Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілер
І Кіріспе 3
ІІ Негізгі бөлім 4
1 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама 4
1.1 Насеком жемділерге сипаттама 4
1.2 Жүнді қанаттыларға сипаттама 5
1.3 Қол қанаттыларға сипаттама 6
1.4 Мүкі тістілерге сипаттама 6
1.5 Кесірттерге сипаттама 7
1.6 Кемірушілерге сипаттама 7
1.7 Қоян тәрізділергесипаттама 10
1.8 Жыртқыштарға сипаттама 11
1.9 Ескек аяқтыларғасипаттама 15
1.10 Кит тәрізділерге сипаттама 17
1.11 Дамандарға сипаттама 19
1.12 Ет тұмсықтылар немесе пілдерге сипаттама 19
1.13 Сирендерге сипаттама 20
1.14 Жұп тұяқтыларға сипаттама 20
1.15 Тақ тұяқтыларғасипаттама 23
1.16 Түтік тістілергесипаттама 25
1.17 Шала маймылдар немесе лемурларғасипаттама 25
1.18 Маймылдар немесе приматтарғасипаттама 26
1.19Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдардың маңызы 28
IIIҚорытынды 32
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
ІІ Негізгі бөлім 4
1 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама 4
1.1 Насеком жемділерге сипаттама 4
1.2 Жүнді қанаттыларға сипаттама 5
1.3 Қол қанаттыларға сипаттама 6
1.4 Мүкі тістілерге сипаттама 6
1.5 Кесірттерге сипаттама 7
1.6 Кемірушілерге сипаттама 7
1.7 Қоян тәрізділергесипаттама 10
1.8 Жыртқыштарға сипаттама 11
1.9 Ескек аяқтыларғасипаттама 15
1.10 Кит тәрізділерге сипаттама 17
1.11 Дамандарға сипаттама 19
1.12 Ет тұмсықтылар немесе пілдерге сипаттама 19
1.13 Сирендерге сипаттама 20
1.14 Жұп тұяқтыларға сипаттама 20
1.15 Тақ тұяқтыларғасипаттама 23
1.16 Түтік тістілергесипаттама 25
1.17 Шала маймылдар немесе лемурларғасипаттама 25
1.18 Маймылдар немесе приматтарғасипаттама 26
1.19Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдардың маңызы 28
IIIҚорытынды 32
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
Курстық жұмыстың өзектілігі:Планцеталылар-қазіргі сүтқоректілердің негізгі көп санды тобы. Жоғары ұйымдасуына қарай Жер шарының барлық құрлықтарына, барлық Әлемдік мұхитта тараған және ауа орталығына енген Инфракласс жақсы ерекшелінген 18 отрядқа бөлінген. Олардың миында екінші ми күнбезі –неопаллиум жақсы дамыған, екі жартысы сүйелді денемен байланысқан. Ұрығы жатырда дамиды,ол ана организмімен нағыз плацента көмегімен байланысады, төлдері азды-көпті жетілген, олар өз бетінше емшек сора алады.Қалта сүйектері және қалтасы жоқ. Қынабы әр уақытта тақ.. Көпшілік жағдайда тістерінің сүттік және тұрақты генерациясы болады (дифиодонттылық). Ересектілерінің дене қызуы жоғары және тұрақты.
Курстық жұмыстың мақсатыЖоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілергежалпы сипаттама беру,оның отрядтарын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілергежалпы сипаттама беру;
Оның отрядтарын зерттеу;
Плацентарлық сүтқоректілердің маңызын талдау;
Курстық жұмыстың мақсатыЖоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілергежалпы сипаттама беру,оның отрядтарын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілергежалпы сипаттама беру;
Оның отрядтарын зерттеу;
Плацентарлық сүтқоректілердің маңызын талдау;
1. Олжабекова.К.Б. Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім: оқулық К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
2. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж. Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
3. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
4. Зоолгия-Омыртқалы жануарлар. С.М.Махмұтов. Алматы,1995 ж.
5. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
6. Омыртқалылар зоологиясы К.Б. Олжабекова 1-кітап, - Алматы Эверо. -2014. – 3-13 б.
7. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық. К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов. -Алматы:Эверо,2011.-400б.
8. Қазақстан сүтқоректілері. Бекенов А.,Есжанов Б. Алматы, «Ғылым»,1995ж.
9. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г.
10. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных . – М.: Высшая школа, 1976.
11. Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
12. Адольф Т.А. и др. Руководство и лабораторные занятия по зоологии позвоночных.
13. Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
14. БанниковА.Г., Денисова М.Н. Очерки по биологии земноводных.– М.: Учпедгиз1956.
15. Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973
16. Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.
2. Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж. Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
3. Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
4. Зоолгия-Омыртқалы жануарлар. С.М.Махмұтов. Алматы,1995 ж.
5. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
6. Омыртқалылар зоологиясы К.Б. Олжабекова 1-кітап, - Алматы Эверо. -2014. – 3-13 б.
7. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық. К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов. -Алматы:Эверо,2011.-400б.
8. Қазақстан сүтқоректілері. Бекенов А.,Есжанов Б. Алматы, «Ғылым»,1995ж.
9. Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г.
10. Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных . – М.: Высшая школа, 1976.
11. Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
12. Адольф Т.А. и др. Руководство и лабораторные занятия по зоологии позвоночных.
13. Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
14. БанниковА.Г., Денисова М.Н. Очерки по биологии земноводных.– М.: Учпедгиз1956.
15. Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973
16. Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыс Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілер тақырыбында орындалған.
Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілерге жалпы сипаттама берілді. Оның отрядтары зерттелді.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 33 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
3
ІІ Негізгі бөлім
4
1 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама
4
1.1 Насеком жемділерге сипаттама
4
1.2 Жүнді қанаттыларға сипаттама
5
1.3 Қол қанаттыларға сипаттама
6
1.4 Мүкі тістілерге сипаттама
6
1.5 Кесірттерге сипаттама
7
1.6 Кемірушілерге сипаттама
7
1.7 Қоян тәрізділерге сипаттама
10
1.8 Жыртқыштарға сипаттама
11
1.9 Ескек аяқтыларға сипаттама
15
1.10 Кит тәрізділерге сипаттама
17
1.11 Дамандарға сипаттама
19
1.12 Ет тұмсықтылар немесе пілдерге сипаттама
19
1.13 Сирендерге сипаттама
20
1.14 Жұп тұяқтыларға сипаттама
20
1.15 Тақ тұяқтыларға сипаттама
23
1.16 Түтік тістілерге сипаттама
25
1.17 Шала маймылдар немесе лемурларға сипаттама
25
1.18 Маймылдар немесе приматтарға сипаттама
26
1.19 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдардың маңызы
28
III Қорытынды
32
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
33
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Планцеталылар-қазіргі сүтқоректілердің негізгі көп санды тобы. Жоғары ұйымдасуына қарай Жер шарының барлық құрлықтарына, барлық Әлемдік мұхитта тараған және ауа орталығына енген Инфракласс жақсы ерекшелінген 18 отрядқа бөлінген. Олардың миында екінші ми күнбезі - неопаллиум жақсы дамыған, екі жартысы сүйелді денемен байланысқан. Ұрығы жатырда дамиды,ол ана организмімен нағыз плацента көмегімен байланысады, төлдері азды-көпті жетілген, олар өз бетінше емшек сора алады.Қалта сүйектері және қалтасы жоқ. Қынабы әр уақытта тақ.. Көпшілік жағдайда тістерінің сүттік және тұрақты генерациясы болады (дифиодонттылық). Ересектілерінің дене қызуы жоғары және тұрақты.
Курстық жұмыстың мақсаты Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілерге жалпы сипаттама беру, оның отрядтарын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілерге жалпы сипаттама беру;
Оның отрядтарын зерттеу;
Плацентарлық сүтқоректілердің маңызын талдау;
1 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама
Қазір барлық материкте кездесетін жер бетінде кеңінен тараған, әр түрлі тіршілік жағдайында кездесетін жоғарғы сатыдағы сүт қоректілер. Өзіне тән маңызды белгілері мынандай: біріншіден, алдыңғы мидың күмбезі жақсы жетілген және ми сыңарлары бірімен-бірі сүйелді дене арқылы байланысқан. Екіншіден, плацента әрқашанда пайда больиі, баласы өз бетінше емшек еме алатындай болып туады. Үшіншіден, қалталы сүйектері болмайды. Төртіншіден, қынабы әрқашанда парсыз болады. Бесіншіден, олардың көпшілігінде сүт тістері мен нағыз тісінен басқалары тісеп отырады. [1]
Осы заманда тіршілік ететін плацентті сүт қоректілердің 18 отряды белгілі.
1.1 Насеком жемділерге сипаттама
Насеком жемділер бор дәуірінін, жоғарғы қабатынан белгілі. Ми сауыты кішірек, тістері нашар жіктелген Шошақ тісінін өзіндік формасы болумен қатар ірі болады. Ми сыңарлары кіші, иректері болмайды. Тұмсығы сүйір, қозғалғыш еріні болады.
Көпшілігінің иіс шығаратын бездері болады. Кішкене жертесер (Зогех tsсһегskіi) және кішъентай ак, тісті (Sисиs еtusсиs) деген түрлерінің денесінің үзындығы 4 см, яғни бүкіл сүт қорек-тілердің ең кішкенесі болып саналады. Олар Австралия мен Оңтүстік Америкадан басқа жердің барлығына тараған жануарлар. Насеком жемділердін. 900-ге жуық түрлері белгілі және олар жер бетінде, жердің астыңғы қабатында, суда және орманда тіршілік етеді.
Біздің фаунамызда үш тұқымдасы: көртышқандар, кірпiлер және жертесерлер кездеседі.
Жертесерлер тұқымдасына (Sогісidае) бойы аласа және дене ұзындығы шамалы ғана болатын жануарлар жатады. Олар сырт жағынан қарағанда тышқандарға ұқсайды және көбінесе шірік шөптесін тоғайлы жерлерді мекендейді. Бұлар арнаулы ін қазбайды, кемірушілердің бос індерін немесе ағаш тамырындағы қуыстарды паналайды. Жертесерлер насеком-дармен, құрттармен, кейде ұсақ тышқан тәрізділермен және қылқан жапырақты өсімдіктердің дәнімен қоректенеді. Бұлар зиянды насекомдарды және олардың личинкаларын жеп, ауыл шаруашылығына пайдасын тигізеді. Бізде кездесетін түрлері: кәдімгі жертесер (Sогех агапеиs) және су жертесері -- кутора (Nеоmуs fоdіепs). [2]
Көртышқандар тұқымдасы (Таlріdае) жердің астыңғы қабатында немесе суда тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Мысалы, көртышқан (Таlра еигораеа) топырақтың жоғарғы кабатын мекендейді. Оның барлық өмірі жер астында өтеді. Жер бетіне інін су басып кеткенде ғана шығады. Көртыш-канның денесі өзінің тіршілік тәсіліне сәйкес өте жақсы бейім-делген. Денесі конус тәрізді, мойыны сырт жағынан білінбейді. Түгі қысқа, барқыт сияқты, тар іннің ішінде ерсілі-қарсылы козғалғанда кедергі келтірмейді. Ін қазатын органы -- күшті тырнағы болатын алдыңғы аяқтары Аяғымен топырақты боса-тып, басымен, жонымен босаған топырақты сыртқа шығарады. Кейбір түрінің көзі сыртынан тері қатпармен жабылып тұрады. Керісінше иіс және дәм сезу органдары жаксы жетілген. Сырт-қы құлақ қалқанының нүсқасы гана болғанына қарамастан көртышқандар өте жақсы естиді.
Көртышқандар жер астынан күрделі індер қазады. Олардың барлығын бірдей ін есебінде пайдалану үшің қазбайды, көпші-лігі олардың топырақ астынан жемдерін іздеудің нәтижесінде пайда болады. Кейде жер бетінде үйіліп жатқан кішкене-кішке-не топырақты көреміз, ол көртышқандардың індерінен сыртқа шығарып тастаған топырақтары
Көртышқандар жапырақты орманның қара шірікке бай то-пырақты жерлерін мекендейді. Олар насекомдардың личинкаларымен, құрттармен қоректенеді. Көртышқандар жылына бір рет көбейеді. Баласының саны 2 -- 8-ге дейін жетеді. Жылына үш рет түлейді. [3]
Көртышқандарды әдемі терісі үшін аулайды. Бұлар зиянды насекомдарды қырып, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді. Көртышқандар бізде орманды және ағашты далалы жерде кездеседі.
Жұпар тышқан (Dеsтапа тоsсһаtа). Дон, Еділ, Жайық, өзендерінде және кейбір баяу ағатын су қоймаларын мекендейтін, жартылай суда тіршілік ететін жануарлар. Олар қоректік затын судан алады. Моллюскалармен, насекомдар-мен және олардың личинкаларымен, өсімдіктермен және аздап балықтар-мен де қоректенеді. Көбею мерзімі май айынан ноябрьге дейін созылады, бірақ жылына бір-ақ рет көбейеді. Бірден беске дейін бала туады. Індерге ұялайды. Інінің аузы судын, түбіне ашылады. Жұпар тышқанды бағалы терісі үшін аулайды. Қазір бұларды аулаура тыйым салынып, бұрынғы болған жерлерінде жаңа облыстарда қолдан өсіріп, көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.
Кірпілер тұқымдасы (Егіпасеіdае) денесі инелі түктермен қапталған, қауіп төнгенде жиырылып, домаланып қалатын өзіндік ерекшеліктері бар жануарлар. Олар орманды, далалы және шөлді зоналарға тараған. Басқа насеком жемділерден ерекшелігі -- кірпілер қысқа қарай ұзақ ұйқыра кетеді. Негізі-нен насекомдармен, моллюскалармен, рептилилермен, кейде құстардың жұмыртқаларымен Және балапандарымен қоректенеді. Жалпы кірпілер пайдалы жануарлар болып есептеледі.
1.2 Жүнді қанаттыларға сипаттама
Жүнді қанаттылар дене мөлшері мысықтай, орман жануар-лары. Артқы аяқтарымен алдьщғы аяқтарының және кұйрығы-ның тері жарғағынын, көмегімен бір жерден екінші жерге, ағаштан ағашқа 60 -- 80 м аралыққа ұшып бара алады. Өсімдіктермен қоректенеді. Малакк түбегімен, Зонд, Филиппин аралдарының таулы ормандарында екі түрі кездеседі. Нағыз өкілі кагуан (GаІеорitесиs vоlапs). [4]
1.3 Қол қанаттыларға сипаттама
Қол қанаттылар ұшуға бейімделген сүт қоректілердің бір ға-на тобы. Алдыңғы аяқтарының ұзын саусақтарының арасындағы, денесінін, бүйір бөліміне, артқы аяқтарының және кұйрығының маңында болатын жарғақтарының көмегімен ұша алады. Тек қана алдыңғы аяғының бірінші саусағы ғана қанатты құрауға қатыспайды. Құстардікі сияқты төс сүйегінің қыры болады, оған қанатын қозғалтатын төс еттері бекінеді.
Түн жануарлары. Сезу органдары алуан түрлі, кәдімгі сезу денешігі мен вибрисстен баска бүкіл қанатының үстінде, құлақ қалқанында көптеген жіңішке түктері болады. Көзі нашар же-тілген, бағдарлауға қатысы шамалы. Есіту органы өте жақсы жетілген. 12 ден 98 000-ға дейінгі герц дыбысты сезеді.
Систематикалық жағынан қол қанаттылар насеком жемді-лерге жақын. Арктика, Антарктикадан басқа жерлердін, барлығында дерлік кездеседі. 1000-ға тарта түрі белгілі.
1-отряд тармагы. Қрыландар (меgасhіrорtеrа) немесе ит бас жарқанаттар.
Тропикалық Азияда, Африкада және Австралияда тараған. Жемістермен қоректенеді. Тіршілік еткен жеріндегі жемістерін жеп зиян келтіреді. 250-ге жуық түрлері белгілі. Олардың нағыз өкілі ұшқыш ит немесе калонг (Рtегиs саlоепо) Малай архипелагасын мекендейді. [1,5]
2-отряд тармагы. Жарқанаттар (місrосhіrорtеrа)
Құлақ қалқандары үлкен, тістері өткір, ұсақ жануарлар жа-тады. Қазіргі кезде олардың 800-ге жуық түрі белгілі, оның СССР-де 40-қа жуық түрі кездеседі. Бұлардың көпшілігі насе-комдармен, кейбір түрлері жануар тектес азықпен қоректенеді, мысалы, найза тұмсықты жарқанат (Рһуllоgtоm һаstatиm), Оңтүстік Америкада мекендейтін десмодус (Dоsmоdиs) ұйықтап жатқан сүт қоректілердің, кейде адамның да қанын сорып қоректенеді.
Көптеген түрлері солтүстіктен қысқа қарай оңтүстікке ұшып кетеді. Кейбір түрлері мекен егкен жерлерінде қысқы ұйқыға кетеді. Қысқа қарай бірнешеуі бір жерге жиналады, мысалы, Бахардан үңгіріне (Түркмения) 40000-ға жуық жарқанаттар жиналған., Өте баяу көбейеді, 1 -- 2 бала туады. Шағылысуы күзде жйне көктемде орындалады.
Күзде шағылысқанда сперма жұмыртқаны ұрықтандырмай, аналық жыныс жолында қыстап қалады. Ұрықтану тек қана көктемде, аналықта овуляция болғанда орындалады. Көктем-дегі шағылыс кезінде овуляция мен ұрықтану бір мерзімде өтеді. Біздің жерімізде ушандар (Рlесоtиs аигіtиs) және жирен түн жарғанаттары (Nусtаlиs поtиlа) көбірек кездеседі. [8]
1.4 Мүкі тістілерге сипаттама
Оңтүстік Америкада тісі шала жетілген азғана сүт қоректі-лер бар. Олардың тістері мүлдем болмайды, немесе эмалы мен түбі болмайды және түрлі топтарға жіктелмеген. Ми сыңарлары кіші, қатпарлары болмайды. Коракоидалары жауырынымен кейінірек бірігіп кетеді.
Біздің заманымызға дейін бұлардың үш тұқымдасы сақтал-ған. І-жалқау аңдар (Вгаdуроdіdае) ағашты жерді мекендейтін түн жануары. Уақытының көпшілігін ағаштың бұтағына арқа-сын төмен қаратып, ілініп тұрып өткізеді. Олар өсімдік жапыра-ғымен қоректенеді. Оңтүстік және Орталық Американың тропикалық ормандарын мекендейді. 2-құмырсқа жеушілер (Муrmесорһаgіdае) құмырсқамен және термиттермен қоректенеді. Бұлардың тұмсығы және тілі өте ұзын болады. Тілінде желім сияқты шырыны болады, тістері болмайды. Бұлар тек кана Оңтүстік және Орталық Америкада тараған. 3-сауыттылардың (Dазуроdіdае) денесі тері тектес сүйекті сауытпен қапталған, сондықтан оларды сауытты мүкі тістілер деп атайды. Сүйекті сауытының үстінде. мүйізді қалқандары болады. Сауыттылардың әрбір қалқаны бірімен-бірі қосылып кетпей, қозгалғыш қабілетін сақтаған. Осы қалқандары арқылы жауларынан пассивті қорғанады. Олар шөлді жерлерді мекендеп, аралас азықтармен қоректенеді. Оңтүстік және Орталық Америкада және Солтүстік Американың оңтустігіне тараған. [1,8]
1.5 Кесірттерге сипаттама
Кесірт тәрізді аңдардың тістері болмайды, денесін мүйізді қабыршақтар тұтасып қаптап тұрады. Бұл қабыршақтарды рептилилердің мүйізді қабыршақтарымен салыстыруға болмайды, өйткені бұлар екінші ретте пайда болған қабыршақтар. Қорғағыштық қасиеті бар туынды. Олар құмырсқалармен қоректенеді, сондықтан олардың да тұмсығы құмырсқа жегіштердің тұмсығы сияқты ұзын, тілінде желім тәрізді сұйығы болады. Тісі болмағандықтан қарнының ішкі бетін мүйіз тәрізді зат астарлап тұрады. Бұларда құстар сияқты ұсақ тастарды жұтады, олар тамағын ұстауға көмектеседі. Оңтүстік Азия, тропиктік Африкада тараған. [9]
1.6 Кемірушілерге сипаттама
Кемірушілер сүт қоректілердін, ішіндегі өте көп және кеңінен тараған жануарлар болып саналады. Кемірушілердің үш мыңға жуық түрі бар, жер шарының барлық бөліміне тараған организмдер. Дене мөлшеріне қарай ұсақ немесе орташа болып келетін көбінесе өсімдікпен қоректенетін жануарлар. Осыған байланысты тісінің құрылысында өзгешіліктері болады. Шошақ тісі болмайды, керісінше күрек тістері өте жақсы жетілген. Күрек тістері мен шөпті тістеп жұлады, ағаштарды кеміреді, қатты қабығы бар тұқымдарды шағып, дәнін жейді. Азу тістерінің үсті бұдырлы болады. Күрек тістерінің, кейбір түрлерінде азу тісте-рінің де түбірі болмайды. Сондықтан тістері өмір бойы өсіп отырады. Қатты өсімдік тектес азықтармен қоректенуік байланысты ішегі өте ұзын және барлығында да бүйен болады, Корегінің көпшілігі шөп немесе ағаш қабықтары болатындарының (қояндардың) бүйені ұзын болады да, ал дәндермен қоректенетін-дерінің (тышқандардың) бүйені қысқа болады. [8]
Жыныстық жағынан ерте жетілуі мен көп бала тууына бай- ланысты көпшілігі өте тез көбейіп кете алады.
Кемірушілердің ішінде жер бетінде, жер астында, орманда және жартылай суда тіршілік ететіндері бар.
Кемірушілердің көпшілігінің терісі құнды болады. Сондықтан олардың кәсіптік маңызы үлкен. Бірсыпыра кемірушілер ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері болып есептеледі. Енді біреулері адамға қауіпті аурулар (оба) таратады. Кемі-рушілер отрядына көптеген тұқымдастар және түрлер жатады.
Тиіндер тұқымдасы (Sсіигdае). Тиіндер тұқымдасы Евразияда және Солтүстік Америкада тараған. Біздін. Отаны-мыздың барлық облысындағы ормандарда кәдімгі тиін (Sсlигиs vиlgагіs) тіршілік етеді. Қырым, Кавказ және Тянь-Шаньда бұл тиін қолдан жерсіндірілген. Тиіндер ағаш қуыстарына ұя салып, тіршілік етеді. Қыста ұйқыға кетпейді. Қорегінің басым көпшілігі қылқан жапырақты ағаштардың тұқымдары, азда болса жемістермен және саңырауқұлақтар-мен де қоректенеді.
Құнарлы әрі жұмсақ азықтармен қоректенуіне байланысты бүйені нашар жетілген. Азу тістерінің түбі болғандықтан олар өмір бойы өсіп отырмайды. Әдетте олар қысқа азық қорын жи-намайды. Бірақ кейде тиіндер саңырауқұлақтарды жинап, ағашта кептіреді. Тиіндер жылына екі-үш рет көбейеді. Өсім-талдығы азық жағдайына байланысты. Азықтары мол жылдары көбейіп, ал азық қоры аз жылдары саны өте кеміп кетеді. Қоректері аз жылдары олар ауып ауыл шетіндегі бау-бакшаға, парктерге келеді. Бағалы терісі үшін аң аулау кәсібінде маңызды орын алады.
Шұбар тышқандардың бірнеше ерекшелігіне тоқтап кетейік. Біріншіден -- олардың денесі жолақ болады, екіншіден -- құй-рығының жүні тықырлау келеді. Олар жерге ін қазып ұя сала-ды. Негізгі тіршілігі жер бетінде өтеді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Күзге қарай самырсын жаңғақтарынан және астық дән-дерінен, бұршақтан қор жинайды. Бізде Сибирьде және Европаның шығыс бөлігіндегі ормандарда жолақ тышқан (Еиіатіаз зіЬігісиз) деген бір ғана түрі кездеседі. [10]
Тиіндер тұқымдасына жататын саршунақтар мен суырлар-дың да көптеген түрлері жер бетінде тіршілік етеді. Бұған жататын түрлердің көпшілігі індерде бірнешеуі бірігіп, топтанып көбінесе далалы және таулы жерлерде мекендейді. Бұлардың тиіндерден айырмашылығы -- жылына бір-ақ рет көбейеді. Олар шөптермен және астықтардың дәнімен қоректенеді. Сондықтан да бұлардың көпшілігі ауыл шаруашылығының зиянкестері. Сондықтан оларға қарсы аяусыз күрес жүргізіледі. Сонымен қатар саршұнақтар мен суырлар адамдарға оба және басқа жұқпалы ауруларды жұқтырады. Қысқы ұйқыға қоректік шөптері қурап кеткен жылдары жаздың ішінде де жата береді. Заволжье, Қазақстан даласында және Орта Азия жартылай шөлді даласында мекендейтін сары саршұнақтың (Сіtеllиs fulvиs) қысқы ұйқысы ерекше ұзын болады. Сары сар-шұнақтар егістік жерлерден қашығырақ мекендейді, сондықтан ауыл шаруашылығының қауіпті зиянкесі болып саналмайды. Жыл бойына төрт ай ғана активті тіршілік етеді. Саршұнақтардың терісі басқа өкілдерінін, терісіне қарағанда өте құнды және сапалы болады.
Оңтүстік-шығыс Европаның, Қазақстанның, Батыс Сибирьдің далаларында және Орта Азияның тауларында суырлар тір-шілік етеді. Суырлар систематикалық және биологиялық белгі-лері бойынша саршұнақтарға жақын организмдер, бірақ олар-дан анағұрлым ірі болады. Олардың нағыз өкілі -- дала суыры (Магтоtа bоЬаз) болып есептеледі.
Қанатты тышқан (Рtегmуіdае) тұқымдасы негізінен тропик-тік зоналарға тараған. Бізде ұшатын тиін (Рtегmуs vоtпs) де-ген бір ғана түрі Европа мен Сибирьдің ормандарын мекендейді. Күндіз ағаш қуыстарына жасырынып, түнге қарай шығатын түн жануары. Алдыңғы және артқы аяқтарының арасьшда болатын тері жарғағының көмегімен ұшатын тиіндер ағаштан-ағашқа секіріп, қалықтай "ұшып", 10 ж-дей жерге барып түседі. Бұлар сирек кездесетін, кәсіптік маңызы жоқ жануарлар. [12]
Жайра тұқымдастары (Нуstгісіdае). Жайралардың денесінің арқа жағы ұзын, өткір қатты инелермен қапталған. Жайраның бізде (Нузһгіх һігзІШгозігіз) деген бір ғана түрі Закавказьенің шығысында Орта Азияның тау бөктерлерінде кездеседі. Ағаш арасында, інде мекендейді. Кейбір жерлерде бақшаға зиянын тигізеді. Жайра қорғанғанда арқа жағындағы ұзын, өткір инелерін түкситіп, тез секіріп жауына инелерін төсейді. Халық арасында бұлар жауына инелерін атып жібереді-мыс деген жалған түсінік бар, од дұрыс емес.
Қ ұ н д ы з тұқымдасы (Сазtгidае). Қазіргі кезде құндыздың екі түрі белгілі. Біреуі Солтүстік Америкада тараған, ал екіншісі бізде тіршілік ететін (Саstог fiЬег). Құндыздар топтанып жүріп ағашты өзендердің бойын мекендейді. Ағаш бұтақтарының және сабақтарының кескіндерінен "үйшік" және ін жасайды. Олар өзен бойына орналасқансын, сол өзенді төменгі жағынан байлап бөгеу жасап, өзен суынын, деңгейінің бір қалыпта болуын реттейді. Жазда шөптесін азықтармен, ал қыста ағаштардың қабығы және бұтақтарымен қоректенеді. Олар ағаш бұтақтарын кесіп, ұясының маңына қыстық қор жинайды. Жылына бір-ақ рет көбейіп, 2 -- 4-ке дейін бала туады. Үш жасқа келгенде ғана жыныстық жағынан толығады.
Қарақас тұқымдасы (Муохidае). Бұлар сырт пішіні тиіндерге ұқсас ұсақ кемірушілер. Негізінен Европаның, Орта және Оңтүстік Азияның жапырақты ормандарына тараған. Олар тіршілігін ағашта да өткізеді және қысқы ұйқыға жатады. Қа-ракас соня -- полчак (Glis glіs) деген ірі түрі бау-бақшаларда-ғы жемісті жеп, зиянын тигізеді.
Қосаяқтар тұқымдасы (Dіроdіdіdае). Бұлардың алдыңғы аяқтары қысқа, артқы аяқтары ұзын болады. Қосаяқтар далалы, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құйрығы ұзын, оньщ ұшы көпшілік жағдайда шашақты болады. Артқы аяқтарымен секіріп, өте тез қозғалады. Кейбір түрлері бақша және техника-лык, өсімдіктерді жеп зиянын тигізеді. [14]
Соқырлар тұқымдасы (Sраlасіdае. Бұл -- жер астында тіршілік етуге бейімделген кемірушілер.'Бұл тұқымдасқа жататын кемірушілердің денесі жұмыр, мойыны денесінен айқын бөлінбеген, басы екі бүйірінен қысылыңқы, құлақ қалқаны болмайды. Табандары қысқа, көзі терісінің астына жасырынған, түгі қысқа, барқыт сияқты болады. Олар жерді күрек тістерімен қазып, басымен итеріп, топырақты сыртқа шығарады. Соқырлар өсімдіктердің тамырымен қоректенеді. Қоректерін іздеп жер астынан күрделі ін жолдарын жасайды. Кейбір жерлерде шаруашылыққа зиянын тигізеді. Соқырлар Отанымыздың Европалық бөлігінің далалық жерлерінде және Кавказда кең тараған.
Тышқандар тұқымдасы (Мигісіае). Тышқандар -- көбінесе інде тіршілік ететін, кеңінен тараған кемірушілер. Бұлар негізінен өсімдіктермен, кейбір түрлері ұсақ жәндіктермен, насекомдармен қоректенеді. Тышқандар -- тез жетілетін, өсім-тал жануарлар. Қоректік азық мол болып, қолайлы жағдай туса, кейбір түрлері жыл бойы көбейе береді.
Тышқан тұқымдастарынан біздің елімізде егеуқйрықтар (Rаttиз) кездеседі. Бұл топтың негізгі өкілдері сүр егеуқұйрық немесе қаптесерлер (R. погЬеgісиs). Бұлар -- көбінесе құрылыстарда, адам мекендейтін жерлерде болады. Тышқандардың көптеген түрі барлық жерлерде кездеседі. -Мысалы, үй тышқаны (Миз mиsсиlиs), дала тышқаны (Аросdеmеs аgгогіиs), орман тышқаны (Ароdеmts sуlvаtісиs) т.б. Орман тышқандары ағаштың себілген тұқымын тасып, өскінін жойып, зиянын тигіэеді. Егіс тышқаны -- басқа тышқандардан азу тісінің құрылысындағы ерекшелігімен және құйрығының қысқа болуымен ажыратылады. Бұлар -- астық шаруашылырының зиянкестері. Арктикада лемминге деген бір түрі кездөседі. Олардың кейбіреулері кысқа қарай түсін аққа өзгертеді. Шөлді жерлерде құм тышқан-дары кездеседі. Бұлардың басқаларына қарағанда ірі, сүйретілген ұзын құйрығы болады. [14,15]
Тышқандар тұқымдасына терісі өте бағалы ондатра (Оп-dаtта zіЬеtһіса) деген ірі кеміргіш те жатады. Оның отаны -- Солтүстік Америка. Олар Отанымыздың көпшілік жеріне жер-сіндірілген. Ондатра -- жартылай су жануары. Көбінесе өсімдігі қалың су қоймаларында тіршілік етеді. Шөптен және жапырақтан жасаған үйшіктері немесе індері болады. Су өсімдіктерімен коректенеді. Өте өсімтал келеді. Әр балалағанда баласының саны 4 -- 12-ге дейін жетеді. Жылына бұлар 2 -- 4 рет көбейеді. Бір жылға жетпей-ақ жастарының жыныс органдары жетіледі.
1.7 Қоян тәрізділерге сипаттама
Бұлардын. жоғарғы жағындағы негізгі жұп күрек тісінің арт жағына орналасқан, нашар жетілген тағы да екі күрек тісі бо-лады.
Пишухалар және қояндар болып екі тұқымдасқа бөлінеді:
Шиқылдақтар немесе шөп жинағыштар тұқымдасы (Осһоіопісіае). Бұларға бойы аласа, ұсақ аңдар жатады. Шиқылдақтардың құлақтары және табандары қысқа болады. Олар Азияның таулы облыстарында көбірек кездеседі. Бізде Орта Азияның және Сибирьдің тауларында, Забайкальенің, Қазақстанның және Заволжьенің далаларына тараған. Бұлар қысқа азықтық қор жинайды. Мысалы, даур шиқылдақтары (Осһоtопа dаигіса) шөптерді бір жерге жинап кептіреді, ал тау-лы жерде тіршілік ететін түрлері -- мысалы солтүстік шиқыл-дақтары (Осһ. һурегЬогеа) жинаған шөптерін тас арасындағы қуыстарға тығып, қысқа сақтайды.
Қояндар тұқымдасы (Lерогіdае). Қояндардың артқы аяқ-тары және құлақтары ұзын болады. Бізде жабайы қояндар-дың төрт түрі және кроликтер бар. Көбірек тараған түрлері: ақ қоян (Ьериз іітісіиз) -- бүкіл тундраға, Европаның және Си-бирьдің ормандарына және далаларына тараған. Қыста түсі ақ болады.
Ор қоян (Ь. еигораеиs) Отанымыздың Европалық бөлігінде, Кавказда, Қазақстанның солтүстігінде және Батыс Сибирьдің даласына тараған. Бұлар ағашсыз далалы жерді мекендейді. Қысқа қарай олардың денесінің біраз жері ғана ағарады, ал Қы-рымда мүлде өзгермейді. Орта Азияның шөлінде ұсақ түрі -- құм қояндары (Ь. Іоlаі) кездеседі. [8]
Қояндар өсімдіктердің вегетативтік органдарымен қоректенеді. Жазда шөппен, қыста -- ағаштың қабығымен, жіңішке бұтағымен қоректенеді. Үнемі осындай қатты заттармен қоректенетін болғандықтан олардңң азу тістері үздіксіз өседі және бүйені де өте ұзын болады. Қыстық қор жинамайды арнаулы ін қазық, ұя жасамайды. Олар бұтаның тасасына немесе қалың шөптін, арасына жатып дем алады, көбейеді. Осыған байланысты көжектерін ұзақ уақыт (50 күн шамасында) көтереді. Көжектерінің түгі жетілген, ширақ, туысымен анасына ілесіп жүріп кетеді. Қояндар жылына екі-үш рет балалайды.
Жабайы кролик (Огусtоlаgиs сипісиlиs) батыс Европаның барлық жерінде, бізде Одесса және Херсон маңайында кездеседі. Қояндарға қарағанда бұлардың құлақтары және табандары қысқарақ болады. Кроликтердің бірнешеуі бірігіп, топталып жүреді және ін қазады. Көжектерін отыз шақты күн көтереді. Туғанда көжектері қызылшақа, нашар болады. Жалпы қояндардың кәсіптік маңызы өте үлкен.
1.8 Жыртқыштарға сипаттама
Сүт қоректілердің азды-көпті болса да жануарлар тектес азықпен қоректенетін түрлері бар. Олардың көпшілігі тамағын тірідей ұстап жесе, кейде өлекселерді де пайдаланады, ал бір-қатары өсімдік тектес азықпен де қоректенеді. Мысалы, мы-сық -- өсімдік тектес азықтарды өте аз пайдаланса, қоңыр аю лар мен күзендер көбірек пайдаланады.
Бұл отрядқа дене мөлшері әр түрлі болатын сүт қоректілер жатады. Бұлардың тістерінің құрылысы өз ара ұқсас болады. Күрек тістері кішірек болады, керісінше шошақ тістері жақсы жетілген. Азу тістерінің үстіңгі жағы пышақ сияқты өткір болып келеді. Жоғарғы жағының соңғы жалған азу тісі мен төменгі жағының бірінші нағыз азу тісі ерекше үлкен, әрі өткір болады. Бұл тісті -- жыртқыш тістері деп атайды. Бұғанасы кейбіреуінде рудимент түрінде болады, немесе тіпті болмайды да. Алдыңғы миы жетілген, үстінде иректері көп болады. Жыртқыштар Антрактикадан басқа жердің барлығында да кездеседі. Үлкен практикалық маңызы бар. [11]
Иттер тұқымдасы (Сапідае) . Дене мөлшері орташа, аяғы ұзын болатын жануарлар. Бұлардың барлығы да саусак-тарымен басып, тез қозғалады. Құйрығы әдетте жүндесінді және оның ұзындығы кеудесінің ұзындығындай болады. Жыртқыш тістері жақсы жетілген.
Бұлардың көбнесе жануар тектес азықпен қоректенеді. Жануарлардың аңдып жүріп ұстап жейді.Бүлардың жабайы түрлері жылына бір рет көбейеді.
Тундра облысында тундра түлкісіі (Alopex lagopus)
кездеседі.Олардың көпшілігі қыста қардың түсіндей ақ түсті болады.Кейде бұдан басқа түстісі де кездеседі.Оны көгілдір түлкі деп атайды. Өйткені олардың түсі жыл бойы сұр-көгілдір түсті бо-лады. Бұлар бізде Командор аралында ғана кездеседі. Олар негізінен леммингалармен қоректенеді. Қыста қорегі азайса, оңтүстікке қарай ауысады. Олар інде он сегізге жуық күшік туады. Қоректік азық қорының өзгеруіне және әр түрлі ауруларға ұшырап, жыл сайын сан жағынан өзгеріп тұрады. Осы туысқа жататын түлкілердің кәсіптік маңызы зор.
Нағыз түлкі (Vиlреs vиlреs) бұлар -- Отанымызда тундра-дан басқа жерінің барлығына дерлік тараған. Тіршілік еткен ортасына байланысты нағыз түлкілердің түсі, дене мөлшері, жүнінің маңыздылығы әр түрлі болып кездөседі. Солтүстік Сибирьдің түлкілерінің түсі ашығырақ, ірі, жүні қалыңырақ болса, ал керісінше Орта Азияның, Қазақстанның түлкілерінің түсі ашықтау, ұсағырақ болады. Бұлда 4 -- 8-дей күшік күшіктейді. Түлкілер көбінесе тышқан тәрізділермен, құстармен және басқа жануарлармен, кейде насекомдармен, өсімдік тектес азықтармен және, өлекселермен де қоректенеді.
Түлкілердің терісі өте бағалы және кәсіптік маңызы өте зор.
Қасқырлардьщ (Сапіs Іириs) тундра түлкісінен және нағыз түлкілерден айырмашылығы -- ( олар әдетте ін қазбайды, бірақ таса жерлерге күшіктейді. Олар СССР-дің барлық жерлеріне тараған. Қасқыр мал шаруашылығына үлкен зиянын тигізеді. Олар тышқан тәрізді кемірушілерді аз пайдаланады. Қасқыр-мен аяусыз күрес жүргізеді. Шие бөрі (Сапіs аигеиs) Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанда кездеседі. Бұлар пайдалы жануарларды жеп зиян келтіреді. Жанат тәрізді ит (Мисtегеиtеs росуопоіdіеs) осы тұқымдастың басқа түрлерімен салыстырғанда, өзінше көп ерекшелігі бар және қысқы ұйқыға жататын жыртқыштар болып саналады. Олар СССР-дің Европалық бөлігінде, Кавказда, Орта Азияда және Сибирьде жерсіндірілген. Жанат тәрізді иттің отаны Қиыр Шығыстың оңтүстік облыстары. [3,8]
Жанаттар тұқымдасы (Ргосуопіdае) орташа бола-тын, қысқа табанды, ұзын ілмек құйрығы бар жануарлар. Жыртқыш тістері нашар жетілген. Солтүстік және оңтүстік Америкаға тараған, Гималайда бір ғана түрі тіршілік етеді. Шайқама жанат (Ргосуоп Іоlог) деген түрі Азербайжанда және Қырғызстанда жерсіндірілген. Шайқама жанат -- ағаштардың басына жақсы өрмелеп шығатын андар, бұлар ағаштардың қуысына індерін жасайды. Қысқы ұйқыға жатады. Әр түрлі заттармен қоректенеді. Олар тамағын алдымен суға шайқап, одан кейін ғана жейді. Сондықтан да шайқама жанат деп атай-ды. Мұның терісі өте құнды болады.
Аюлар тұқымдасы (Uгsіdае) бұған ірі, құйрығы қыс-қа, табанымен басып жүретін жыртқыштар жатады. Негізінен олар солтүетік жарты шарға тараған. Бізде бұлардьщ үш түрі бар. Ақ аю (Таіаsагсtоs mагitmиs). Мұзды мұхит жағалауын және оның аралдарын мекендейді. Олар тюленьдерді жеп тіршілік етеді. Ақ аюлар қысқы ұйқыға жатпайды, бірақ буаз ке-зінде, яғни қыста ұрғашылары індерінде болады. Қоңыр аю (Uгsиs агсіоs) Кавказдың, Орта Азияның таулы және ағашты далаларын мекендейді. Олар жануар тектес және көпшілік жер-лерде өсімдік тектес азықтармен қоректенеді. Қыста қоректік затының молдығына байланысты шала ұйқыға, кіріседі. Мысалы, Архангельск облысында олар ноябрьден апрель айына дейін қысқы ұйқыда болса, ал оңтүстік Кавказда 1 -- 1,5 айдай ғана ұйықтайды. Қоңыр аюлар қыста, інде күшіктейді.
Қара аю (Sеlепагctоs tilеtапиs) басқа аюлардан кішірек тү-сі қара, төсінде ақ теңбілі болады. Олар Азияның оқтүстік-шы-ғысында, бізде Уссури өлкесінде мекендейді. Бұлардың қоре-гінің негізі өсімдік тектес азықтар болып есептеледі. Қара аю-лар тіршілігін жартылай ағашта өткізетін аңдар, олар қыста үлкен теректердің қуысына еніп, қысқы ұйқыға кетеді. [13]
Сусар тұқымдасына (Миstеlіdае) үсақ және көлемі орташа келген табандарымен немесе жартылай табандарымен жүретін жыртқыштар жатады. Олардың жыртқыш тістері айқын көрініп тұрады. Тіс формуласы түрліше, бірақ нағыз азу тістері [1]2 болады. Артқы тесігінін, маңына орналасқан сасық иіс шығаратын өте үлкен безі болады. Австралияда ғана қолдан жерсіндірілген, ал басқа жердің барлығында да кездеседі.
Бізде мынандай түрлері бар:
1. Бұлғын (Магtеs zіЬеlliпа) -- Сибирь тайгасында кездеседі. Олар негізінен жер бетінде тіршілік етеді, қауіп төнгенде ғана ағаш басына шығып кетеді. Бұлғын ұясын ағаштардың және тастардың қуысына салады. Өсімдік және жануар тектес азықтармен қоректенеді. Әйткенмен қорегінің басым көпшілігі жануар тектес азықтар (тышқан тәрізді кемірушілер) болады. Жылына олар бір-ақ рет көбейеді, баласын 230 -- 280 күн көте-реді. Олардың ұрықтары өте баяу жетіледі. Мұндай жағдайды -- буаздықтың латентті фазасы деп атайды.
Бұлғын -- бағалы кәсіптік аң. Yenлы Октябрь революциясына дейін көп жерде оны қырып жіберген. Революциядан кейін қалпына келтіру үшін көптеген шаралар қолданды. Заповед-никтер мен аңшылар шаруашылығы ұйымдастырылды. Аң совхоздарында өсірілді.
2. Орман сусары (М. таrtез) -- Бұлғынға қарағанда, сусар орманды жерлерде жиі кездеседі. Олар індерін тиіндердің ескі ұяларына салады. Сусардын, да қорегінің басым көпшілігі -- жануар тектес азықтар. Бұлардың көбеюі бұлғындардікіне ұқсас. Кавказда, Қырымда, Украинада және Прибалтикада тас сусары (М. fоіпа) -- тіршілік етеді. Бұлар жерде мекендейді. Тас сусары -- тасты жерлерде болып, індерін тастардың қуысына салады.
3. Ұсақ күзендердің бірнеше түрі және қара күзен (Lutгеоlа) -- жер бетінде тіршілік етіп, індерде ұялайды. Олар тышқан тәрізді кемірушілермен қоректенеді. Буаз кезінде латентті фазасыз болмайды немесе фазасы өте қысқа болады. Сасық иіс шығаратын бездері өте жақ.сы жетілген, ол қорғаныш құралы болып саналады. Сон-дықтан "сасық күзен" деп атайды. Жоғарыда көрсетілген түр-лерінің кәсіптік маңызы өте үлкен. [1]
Ақ күзен (Миstеlа егтіпеа) және ақкіс (М. піvаlіs) -- бұлар сусар тұқымдасының ең ұсақ түрлері болып саналады. Бізде көп жерлерде тараған. Олар жерден ін қазып, ұя салады. Ақ күзен және ақкістер зиянды кемірушілерді қырып, пайдасын тигізеді. Бұлардың тeрісі өте құнды, әсіресе ақ күзеннің терісі өте бағалы. Солтүстік облыстарда бұлардың екеуі де қыста ақ түсті болады.
4. Борсық (Меlеs теlеs) теред інде тіршілік етеді. Олардың үлкендігі кішігірім иттей болады. Бізде тундрадан басқа жер-дің барлығында да кездеседі. Жыртқыштардын, ішіндегі жа-нуар тектес азықтарды көбірек жейтіндерінің бірі борсықтар болып саналады. Бұлардың қорегінің көпшілігі -- насекомдар, сүт қоректілер, кейде амфибилер, құстар, сонымен қатар өсім-дік тектес азықтарды да жейді. Олар зиянды насекомдарды, кемірушілерді қырып, шаруашылыққа үлкен пайда келтіреді. Қыста ұйқыға жатады.
5. Өзен камшаты (Lиtга Іиtга) жартылай суда болатын аң. Ол өзеннің, көлдің және теңіздін. жағалауында тіршілік етеді. Судағы балықтармен, амфибилермен, шаяндармен қоректенеді. Теңіз камшатын немесе қаланды камшат кұндызы (Епһuіdга Іиtгіs) деп теріс атайды. Бұл түрі ірі, денесінін, ұзындығы (құйрығымен косқанда) 1,5 метр болады. Олар Тынық мұхиттың солтүстік теңіздерінде мекендейді, қорегінің негізі -- теңіз кірпісі, моллюскалар, кейде балықтармен де қоректенеді. Бұлар судың жағасына дем алуға және күшіктеуге ғана шығады. Олардың терісі өте құнды болатын, өте сирек кездесетін аңдар. Көбейту мақсатымен бізде камшаттарды аулауға тыйым салынған.
Мысықтар тұқымдасына (Fеlіdае) ірі және орташа болатын, саусақтарымен басып жүретін, аяғы ұзын (гепардтан басқалары) және өткір тырнақтары бар жыртқыштар жатады. Тірі жануарларды тасаланып барып, байқатпай шабуыл жасап, ұстап жейді. [3,5]
Гепард (Асіпопух jиЬаtиз) және арыстан мен сілеусін -- жануарларды иттерше куып жүріп ұстайды. Бұлардың жырт-қыш тісі өте жақсы жетілген.
Олар Австралиядан басқа жердің барлығында да кездеседі, көптеген түрі тропикада тараған. Бізде кездесетін түрлері: жолбарыс (Тigгіз tіgгіs) -- Қиыр Шығыста және Орта Азиянын, кейбір жерлерінде кездеседі.
Қабыланнық (Рапthега рагdиs) -- негізгі тараған жері Азия және Африка, бізде Кавказда, Түркменияда және Қиыр Шы-ғыста кездеседі. Барыс (Unсіа ипсіа) -- Орта және Орталык, Азия тауларының биік шыңдарында тіршілік етеді. Бұл тұқым-дасқа жататын ұсақ мысықтардың бірнеше түрі бар. Мысалы, Батыс Украинаның, Кавказдың тоғайларында -- 'Европаның жабайы мысығы (Ғеls sіlvеstгіs), Орта Азияның шөлінде -- теңбіл мысық (Ғеlіs осгеаtа), Қиыр Шығыстың орман мысығы (Fеlіs еирtlига) кездеседі. Бұл түрлері кемірушілермен және дұстармен қоректенеді.
Гепард (Асіпопух jиЬаtиs) -- басқа мысықтардан ерекшелігі -- табаны ұзын, тырнағы жасырынбайды. Бұлар негізінен Оңтүстік Азияның шөлді аудандарында тараған. Бізде гепард-тар оңтүстік Туркменияда кездеседі. Олар ашық далалы жердегі жануарларды қуып жүріп ұстап, жейді. Гепардтарды қолға үйретіп ақ бөкендерді ұстауға пайдаланады.
Мьгсық тұқымдастар сирек кездесетін болғандықтан, кәсіп-тік маңызы аз жануарлар болып саналады.
Қорқау қасқыр (Нуаепіdае) -- ірі сүт қоректілердің өлек-селерін жеп, тіршілік етеді. Үлкендігі иттей болады. Аяқтары нашар жетілген, алдыңғы аяқтары артқы аяқтарынан ұзын-дау, жерді қазып, көмген өліктерді ашып алуға бейімделген. Тырнақтары моқал әрі жасырынбайды. Бұлардың жақтары өте мықты, тістері үлкен, сүйектерді ұсатып жібереді.
Қорқау қасқырлар Африкада, Оңтүстік Азияда тараған. Бізде Закавказьеде және Орта Азияның оңтүстігінде бір 'түрі -- тец-біл қорқау қасқыр (Нуаепа һуаепа) кездеседі.
Виверр тұқымдасы (Vіvеrrіdае) -- сыртқы пішіні су-сарларға ұқсайды. Виверрлер -- Африкада, Оңтүстік Езропада және Оңтүстік Азияда тараған, бізде кездеспейді. [8]
1.9 Ескек аяқтыларға сипаттама
Ескек аяқтылар суда тіршілік етуге бейімделген жыртқыш-тарға жақын сүт қоректілер болып есептеледі. Суда олар қо-ректенеді және дем алады. Бұлар жағаға немесе мұздың үсті-не шағылысу, күшіктеу және түлеу үшін ғана шығады. Құрлық-пен байланысы әрбір түрінде түрліше болады. Суда тіршілік етуіне байланысты, дене құрылысында бірнеше бейімделу-шіліктері бар. Жалпы денесі ұзын және ұршық тәрізді болады. Мойыны қысқа, денесінен айқын айрылып тұрмайды. Аяқтары ескек сияқты болады. Денесінде түгі болмайды. Денесіндегі жылуды реттеп отыратын, сыртқы механикалық әсерден сақтайтын және жануардың меншікті салмағын азайтатын тері астындағы май қабаты жақсы жетілген.
М. М. Слепцовтың зерттеуінің, нәтижесінде, кейбір түр-лерінің терісінің астыңғы қабатында өңешпен жалғасып жата-тын бір немесе екі ауа қапшығының болатыны анықталған. Ауа қапшығындағы ауаның біріншіден -- организмнің меншікті салмағын кемітуі, екіншіден -- суда жүзген кезде тыныс алуға да пайдаланылуы мүмкін. Құлақ қалқаны редукцияра ұшыраған, бірақ бұлар өте нәзік дыбысты естиді. Иіс - мүшесі жақсы жетілген, керісінше көзі нашар көреді. Тіс системасы жер бетінде тіршілік ететін жыртқыштардың тісінің құрылысы-на ұқсас. [1,8]
Ескек аяқтылардың үлкен кәсіптік маңызы бар. Олардың майы мен терісін пайдаланады. Кейбір түрлерінің терісі өте құнды болады.
Құлақты тюленьдер тұқымдасы (Dtагііdае). Бұлардың құлақ қалқанының нұсқасы ғана бар. Артқы аяғының ескегі алға карай иіліп, құрлықта қозғалуына мүмкіндік береді.Шошақ тістері жақсы жетілген. Бұл тұқымдасқа жататындар -- теңіз арыстандары, сивучтар және теңіз мысықтары. Бұл түрлерінің барлығы да туар кезінде жер бетіне шығады.
Теңіз мысығыньщ (Саllогһіnus игsіпиs) маңызы үлкен. Бұл ұзындығы 2 метрдей болатын тюленьдердің ірі түрі. Тынық мұ-хиттың солтүстік жағына тараған. Жазда түлеу және көбею үшін мысықтар кейбір аралдарға жиналады. Жағада май айы-нан август айына дейін болады. Бұлардың осы топтанып шо-ғырланған жерін "жатақ" деп атайды. Күзде түлеп болған соң оңтүстікке миграциялайды. Теңіз мысығының мұндай жатағы бізде Командор аралдарында және Тюленье (Сахалиннің жа-нындағы) аралдарында бар. Теңіз мысығы -- полигамдар, яғни бір еркегі 30 -- 80-ге жуық ұрғашысын ұрықтандырады. Ұрғашысы қара түсті бір ғана күшік туады. Ересектері қоңыр-сұр түсті болады. Терісі қысқа қалың түбітті және бірен-саран ұзын қылшығы болады. Терісін өндегенде осы ұзын қылшығын жұлып тастап, тегіс етіп қырқып, әдетте қара түске бояйды. Теңіз мысығын жазда жатағында жатқанда аулайды, сонымен қатар олардың санын арттыруда ғылми жұмыстар жүргізіледі.
Нағыз тюленьдер тұқымдасы (Рһосidе). Бұларда құлақ қалқандары болмайды. Артқы аяқтарының ескегі алдына қарай бүгілмейді. Сондықтан да артқы аяғының жер бетімен козғалуына көмегі тимейді. Бұлардын, көпшілік түрлері екі жарты шардағы мұзды теңіздерде тараған. Түлеу, шағылысу және күшіктеу үшін мұздың үстіне шығады. Бұл кезде бірнешеуі бірігеді. Мұны "залежка" деп атайды. Кейбір түрлері кеңінен миграцияласа, енді бір түрлері барынша бір жерде тұ-рақтап тіршілік етеді. Мысалы, Гренландия тюленьдері (Ра-gорһоса gгоепlапdіса) Арктикадан қыста оңтүстікке қарай миграциялап, Ақ теңіздің жиегінде және тұйықтарына, Нью-Фаундлен және Ян-Майен аралдарының мұздарының үстіне топтанып, күшіктейді, түлейді және шағылысады. Осы кезде оларды аулайды. Күшіктері үш жұмаға дейін ақ түсті болады. Балықтармен қоректенеді. [4]
Теңіз қояны (Егіgпаtһиs ЬагЬаtus). Олардың ұзындығы екі метрден астам болады. Теңіз қояндары Мұзды мұхиттың, Берингов және Охот теңіздерінің таиыз жағалауында тұрақты тіршілік етеді. Су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенеді. Олар үлкен топ құрамайды. Мұздың үстінде күшіктейді. Нер-паньщ (Рһоса һіsріdа) түсі ала, ірі болмайды. Бұл дй мигра-цияламайды. Атлантика мұхитынын. солтүстік теңіздерінде, Мұзды мұхитка және Тынық мүхиттың солтүстігіне, Ладога және Сайма көлдеріне тараған. Бұлар қыста мұздан ін жасап, соған балалайды. Байкал мен Каспий көлдерінде нерпаға жа-қын тюленьнің ерекше түрі тіршілік етеді. Нерпа -- көпшілігін-де балықтармен және шаян тәрізділермен қоректенеді. Бала-лары ақ түсті, үлпілдек жүнді болады. Оларды "ақ тиндер" деп атайды.
Морждар тұқымдасы (ОdоЬаепidае) Евразия мен Солтүстік Американың поляр жақ жиегінде және Мұзды мұхиттың Архипелагіндегі Франц-Иосиф аралына тараған. Морждардың денесінің ұзындығы 3 -- 4 м, салмағы 1000 кг бөлады. Артқы аяқтарының ескектері, құлақты тюленьдердікі сияқты, алдына карай иіледі де құрлыққа жүруіне қатысады. Құлағының сыртқы қалқаны болмайды.Терісінің түгі жоқ деуге де болады. Жоғарғы жағының шошақ тістері үлкен, .сойдиып аузынан шығып тұрады. Осы тістерінің көмегімен олар мұздың үстіне шығады және судың түбіндегі омыртқасыздарды қазып алып, қоректенеді. Судың жиегіне, мұздың үстіне шығып, бірнешеуі бірігіп топ құрайды.
1.10 Кит тәрізділерге сипаттама
Кит тәрізділердің барлық тіршілігі суда өтеді. Бір себептен судан шығып қалса, өздігінен қайтадан суға түсе алмайды. Бұ-лардың денесі ұзын, басы үлкен болады. Мойын бөлімін денесінен айыруға болмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтары мүлде болмайды. Жамбас белдеуінен омыртқа жотасына бекімеген, бос жататын екі рудименггі сүйек сақталған. Денесінде түгі болмайды, тек қана басында бірен-саран түгі болады. Терісінде тер және май бездері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілер тақырыбында орындалған.
Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілерге жалпы сипаттама берілді. Оның отрядтары зерттелді.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 33 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
3
ІІ Негізгі бөлім
4
1 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама
4
1.1 Насеком жемділерге сипаттама
4
1.2 Жүнді қанаттыларға сипаттама
5
1.3 Қол қанаттыларға сипаттама
6
1.4 Мүкі тістілерге сипаттама
6
1.5 Кесірттерге сипаттама
7
1.6 Кемірушілерге сипаттама
7
1.7 Қоян тәрізділерге сипаттама
10
1.8 Жыртқыштарға сипаттама
11
1.9 Ескек аяқтыларға сипаттама
15
1.10 Кит тәрізділерге сипаттама
17
1.11 Дамандарға сипаттама
19
1.12 Ет тұмсықтылар немесе пілдерге сипаттама
19
1.13 Сирендерге сипаттама
20
1.14 Жұп тұяқтыларға сипаттама
20
1.15 Тақ тұяқтыларға сипаттама
23
1.16 Түтік тістілерге сипаттама
25
1.17 Шала маймылдар немесе лемурларға сипаттама
25
1.18 Маймылдар немесе приматтарға сипаттама
26
1.19 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдардың маңызы
28
III Қорытынды
32
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
33
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Планцеталылар-қазіргі сүтқоректілердің негізгі көп санды тобы. Жоғары ұйымдасуына қарай Жер шарының барлық құрлықтарына, барлық Әлемдік мұхитта тараған және ауа орталығына енген Инфракласс жақсы ерекшелінген 18 отрядқа бөлінген. Олардың миында екінші ми күнбезі - неопаллиум жақсы дамыған, екі жартысы сүйелді денемен байланысқан. Ұрығы жатырда дамиды,ол ана организмімен нағыз плацента көмегімен байланысады, төлдері азды-көпті жетілген, олар өз бетінше емшек сора алады.Қалта сүйектері және қалтасы жоқ. Қынабы әр уақытта тақ.. Көпшілік жағдайда тістерінің сүттік және тұрақты генерациясы болады (дифиодонттылық). Ересектілерінің дене қызуы жоғары және тұрақты.
Курстық жұмыстың мақсаты Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілерге жалпы сипаттама беру, оның отрядтарын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Жоғары сатылы аңдар немесе плацентарлық сүтқоректілерге жалпы сипаттама беру;
Оның отрядтарын зерттеу;
Плацентарлық сүтқоректілердің маңызын талдау;
1 Плацентарлы немесе жоғарғы сатыдағы аңдарға жалпы сипаттама
Қазір барлық материкте кездесетін жер бетінде кеңінен тараған, әр түрлі тіршілік жағдайында кездесетін жоғарғы сатыдағы сүт қоректілер. Өзіне тән маңызды белгілері мынандай: біріншіден, алдыңғы мидың күмбезі жақсы жетілген және ми сыңарлары бірімен-бірі сүйелді дене арқылы байланысқан. Екіншіден, плацента әрқашанда пайда больиі, баласы өз бетінше емшек еме алатындай болып туады. Үшіншіден, қалталы сүйектері болмайды. Төртіншіден, қынабы әрқашанда парсыз болады. Бесіншіден, олардың көпшілігінде сүт тістері мен нағыз тісінен басқалары тісеп отырады. [1]
Осы заманда тіршілік ететін плацентті сүт қоректілердің 18 отряды белгілі.
1.1 Насеком жемділерге сипаттама
Насеком жемділер бор дәуірінін, жоғарғы қабатынан белгілі. Ми сауыты кішірек, тістері нашар жіктелген Шошақ тісінін өзіндік формасы болумен қатар ірі болады. Ми сыңарлары кіші, иректері болмайды. Тұмсығы сүйір, қозғалғыш еріні болады.
Көпшілігінің иіс шығаратын бездері болады. Кішкене жертесер (Зогех tsсһегskіi) және кішъентай ак, тісті (Sисиs еtusсиs) деген түрлерінің денесінің үзындығы 4 см, яғни бүкіл сүт қорек-тілердің ең кішкенесі болып саналады. Олар Австралия мен Оңтүстік Америкадан басқа жердің барлығына тараған жануарлар. Насеком жемділердін. 900-ге жуық түрлері белгілі және олар жер бетінде, жердің астыңғы қабатында, суда және орманда тіршілік етеді.
Біздің фаунамызда үш тұқымдасы: көртышқандар, кірпiлер және жертесерлер кездеседі.
Жертесерлер тұқымдасына (Sогісidае) бойы аласа және дене ұзындығы шамалы ғана болатын жануарлар жатады. Олар сырт жағынан қарағанда тышқандарға ұқсайды және көбінесе шірік шөптесін тоғайлы жерлерді мекендейді. Бұлар арнаулы ін қазбайды, кемірушілердің бос індерін немесе ағаш тамырындағы қуыстарды паналайды. Жертесерлер насеком-дармен, құрттармен, кейде ұсақ тышқан тәрізділермен және қылқан жапырақты өсімдіктердің дәнімен қоректенеді. Бұлар зиянды насекомдарды және олардың личинкаларын жеп, ауыл шаруашылығына пайдасын тигізеді. Бізде кездесетін түрлері: кәдімгі жертесер (Sогех агапеиs) және су жертесері -- кутора (Nеоmуs fоdіепs). [2]
Көртышқандар тұқымдасы (Таlріdае) жердің астыңғы қабатында немесе суда тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Мысалы, көртышқан (Таlра еигораеа) топырақтың жоғарғы кабатын мекендейді. Оның барлық өмірі жер астында өтеді. Жер бетіне інін су басып кеткенде ғана шығады. Көртыш-канның денесі өзінің тіршілік тәсіліне сәйкес өте жақсы бейім-делген. Денесі конус тәрізді, мойыны сырт жағынан білінбейді. Түгі қысқа, барқыт сияқты, тар іннің ішінде ерсілі-қарсылы козғалғанда кедергі келтірмейді. Ін қазатын органы -- күшті тырнағы болатын алдыңғы аяқтары Аяғымен топырақты боса-тып, басымен, жонымен босаған топырақты сыртқа шығарады. Кейбір түрінің көзі сыртынан тері қатпармен жабылып тұрады. Керісінше иіс және дәм сезу органдары жаксы жетілген. Сырт-қы құлақ қалқанының нүсқасы гана болғанына қарамастан көртышқандар өте жақсы естиді.
Көртышқандар жер астынан күрделі індер қазады. Олардың барлығын бірдей ін есебінде пайдалану үшің қазбайды, көпші-лігі олардың топырақ астынан жемдерін іздеудің нәтижесінде пайда болады. Кейде жер бетінде үйіліп жатқан кішкене-кішке-не топырақты көреміз, ол көртышқандардың індерінен сыртқа шығарып тастаған топырақтары
Көртышқандар жапырақты орманның қара шірікке бай то-пырақты жерлерін мекендейді. Олар насекомдардың личинкаларымен, құрттармен қоректенеді. Көртышқандар жылына бір рет көбейеді. Баласының саны 2 -- 8-ге дейін жетеді. Жылына үш рет түлейді. [3]
Көртышқандарды әдемі терісі үшін аулайды. Бұлар зиянды насекомдарды қырып, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді. Көртышқандар бізде орманды және ағашты далалы жерде кездеседі.
Жұпар тышқан (Dеsтапа тоsсһаtа). Дон, Еділ, Жайық, өзендерінде және кейбір баяу ағатын су қоймаларын мекендейтін, жартылай суда тіршілік ететін жануарлар. Олар қоректік затын судан алады. Моллюскалармен, насекомдар-мен және олардың личинкаларымен, өсімдіктермен және аздап балықтар-мен де қоректенеді. Көбею мерзімі май айынан ноябрьге дейін созылады, бірақ жылына бір-ақ рет көбейеді. Бірден беске дейін бала туады. Індерге ұялайды. Інінің аузы судын, түбіне ашылады. Жұпар тышқанды бағалы терісі үшін аулайды. Қазір бұларды аулаура тыйым салынып, бұрынғы болған жерлерінде жаңа облыстарда қолдан өсіріп, көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.
Кірпілер тұқымдасы (Егіпасеіdае) денесі инелі түктермен қапталған, қауіп төнгенде жиырылып, домаланып қалатын өзіндік ерекшеліктері бар жануарлар. Олар орманды, далалы және шөлді зоналарға тараған. Басқа насеком жемділерден ерекшелігі -- кірпілер қысқа қарай ұзақ ұйқыра кетеді. Негізі-нен насекомдармен, моллюскалармен, рептилилермен, кейде құстардың жұмыртқаларымен Және балапандарымен қоректенеді. Жалпы кірпілер пайдалы жануарлар болып есептеледі.
1.2 Жүнді қанаттыларға сипаттама
Жүнді қанаттылар дене мөлшері мысықтай, орман жануар-лары. Артқы аяқтарымен алдьщғы аяқтарының және кұйрығы-ның тері жарғағынын, көмегімен бір жерден екінші жерге, ағаштан ағашқа 60 -- 80 м аралыққа ұшып бара алады. Өсімдіктермен қоректенеді. Малакк түбегімен, Зонд, Филиппин аралдарының таулы ормандарында екі түрі кездеседі. Нағыз өкілі кагуан (GаІеорitесиs vоlапs). [4]
1.3 Қол қанаттыларға сипаттама
Қол қанаттылар ұшуға бейімделген сүт қоректілердің бір ға-на тобы. Алдыңғы аяқтарының ұзын саусақтарының арасындағы, денесінін, бүйір бөліміне, артқы аяқтарының және кұйрығының маңында болатын жарғақтарының көмегімен ұша алады. Тек қана алдыңғы аяғының бірінші саусағы ғана қанатты құрауға қатыспайды. Құстардікі сияқты төс сүйегінің қыры болады, оған қанатын қозғалтатын төс еттері бекінеді.
Түн жануарлары. Сезу органдары алуан түрлі, кәдімгі сезу денешігі мен вибрисстен баска бүкіл қанатының үстінде, құлақ қалқанында көптеген жіңішке түктері болады. Көзі нашар же-тілген, бағдарлауға қатысы шамалы. Есіту органы өте жақсы жетілген. 12 ден 98 000-ға дейінгі герц дыбысты сезеді.
Систематикалық жағынан қол қанаттылар насеком жемді-лерге жақын. Арктика, Антарктикадан басқа жерлердін, барлығында дерлік кездеседі. 1000-ға тарта түрі белгілі.
1-отряд тармагы. Қрыландар (меgасhіrорtеrа) немесе ит бас жарқанаттар.
Тропикалық Азияда, Африкада және Австралияда тараған. Жемістермен қоректенеді. Тіршілік еткен жеріндегі жемістерін жеп зиян келтіреді. 250-ге жуық түрлері белгілі. Олардың нағыз өкілі ұшқыш ит немесе калонг (Рtегиs саlоепо) Малай архипелагасын мекендейді. [1,5]
2-отряд тармагы. Жарқанаттар (місrосhіrорtеrа)
Құлақ қалқандары үлкен, тістері өткір, ұсақ жануарлар жа-тады. Қазіргі кезде олардың 800-ге жуық түрі белгілі, оның СССР-де 40-қа жуық түрі кездеседі. Бұлардың көпшілігі насе-комдармен, кейбір түрлері жануар тектес азықпен қоректенеді, мысалы, найза тұмсықты жарқанат (Рһуllоgtоm һаstatиm), Оңтүстік Америкада мекендейтін десмодус (Dоsmоdиs) ұйықтап жатқан сүт қоректілердің, кейде адамның да қанын сорып қоректенеді.
Көптеген түрлері солтүстіктен қысқа қарай оңтүстікке ұшып кетеді. Кейбір түрлері мекен егкен жерлерінде қысқы ұйқыға кетеді. Қысқа қарай бірнешеуі бір жерге жиналады, мысалы, Бахардан үңгіріне (Түркмения) 40000-ға жуық жарқанаттар жиналған., Өте баяу көбейеді, 1 -- 2 бала туады. Шағылысуы күзде жйне көктемде орындалады.
Күзде шағылысқанда сперма жұмыртқаны ұрықтандырмай, аналық жыныс жолында қыстап қалады. Ұрықтану тек қана көктемде, аналықта овуляция болғанда орындалады. Көктем-дегі шағылыс кезінде овуляция мен ұрықтану бір мерзімде өтеді. Біздің жерімізде ушандар (Рlесоtиs аигіtиs) және жирен түн жарғанаттары (Nусtаlиs поtиlа) көбірек кездеседі. [8]
1.4 Мүкі тістілерге сипаттама
Оңтүстік Америкада тісі шала жетілген азғана сүт қоректі-лер бар. Олардың тістері мүлдем болмайды, немесе эмалы мен түбі болмайды және түрлі топтарға жіктелмеген. Ми сыңарлары кіші, қатпарлары болмайды. Коракоидалары жауырынымен кейінірек бірігіп кетеді.
Біздің заманымызға дейін бұлардың үш тұқымдасы сақтал-ған. І-жалқау аңдар (Вгаdуроdіdае) ағашты жерді мекендейтін түн жануары. Уақытының көпшілігін ағаштың бұтағына арқа-сын төмен қаратып, ілініп тұрып өткізеді. Олар өсімдік жапыра-ғымен қоректенеді. Оңтүстік және Орталық Американың тропикалық ормандарын мекендейді. 2-құмырсқа жеушілер (Муrmесорһаgіdае) құмырсқамен және термиттермен қоректенеді. Бұлардың тұмсығы және тілі өте ұзын болады. Тілінде желім сияқты шырыны болады, тістері болмайды. Бұлар тек кана Оңтүстік және Орталық Америкада тараған. 3-сауыттылардың (Dазуроdіdае) денесі тері тектес сүйекті сауытпен қапталған, сондықтан оларды сауытты мүкі тістілер деп атайды. Сүйекті сауытының үстінде. мүйізді қалқандары болады. Сауыттылардың әрбір қалқаны бірімен-бірі қосылып кетпей, қозгалғыш қабілетін сақтаған. Осы қалқандары арқылы жауларынан пассивті қорғанады. Олар шөлді жерлерді мекендеп, аралас азықтармен қоректенеді. Оңтүстік және Орталық Америкада және Солтүстік Американың оңтустігіне тараған. [1,8]
1.5 Кесірттерге сипаттама
Кесірт тәрізді аңдардың тістері болмайды, денесін мүйізді қабыршақтар тұтасып қаптап тұрады. Бұл қабыршақтарды рептилилердің мүйізді қабыршақтарымен салыстыруға болмайды, өйткені бұлар екінші ретте пайда болған қабыршақтар. Қорғағыштық қасиеті бар туынды. Олар құмырсқалармен қоректенеді, сондықтан олардың да тұмсығы құмырсқа жегіштердің тұмсығы сияқты ұзын, тілінде желім тәрізді сұйығы болады. Тісі болмағандықтан қарнының ішкі бетін мүйіз тәрізді зат астарлап тұрады. Бұларда құстар сияқты ұсақ тастарды жұтады, олар тамағын ұстауға көмектеседі. Оңтүстік Азия, тропиктік Африкада тараған. [9]
1.6 Кемірушілерге сипаттама
Кемірушілер сүт қоректілердін, ішіндегі өте көп және кеңінен тараған жануарлар болып саналады. Кемірушілердің үш мыңға жуық түрі бар, жер шарының барлық бөліміне тараған организмдер. Дене мөлшеріне қарай ұсақ немесе орташа болып келетін көбінесе өсімдікпен қоректенетін жануарлар. Осыған байланысты тісінің құрылысында өзгешіліктері болады. Шошақ тісі болмайды, керісінше күрек тістері өте жақсы жетілген. Күрек тістері мен шөпті тістеп жұлады, ағаштарды кеміреді, қатты қабығы бар тұқымдарды шағып, дәнін жейді. Азу тістерінің үсті бұдырлы болады. Күрек тістерінің, кейбір түрлерінде азу тісте-рінің де түбірі болмайды. Сондықтан тістері өмір бойы өсіп отырады. Қатты өсімдік тектес азықтармен қоректенуік байланысты ішегі өте ұзын және барлығында да бүйен болады, Корегінің көпшілігі шөп немесе ағаш қабықтары болатындарының (қояндардың) бүйені ұзын болады да, ал дәндермен қоректенетін-дерінің (тышқандардың) бүйені қысқа болады. [8]
Жыныстық жағынан ерте жетілуі мен көп бала тууына бай- ланысты көпшілігі өте тез көбейіп кете алады.
Кемірушілердің ішінде жер бетінде, жер астында, орманда және жартылай суда тіршілік ететіндері бар.
Кемірушілердің көпшілігінің терісі құнды болады. Сондықтан олардың кәсіптік маңызы үлкен. Бірсыпыра кемірушілер ауыл шаруашылық өсімдіктерінің зиянкестері болып есептеледі. Енді біреулері адамға қауіпті аурулар (оба) таратады. Кемі-рушілер отрядына көптеген тұқымдастар және түрлер жатады.
Тиіндер тұқымдасы (Sсіигdае). Тиіндер тұқымдасы Евразияда және Солтүстік Америкада тараған. Біздін. Отаны-мыздың барлық облысындағы ормандарда кәдімгі тиін (Sсlигиs vиlgагіs) тіршілік етеді. Қырым, Кавказ және Тянь-Шаньда бұл тиін қолдан жерсіндірілген. Тиіндер ағаш қуыстарына ұя салып, тіршілік етеді. Қыста ұйқыға кетпейді. Қорегінің басым көпшілігі қылқан жапырақты ағаштардың тұқымдары, азда болса жемістермен және саңырауқұлақтар-мен де қоректенеді.
Құнарлы әрі жұмсақ азықтармен қоректенуіне байланысты бүйені нашар жетілген. Азу тістерінің түбі болғандықтан олар өмір бойы өсіп отырмайды. Әдетте олар қысқа азық қорын жи-намайды. Бірақ кейде тиіндер саңырауқұлақтарды жинап, ағашта кептіреді. Тиіндер жылына екі-үш рет көбейеді. Өсім-талдығы азық жағдайына байланысты. Азықтары мол жылдары көбейіп, ал азық қоры аз жылдары саны өте кеміп кетеді. Қоректері аз жылдары олар ауып ауыл шетіндегі бау-бакшаға, парктерге келеді. Бағалы терісі үшін аң аулау кәсібінде маңызды орын алады.
Шұбар тышқандардың бірнеше ерекшелігіне тоқтап кетейік. Біріншіден -- олардың денесі жолақ болады, екіншіден -- құй-рығының жүні тықырлау келеді. Олар жерге ін қазып ұя сала-ды. Негізгі тіршілігі жер бетінде өтеді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Күзге қарай самырсын жаңғақтарынан және астық дән-дерінен, бұршақтан қор жинайды. Бізде Сибирьде және Европаның шығыс бөлігіндегі ормандарда жолақ тышқан (Еиіатіаз зіЬігісиз) деген бір ғана түрі кездеседі. [10]
Тиіндер тұқымдасына жататын саршунақтар мен суырлар-дың да көптеген түрлері жер бетінде тіршілік етеді. Бұған жататын түрлердің көпшілігі індерде бірнешеуі бірігіп, топтанып көбінесе далалы және таулы жерлерде мекендейді. Бұлардың тиіндерден айырмашылығы -- жылына бір-ақ рет көбейеді. Олар шөптермен және астықтардың дәнімен қоректенеді. Сондықтан да бұлардың көпшілігі ауыл шаруашылығының зиянкестері. Сондықтан оларға қарсы аяусыз күрес жүргізіледі. Сонымен қатар саршұнақтар мен суырлар адамдарға оба және басқа жұқпалы ауруларды жұқтырады. Қысқы ұйқыға қоректік шөптері қурап кеткен жылдары жаздың ішінде де жата береді. Заволжье, Қазақстан даласында және Орта Азия жартылай шөлді даласында мекендейтін сары саршұнақтың (Сіtеllиs fulvиs) қысқы ұйқысы ерекше ұзын болады. Сары сар-шұнақтар егістік жерлерден қашығырақ мекендейді, сондықтан ауыл шаруашылығының қауіпті зиянкесі болып саналмайды. Жыл бойына төрт ай ғана активті тіршілік етеді. Саршұнақтардың терісі басқа өкілдерінін, терісіне қарағанда өте құнды және сапалы болады.
Оңтүстік-шығыс Европаның, Қазақстанның, Батыс Сибирьдің далаларында және Орта Азияның тауларында суырлар тір-шілік етеді. Суырлар систематикалық және биологиялық белгі-лері бойынша саршұнақтарға жақын организмдер, бірақ олар-дан анағұрлым ірі болады. Олардың нағыз өкілі -- дала суыры (Магтоtа bоЬаз) болып есептеледі.
Қанатты тышқан (Рtегmуіdае) тұқымдасы негізінен тропик-тік зоналарға тараған. Бізде ұшатын тиін (Рtегmуs vоtпs) де-ген бір ғана түрі Европа мен Сибирьдің ормандарын мекендейді. Күндіз ағаш қуыстарына жасырынып, түнге қарай шығатын түн жануары. Алдыңғы және артқы аяқтарының арасьшда болатын тері жарғағының көмегімен ұшатын тиіндер ағаштан-ағашқа секіріп, қалықтай "ұшып", 10 ж-дей жерге барып түседі. Бұлар сирек кездесетін, кәсіптік маңызы жоқ жануарлар. [12]
Жайра тұқымдастары (Нуstгісіdае). Жайралардың денесінің арқа жағы ұзын, өткір қатты инелермен қапталған. Жайраның бізде (Нузһгіх һігзІШгозігіз) деген бір ғана түрі Закавказьенің шығысында Орта Азияның тау бөктерлерінде кездеседі. Ағаш арасында, інде мекендейді. Кейбір жерлерде бақшаға зиянын тигізеді. Жайра қорғанғанда арқа жағындағы ұзын, өткір инелерін түкситіп, тез секіріп жауына инелерін төсейді. Халық арасында бұлар жауына инелерін атып жібереді-мыс деген жалған түсінік бар, од дұрыс емес.
Қ ұ н д ы з тұқымдасы (Сазtгidае). Қазіргі кезде құндыздың екі түрі белгілі. Біреуі Солтүстік Америкада тараған, ал екіншісі бізде тіршілік ететін (Саstог fiЬег). Құндыздар топтанып жүріп ағашты өзендердің бойын мекендейді. Ағаш бұтақтарының және сабақтарының кескіндерінен "үйшік" және ін жасайды. Олар өзен бойына орналасқансын, сол өзенді төменгі жағынан байлап бөгеу жасап, өзен суынын, деңгейінің бір қалыпта болуын реттейді. Жазда шөптесін азықтармен, ал қыста ағаштардың қабығы және бұтақтарымен қоректенеді. Олар ағаш бұтақтарын кесіп, ұясының маңына қыстық қор жинайды. Жылына бір-ақ рет көбейіп, 2 -- 4-ке дейін бала туады. Үш жасқа келгенде ғана жыныстық жағынан толығады.
Қарақас тұқымдасы (Муохidае). Бұлар сырт пішіні тиіндерге ұқсас ұсақ кемірушілер. Негізінен Европаның, Орта және Оңтүстік Азияның жапырақты ормандарына тараған. Олар тіршілігін ағашта да өткізеді және қысқы ұйқыға жатады. Қа-ракас соня -- полчак (Glis glіs) деген ірі түрі бау-бақшаларда-ғы жемісті жеп, зиянын тигізеді.
Қосаяқтар тұқымдасы (Dіроdіdіdае). Бұлардың алдыңғы аяқтары қысқа, артқы аяқтары ұзын болады. Қосаяқтар далалы, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құйрығы ұзын, оньщ ұшы көпшілік жағдайда шашақты болады. Артқы аяқтарымен секіріп, өте тез қозғалады. Кейбір түрлері бақша және техника-лык, өсімдіктерді жеп зиянын тигізеді. [14]
Соқырлар тұқымдасы (Sраlасіdае. Бұл -- жер астында тіршілік етуге бейімделген кемірушілер.'Бұл тұқымдасқа жататын кемірушілердің денесі жұмыр, мойыны денесінен айқын бөлінбеген, басы екі бүйірінен қысылыңқы, құлақ қалқаны болмайды. Табандары қысқа, көзі терісінің астына жасырынған, түгі қысқа, барқыт сияқты болады. Олар жерді күрек тістерімен қазып, басымен итеріп, топырақты сыртқа шығарады. Соқырлар өсімдіктердің тамырымен қоректенеді. Қоректерін іздеп жер астынан күрделі ін жолдарын жасайды. Кейбір жерлерде шаруашылыққа зиянын тигізеді. Соқырлар Отанымыздың Европалық бөлігінің далалық жерлерінде және Кавказда кең тараған.
Тышқандар тұқымдасы (Мигісіае). Тышқандар -- көбінесе інде тіршілік ететін, кеңінен тараған кемірушілер. Бұлар негізінен өсімдіктермен, кейбір түрлері ұсақ жәндіктермен, насекомдармен қоректенеді. Тышқандар -- тез жетілетін, өсім-тал жануарлар. Қоректік азық мол болып, қолайлы жағдай туса, кейбір түрлері жыл бойы көбейе береді.
Тышқан тұқымдастарынан біздің елімізде егеуқйрықтар (Rаttиз) кездеседі. Бұл топтың негізгі өкілдері сүр егеуқұйрық немесе қаптесерлер (R. погЬеgісиs). Бұлар -- көбінесе құрылыстарда, адам мекендейтін жерлерде болады. Тышқандардың көптеген түрі барлық жерлерде кездеседі. -Мысалы, үй тышқаны (Миз mиsсиlиs), дала тышқаны (Аросdеmеs аgгогіиs), орман тышқаны (Ароdеmts sуlvаtісиs) т.б. Орман тышқандары ағаштың себілген тұқымын тасып, өскінін жойып, зиянын тигіэеді. Егіс тышқаны -- басқа тышқандардан азу тісінің құрылысындағы ерекшелігімен және құйрығының қысқа болуымен ажыратылады. Бұлар -- астық шаруашылырының зиянкестері. Арктикада лемминге деген бір түрі кездөседі. Олардың кейбіреулері кысқа қарай түсін аққа өзгертеді. Шөлді жерлерде құм тышқан-дары кездеседі. Бұлардың басқаларына қарағанда ірі, сүйретілген ұзын құйрығы болады. [14,15]
Тышқандар тұқымдасына терісі өте бағалы ондатра (Оп-dаtта zіЬеtһіса) деген ірі кеміргіш те жатады. Оның отаны -- Солтүстік Америка. Олар Отанымыздың көпшілік жеріне жер-сіндірілген. Ондатра -- жартылай су жануары. Көбінесе өсімдігі қалың су қоймаларында тіршілік етеді. Шөптен және жапырақтан жасаған үйшіктері немесе індері болады. Су өсімдіктерімен коректенеді. Өте өсімтал келеді. Әр балалағанда баласының саны 4 -- 12-ге дейін жетеді. Жылына бұлар 2 -- 4 рет көбейеді. Бір жылға жетпей-ақ жастарының жыныс органдары жетіледі.
1.7 Қоян тәрізділерге сипаттама
Бұлардын. жоғарғы жағындағы негізгі жұп күрек тісінің арт жағына орналасқан, нашар жетілген тағы да екі күрек тісі бо-лады.
Пишухалар және қояндар болып екі тұқымдасқа бөлінеді:
Шиқылдақтар немесе шөп жинағыштар тұқымдасы (Осһоіопісіае). Бұларға бойы аласа, ұсақ аңдар жатады. Шиқылдақтардың құлақтары және табандары қысқа болады. Олар Азияның таулы облыстарында көбірек кездеседі. Бізде Орта Азияның және Сибирьдің тауларында, Забайкальенің, Қазақстанның және Заволжьенің далаларына тараған. Бұлар қысқа азықтық қор жинайды. Мысалы, даур шиқылдақтары (Осһоtопа dаигіса) шөптерді бір жерге жинап кептіреді, ал тау-лы жерде тіршілік ететін түрлері -- мысалы солтүстік шиқыл-дақтары (Осһ. һурегЬогеа) жинаған шөптерін тас арасындағы қуыстарға тығып, қысқа сақтайды.
Қояндар тұқымдасы (Lерогіdае). Қояндардың артқы аяқ-тары және құлақтары ұзын болады. Бізде жабайы қояндар-дың төрт түрі және кроликтер бар. Көбірек тараған түрлері: ақ қоян (Ьериз іітісіиз) -- бүкіл тундраға, Европаның және Си-бирьдің ормандарына және далаларына тараған. Қыста түсі ақ болады.
Ор қоян (Ь. еигораеиs) Отанымыздың Европалық бөлігінде, Кавказда, Қазақстанның солтүстігінде және Батыс Сибирьдің даласына тараған. Бұлар ағашсыз далалы жерді мекендейді. Қысқа қарай олардың денесінің біраз жері ғана ағарады, ал Қы-рымда мүлде өзгермейді. Орта Азияның шөлінде ұсақ түрі -- құм қояндары (Ь. Іоlаі) кездеседі. [8]
Қояндар өсімдіктердің вегетативтік органдарымен қоректенеді. Жазда шөппен, қыста -- ағаштың қабығымен, жіңішке бұтағымен қоректенеді. Үнемі осындай қатты заттармен қоректенетін болғандықтан олардңң азу тістері үздіксіз өседі және бүйені де өте ұзын болады. Қыстық қор жинамайды арнаулы ін қазық, ұя жасамайды. Олар бұтаның тасасына немесе қалың шөптін, арасына жатып дем алады, көбейеді. Осыған байланысты көжектерін ұзақ уақыт (50 күн шамасында) көтереді. Көжектерінің түгі жетілген, ширақ, туысымен анасына ілесіп жүріп кетеді. Қояндар жылына екі-үш рет балалайды.
Жабайы кролик (Огусtоlаgиs сипісиlиs) батыс Европаның барлық жерінде, бізде Одесса және Херсон маңайында кездеседі. Қояндарға қарағанда бұлардың құлақтары және табандары қысқарақ болады. Кроликтердің бірнешеуі бірігіп, топталып жүреді және ін қазады. Көжектерін отыз шақты күн көтереді. Туғанда көжектері қызылшақа, нашар болады. Жалпы қояндардың кәсіптік маңызы өте үлкен.
1.8 Жыртқыштарға сипаттама
Сүт қоректілердің азды-көпті болса да жануарлар тектес азықпен қоректенетін түрлері бар. Олардың көпшілігі тамағын тірідей ұстап жесе, кейде өлекселерді де пайдаланады, ал бір-қатары өсімдік тектес азықпен де қоректенеді. Мысалы, мы-сық -- өсімдік тектес азықтарды өте аз пайдаланса, қоңыр аю лар мен күзендер көбірек пайдаланады.
Бұл отрядқа дене мөлшері әр түрлі болатын сүт қоректілер жатады. Бұлардың тістерінің құрылысы өз ара ұқсас болады. Күрек тістері кішірек болады, керісінше шошақ тістері жақсы жетілген. Азу тістерінің үстіңгі жағы пышақ сияқты өткір болып келеді. Жоғарғы жағының соңғы жалған азу тісі мен төменгі жағының бірінші нағыз азу тісі ерекше үлкен, әрі өткір болады. Бұл тісті -- жыртқыш тістері деп атайды. Бұғанасы кейбіреуінде рудимент түрінде болады, немесе тіпті болмайды да. Алдыңғы миы жетілген, үстінде иректері көп болады. Жыртқыштар Антрактикадан басқа жердің барлығында да кездеседі. Үлкен практикалық маңызы бар. [11]
Иттер тұқымдасы (Сапідае) . Дене мөлшері орташа, аяғы ұзын болатын жануарлар. Бұлардың барлығы да саусак-тарымен басып, тез қозғалады. Құйрығы әдетте жүндесінді және оның ұзындығы кеудесінің ұзындығындай болады. Жыртқыш тістері жақсы жетілген.
Бұлардың көбнесе жануар тектес азықпен қоректенеді. Жануарлардың аңдып жүріп ұстап жейді.Бүлардың жабайы түрлері жылына бір рет көбейеді.
Тундра облысында тундра түлкісіі (Alopex lagopus)
кездеседі.Олардың көпшілігі қыста қардың түсіндей ақ түсті болады.Кейде бұдан басқа түстісі де кездеседі.Оны көгілдір түлкі деп атайды. Өйткені олардың түсі жыл бойы сұр-көгілдір түсті бо-лады. Бұлар бізде Командор аралында ғана кездеседі. Олар негізінен леммингалармен қоректенеді. Қыста қорегі азайса, оңтүстікке қарай ауысады. Олар інде он сегізге жуық күшік туады. Қоректік азық қорының өзгеруіне және әр түрлі ауруларға ұшырап, жыл сайын сан жағынан өзгеріп тұрады. Осы туысқа жататын түлкілердің кәсіптік маңызы зор.
Нағыз түлкі (Vиlреs vиlреs) бұлар -- Отанымызда тундра-дан басқа жерінің барлығына дерлік тараған. Тіршілік еткен ортасына байланысты нағыз түлкілердің түсі, дене мөлшері, жүнінің маңыздылығы әр түрлі болып кездөседі. Солтүстік Сибирьдің түлкілерінің түсі ашығырақ, ірі, жүні қалыңырақ болса, ал керісінше Орта Азияның, Қазақстанның түлкілерінің түсі ашықтау, ұсағырақ болады. Бұлда 4 -- 8-дей күшік күшіктейді. Түлкілер көбінесе тышқан тәрізділермен, құстармен және басқа жануарлармен, кейде насекомдармен, өсімдік тектес азықтармен және, өлекселермен де қоректенеді.
Түлкілердің терісі өте бағалы және кәсіптік маңызы өте зор.
Қасқырлардьщ (Сапіs Іириs) тундра түлкісінен және нағыз түлкілерден айырмашылығы -- ( олар әдетте ін қазбайды, бірақ таса жерлерге күшіктейді. Олар СССР-дің барлық жерлеріне тараған. Қасқыр мал шаруашылығына үлкен зиянын тигізеді. Олар тышқан тәрізді кемірушілерді аз пайдаланады. Қасқыр-мен аяусыз күрес жүргізеді. Шие бөрі (Сапіs аигеиs) Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанда кездеседі. Бұлар пайдалы жануарларды жеп зиян келтіреді. Жанат тәрізді ит (Мисtегеиtеs росуопоіdіеs) осы тұқымдастың басқа түрлерімен салыстырғанда, өзінше көп ерекшелігі бар және қысқы ұйқыға жататын жыртқыштар болып саналады. Олар СССР-дің Европалық бөлігінде, Кавказда, Орта Азияда және Сибирьде жерсіндірілген. Жанат тәрізді иттің отаны Қиыр Шығыстың оңтүстік облыстары. [3,8]
Жанаттар тұқымдасы (Ргосуопіdае) орташа бола-тын, қысқа табанды, ұзын ілмек құйрығы бар жануарлар. Жыртқыш тістері нашар жетілген. Солтүстік және оңтүстік Америкаға тараған, Гималайда бір ғана түрі тіршілік етеді. Шайқама жанат (Ргосуоп Іоlог) деген түрі Азербайжанда және Қырғызстанда жерсіндірілген. Шайқама жанат -- ағаштардың басына жақсы өрмелеп шығатын андар, бұлар ағаштардың қуысына індерін жасайды. Қысқы ұйқыға жатады. Әр түрлі заттармен қоректенеді. Олар тамағын алдымен суға шайқап, одан кейін ғана жейді. Сондықтан да шайқама жанат деп атай-ды. Мұның терісі өте құнды болады.
Аюлар тұқымдасы (Uгsіdае) бұған ірі, құйрығы қыс-қа, табанымен басып жүретін жыртқыштар жатады. Негізінен олар солтүетік жарты шарға тараған. Бізде бұлардьщ үш түрі бар. Ақ аю (Таіаsагсtоs mагitmиs). Мұзды мұхит жағалауын және оның аралдарын мекендейді. Олар тюленьдерді жеп тіршілік етеді. Ақ аюлар қысқы ұйқыға жатпайды, бірақ буаз ке-зінде, яғни қыста ұрғашылары індерінде болады. Қоңыр аю (Uгsиs агсіоs) Кавказдың, Орта Азияның таулы және ағашты далаларын мекендейді. Олар жануар тектес және көпшілік жер-лерде өсімдік тектес азықтармен қоректенеді. Қыста қоректік затының молдығына байланысты шала ұйқыға, кіріседі. Мысалы, Архангельск облысында олар ноябрьден апрель айына дейін қысқы ұйқыда болса, ал оңтүстік Кавказда 1 -- 1,5 айдай ғана ұйықтайды. Қоңыр аюлар қыста, інде күшіктейді.
Қара аю (Sеlепагctоs tilеtапиs) басқа аюлардан кішірек тү-сі қара, төсінде ақ теңбілі болады. Олар Азияның оқтүстік-шы-ғысында, бізде Уссури өлкесінде мекендейді. Бұлардың қоре-гінің негізі өсімдік тектес азықтар болып есептеледі. Қара аю-лар тіршілігін жартылай ағашта өткізетін аңдар, олар қыста үлкен теректердің қуысына еніп, қысқы ұйқыға кетеді. [13]
Сусар тұқымдасына (Миstеlіdае) үсақ және көлемі орташа келген табандарымен немесе жартылай табандарымен жүретін жыртқыштар жатады. Олардың жыртқыш тістері айқын көрініп тұрады. Тіс формуласы түрліше, бірақ нағыз азу тістері [1]2 болады. Артқы тесігінін, маңына орналасқан сасық иіс шығаратын өте үлкен безі болады. Австралияда ғана қолдан жерсіндірілген, ал басқа жердің барлығында да кездеседі.
Бізде мынандай түрлері бар:
1. Бұлғын (Магtеs zіЬеlliпа) -- Сибирь тайгасында кездеседі. Олар негізінен жер бетінде тіршілік етеді, қауіп төнгенде ғана ағаш басына шығып кетеді. Бұлғын ұясын ағаштардың және тастардың қуысына салады. Өсімдік және жануар тектес азықтармен қоректенеді. Әйткенмен қорегінің басым көпшілігі жануар тектес азықтар (тышқан тәрізді кемірушілер) болады. Жылына олар бір-ақ рет көбейеді, баласын 230 -- 280 күн көте-реді. Олардың ұрықтары өте баяу жетіледі. Мұндай жағдайды -- буаздықтың латентті фазасы деп атайды.
Бұлғын -- бағалы кәсіптік аң. Yenлы Октябрь революциясына дейін көп жерде оны қырып жіберген. Революциядан кейін қалпына келтіру үшін көптеген шаралар қолданды. Заповед-никтер мен аңшылар шаруашылығы ұйымдастырылды. Аң совхоздарында өсірілді.
2. Орман сусары (М. таrtез) -- Бұлғынға қарағанда, сусар орманды жерлерде жиі кездеседі. Олар індерін тиіндердің ескі ұяларына салады. Сусардын, да қорегінің басым көпшілігі -- жануар тектес азықтар. Бұлардың көбеюі бұлғындардікіне ұқсас. Кавказда, Қырымда, Украинада және Прибалтикада тас сусары (М. fоіпа) -- тіршілік етеді. Бұлар жерде мекендейді. Тас сусары -- тасты жерлерде болып, індерін тастардың қуысына салады.
3. Ұсақ күзендердің бірнеше түрі және қара күзен (Lutгеоlа) -- жер бетінде тіршілік етіп, індерде ұялайды. Олар тышқан тәрізді кемірушілермен қоректенеді. Буаз кезінде латентті фазасыз болмайды немесе фазасы өте қысқа болады. Сасық иіс шығаратын бездері өте жақ.сы жетілген, ол қорғаныш құралы болып саналады. Сон-дықтан "сасық күзен" деп атайды. Жоғарыда көрсетілген түр-лерінің кәсіптік маңызы өте үлкен. [1]
Ақ күзен (Миstеlа егтіпеа) және ақкіс (М. піvаlіs) -- бұлар сусар тұқымдасының ең ұсақ түрлері болып саналады. Бізде көп жерлерде тараған. Олар жерден ін қазып, ұя салады. Ақ күзен және ақкістер зиянды кемірушілерді қырып, пайдасын тигізеді. Бұлардың тeрісі өте құнды, әсіресе ақ күзеннің терісі өте бағалы. Солтүстік облыстарда бұлардың екеуі де қыста ақ түсті болады.
4. Борсық (Меlеs теlеs) теред інде тіршілік етеді. Олардың үлкендігі кішігірім иттей болады. Бізде тундрадан басқа жер-дің барлығында да кездеседі. Жыртқыштардын, ішіндегі жа-нуар тектес азықтарды көбірек жейтіндерінің бірі борсықтар болып саналады. Бұлардың қорегінің көпшілігі -- насекомдар, сүт қоректілер, кейде амфибилер, құстар, сонымен қатар өсім-дік тектес азықтарды да жейді. Олар зиянды насекомдарды, кемірушілерді қырып, шаруашылыққа үлкен пайда келтіреді. Қыста ұйқыға жатады.
5. Өзен камшаты (Lиtга Іиtга) жартылай суда болатын аң. Ол өзеннің, көлдің және теңіздін. жағалауында тіршілік етеді. Судағы балықтармен, амфибилермен, шаяндармен қоректенеді. Теңіз камшатын немесе қаланды камшат кұндызы (Епһuіdга Іиtгіs) деп теріс атайды. Бұл түрі ірі, денесінін, ұзындығы (құйрығымен косқанда) 1,5 метр болады. Олар Тынық мұхиттың солтүстік теңіздерінде мекендейді, қорегінің негізі -- теңіз кірпісі, моллюскалар, кейде балықтармен де қоректенеді. Бұлар судың жағасына дем алуға және күшіктеуге ғана шығады. Олардың терісі өте құнды болатын, өте сирек кездесетін аңдар. Көбейту мақсатымен бізде камшаттарды аулауға тыйым салынған.
Мысықтар тұқымдасына (Fеlіdае) ірі және орташа болатын, саусақтарымен басып жүретін, аяғы ұзын (гепардтан басқалары) және өткір тырнақтары бар жыртқыштар жатады. Тірі жануарларды тасаланып барып, байқатпай шабуыл жасап, ұстап жейді. [3,5]
Гепард (Асіпопух jиЬаtиз) және арыстан мен сілеусін -- жануарларды иттерше куып жүріп ұстайды. Бұлардың жырт-қыш тісі өте жақсы жетілген.
Олар Австралиядан басқа жердің барлығында да кездеседі, көптеген түрі тропикада тараған. Бізде кездесетін түрлері: жолбарыс (Тigгіз tіgгіs) -- Қиыр Шығыста және Орта Азиянын, кейбір жерлерінде кездеседі.
Қабыланнық (Рапthега рагdиs) -- негізгі тараған жері Азия және Африка, бізде Кавказда, Түркменияда және Қиыр Шы-ғыста кездеседі. Барыс (Unсіа ипсіа) -- Орта және Орталык, Азия тауларының биік шыңдарында тіршілік етеді. Бұл тұқым-дасқа жататын ұсақ мысықтардың бірнеше түрі бар. Мысалы, Батыс Украинаның, Кавказдың тоғайларында -- 'Европаның жабайы мысығы (Ғеls sіlvеstгіs), Орта Азияның шөлінде -- теңбіл мысық (Ғеlіs осгеаtа), Қиыр Шығыстың орман мысығы (Fеlіs еирtlига) кездеседі. Бұл түрлері кемірушілермен және дұстармен қоректенеді.
Гепард (Асіпопух jиЬаtиs) -- басқа мысықтардан ерекшелігі -- табаны ұзын, тырнағы жасырынбайды. Бұлар негізінен Оңтүстік Азияның шөлді аудандарында тараған. Бізде гепард-тар оңтүстік Туркменияда кездеседі. Олар ашық далалы жердегі жануарларды қуып жүріп ұстап, жейді. Гепардтарды қолға үйретіп ақ бөкендерді ұстауға пайдаланады.
Мьгсық тұқымдастар сирек кездесетін болғандықтан, кәсіп-тік маңызы аз жануарлар болып саналады.
Қорқау қасқыр (Нуаепіdае) -- ірі сүт қоректілердің өлек-селерін жеп, тіршілік етеді. Үлкендігі иттей болады. Аяқтары нашар жетілген, алдыңғы аяқтары артқы аяқтарынан ұзын-дау, жерді қазып, көмген өліктерді ашып алуға бейімделген. Тырнақтары моқал әрі жасырынбайды. Бұлардың жақтары өте мықты, тістері үлкен, сүйектерді ұсатып жібереді.
Қорқау қасқырлар Африкада, Оңтүстік Азияда тараған. Бізде Закавказьеде және Орта Азияның оңтүстігінде бір 'түрі -- тец-біл қорқау қасқыр (Нуаепа һуаепа) кездеседі.
Виверр тұқымдасы (Vіvеrrіdае) -- сыртқы пішіні су-сарларға ұқсайды. Виверрлер -- Африкада, Оңтүстік Езропада және Оңтүстік Азияда тараған, бізде кездеспейді. [8]
1.9 Ескек аяқтыларға сипаттама
Ескек аяқтылар суда тіршілік етуге бейімделген жыртқыш-тарға жақын сүт қоректілер болып есептеледі. Суда олар қо-ректенеді және дем алады. Бұлар жағаға немесе мұздың үсті-не шағылысу, күшіктеу және түлеу үшін ғана шығады. Құрлық-пен байланысы әрбір түрінде түрліше болады. Суда тіршілік етуіне байланысты, дене құрылысында бірнеше бейімделу-шіліктері бар. Жалпы денесі ұзын және ұршық тәрізді болады. Мойыны қысқа, денесінен айқын айрылып тұрмайды. Аяқтары ескек сияқты болады. Денесінде түгі болмайды. Денесіндегі жылуды реттеп отыратын, сыртқы механикалық әсерден сақтайтын және жануардың меншікті салмағын азайтатын тері астындағы май қабаты жақсы жетілген.
М. М. Слепцовтың зерттеуінің, нәтижесінде, кейбір түр-лерінің терісінің астыңғы қабатында өңешпен жалғасып жата-тын бір немесе екі ауа қапшығының болатыны анықталған. Ауа қапшығындағы ауаның біріншіден -- организмнің меншікті салмағын кемітуі, екіншіден -- суда жүзген кезде тыныс алуға да пайдаланылуы мүмкін. Құлақ қалқаны редукцияра ұшыраған, бірақ бұлар өте нәзік дыбысты естиді. Иіс - мүшесі жақсы жетілген, керісінше көзі нашар көреді. Тіс системасы жер бетінде тіршілік ететін жыртқыштардың тісінің құрылысы-на ұқсас. [1,8]
Ескек аяқтылардың үлкен кәсіптік маңызы бар. Олардың майы мен терісін пайдаланады. Кейбір түрлерінің терісі өте құнды болады.
Құлақты тюленьдер тұқымдасы (Dtагііdае). Бұлардың құлақ қалқанының нұсқасы ғана бар. Артқы аяғының ескегі алға карай иіліп, құрлықта қозғалуына мүмкіндік береді.Шошақ тістері жақсы жетілген. Бұл тұқымдасқа жататындар -- теңіз арыстандары, сивучтар және теңіз мысықтары. Бұл түрлерінің барлығы да туар кезінде жер бетіне шығады.
Теңіз мысығыньщ (Саllогһіnus игsіпиs) маңызы үлкен. Бұл ұзындығы 2 метрдей болатын тюленьдердің ірі түрі. Тынық мұ-хиттың солтүстік жағына тараған. Жазда түлеу және көбею үшін мысықтар кейбір аралдарға жиналады. Жағада май айы-нан август айына дейін болады. Бұлардың осы топтанып шо-ғырланған жерін "жатақ" деп атайды. Күзде түлеп болған соң оңтүстікке миграциялайды. Теңіз мысығының мұндай жатағы бізде Командор аралдарында және Тюленье (Сахалиннің жа-нындағы) аралдарында бар. Теңіз мысығы -- полигамдар, яғни бір еркегі 30 -- 80-ге жуық ұрғашысын ұрықтандырады. Ұрғашысы қара түсті бір ғана күшік туады. Ересектері қоңыр-сұр түсті болады. Терісі қысқа қалың түбітті және бірен-саран ұзын қылшығы болады. Терісін өндегенде осы ұзын қылшығын жұлып тастап, тегіс етіп қырқып, әдетте қара түске бояйды. Теңіз мысығын жазда жатағында жатқанда аулайды, сонымен қатар олардың санын арттыруда ғылми жұмыстар жүргізіледі.
Нағыз тюленьдер тұқымдасы (Рһосidе). Бұларда құлақ қалқандары болмайды. Артқы аяқтарының ескегі алдына қарай бүгілмейді. Сондықтан да артқы аяғының жер бетімен козғалуына көмегі тимейді. Бұлардын, көпшілік түрлері екі жарты шардағы мұзды теңіздерде тараған. Түлеу, шағылысу және күшіктеу үшін мұздың үстіне шығады. Бұл кезде бірнешеуі бірігеді. Мұны "залежка" деп атайды. Кейбір түрлері кеңінен миграцияласа, енді бір түрлері барынша бір жерде тұ-рақтап тіршілік етеді. Мысалы, Гренландия тюленьдері (Ра-gорһоса gгоепlапdіса) Арктикадан қыста оңтүстікке қарай миграциялап, Ақ теңіздің жиегінде және тұйықтарына, Нью-Фаундлен және Ян-Майен аралдарының мұздарының үстіне топтанып, күшіктейді, түлейді және шағылысады. Осы кезде оларды аулайды. Күшіктері үш жұмаға дейін ақ түсті болады. Балықтармен қоректенеді. [4]
Теңіз қояны (Егіgпаtһиs ЬагЬаtus). Олардың ұзындығы екі метрден астам болады. Теңіз қояндары Мұзды мұхиттың, Берингов және Охот теңіздерінің таиыз жағалауында тұрақты тіршілік етеді. Су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенеді. Олар үлкен топ құрамайды. Мұздың үстінде күшіктейді. Нер-паньщ (Рһоса һіsріdа) түсі ала, ірі болмайды. Бұл дй мигра-цияламайды. Атлантика мұхитынын. солтүстік теңіздерінде, Мұзды мұхитка және Тынық мүхиттың солтүстігіне, Ладога және Сайма көлдеріне тараған. Бұлар қыста мұздан ін жасап, соған балалайды. Байкал мен Каспий көлдерінде нерпаға жа-қын тюленьнің ерекше түрі тіршілік етеді. Нерпа -- көпшілігін-де балықтармен және шаян тәрізділермен қоректенеді. Бала-лары ақ түсті, үлпілдек жүнді болады. Оларды "ақ тиндер" деп атайды.
Морждар тұқымдасы (ОdоЬаепidае) Евразия мен Солтүстік Американың поляр жақ жиегінде және Мұзды мұхиттың Архипелагіндегі Франц-Иосиф аралына тараған. Морждардың денесінің ұзындығы 3 -- 4 м, салмағы 1000 кг бөлады. Артқы аяқтарының ескектері, құлақты тюленьдердікі сияқты, алдына карай иіледі де құрлыққа жүруіне қатысады. Құлағының сыртқы қалқаны болмайды.Терісінің түгі жоқ деуге де болады. Жоғарғы жағының шошақ тістері үлкен, .сойдиып аузынан шығып тұрады. Осы тістерінің көмегімен олар мұздың үстіне шығады және судың түбіндегі омыртқасыздарды қазып алып, қоректенеді. Судың жиегіне, мұздың үстіне шығып, бірнешеуі бірігіп топ құрайды.
1.10 Кит тәрізділерге сипаттама
Кит тәрізділердің барлық тіршілігі суда өтеді. Бір себептен судан шығып қалса, өздігінен қайтадан суға түсе алмайды. Бұ-лардың денесі ұзын, басы үлкен болады. Мойын бөлімін денесінен айыруға болмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған, артқы аяқтары мүлде болмайды. Жамбас белдеуінен омыртқа жотасына бекімеген, бос жататын екі рудименггі сүйек сақталған. Денесінде түгі болмайды, тек қана басында бірен-саран түгі болады. Терісінде тер және май бездері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz