлекеттік
қарыздар жә т.с.;
- қаржылық ресурстарды көтермелеу және әлеуметтік ақша қорларына
бағыттау;
- қаржылық ресурстарды қайырымдылық мақсаттарға, демеушілік және
т.с. пайдалану.
Басқару тиімділігі, сондай-ақ қаржылық ресурстарды пайдалану
активтердің қайтуымен және көрсеткіштермен сипатталады. Демек, пайдалану
тиімділігін арттыруға болады, қайтару мерзімін қысқартып және ақша түсімін
арттырып шығынды төмендету есебінен аттыруға болады.
Айналым қаражатын қайтаруды жеделдету күрделі шығынды қажет етпейді
және өнімдерді сатуды және өндіріс көлемдерін өсіруді жүргізеді. Бірақ
инфляция жеткілікті түрде айналым қаражатын тез бағалайды, кәсіпорындармен
шикі зат және отын-энергетикалық ресурстарын сатып алуға олардың барлық көп
бөлігі бағытталады, сатып алушылардың төлемеуі айналымнан қаражат бөлігі
кедергі жасайды. Айналым капиталы ретінде кәсіпорынға ағымдағы активтер
пайдаланылады. Айналым капиталы ретінде пайдаланылатын қорлар, белгілі
циклдан өтеді. Өтетін активтер материалдар сатып алуға пайдаланылады, олар
дайын өнімге айналдырылады; борышкерлер шотын құрастыра өнім несиеге
сатылады; өтетін активтерге айнала отырып ақша жиналады және борышкер
шотына төленеді. Айналым капиталының қажеті үшін пайдаланылмайтын кез-
келген қорлар, пассивтер төлеміне бағытталуы мүмкін. Бұдан басқа, олар
негізгі капиталды сатып алу үшін немесе кіріс иесі түрінде төленуіне
пайдаланылуы мүмкін.
Тағы бір тәсіл кәсіпорынның негізігі өндірістік қорларын және
материалдық емес активтерін басқару қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды
арттыру болып табылады. Оларды басқарудың негізгі мәселесі амортизацияларды
бөлу әдісін таңдау болып табылады.
Амортизацияларды бөлудің үш әдісі бар: атқарылған жұмыс көлеміне және
жедел амортизация, бір қалыпта тізімнен шығару.
Негізгі қаражат қызметтің нормативтік мерзіміне бір қалыпты тізімнен
шығару қалыптсады. Амортизациялық нормалар бөлінісі жеке және моральдық
мерзім қызметтерінен еңбек қаражаты және олардың құнынан нормативтік
қайиару мерзімінен тыс белгіліенеді. Негізгі қаражатты бағалау құнынан
дұрыс бөліністі талап етеді амортизациялық көлемді анықтау экономикалық
айқындалған. Оларды қалпына келтіру құнын анықтау мақсатында және нақты
экономикалық шарттарға сәйкес негізгі қаражатты қайта бағалауда кезеңдік
қажеттіліктер туындайды.инфляцияның деңгейі жоғарылаған сайын осындай қайта
бағалау жиі талап етіледі.
Амортизация бөлінісінің екінші әдісі – атқарылған жұмыс көлеміне. Ол
рұқсат беруге негізделген, тозу көп болған сайын атқарылған жұмыстарда көп,
яғни амортизация объектіні пайдалануға беру нәтижесі болып табылады. Уақыт
кезеңі маңызды емес.
Үшінші әдіс – жедел амортизация-қарастырады, амортизациялардың
негізгі сомасы пайдалануға берілген алғашқы жылдарда бөлінеді. Бұл негізгі
қорларды жаңартуды жеңілдетуге мүмкіндік ғана бермейді, сондай-ақ
инфляциялық жоғалу төмендігі әдісі болып табылады. Жеделдетілген
амортизациялар әдісі шығындардың маңызды бөлігін тез төлеумен қамтамасыз
етеді, ұтыс уақыт есебінен. Жеделдетілген амортизациялар саясаты өз құнын
арттыруды жүргізеді, сонымен бірге сату бағасында. Амортизациялық бөлініс,
осы әдісті қолдануда алынған, нысаналы маңызы қатаң бар. Оларды пайдалану
жағдайында амортизациялық бөліністің қосымша сомаларды тағайындау бойынша
емес, жедел әдіс бойынша сәйкес есептеу, салық салынатын пайда қосылады.
Атап айта кету керек қаржылық ресурстармен басқару тиімділігі
кәсіпорын капитал құрылымына тікелей байланысты. Капитал құрылымы себепші
немесе оның активтерінің артуы бойынша компания күшіне кедергі болуы
мүмкін.
Қаржылық ресурстарды пайдаланудың тиімділігі заманға сай шарттарда
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына, оның өтімділігіне, төлем қабілетіне,
іскерлік белсенділігіне және тиімділігіне әсер етеді.
Кәсіпорынды қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуді басқару – бұл
мақсатқа бағытталған әдістер, операциялар, тетіктер, айқындалған нәтижеге
жету үшін қаржының әртүрлі түрлеріне қабылдаға ықпал ету жиынтығы.
Фирманың жеке қаржылық ресурстары – бұл кіріс және ішкі түсім
түріндегі ақша қаражатының бөлігі, кеңейтілген өндірісті қамтамасыз ету
бойынша шығындарды жүзеге асыру және қаржылық міндеттерді орындауға
бағытталған.
Қаржылық ресурстар және капитал фирма қаржыларын тексерудің маңызды
объектілерін өзіне ұсынады. Реттелетін нарық шартында капитал түсінігі
жиі қолданады, олар фирманың жаңа кірісін алу мақсатында тұрақты әсер етуі
мүмкін және қаржыгер үшін нақты объект болып табылады. Осы ретте капитал
қаржыгерге-практика үшін -өндірістің дұрыс ықпалы. Осы ретте капитал
қаржылық ресурстардың үлгісіне айналуға түседі.
Осындай түсінікте қаржылық ресурспен және фирма капиталы әдейі
айырмашылық құралады, себебі барлық уақытта қаржылық ресурстар көп немесе
фирма кипиталына тең. Сондықтан теңесуі айналымға жіберілген қаржылық
ресурстардың барлығы және ешқандай қаржылық міндеттер фирмада жоқтығын
білдіреді. Бірақ қаржылық ресурстар көлеміне капитал көлемі көбірек жақын
деген емес, фирма тиімді жұмыс істейді.
Нақты өмірде қаржылық ресурстардың және капиталдың теңдігі жұмыс
істейтін фирмада болмайды. Қаржылық есептілік құрылады сондықтан қаржылық
ресурс және капитал арасындағы айырмашылықты анықтау мүмкін емес,
стандартты есептілікте қаржылық емес ресурстар ұсынылды, ал олардың
айналдырылған үлгісі – міндет және капитал.
Практикалық қызметте адамдар ереже бойынша мағынасыз санаттар, олардың
айналдырылған үлгілері қақтығысады, сондықтан стандартты қаржылық есептілік
олардан практикалық мақсат болып көрінеді.
Қаржылық ресурстарды анықтаудан шығуы бойынша олар ішкі (жеке) және
сыртқы (тартылғандар) болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі нақты үлгіде
стандартты есептілік түрінде таза кіріс және амортизациялар ұсынылған, ал
айналдырылған үлгіде-фирма қызметкерлері алдындағы міндет түрінде таза
пайда фирма кірістерінің бөлігін ұсынады, міндетті төлем – салықтар,
жиынтықтар, айыппұлдар, өсімдер, тұрақсыздықтар пайыздар бөлігі тағы басқа
міндетті төлемдер кірісінің жалпы сомасынан шегерілгеннен кейін пайда
болады. Таза кіріс фирманың құзыретінде болып табылады және оның басқарушы
органының шешімі бойынша бөлінеді.
Ішкі немесе тартылған қаржылық ресурстар екі топқа бөлінеді: жеке
және несие. Бұлай бөлу капитал үлгісінің шарты, осы фирманың дамуына ішкі
қатысушылармен салынады: кәсіпкерлік және қарыз капитал ретінде.
Кәсіпкерлік капиталдарымен салымдар нәтижесіне сәйкес тартылған жеке
қаржылық ресурстардың пайда болуы болып табылады, қарыз капиталын салу-
қарыз қаражат нәтижесі.
Кәсіпкерлік капитал өзіне капитал ұсынады, фирманы басқаруға құқық
және пайда алу мақсатында әртүрлі (инвестицияланған) фирмаларға салу.
Несие капитал – бұл ақшалай капитал, қайтарылуға және төленетін
жағдайда қарызға беріледі. Кәсіпкерлік капитал қарызынан ерекшелігі фирмаға
салмайды, пайыз алу мақсатында уақытша пайдалануға беріледі. Бизнестің осы
түрімен мамандандырылған несиелік-қаржылық институттар айналысады (банктер,
несиелік одақтар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, инвестициялық
қорлар,селенгиялық компаниялар және т.б.).
Нақты өмірде кәсіпкерлік және қарыз капиталдары тығыз байланысты.
Заманға сай нарық шаруашылығы тым әртараптандырылған яғни қызмет түрлері
бойынша сондай-ақ кеңістікте орналастырылған. Әртараптандыру бүгінгі күні
нарық шаруашылығының тұрақтылығын және тиянақтылығының және оның қаржылық
жүйесін қамтамасыз етудің маңызды факторы болып табылады. Әртараптандыруды
тереңдету сөзсіз қаржылық ағындарды күрделендіруге апарады, арнайы
құралдарды қаржылық тәжірбиеде қолдануды кеңейту, фирманың қаржылық жұмысын
қиындатады.
Фирманың барлық жеке қаржылық ресурстарыуақыттан ішкі, сондай-ақ
сыртқы айырмашылықтар, олар фирма құзыретінде болып табылады, қысқа
мерзімді (бір жылға дейін) және ұзақ мерзіді (бір жылдан көп) болып
бөлінеді. Бұл бөлу жеткілікті шартты, уақытша үзіліс ауқымы елдің нақты
қаржылық заңнамасына байланысты, қаржылық есептілікті жүргізу ережесі,
ұлттық дәстүрлер.
Нақты өмірде фирманың капиталы түріндегі ақша қанша болмасын
уақытының жалғасуында қалуы мүмкін емес, сондықтан ол жаңа кірістер табуы
қажет. Ақша үлгісінде бола тұра фирма кассасында ақша қаражатының
қалдықтары түрінде. Ақша үлгісінен капиталды айналдыру өндірістік
қаржыландыру деп аталады.
Кәсіпорынның сәтті қызметі қаржылық ресурстармен қамтамасыз етуді
басқарумен жете түсіну мүмкін емес. Қаржылық ресурстарды тиімді басқару
қажеттілігіне жету үшін мақсаттарды қалыптастыру қиын емес:
- бәсекелік күрес шартында фирманың түрткіленуі;
- тоқыраудан және ірі қаржылық сәтсіздіктерден аман қалу;
- бәсекелестермен күресте жеңу;
- фирманың нарық құнын барынша көбейту;
- фирманың экономикалық өсімінің тиімді қарқыны;
- өндіріс және жүзеге асыру көлемдерінің өсуі;
- кірістерді барынша көбейту;
- шығыстарды барынша көбейту;
- қызметті тиімді қамтамасыз ету және т.б.
- осы немесе басқа бастапқылық мақсаттар кәсіпорынмен таңдалуы
мүмкін, ол салаға байланысты, нарықтың осы жағдайында және тағы басқалар,
кәсіпорынның қаржылық ресурстарын басқару жетістігі белгіленген мақсатпен
байланысты бірақ сәтті қозғалыс.(15.43).
Шаруашылық субъектілерін қаржылық басқару жүйелерінің
ұйымдастырылған құрылымы, сондай-ақ оның кадырлық құрамы әртүрлі тәсілде
болуы үмкін кәсіпорын өлшемдерінен және оның қызмет түрлерімен байланысты.
Ірі компания үшін арнайы қызметті сипатты ерекшелеу, вице-президентпен
басқарылатын қаржылар бойынша (қаржылық директор) және бухгалтерияны және
қаржылық бөлімді қосушы. Аса ірі емес кәсіпорындарда қаржылық менеджердің
рөлін бас бухгалтер атқарады. Фирманың қаржылық ресурстарын басқару,
тәжірбиеде осы жұмысты кәсіби ұйымдастырусыз орындау мүмкін емес.
Ұзақ уақыт бойы отандық тәжірбиеде фирманың қаржылық қызметтері
дербес маңызда болмады, олардың жұмыстары есептерге қызмет көрсетуге нақты
үлгіні қатаң қолдануға көшірілді, нақты қаржылық жоспарларды және есептерді
құру салдары жоқ. Нақты салдаралар бухгалтерлік жұмыстарда ғана болды, яғни
мақсатқа бағыныңқы қаржылық жұмыстарды бухгалтерлік біріктіру шеңберінде
бухгалтерияның бір қызметі.
Қаржылық ұйымдарда мұндай тәжірбие қолданылды және қазақстандық
кәсіпорындардың көпшілігінде әлі де қолданылады. Дегенмен кәсіпорын
басшылары ескеруі қажет, адам бір уақытта жақсы бухгалтер және қаржыгер
бола алмайды.
Есепшінің жұмысында маңыздысы – бастапқылық құжаттарды ықыласпен
реттеу қабілеті және бухгалтерлік көрсеткіште оларды нұсқаулық және
циркулярға сәйкес анық көрсету.
Қаржы менеджерінен басқасы талап етіледі. Осы мамандықтың жұмысы
белгісіздік шартында қабылданған шешімдермен байланысты, қаржылық келісімді
қайталаудың орындалуынан шығады. Қаржыгер жұмысы икемді ақылды талап етеді,
бұл табиғи шығармашылық болуы қажет, қатерге бас тігуге және қатер
дәрежесін бағалауға, ішкі ортада тез ауысатын жаңаны қабылдау.
Екі мамндықты салыстыру ерекшелігі олардың арасындағы арақатынастың
тығыз екендігін ұмытпау қажет оларды қысқаша былай айтуға болады: егер
бухгалтер іске асырылған келісімді ақшалай тіркейді, оларды қорытынды
құжаттарда –баланста көрсетеді, қаржыгер әр түрлі өзгешеліктерден
қалыптастырады. Осы белгісіздікті іздеу бойынша барлық міндеттер мен
қаржылық жұмыс бар.
Бүгінгі кәсіпорын қаржылық жұмыстардың уақытын дәлме-дәл
ұйымдастыруда көптеген қиындықтарға тап болуда. Сәтті жұмыс істейтін
фирманың тәжірбиесі осы мәселелерді шешудің қысқа жолы кәсіпорын басшысының
қолында екендігін көрсетті. Фирманың қаржылық қызметін қайта ұйымдастыруға
екі тәсілін алу танылды:
- егер басшы –кәсіби қаржыгер, ол өзі қаржылық қызметті қайта құруды
ұйымдастырады. Бұл тиімді жол, бірақ отандық тәжірбиеде ережеден
шығарылған;
- фирманың қазіргі қаржылық қызметінің міндеттерін және қызметтерін
түсінетін басшы, бірақ болашақ кәсіби қржыгер, осы кәсіптің осал тұстарын
білмейтін, қаржылық жұмыстарды ұйымдастырудың қажетті моделдерін тәжірбиеде
орнату және енгізу үшін ұйымдастыру жағынан тарту;
Нарықтық экономика шарттарында қаржылық менеджер кәсіпорынға кілттік
пішінге айналады. Ол қаржылық сипаттағы мәселелерді қоюға жауапты,
мақсаттылық талдауын қолдану осы немесе оларды шешудің басқа тәсілі және
нұсқа қызметінің аса қолайлы таңдауы бойынша соңғы қабылданған шешім. Бірақ
қойылған мәселе кәсіпорын үшін маңызы бар, ол басқару қызметінің жоғарғы
кеңесшісі ғана бола алады.
Қаржылық менеджер шұғыл қаржылық қызметті жүзегег асырады. Жалпы
алғанда қаржылық менеджердің қызметі төмендегі сипатта құрылуы мүмкін:
- жалпы қаржылық талдау және жоспарлау;
- кәсіпорынды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету (қаражат
көздерін басқару);
- қаржылық ресурстарды бөлу (инвестициялық саясат және активтерді
басқару).
- Менеджердің алдында тұрған қызметтің бөлінген бағыты бір уақытта
және негізгі міндеттерді анықтайды. Осы міндеттердің құрамы төмендегі
сипатта талданады.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы баға іске асырылады:
- кәсіпорын активтері және аларды қаржыландыру;
- ресурстардың көлемі және құрамы кәсіпорынның экономикалық
мүмкіндігін көтеруді қолдауға қажет және оның қызметін ұлғайтуға;
- қосымша қаржыландыру көздері;
- қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану және олардың жағдайын
бақылау жүйелері.
Екінші бағыт толық бағалауды болжамдайды:
- қаржылық ресурстардың талап ету көлемі;
- оларды ұсыну үлгілері (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие,
ақшалай аударым);
- қол жетімділік дәрежесі және ұсыну уақыты (қаржылық ресурстарға
қол жетімділік келісімшарт шарттарымен анықталуы мүмкін; қаржы қажет
көлемде және қажетті уақытта қол жетімді болуы қажет);
- ресурстардың осы түрін игеру құны (пайыздық ставкалар, басқалай
осы қаржы көзін ұсыну шарты ресми және бейресми);
- осы қаражат көзімен қатерді ұқсастыру (капитал иесі қаражат көзі
ретінде банктің шұғыл қарызына қарағанда анағұрлым аз қатерлі).
Үшінші бағыт ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді шешімдерді
инвестициялық сипатта талдау және бағалауды қарастырады:
- қаржылық ресурстардың оңтайлы өзгеруі;
- қаржылық салымдардың тиімділігі.
Келтірілген бағалауларды пайдаланумен қаржылық ресурстарды
қабылдау балама шешімдерді талдау нәтижесінде орындалады, қаржылық
тұрақтылық және тиімділік, өтімділік талаптары арасындағы келісім
есептеуіш.
Қаржылық құрал түсінігі түсіндірмеде әртүрлі ықпал етеді. Қаржылық
құралдар жалпы түрде кез келген шартта түсінікті, бір кәсіпорынның қаржылық
ресурстары және басқа кәсіпорынның қаржылық міндеті бір уақытта шығуы
бойынша.
Қаржылық активтер:
- ақша қаражаттары;
- басқа кәсіпорыннан ақша қаражатына шарт құқығын алу немесе
қаржылық активтердің кез-келген түрі;
- потенциалдық табысты жағдайда басқа кәсіпорындармен қаржылық
құралдармен алмасудың байланысқан құқығы;
- басқа кәсіпорынның акциялары.
Қаржылық міндеттемелерге байланыс міндеттемелері жатады:
- басқа кәсіпорынға ақшалай қаражат төлеу немесе қаржылық активтердің
басқа бір түрін ұсыну;
- потенциалдық табыссыз жағдайда (дебиторлық берешекті амалсыз сату
кезінде пайда болған жағдайлар бөлігінде) басқа кәсіпорындармен қаржылық
құралдармен алмасу.
қаржылық құралдар бастапқы (ақшалай қаражаттар, бағалы қағаздар,
ағымдағы операциялар бойынша кредиторлық және дебиторлық борыш) және екінші
немесе өндірістік (қаржылық опцион, фьючерс, форвард контактілері, пайыздық
айырбас, валюталық айырбас) болып бөлінеді.
Қаржылық құрал ұғымы мәнінің жеңілдетілген түсінігі бар. Соған
сәйкес қаржылық құралдың үш негізгі санатына бөлінеді: ақшалай қаражаттар
(кассадағы және есептік шоттағы қаражаттар, валюта), несиелік құралдар
(облигациялар, форвард контактілері, фьючерс, опциондар, айырбастар және
т.б.) және жарғылық капиталда қатысу тәсілдері (акциялар және пайлар).
Қаржылық басқаруды қамтамасыз ету әдістері әртүрлі. Оның негізгілері:
болжамдау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзін қаржыландару, несиелеу,
есептеу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржылық санкциялар жүйесі, өтемпұл
аударымдар жүйесі, ынталандыру жүйесі, баға белгілеу қағидаттары,
сенімгерлік операциялар, кепілдік операциялары, трасферлік операциялар,
факторинг, жал, лизинг болып табылады. Келтірілген әдістердің құрамды
элементі арнайы мөлшерлеме, дивиденттер, валютаның құнын белгілеу, акциз,
дисконт және т.б. болып табылады қаржылық басқару жүйесінің ақпараттық
қамтамасыз ету негізін қаржылық сипаттағы кез келген ақпарат құрайды:
- бухгалтерлік есептілік;
- қаржылық органдарға хабарлама;
- банк жүйесі туралы мекемелерінің ақпараты;
- тауарлық, қорлық, валюталық биржалар ақпараты;
- басқа ақпараттар.
Қаржылық басқару жүйесін техникалық қамтамасыз ету дербес және өте
маңызды элементі болып табылады. Көп қазіргі жүйелер қағазссыз технологияға
негізделген (банкаралық есеп айырысу, өзара есепке алулар, несие
карточкалары арқылы есеп айырысу және т.б.), компьютер жүйелерін,
қолданбалы бағдарламаларды қолданбау мүмкін емес.
Қаржылық басқару кез келген жүйесінде жұмыс істеу әрекеттегі құқықтық
және нормативтік қамтамасыз ету шегінде жүзеге асырылды. Оған жатады:
заңдар, Президент жарлықтары, Үкімет қаулылары, министрліктердің және
ведомстволардың бұйрықтары және өкімдері, лицензиялар, жарғылық құжаттар,
нормалар, нұсқаулықтар, әдістемелік нұсқаулар және басқалары.
Кәсіпорында өзіндік қаржылық ресурстарын басқару тиімділігі бәсекеге
қабілеттікке жету факторларының бірі болып табылады. Қаржылық ресурстарын
сәтті басқарған кезде минималдық шығынмен кәсіпорынды қосымша табыспен
қамтамасыз ете отыра өзіндік құнын төмендетеді және қолдағы бар қаражаттар
айналымға қатысады.
2 БӨЛІМ АГРОТЕХНИКА АҚЖАР ЖШС ҚАРЖЫ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
ПАЙДАЛАНУ ТАЛДАУЫ
2.1 Агротехника Ақжар ЖШС бойынша жалпы мәліметтер
Агротехника Ақжар ЖШС қызметі (әрі қарай – серіктестік) Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексімен, Қазақстан Республикасы Шектеулі және
қосымша серіктестіктер туралы Заңымен, реттеледі. Серіктестіктің
орналасқан орны: Қазақстан Республикасы, Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар
ауданы, Совхоз с.
Серіктестіктің толық және қысқаша атауы мемлекеттік және орыс
тілдерінде: Агротехника Ақжар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі,
Агротехника Ақжар ЖШС.
Бүгінгі күнге кәсіпорында 76 адам саналады. Басқарманың жоғары органы
болып қатысушылардың Жалпы жиналысы табылады. Қатысушылардың жалпы
жиналысын директор тағайындайды, ол серіктестіктің атқарушы органы болып
табылады. Қаржылық-экономикалық жағдайды бақылауға тексеріс комиссиясы
тағайындалады немесе аудиторлық фирма тартылады.
Серіктестік төмендегі қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сатып алу, қайта өңдеу, сақтау;
- сауда-көтере сатып алу, сауда-делдал, коммерциялық, консалтингтік,
сыртқы экономикалық қызмет;
- тамақ өнімдерін, алкоголдік және алкоголсіз өнімдерді, темекі
бұйымдарын, құрылыс және өңдеу материалдарын және құрылыстардың өндірісі,
сатып алу, қайта өңдеу және іске асыру;
- шұжық және ет өндірісі деликатестерін өндіру және іске асыру;
- Қазақстан Республикасы заңнамасымен тиым салынбаған, басқа да
қызмет түрлері.
Қызметтің лицензиялық түрлері Қазақстан Республикасы заңнамасына
сәйкес келетін лицензияның бар болуы жағдайында ғана жүзеге асырылады.
Серіктестіктің қызмет ету мерзімі – Қазақстан Республикасы
заңнамасымен, негіздемелер бойынша осы заңды түлға ретінде қызметті
тоқтатқанға дейін мемлекеттік тіркеу күнінен қарастырылған.
Серіктестік өз атынан шарттарды жасайды, мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарды сатып алады және міндеттерді алып жүреді, сот органдарында
талаптанушы және жауап беруші болып сөйлейді. Сондай-ақ дербес балансы,
банк мекемелерінде есептік және басқа шоттары, өз атауы бар мөр, бұрыштық
штамп, фирмалық бланктері бар немесе болуы мүмкін.
Серіктестік ҚР заңнамасына сәйкес өз филиалдарын және
өкілеттіліктерін ашуға құқылы.
Серіктестік қызметі ҚР заңнамасы шеңберінде өзін-өзі қаржыландыру
және толық шаруашылық дербестік қағидат негізінде құрылады.
2.1.1 кестесі – 2012 жылға Агротехника Ақжар ЖШС бойынша бидай балансы
(мың теңге)
Мазмұны Бидай Арпа Жиыны
Саны Сома Саны Сома Саны Сома
Егістік алқабы 8500 - 700 - 9200 -
өнімділік 12,5 - 18,5 - 31 -
Барлығы тарту 7725 57800 717 6300 8442 64100
Өлі сұрып 8% 678 6024 86 384 764 6408
Бөлуге 6347 74776 529 4316 6876 79092
Жер үлесі 217 2736 - - 217 2736
Тұқым 875 6400 90 520 965 6920
Бқалдықтары 736 5480 63 612 799 6092
Жалақыға сатылды - - 300 600 300 600
Қазэкспортастық АФ5020 54160 596 3184 5616 57344
ЖШС сатылды
Көзі: 2010-2012 жылдарға Агротехника Ақжар ЖШС жылдық бухгалтерлік есеп
2.1.1 кестесі мәліметтері бойынша кәсіпорынның жоғары өнімділігі және
үлкен егістік алқаптары бар, ол оның қызметінің тиімділігін қамтамасыз
етеді.
2012 жылы Қазэкспортастық ЖШС 54160 мың теңге сомасына бидай, арпа
3184 мың теңге сомасына сатылды.
Бидай және арпа бойынша кәсіпорын өнімділігі аудан және облыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz