Екатерина ІІ-нің жеке тұлғалық ерекшелігі
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
І. Екатерина ІІ.нің жеке тұлғалық ерекшелігі.
1.1. Екатерина ІІ.нің таққа келуі және сол кезеңдегі патшалық
Ресейдің тарихи жағдайы.
1.2. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің ішкі және
сыртқы саясаты.
ІІ. Екатерина ІІ.нің Батыс Европа ғалымдарымен байланысы.
2.1. Екатерина ІІ.нің патшалық етуі кезіндегі заңдық өзгерістер.
2.2. “Ағартушылық абсолютизм” және оның саяси мәні.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
І. Екатерина ІІ.нің жеке тұлғалық ерекшелігі.
1.1. Екатерина ІІ.нің таққа келуі және сол кезеңдегі патшалық
Ресейдің тарихи жағдайы.
1.2. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің ішкі және
сыртқы саясаты.
ІІ. Екатерина ІІ.нің Батыс Европа ғалымдарымен байланысы.
2.1. Екатерина ІІ.нің патшалық етуі кезіндегі заңдық өзгерістер.
2.2. “Ағартушылық абсолютизм” және оның саяси мәні.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың дамуы мен өрістеп өркениетке бет алысында тарихтың атқарар рөлі ауқымды. Әр-бір тұлға өзінің даму жолында тарихи өткен жолды, тарих бедерін ұғынбайынша алдағы болашақты болжап, бағытын айқындауы екіталай.
Әр-бір тарихи кезеңнің өзіне лайықты ерекшеліктері,сол заманның айрықша тұлғалары болады.Ал біз зеріттеп отырған XVIII ғасыр әлемдік тарихта “ағартушылық абсолютизм”,“философтар мен монархтардың одағы”дәуірі деп аталатындығы белгілі. Бұл кезеңде дана философтар мен басқада сол заманға алдыңғы қатарлы ой пікір иелері көмегімен дәурені өткен феодалдық қоғам институттарын революциялық емес эволюциялық жолмен монархтар мен олардың дворяндары өздері жоя алады деген теория мен тәжрребие кең көлемде жүріп жатты. Монархтар, болжам бойынша, оқыған,білімді және Ағартушылық абсолютизм идеологтарының шәкірттері болуы керек делінді.Біз басты тұлға ретінде қарастырғалы отырған Ресейлік патша Екатерина ІІ сондай жан еді.
XVIII ғасырдың екінші жартысырдағы Ресей тарихы орыстың император әйелі Екатерина ІІ-нің атымен тікелей байланысты екендігі белгілі.Тарихтағы әр-бір әйгілі тұлға өз ортасында белгілі бір іс-әрекеттерімен елеулі із қалдырып, сол кезеңге лайықты өзгерістер толқынын туындатуымен ерекшеленеді.Дәл осылай Екатерина ІІ де XVIII ғасырда билік басына келуімен қоса бірқатар тарихи прцестер мен оқиғалардың іске асуының себепкері, куәсі болды.
Бүгінгі таңда, яғни бүкіл әлем елдерінің мұндай қым-қуыт алапат заманда тек саяси биліктің бірлестігі мен, оның бейбіт келісімдер арқылы ғана ғалам тыныштығын, ғалам ынтымақтастығын сақтау мәселесін алға қойып отырғандығын ескерсек, біздің бұрынғы өткен тарихи кезеңдердегі саяси бірлік жолындағы істердің мән-жайын біліп, оның өткен тарихи нұсқауларының дұрыс жағын игеруіміз тұрғысынан қарағанда біз зеріттеу жұмысымызға арқау етіп алп отырған мәселені маңызды, өзекті тақырыптардың қатарына жатқызуға болады деп санаймыз.
Бұл жұмыста Екатерина ІІ-нің билік еткен кезеңіндегі тарихи саяси мәнді оқиғаларды талдай келе және олардың мәнін аша отырып сол кезеңдегі тарихи өзгерістердің ерекшеліктері көрсетілді. Осы тұрғыда бірқатар тарихи еңбектерге, оқулықтар мен зерттеулерге, сараптама жасалынды.
Дипломдық жұмысымызда Екатерина ІІ билікке келуі, сол тарихи кезеңнің бейнесі, патша сарайының ішкі, сыртқы саяси, тарихи жағдайы, сонымен қатар Екатерина ІІ енгізген заңдары, ішкі соғыспен, сыртқы соғыстары және олардың тарихи мәні т.б. бірқатар мәселелерге толық сипат берілді.
Тақырыптың зеріттелу деңгейі : Мәселенің тарихнамасына қысқаша тоқталатын болсақ мұнда О.А.Омельченконың “Законная монархия Екатерины ІІ”, Н.М.Дружининнің “Просвещенный абсолютизм в России”, И.А.Федосовтың “Просвещенный абсолютизм”, Н.А.Павленконың “Екатерина Великая” және . Идеи абсолютизма в законодательстве XVIII века, А.Б.Каменскийдің “Жизнь и судьба императрицы Екатерины Великой”, Маряков В.И. Политические и социальные идеи консерватизма в “Наказе” Екатерине ІІ, В.О.Ключевскийдің “Краткое пособие по русской истории” деп аталатын еңбектерін ерекше атап өту қажет.
Мәселенің деректік көзі : Зеріттеу жұмысының басты деректік негізі етіп Екатерина ІІ тұсында жарыққа шыққан екі томдық заңдық актілер жинағы, Екатерина Іі жеке хаттары мен жазбалары, патшаайым замандастарының Ресей империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен империатрицаның саяси қызметі жайлы естеліктері алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: XVIII ғасырдың екінші жартысы осы елдің тарихи дәуірінде ерекше із қалдырған Екатерина ІІ есімімен тығыз байланысты. Екатерина ІІ таққа 1762 жылы отырғанмен, ол 1744 жылдан бастап Ресей астанасына келуімен ауқымды империядағы оқиғалар барысына өз әсерін тигізді.
Зерттеу барысындағы басты мақсат аталмыш тарихи кезеңнің (ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы) ұйытқысы болған, есімін тарих беттерінде алтын әріптермен ойып қалдырған,территориялық жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің бірі Ресей патшаайымы - Екатерина ІІ абсолютизмі мен ағартушылық саясатының ақиқаты мен шындығының пердесін көтеріп, мәнін айқындау, тарихи саяси оқиғалар мен Екатеринаның саясатының қаншалықты дәрежеде үйлесімділік тапқандығын ғылыми айналымға жаңадан түсіп жатқан деректік материялдар негізінде егжей-тегжейлі саралап оның айқын жақтарын ашу болып табылады.
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына төмендегідей міндеттер қойылады:
26. Екатериа ІІ өмірі мен қызметін тарихи тұлға ретінде зріттеу;
27. Ресей империясы дамуының қиындығы мен қарама –қайшылығы Екатерина ІІ патшалық қызметінде қалай көрініс тапқандығын көрсету;
28. Екатерина ІІ “ағартушылық абсолютизмінің” мәні ашу және оның қандай саясаттар негізінде көрінгендігін айқындау;
29. XVIII ғасырдың екінші жартысында Ресей қоғамында орын алған әлеуметтік- экономикалық жағдайларға анализ жасай отырып Петр І мен салыстырғанда Екатерина ІІ нендей жаңалықтар енгізгендігін анықтау;
30. Екатерина ІІ сословиелік саясатына, мемлекеттік билік және жергілікті басқару органдары, шіркеу, қаржы және экономикалық реформаларына, мәдениет саласындағы қайта құруларына анализ жасай отырып олардың шын мәнін ашу;
31. Екатерина ІІ қызметін қорытындылай келе орыс тарихында оның қалдырған ізіне баға беру.
Ал бұл тақырыпты тәрбиелік мәні жағынан алсақ оның басты тұлғасы Екатерина ІІ-нің өзінің-ақ батылдығы, елді басқаруға оның бүкіл саясатына мән беріп, оның бойындағы өжеттік, өзін сол мемлекеттік тізгінін ұстауға бейімдей білуі, мемлекет көлеміндегі саяси билікті ұстауы, оның алғырлығын танытады.
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуде калыптасқан жаңа концепциялар да ескерілді.
Зеріттеу жұмысының хронологияляқ шеңбері : Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша ХУІІІ ғасырдың екінші жартысы, дәлірек айтқанда 1862- 1896 жылдар аралығы зеріттелген. Яғыни Екатерина ІІ Ресей империясы тағына отырғаннан бастап қайтыс болғанға дейінгі аралық қамтылады.
Дипломдық зеріттеу жұмысының құрылымы: Зеріттеу кіріспе, екі тарау және қорытынды бөлімдерінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі, мәселенің зеріттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңызы, хронологияляқ шеңбері және құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарауда Екатерина ІІ-нің жеке тұлғасы, оның таққа келуі, сол кезеңдегі Ресейдің ішкі, сыртқы саяси жағдайы баяндалады. Ал екінші тарауда Екатерина ІІ-нің патшалық еткен кезіндегі “ағартушылық абсолютизм”, оның қолдау барысындағы патшаның жүргізген істері, патшаның “ағартушылық абсолютизм” өкілдерімен байланыс хаттары, “ағартушылық абсолютизмнің” сол кезеңдегі саяси мәні ашып көрсетілді.
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың дамуы мен өрістеп өркениетке бет алысында тарихтың атқарар рөлі ауқымды. Әр-бір тұлға өзінің даму жолында тарихи өткен жолды, тарих бедерін ұғынбайынша алдағы болашақты болжап, бағытын айқындауы екіталай.
Әр-бір тарихи кезеңнің өзіне лайықты ерекшеліктері,сол заманның айрықша тұлғалары болады.Ал біз зеріттеп отырған XVIII ғасыр әлемдік тарихта “ағартушылық абсолютизм”,“философтар мен монархтардың одағы”дәуірі деп аталатындығы белгілі. Бұл кезеңде дана философтар мен басқада сол заманға алдыңғы қатарлы ой пікір иелері көмегімен дәурені өткен феодалдық қоғам институттарын революциялық емес эволюциялық жолмен монархтар мен олардың дворяндары өздері жоя алады деген теория мен тәжрребие кең көлемде жүріп жатты. Монархтар, болжам бойынша, оқыған,білімді және Ағартушылық абсолютизм идеологтарының шәкірттері болуы керек делінді.Біз басты тұлға ретінде қарастырғалы отырған Ресейлік патша Екатерина ІІ сондай жан еді.
XVIII ғасырдың екінші жартысырдағы Ресей тарихы орыстың император әйелі Екатерина ІІ-нің атымен тікелей байланысты екендігі белгілі.Тарихтағы әр-бір әйгілі тұлға өз ортасында белгілі бір іс-әрекеттерімен елеулі із қалдырып, сол кезеңге лайықты өзгерістер толқынын туындатуымен ерекшеленеді.Дәл осылай Екатерина ІІ де XVIII ғасырда билік басына келуімен қоса бірқатар тарихи прцестер мен оқиғалардың іске асуының себепкері, куәсі болды.
Бүгінгі таңда, яғни бүкіл әлем елдерінің мұндай қым-қуыт алапат заманда тек саяси биліктің бірлестігі мен, оның бейбіт келісімдер арқылы ғана ғалам тыныштығын, ғалам ынтымақтастығын сақтау мәселесін алға қойып отырғандығын ескерсек, біздің бұрынғы өткен тарихи кезеңдердегі саяси бірлік жолындағы істердің мән-жайын біліп, оның өткен тарихи нұсқауларының дұрыс жағын игеруіміз тұрғысынан қарағанда біз зеріттеу жұмысымызға арқау етіп алп отырған мәселені маңызды, өзекті тақырыптардың қатарына жатқызуға болады деп санаймыз.
Бұл жұмыста Екатерина ІІ-нің билік еткен кезеңіндегі тарихи саяси мәнді оқиғаларды талдай келе және олардың мәнін аша отырып сол кезеңдегі тарихи өзгерістердің ерекшеліктері көрсетілді. Осы тұрғыда бірқатар тарихи еңбектерге, оқулықтар мен зерттеулерге, сараптама жасалынды.
Дипломдық жұмысымызда Екатерина ІІ билікке келуі, сол тарихи кезеңнің бейнесі, патша сарайының ішкі, сыртқы саяси, тарихи жағдайы, сонымен қатар Екатерина ІІ енгізген заңдары, ішкі соғыспен, сыртқы соғыстары және олардың тарихи мәні т.б. бірқатар мәселелерге толық сипат берілді.
Тақырыптың зеріттелу деңгейі : Мәселенің тарихнамасына қысқаша тоқталатын болсақ мұнда О.А.Омельченконың “Законная монархия Екатерины ІІ”, Н.М.Дружининнің “Просвещенный абсолютизм в России”, И.А.Федосовтың “Просвещенный абсолютизм”, Н.А.Павленконың “Екатерина Великая” және . Идеи абсолютизма в законодательстве XVIII века, А.Б.Каменскийдің “Жизнь и судьба императрицы Екатерины Великой”, Маряков В.И. Политические и социальные идеи консерватизма в “Наказе” Екатерине ІІ, В.О.Ключевскийдің “Краткое пособие по русской истории” деп аталатын еңбектерін ерекше атап өту қажет.
Мәселенің деректік көзі : Зеріттеу жұмысының басты деректік негізі етіп Екатерина ІІ тұсында жарыққа шыққан екі томдық заңдық актілер жинағы, Екатерина Іі жеке хаттары мен жазбалары, патшаайым замандастарының Ресей империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен империатрицаның саяси қызметі жайлы естеліктері алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: XVIII ғасырдың екінші жартысы осы елдің тарихи дәуірінде ерекше із қалдырған Екатерина ІІ есімімен тығыз байланысты. Екатерина ІІ таққа 1762 жылы отырғанмен, ол 1744 жылдан бастап Ресей астанасына келуімен ауқымды империядағы оқиғалар барысына өз әсерін тигізді.
Зерттеу барысындағы басты мақсат аталмыш тарихи кезеңнің (ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы) ұйытқысы болған, есімін тарих беттерінде алтын әріптермен ойып қалдырған,территориялық жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің бірі Ресей патшаайымы - Екатерина ІІ абсолютизмі мен ағартушылық саясатының ақиқаты мен шындығының пердесін көтеріп, мәнін айқындау, тарихи саяси оқиғалар мен Екатеринаның саясатының қаншалықты дәрежеде үйлесімділік тапқандығын ғылыми айналымға жаңадан түсіп жатқан деректік материялдар негізінде егжей-тегжейлі саралап оның айқын жақтарын ашу болып табылады.
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына төмендегідей міндеттер қойылады:
26. Екатериа ІІ өмірі мен қызметін тарихи тұлға ретінде зріттеу;
27. Ресей империясы дамуының қиындығы мен қарама –қайшылығы Екатерина ІІ патшалық қызметінде қалай көрініс тапқандығын көрсету;
28. Екатерина ІІ “ағартушылық абсолютизмінің” мәні ашу және оның қандай саясаттар негізінде көрінгендігін айқындау;
29. XVIII ғасырдың екінші жартысында Ресей қоғамында орын алған әлеуметтік- экономикалық жағдайларға анализ жасай отырып Петр І мен салыстырғанда Екатерина ІІ нендей жаңалықтар енгізгендігін анықтау;
30. Екатерина ІІ сословиелік саясатына, мемлекеттік билік және жергілікті басқару органдары, шіркеу, қаржы және экономикалық реформаларына, мәдениет саласындағы қайта құруларына анализ жасай отырып олардың шын мәнін ашу;
31. Екатерина ІІ қызметін қорытындылай келе орыс тарихында оның қалдырған ізіне баға беру.
Ал бұл тақырыпты тәрбиелік мәні жағынан алсақ оның басты тұлғасы Екатерина ІІ-нің өзінің-ақ батылдығы, елді басқаруға оның бүкіл саясатына мән беріп, оның бойындағы өжеттік, өзін сол мемлекеттік тізгінін ұстауға бейімдей білуі, мемлекет көлеміндегі саяси билікті ұстауы, оның алғырлығын танытады.
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуде калыптасқан жаңа концепциялар да ескерілді.
Зеріттеу жұмысының хронологияляқ шеңбері : Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша ХУІІІ ғасырдың екінші жартысы, дәлірек айтқанда 1862- 1896 жылдар аралығы зеріттелген. Яғыни Екатерина ІІ Ресей империясы тағына отырғаннан бастап қайтыс болғанға дейінгі аралық қамтылады.
Дипломдық зеріттеу жұмысының құрылымы: Зеріттеу кіріспе, екі тарау және қорытынды бөлімдерінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі, мәселенің зеріттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңызы, хронологияляқ шеңбері және құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарауда Екатерина ІІ-нің жеке тұлғасы, оның таққа келуі, сол кезеңдегі Ресейдің ішкі, сыртқы саяси жағдайы баяндалады. Ал екінші тарауда Екатерина ІІ-нің патшалық еткен кезіндегі “ағартушылық абсолютизм”, оның қолдау барысындағы патшаның жүргізген істері, патшаның “ағартушылық абсолютизм” өкілдерімен байланыс хаттары, “ағартушылық абсолютизмнің” сол кезеңдегі саяси мәні ашып көрсетілді.
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтмелер тізімі:
1.О.А.Омельченконың “Законная монархия Екатерины ІІ”, Н.М.Дружининнің “Просвещенный абсолютизм в России”, И.А.Федосовтың “Просвещенный абсолютизм”, Н.А.Павленконың “Екатерина Великая”, В.О.Ключевскийдің “Краткое пособие по русской истории”
26. Анисимов Е.В. “Россия в средние XVIII века” М., 1996.-240 с
27. Ключевский В.О. Сочинения. В. 9 т. Т. 5. Курс русской истории – М. 1989 г. – 476 стр.
28. СССР тарихы – Алматы. 1980 – 479 бет.
29. История СССР часть первая Под редакцией. П.И.Кабанов и д.р. М: “Просвещение” 1990г.
30. Эйдельман Н.Я. Грань веков – М. 1988. 606 ст.
31. Ключевский В.О. Исторические портеты М., 1990 г.
32. С.Ф.Пихатонов “Лекции по русской истории” М., 1995 г.
33. Письмо Екатерины ІІ по темнику //Вопросы истории. – 1989. №7 – 10.12
34. Валищевский К. Роман императрицы Екатерины ІІ – М. 2000
35. В борьбе за власть. Страница политической истории России XVII№ века – М. 1998
36. Каменский Б. Екатерина ІІ //Вопросы истории – 1989. - №3
37. Храснобаев Б.И. Очерки русской культуры XVIII в. – М. 1987
38. Маряков В.И. Политические и социальные идеи консерватизма в “Наказе” Екатерине ІІ, (Д.И.Фонвезине) //Вестник Москва. Ун – та Сер. 8. История. 1995. М, с. 3-10.
39. Моряков В.И. Пойск пути. Русская Общественная мысль второй половины XVIII в. О государстве и обществе – В кн: история Отчества ІХ – нач. ХХ. вв. М., 1995
40. Павленко Н. Екатерина Великая // Родина. – 1995. - №10 – 11; 1996 - № 1-3, 6, 9-10, 12; 1997. - №1
41. Россия под скиптрым Романовых. 1613-1913 М., 1990
42. А.Б.Каменский “Жизнь и судьба императрицы Екатерины Великой” М., 2001 г.
43. Хрестоматия по истории СССР. С древнейших времен до 1861 года. – М., 1997. – 400 стр.
44. Пронштейн А.П., Задера А.Г. Практикум по истории СССР. – М., 1995. 340 стр.
45. Абсолютизм в России (XVII – XVIII вв.) – М., 1995.-520 с
46. Очерки по истории России XVIII века Пособие для учителей. – М., 2003. – 290 с.
47. Повленко Н.Н. Идеи абсолютизма в законодательстве XVIII века. – М., 2000. – 180 с.
48. Андреевская Т.П., Воронцев А.В. История России IX-XVIII в.в. – М.: Астрель, 2002
49. Барабанов В.В., Николаев И.М., Рожков Б.Г. История Отечества. – СПб.: Изд-во РГПУ им. А.И. Герцена, 2002
50. Головатенко А. История России: спорные проблемы. Пособие для поступающих на гуманитарные факультеты. – М.: Школа-Пресс, 1995.
51. Отечественная история: Энциклопедия. В 5 т. – Т. 1. – М., 1994. Т. 2. – М., 1996
27. Люди и судьбы / Под ред. Н.И. Элиасберг. – СПб.: “Иван Федоров”, 2001
1.О.А.Омельченконың “Законная монархия Екатерины ІІ”, Н.М.Дружининнің “Просвещенный абсолютизм в России”, И.А.Федосовтың “Просвещенный абсолютизм”, Н.А.Павленконың “Екатерина Великая”, В.О.Ключевскийдің “Краткое пособие по русской истории”
26. Анисимов Е.В. “Россия в средние XVIII века” М., 1996.-240 с
27. Ключевский В.О. Сочинения. В. 9 т. Т. 5. Курс русской истории – М. 1989 г. – 476 стр.
28. СССР тарихы – Алматы. 1980 – 479 бет.
29. История СССР часть первая Под редакцией. П.И.Кабанов и д.р. М: “Просвещение” 1990г.
30. Эйдельман Н.Я. Грань веков – М. 1988. 606 ст.
31. Ключевский В.О. Исторические портеты М., 1990 г.
32. С.Ф.Пихатонов “Лекции по русской истории” М., 1995 г.
33. Письмо Екатерины ІІ по темнику //Вопросы истории. – 1989. №7 – 10.12
34. Валищевский К. Роман императрицы Екатерины ІІ – М. 2000
35. В борьбе за власть. Страница политической истории России XVII№ века – М. 1998
36. Каменский Б. Екатерина ІІ //Вопросы истории – 1989. - №3
37. Храснобаев Б.И. Очерки русской культуры XVIII в. – М. 1987
38. Маряков В.И. Политические и социальные идеи консерватизма в “Наказе” Екатерине ІІ, (Д.И.Фонвезине) //Вестник Москва. Ун – та Сер. 8. История. 1995. М, с. 3-10.
39. Моряков В.И. Пойск пути. Русская Общественная мысль второй половины XVIII в. О государстве и обществе – В кн: история Отчества ІХ – нач. ХХ. вв. М., 1995
40. Павленко Н. Екатерина Великая // Родина. – 1995. - №10 – 11; 1996 - № 1-3, 6, 9-10, 12; 1997. - №1
41. Россия под скиптрым Романовых. 1613-1913 М., 1990
42. А.Б.Каменский “Жизнь и судьба императрицы Екатерины Великой” М., 2001 г.
43. Хрестоматия по истории СССР. С древнейших времен до 1861 года. – М., 1997. – 400 стр.
44. Пронштейн А.П., Задера А.Г. Практикум по истории СССР. – М., 1995. 340 стр.
45. Абсолютизм в России (XVII – XVIII вв.) – М., 1995.-520 с
46. Очерки по истории России XVIII века Пособие для учителей. – М., 2003. – 290 с.
47. Повленко Н.Н. Идеи абсолютизма в законодательстве XVIII века. – М., 2000. – 180 с.
48. Андреевская Т.П., Воронцев А.В. История России IX-XVIII в.в. – М.: Астрель, 2002
49. Барабанов В.В., Николаев И.М., Рожков Б.Г. История Отечества. – СПб.: Изд-во РГПУ им. А.И. Герцена, 2002
50. Головатенко А. История России: спорные проблемы. Пособие для поступающих на гуманитарные факультеты. – М.: Школа-Пресс, 1995.
51. Отечественная история: Энциклопедия. В 5 т. – Т. 1. – М., 1994. Т. 2. – М., 1996
27. Люди и судьбы / Под ред. Н.И. Элиасберг. – СПб.: “Иван Федоров”, 2001
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
І. Екатерина ІІ-нің жеке тұлғалық ерекшелігі.
1.1. Екатерина ІІ-нің таққа келуі және сол кезеңдегі патшалық
Ресейдің тарихи жағдайы.
1.2. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің ішкі және
сыртқы саясаты.
ІІ. Екатерина ІІ-нің Батыс Европа ғалымдарымен байланысы.
2.1. Екатерина ІІ-нің патшалық етуі кезіндегі заңдық өзгерістер.
2.2. “Ағартушылық абсолютизм” және оның саяси мәні.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың дамуы мен өрістеп өркениетке бет
алысында тарихтың атқарар рөлі ауқымды. Әр-бір тұлға өзінің даму жолында
тарихи өткен жолды, тарих бедерін ұғынбайынша алдағы болашақты болжап,
бағытын айқындауы екіталай.
Әр-бір тарихи кезеңнің өзіне лайықты ерекшеліктері,сол заманның
айрықша тұлғалары болады.Ал біз зеріттеп отырған XVIII ғасыр әлемдік
тарихта “ағартушылық абсолютизм”,“философтар мен монархтардың одағы”дәуірі
деп аталатындығы белгілі. Бұл кезеңде дана философтар мен басқада сол
заманға алдыңғы қатарлы ой пікір иелері көмегімен дәурені өткен феодалдық
қоғам институттарын революциялық емес эволюциялық жолмен монархтар мен
олардың дворяндары өздері жоя алады деген теория мен тәжрребие кең көлемде
жүріп жатты. Монархтар, болжам бойынша, оқыған,білімді және Ағартушылық
абсолютизм идеологтарының шәкірттері болуы керек делінді.Біз басты тұлға
ретінде қарастырғалы отырған Ресейлік патша Екатерина ІІ сондай жан еді.
XVIII ғасырдың екінші жартысырдағы Ресей тарихы орыстың император
әйелі Екатерина ІІ-нің атымен тікелей байланысты екендігі белгілі.Тарихтағы
әр-бір әйгілі тұлға өз ортасында белгілі бір іс-әрекеттерімен елеулі із
қалдырып, сол кезеңге лайықты өзгерістер толқынын туындатуымен
ерекшеленеді.Дәл осылай Екатерина ІІ де XVIII ғасырда билік басына келуімен
қоса бірқатар тарихи прцестер мен оқиғалардың іске асуының себепкері,
куәсі болды.
Бүгінгі таңда, яғни бүкіл әлем елдерінің мұндай қым-қуыт алапат
заманда тек саяси биліктің бірлестігі мен, оның бейбіт келісімдер арқылы
ғана ғалам тыныштығын, ғалам ынтымақтастығын сақтау мәселесін алға қойып
отырғандығын ескерсек, біздің бұрынғы өткен тарихи кезеңдердегі саяси
бірлік жолындағы істердің мән-жайын біліп, оның өткен тарихи нұсқауларының
дұрыс жағын игеруіміз тұрғысынан қарағанда біз зеріттеу жұмысымызға арқау
етіп алп отырған мәселені маңызды, өзекті тақырыптардың қатарына жатқызуға
болады деп санаймыз.
Бұл жұмыста Екатерина ІІ-нің билік еткен кезеңіндегі тарихи саяси
мәнді оқиғаларды талдай келе және олардың мәнін аша отырып сол кезеңдегі
тарихи өзгерістердің ерекшеліктері көрсетілді. Осы тұрғыда бірқатар тарихи
еңбектерге, оқулықтар мен зерттеулерге, сараптама жасалынды.
Дипломдық жұмысымызда Екатерина ІІ билікке келуі, сол тарихи
кезеңнің бейнесі, патша сарайының ішкі, сыртқы саяси, тарихи жағдайы,
сонымен қатар Екатерина ІІ енгізген заңдары, ішкі соғыспен, сыртқы
соғыстары және олардың тарихи мәні т.б. бірқатар мәселелерге толық сипат
берілді.
Тақырыптың зеріттелу деңгейі : Мәселенің тарихнамасына қысқаша
тоқталатын болсақ мұнда О.А.Омельченконың “Законная монархия Екатерины
ІІ”, Н.М.Дружининнің “Просвещенный абсолютизм в России”, И.А.Федосовтың
“Просвещенный абсолютизм”, Н.А.Павленконың “Екатерина Великая” және .
Идеи абсолютизма в законодательстве XVIII века, А.Б.Каменскийдің “Жизнь и
судьба императрицы Екатерины Великой”, Маряков В.И. Политические и
социальные идеи консерватизма в “Наказе” Екатерине ІІ, В.О.Ключевскийдің
“Краткое пособие по русской истории” деп аталатын еңбектерін ерекше атап
өту қажет.
Мәселенің деректік көзі : Зеріттеу жұмысының басты деректік
негізі етіп Екатерина ІІ тұсында жарыққа шыққан екі томдық заңдық актілер
жинағы, Екатерина Іі жеке хаттары мен жазбалары, патшаайым замандастарының
Ресей империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен империатрицаның
саяси қызметі жайлы естеліктері алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: XVIII ғасырдың екінші
жартысы осы елдің тарихи дәуірінде ерекше із қалдырған Екатерина ІІ
есімімен тығыз байланысты. Екатерина ІІ таққа 1762 жылы отырғанмен, ол
1744 жылдан бастап Ресей астанасына келуімен ауқымды империядағы оқиғалар
барысына өз әсерін тигізді.
Зерттеу барысындағы басты мақсат аталмыш тарихи кезеңнің (ХҮІІІ
ғасырдың екінші жартысы) ұйытқысы болған, есімін тарих беттерінде алтын
әріптермен ойып қалдырған,территориялық жағынан дүние жүзіндегі ең ірі
мемлекеттердің бірі Ресей патшаайымы - Екатерина ІІ абсолютизмі мен
ағартушылық саясатының ақиқаты мен шындығының пердесін көтеріп, мәнін
айқындау, тарихи саяси оқиғалар мен Екатеринаның саясатының қаншалықты
дәрежеде үйлесімділік тапқандығын ғылыми айналымға жаңадан түсіп жатқан
деректік материялдар негізінде егжей-тегжейлі саралап оның айқын жақтарын
ашу болып табылады.
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына
төмендегідей міндеттер қойылады:
26. Екатериа ІІ өмірі мен қызметін тарихи тұлға ретінде зріттеу;
27. Ресей империясы дамуының қиындығы мен қарама –қайшылығы Екатерина ІІ
патшалық қызметінде қалай көрініс тапқандығын көрсету;
28. Екатерина ІІ “ағартушылық абсолютизмінің” мәні ашу және оның қандай
саясаттар негізінде көрінгендігін айқындау;
29. XVIII ғасырдың екінші жартысында Ресей қоғамында орын алған
әлеуметтік- экономикалық жағдайларға анализ жасай отырып Петр І мен
салыстырғанда Екатерина ІІ нендей жаңалықтар енгізгендігін анықтау;
30. Екатерина ІІ сословиелік саясатына, мемлекеттік билік және
жергілікті басқару органдары, шіркеу, қаржы және экономикалық
реформаларына, мәдениет саласындағы қайта құруларына анализ жасай
отырып олардың шын мәнін ашу;
31. Екатерина ІІ қызметін қорытындылай келе орыс тарихында оның
қалдырған ізіне баға беру.
Ал бұл тақырыпты тәрбиелік мәні жағынан алсақ оның басты тұлғасы
Екатерина ІІ-нің өзінің-ақ батылдығы, елді басқаруға оның бүкіл саясатына
мән беріп, оның бойындағы өжеттік, өзін сол мемлекеттік тізгінін ұстауға
бейімдей білуі, мемлекет көлеміндегі саяси билікті ұстауы, оның алғырлығын
танытады.
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік
сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы
жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуде калыптасқан
жаңа концепциялар да ескерілді.
Зеріттеу жұмысының хронологияляқ шеңбері : Дипломдық жұмыс
тақырыбы бойынша ХУІІІ ғасырдың екінші жартысы, дәлірек айтқанда 1862- 1896
жылдар аралығы зеріттелген. Яғыни Екатерина ІІ Ресей империясы тағына
отырғаннан бастап қайтыс болғанға дейінгі аралық қамтылады.
Дипломдық зеріттеу жұмысының құрылымы: Зеріттеу кіріспе, екі тарау
және қорытынды бөлімдерінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі,
мәселенің зеріттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми және
тәжірибелік маңызы, хронологияляқ шеңбері және құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарауда Екатерина ІІ-нің жеке тұлғасы, оның таққа келуі, сол
кезеңдегі Ресейдің ішкі, сыртқы саяси жағдайы баяндалады. Ал екінші тарауда
Екатерина ІІ-нің патшалық еткен кезіндегі “ағартушылық абсолютизм”, оның
қолдау барысындағы патшаның жүргізген істері, патшаның “ағартушылық
абсолютизм” өкілдерімен байланыс хаттары, “ағартушылық абсолютизмнің” сол
кезеңдегі саяси мәні ашып көрсетілді.
І. Екатерина ІІ-нің жеке тұлғалық ерекшелігі.
Екатерина ІІ некеге тұрғанға дейінгі кезінде София Августа Фредерика
Ангальт-Цербская деп аталды. Ол 1729 жылы 21 сәуірде Штеттин деген неміс
қаласында дүниеге келді. Оның әкесі принц Христиан Август Ангальт-Цербский
мемлекеттік қызметте болып, комендант болып, одан соң Штеттиннің
губернаторы болып қызмет атқарады; шешесі – принцесса Иоганна Елизавета –
ежелгі Гольшштейн – Готторптық герцогтардың үйінен шыққан ханышайым болған.
София Августа Фредерика Ангальт-Цербскаяның ата-анасы неке жағынан
алғанда өте бақытты болмады, кейде біраз уақыт аралығнда бөлек-бөлек те
өмір сүрді.
Әкесі әскерилермен бірге Швецияға және Францияға қарсы соғысқа
қатысты, Нидерланды, Солтүстік Германияда және Италия жерлерінде соғысты.
Шешесі көптеген беделді бай туыстарына қонаққа кетіп қыздыда өзімен бірге
алып кететін болды.
Балалық шағында София Брауншвейнг, Цербст, Гамбург, Киле және Берлин
қалаларын аралап көреді. Оның сол кездегі оқиғалардың есте қалғанының бірі,
қарт абызбен кездесуі болатын: ол Софияға қарап тұрып: “Қызыңыздың болашағы
үлкен. Оның маңдайынан үш тәж көріп тұрмын” дегені болатын.
Принцесса Иоганна бұл әңгімеге сенімсіздікпен қарады да, қызына
ашуланып оны қол өнерімен айналысуына көп көңіл бөлді.
София үйде білім алады: неміс, француз тілдерін үйренеді, би өнеріне,
ән айту, тарих, география, құдайға
сыйыну негіздеріне үйренеді. Балалық шағының өзінде-ақ оның мінезінің
тәуелсіздікке ұмтылу, білім, өнерге құштарлығы, тәкәппарлығы, батылдығы,
сонымен қатар көп қимылды қажет ететін ойындарға деген бейімділігі байқала
бастайды. 1744 ж. Екатеринаны шешесімен бірге империотрица Елизавета
Петровна Ресейге шақырады. Келген бойда болашақ император Петрдың қалыңдығы
деп танылғаннан соң православие дінін қабылдап, дәстүр бойынша Екатерина
Алексей қызы деп шоқыландырылады. Князь Петр Федорұлымен (болашақ
(император) патша Петр ІІІ) 1745 жылы некеленеді. Екатерина Ресейде орыс
тілін меңгеруге ерекше ден қойды, дін қағидаларын да жете үйренеді. Әкесі
мұнда аттанарда қызына өзінің орыс сарайында қалай ұстау керектігі жайлы
бірқатар ережелерді жазып береді, ал оған Екатеринаның өзі жағынан қосқан
ұстамдылықтары мен өнегеліктері Елизаветаның басын айналдырып, бүкіл
сарайдағылардың да көңілінен шықты. Күйеуін де, Елизаветаның өзін де жек
көрген Екатерина оларға деген қарым-қатынастарын өте жақсы көрсетіп,
күйеуінің жаман әдеттерін жауып ол жайында ешкімге де шағымданбады.
Елизаветаға құрметпен қарап және оның қолдауын күтетін. Екатерина
сарайдағылардың әр-қайсысына жылы сөз тауып, өте мейірімді болып көрінді.
Әке, шешесі өлгеннен соң да, неміс болудан бас тартып, өзінің Ангальт-
Цербст атына деген барлық құқығынан бас тартады. Шын мәнінде Екатеринаны
жыл өткен сайын сарайдағылар оны құрметтей түседі. Ол өзін Вольтердің
оқушысымын деп санап, Монтескьеге бас иіп “Энциклопедияны оқып үйрене түсіп
және өзінің зер салуы ынтасы арқасында өз кезеңінің орыс қоғамындағы өзгеше
жағымды адамы болады. Оның теориялық дамуы мен білімінің дәрежесі бізге Ұлы
Петрдің тәжірибелік даму күшін, мықтылығын еске түсіреді. Олардың екеуі де
өздігінен білім алғандар еді”.1 1(2, 475бет)
1.1. Екатерина ІІ оның таққа келуі.
1762 жылы шілдеде 34 жылға созылған Екатерина ІІ-нің патшалық етуі
басталды. Өзінің алдындағылардың оның айырмашылығы ол ірі және ақылды
мемлекеттік қайраткер, айлакер де қу саясатшы, шебер дипломат болды. Тамаша
білім бар, ағартушылардың концепцияларымен таныс болған ол саясаттың ескі
формалары, басқарудың бұрыңғы органдары арқылы самодержавиелік –
крепостнойлік құрылысты сақтауға және нығайтуға мүмкін емес екендігін
түсінді.
Жағдайдың өзгеруімен байланысты самодержавиенің мызғымайтындығын,
крепостниктікті және дворяндардың сословиелік артықшылықтарын негіздейтін
әдеттегі аргументация жарамсыз екенінде есепке алды.
Оның өзі де, серіктері де крепостнойлікті және дворяндардың
сословиелік артықшылықтарын алға апарушысы ретінде көрсетіп бақты. Бірақ ол
бұлардың анти-феодалдық бағытының маңызын жойып, Руссо, Вольтер, Дидро т.б.
энциклопедистердің атына мүлде қарсы қойылған мақсаттар үшін пайдаланды.
Ағартушылардың концепцияларын ол Россиядағы саяси құрылыстың ең жақсы
және бірден-бір қолайлы формасы самодержавие, “бұдан басқарудың қандай түрі
болмасын Россияға зиянды, тіпті ақыр соңында бүлікшілікке ұшыратар еді”
дегенді дәлелдеу үшін пайдаланылды.
Самодержавиенің басты мақсаттарының бірі өз қол астындағыларға
“еркіндік парасатын” ендіру болып табылады дей отырып, Екатерина ІІ нағыз
еркіндік заңмен рұқсат етілгенді ғана жасау деп тұжырымдады, ал ол шығарған
заңдар дворяндардың толық билігін және шаруалардың толық құқықсыздығын
бекіндірді.
Ағартушылық жұмысты таратуды жақтай отырып, ол қазіргі қоғамның
кеселінің бәрі крепостнойлық құқығымен, дворяндардың құқығымен, үкімет
органдарынының зорлық-зомбылығы және заңсыздығымен тіпті де байланысты емес
деп сендіргісі келді.
Екатерина ІІ-нің бұл қағидалары оның Уложение комиссиясына берген
“Наказына”, оның манифестеріне, әдеби-публистикалық т.б. шығармаларына тән
болды. Оның патшалығы кезінде ішкі саясатта да сыртқы саясатта да бірсыпыра
ірі шаралар жүзеге асырылды. Бұл шаралардың жалпы ұлттық зор маңызы болды,
бірақ олар крепостнойлік әдістермен шешіліп қана қойған жоқ, өз алдына
дворян үстемдігін нығайту, оның сословиелік артықшылықтарын ұлғайту,
крепостнойлік тәртіпті одан әрі тарта түсуді мақсат етіп қойды. Екатерина
дворяндар мен самодержавиелік құрылыстың мүддесі сауданы, өнеркәсіпті оқу-
ағарту ісін дамытуды талап ететіндігін түсінді де осы бағытта объективті
маңызы бойынша прогресті бірсыпыра шараларды жүзеге асырды. Алайда бұл
шаралардың бірде-бірі дворяндардың үстемдік жағдайына нұсқан келтірмеді,
сауда мен өнеркәсіп дамуын солардың мүддесіне бағындырды.
Екатерина ІІ патшалығы фаворетизмнің адам көріп-білмеген
бейбастығымен қоса жүрді. Фавориттердің үнемі ауысып тұруы (Г.Орлов,
Г.Потемкин, П.Завадовский, П.Зубов, А.Ермалов, Дмитриев – Маманов т.б.)
оларға орасан көп жерді, шаруаларды, ақшаны, сарайларды, атақты, ордендерді
сыйға тартумен бірге жүрді. Нақ оның патшалық еткен кезінде Россиядағы
крепостниктік право “құлдықтан еш айырмасы жоқ” формада болды.
“Наказдың” негізгі мәтіні 20 тарау 520 баптан тұрды. Бұл “наказда”
сот құрылымы түрі мен сот ісі де қаралды. Авторы былай деп келтірді
“Қылмысты алдын-ала ескерткен жөн, оған жаза қолданылғанша” дейді.
Уложениялық сарапшылар отырысын шақыру жайлы манифесі 1766 жылы 16
желтоқсанда халық алдында жария етілді. Ал оның салтанатты ашылуы 1767 жылы
30 шілдеде болды. Успендік соборда жиналып депутаттар патша алдында акт
қабылдады.
Тақтан үміткерлердің көзін құртуы.
Екатерина ІІ-нің орыс тағына отыруға ешқандай ресми құқығы болмады
және де өзі жағдайының берік еместігін сезді. Оның алғашқы әрекетінің бірі
– таққа отыруға үмітті дегендердің көзін құрту болды.
Сарай төңкерісі салдарынан тақтан түсірілген ІІІ Петрді бір аптадан
кейін Орловпен тағы басқалар тұншықтырып өлтірді.
Ендігі қалғаны – бір жасынан тақтан айрылған Иван Антонович болды.
Бала кезінде Холмогорда тұтқында содан соң Шлиссельбург казематында үнемі
жападан жалғыз болуы оны дене құрылысы жағынан жарымжан, психикалық жағынан
есерсоқ жасады. Бірақ Екатерина оның өзінен емес оның атын дворяндардың
кезекті сарай төңкерісінде пайдаланып кетуі мүмкін деп қорықты. Ол
Екатеринаның құпия нұсқауымен өлтірілді. Таққа үмі-ткерлердің үшіншісі
жөнінде мәселе қиынға түсті. 1762 жылғы сарай төңкерісіне қатысушылардың
едәуір бөлігі Екатерина ІІ-нің 8 жастағы ұлы Павел император болуға тиіс
деп санағандықтан Екатерина ІІ-ші 1762 жылдың қыркүйегінде тәж киюді
өткізуге асыққан болатын. 5 жылдан кейін Енатерина Уложение комиссиясын
оған “Ұлы, Асқан ақылы, Отан анасы”,деген титул беруге итермелеп көндірді.
Бұның өзі оның “бүкіл Халықтың Земство соборы” болып сайлағандығының
белгісі еді.
Екатерина патшалық етуді дворян еркіндігі жөніндегі Манифест
ережелерін нығайтудан және сарай төңкерісіне қатысушыларға мырзалықпен сый
тартудан бастады. Оларға 18 мың шаруаны және 200 мың сомдай ақшаны, басқаша
айтқанда, тұтас бір уезді шаруаларымен және 150 мың шаруадан алынатын
сыйлықты сыйға тартты. Осылай он жыл патшалық еткенде ол 600 мың
мемлекеттік және сарай шаруаларын помещиктерге сыйға тартты. 1767 жылы
августа ІІ Екатерина ақырында бүкіл тарихындағы ең бір крепостнойлық
жарлықта шығарды. Ол бойынша помещиктің үстінен шаруалар жасаған шағымның
қандай болсын, Фаворотизмдерге ол әділетті шағым болған жағдайда да
мемлекеттік ауыр қылмыс деп саналды. Дүре соғып қатарға айдау жазасына
жататын болды. Помещик шаруаны өз дегенінше сатуға, сарайда жұмыс істеуге,
жазалауға, барщина мен оброктың мөлшерін тағайындауға, оның мал мүлікін
тартып алуғае, әйелі мен қызын арын аяққа басуға, т.б. правосы болды.
Помещик толық құқықты мырзаға, судьяға және шаруаның жендетіне айналды, ол
шаруа оның құлақ кесті құлына айналды.
1.2. XVIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Ресейдің ішкі және сыртқы
саясаты.
XVIII ғасырдың екінші жартысында сыртқы саясат аумағында патшалықтың
үш негізгі мәселені шешуге тырысқан кезі еді:
1) Польшадан украиндық және беларустық жерлерді қайтарып алу мәселесі
тұрды, ондағы мекендеген бауырлас халықтар Русьпен бірге бір тұтас
бірегейлікте құраған болатын; 2) өз жағдайын Балтық теңізі жағалауында
нығайту; 3) Қара теңіз жағалауында мықтап орнығу және Турция жағынан елдің
Оңтүстік аймағына.
Сонымен қатар, орыс үкіметінің сыртқы саясатында крепостнойлық
жүйенің ыдырай бастауымен негізделген және елдегі таптық қарама-қайшылықтың
шегеленісуімен көріне бастады. Бұл феодалдық жүйенің дамуымен болған
тығырықтан шығудың жолын іздеуіндегі, помещиктік жер иеленуді кеңінен
таратуда үкіметтің жаңа жерлерді қосып алуымен болып отыр. Ресейдегі таптық
күрестің өріс алуы патшалық құрылыстың сыртқы саясатына барынша реакциялық
сипат береді. Бұл Украинада халық қозғалысын басумен, шетелдегі
революциялық еркіндік қозғалысын патшалық үкіметтің шұғыл қастандық
қатынасының әрекетінен байқалады.
XVIII ғасырдың ортасында феодалдық ақсүйектің үстемдігімен және поляк
дворяндығының алтын еркіндігінен Польша босаңсу мен құлдырау жағдайында
болды.
Диссиденттер деп аталынып отырған католик еместер және ең алдымен
атақты даңты болғандар – украиндар мен балорусьтар өте ауыр жағдайда болды.
Таптық езушілік ұлттық – діни езушілікпен астасып жатады. Поляктық
помещиктер мен котоликтік шіркеу украиндықтар мен белорустықтарды дыбыссыз
басыбайлы құлдар мен малға айналдыруға тырысты.
Мектептер мен шіркеулер жабылды, украин және белорусь тілдерінің
қолданылуына тыйым салынды, казактықты жойды.
Тек патшалық сарайдағы кғазактар ғана қалды, сонымен қатар поляктық
магнаттың жеке әскерін құрайтын казактар ғана қалдырылды. Феодалдық қанау
күшейді. Ауыр алым-салықтар және борыштық төлемдер, жалгерлерді тонау,
толық тәртіпсіздік, биліктік зорлық-зомбылық, католик шіркеуі жағынан
құдаушылық, украин халқының поляктық феодалдық-католиктік езгісімен
үздіксіз күресін негіздеді. Шаруалар мен қала кедейлерінің қозғалысы
(гайдамактар) үздіксіз жүрді. Гайдамактар қозғалысы халықтың қолдауын
тапты.
Гайдамактар Ресейдің көмегіне сенді. Ресей Польшамен соғысып жатқан
кезде Украинада ірі көтерілістер болды. Осылайша 1734 жылы гайдамактар
көтерілісі тұтанып, оның басында Верлан, Мотарный, Медведь және Гривалар
тұрды.1750 жылы Тесли, Письменный, Мочулидің және тағы басқаларының
гайдамақтық отрядтары оң жағалауындағы (умань, виница, чигирин) ірі
қалаларды босатты.Карпатта тауға кеткен опришкилар әрекет етіп, одан әріде
олар чиновниктер мен билік иелеріне шабуыл жасады. Әсіресе украин халқы
дәріптеген Олекс Довбуш опришегінің даңқы жайылды.
1764 жылы тәж кигізу сеймінде орыс үкіметі диссиденттер мен
католиктер құқығын теңестіруді талап етті. Ресейдің талап етуін
қабылдамады. Сол кезде Пруссия мен Ресейдің үліметі Польшаны бөлісуді
дайындай бастайды.
Польшаны бөлісуді дайындау барысында Фридрих ІІ ерекше белсенділік
танытты. Ол түбегейлік поляктық жерлерді Шығыс Пруссиядан бөліп жатқан
Бранденбургті жаулап алуға тырысты. Польшаны бөлуде де ынта білдіруші сол
еді.
Польшадағы билік етіп тұрған Чарторийліктер тобы Радомде Мәжіліске
(конфедерацияға) жиналды. Слуцкіде протестанттар мен православиеліктер
мәжіліске жиналды.
Бұған жауап ретінде Ресейдің қарсыластар-реакциялық феодалдар 1768
жылы Украинадағы Бар қаласында өз конфедерациясына жиналды. Барлық
конфедеранттар өздерінің Ресейге қарсы күресінде оған жауласып отырған
Турция мен Францияға сенді, олардан еріктілер түрінде көмек алды.
Бұған қоса 1768 жылы Украинада шаруалар қозғалысы (“Колнивщина”)
ауқым жайған еді.
Оның басында запорождық Максим Железняк, казактық жүзбасы Иван Гонча,
жеке отрядтардың қолбасылар Швачка, Журба, Нежный, Бондаренко, және
Москальдер тұрды. Көтерілген шаруаларға қала кедейлері, жұмыс істеуші
жұмысшылар, батрақтар, запорождық кедейлер қатысты. Қозғалыс ақжалауды,
Подолия, Волынь, Белорустық Полесьені, Прикарпатье, Закарпатьені қамтыды.
Гайдамактық көтеріліс таптық жағынан – поляк шаруаларының да көтерілісін
туындатты. Бірақ патша үкіметі шаруалар соғысының тұтануынан қауіптеніп
кешегі өздерінің жауы болған – поляктық феодалдармен одақ құрды. Шаруалар
қозғалысын жойып тас-талқан етеді. Көптеген гайдамактар Ресейге кетеді және
олардың көбі пугачевтік көтеріліске қатысады.
Ресейдің Польшадағы жеңісі Австрияны да, Францияны да мазалай
бастады. Оның соңғысы өзінің Турцияға әсерін қолданып, оның 1768 жылы
Ресейге қарсы соғыс ашуына түрткі болды. Оған жауап ретінде Прустық король
Фридрих ІІ Ресейді Польшаны бөлуге асықтырды. Екатерина ІІ “өзін таңдайтын
қызметшісі”- Фридрих ІІ ойын айқындауды күтті. Австрия мен Турцияның өзара
қорғаныстық келісім шарт жасауы Ресейді асықтырды. 1772 жылы Ресей, Пруссия
және Австрия арасында Польшаны бөлісу жайлы өзара келісім жасайды. Варшава,
Белоруссия және Украинадағы тұрған орыс әскері бұл келісімге кепіл болады.
1773 жылғы бұл Польшаны бөлуді бекітті.
Ішкі саясат.
Шаруалар соғысы әлеуметтік күштерді орналастыруды нақты шектеулер
бағытын жүргізді: бүлікшіл шаруалар күресімен самодержавиеге басты тірек
болғаны дворяндықтар. Шаруаларға қастандық жау болып тұрған лагерде
көпестер мен өнеркәсіпшілерде болды. Феодалдық мемлекеттен жеңілдіктер алып
крепостнойдық жүйенің ресурстарын қолданған көпестер мен өнеркәсіпшілер
жинақталған комиссиядан дворяндық жеңілдіктер мен буржуазиялық теңдікті
жоюды таман етпестен, оларды өз қолдарына беруді талап етеді.
“Шынайы салтанаттың” жемісін ең алдымен дворяндықтар сезінді. Сонымен
қатар үкімет өнеркәсіпшілердің және көпестік жоғары топтың ескі тәртіпке
деген әділдігін бағалады. Жуық арадағы онжылдықтардағы үкіметтің саясаты
дворяндықтар мен көпестердің мүддесін қанағаттандыруға бағытталған болатын.
Үкімет заводшылар мен помещиктерге оларға ең тиімді жағдайда
шаруашылықтарын қалпына келтірулеріне он жыл мерзімге заводтары мен мұраға
алған ірі жер иеліктерін кепілге салып, онда алғашқы үш жылда 1%-тен, ал
қалған жеті жылына 3% төмен тұратындай етіп ссуда алады.
Шаруалар соғысы жергілікті билік органдарының әлсіздігін, олардың өз
күштерімен тыныштықты қолдай алмайтындығын байқатты. Дәл осыдан келіп
императрицаның қамқорлық жасау облыстық әкімшілікті жетілдіруге, оларды
шаруалар соғысына дейін-ақ реформалау керектігіне бағытталды. 1775 жылы
Екатерина Вольтерге “Мен қазір ғана менің ипмериямда” губерния құру жайлы
215 баспа беттен тұратын “Наказ” (Талаптан) кем түспейтін заңды бердім” деп
хабарлайды.2
Облыстық реформалауды жүргізу қорғаушылық және фиксальдық мақсатты
ұстанды. Ресейдегі бұрынғы болған аумақтарды губерния, провинция, уездерге
бөлудің орнына, екі мүшелік етіп губерниямен уездерге бөлу, оның негізінде
алым-халықтық халық санына қарай: губернияларда 300-400 мың адам,ал
уездерде 20-30 мың жан тұруы керек болды.
Реформаны жүргізу нәтижесінде 23 губернияның орнына 50 құрылды.
Облыстық реформаның тағы да бір нәтижесі, оның сандарынан
чиновниктердің саны барынша ұлғайды. Губерниялық және уездік әкімшіліктің
және орта қызметтегілердің дворяндармен толтырылып отырғандықтан соңғылары
жаңа табыс көзін алады: көбінесе губерниялық және уездік мекемелерде
отставкаға (қызметтен демалысқа шыққан әскери адамдар) шыққандар қызмет
ететін. Облыстық реформа елдегі қалалар санын екі есе ұлғайтып жіберді:
әкімшілік орналасқан барлық орындар қала болып жарияланып, ал олардың халқы
мещандар мен көпестер деп жарияланды. 216 жаңа қала пайда болды.
Патшалықтың ең алғашқы соққы бергендері запорождік казактар, олар
бурыннан-ақ өз орталарына крепостнойлыққа қарсы тұруға даяр қарқынды
элементтерді тартқан болатын. Ресей халқына бұл оқиға жайында
хабардареткенде Екатерина казактар өздерінің үздіксіз басқаруындағы
тәуелсіз облысын құруды
2(8, 422бет)
ойластырған.1791 жылғы Ясстық бейбіт бітімнен кейін запорождық казактардың
басым бөлігін Кубаньға жер ауыстырып көшіреді. Украинаның Солтүстік
жағалауына губерниялық реформаларды тарату 80-ші жылдардың басында
уездермен губернияларда полктермен жүздіктерге әкімшілік бөлуді енгізу
қысқартуға алып келеді.
Украинаның бұрынғы автономиясын еске түсіретін бүкіл әскери белгілері
(туы, мөрі т.б.) Петербургке әкелінді. Бұнысымен Украинаның автономиясының
қалдықтары толығымен жойылып және ұлттық мемлекеттіктың элементтері де
жойылды.
Донда реформаларды жүргізү әскери азаматтық үкіметті құрумен жалғаса
жүргізілді, ал Ресейдің орталық аудандарының губерниялық әкімшілігін
қайталай түскен еді. Орыс помещиктеріне қарағанда жергілікті дворяндар мен
шаруалардың жеке тұлғасын, еңбегін ерекше қараған құқығы барынша ауқымды
болып тұрған Эстляндия мен Лифляндияның прибалтикалық ерекше тәртібі
жойылды. Облыстық реформалар жүргізу нәтижесінде 1782-1783 жылдары
Прибалтика екі Ригалық және Ревелдік губернияға, Ресейдің басқа
губернияларындағы бар болып тұрған мекеме-леріндегідейлеріне бөлінеді. Орта
Поволжьеде, Сібірде және басқа да аудандарда үкіметтің губерниялық
реформаларын енгізуі халықтың этникалық құрамын көбіне ескермеді,
үйлестіруі мен басқаруы жүргізілді. Молдавия территориясы төрт губернияның
өзара бөлісүіне ұшырады. Пензалық, Симбирскінің, Томбовтық және
Нижегородтық Сібір үш губернияның арасында бөлінді.
Тоболдық, Колывандық және Иркутскілік. Губерниялық және уездік
әкімшілік жергілікті басшы топтарға сүенеді: князьдер, тайшей, зайсандарға
сүйенді, оларға жасақ, чиновниктік сот және жазалауды өзара бөлісті.
Облыстық реформалар жүргізуімен үкімет көпестер мүддесіне бірқатар
шараларды жүзеге асырады. 1775 жылы Манифест кәсіпкерлік еркіндікті жария
етті.
Бұл екінші қадам болатын, біріншісін 1762 жылы Екатерина сауда
өнеркәсіптегі монополияны жеңілдетуімен жасаған болатын. Ел ішіндегі еркін
бәсекеге жағдай жасап отырып, Екатеринаның үкіметі жалпы орыстық
өнеркәсіпті қорғаудан бас тартқан емес.
Екатерина ІІ-патша үшін ішкі саяси жағдайды шешу бәрінен де күрделі
бола түсті. Дәл осы салада патшаның барынша қырақы, сақ болып, алдын-ала
болжап көре білуі өзінің сенімімен әрекет етуін қажет етті. Мұндай қасиетті
ол толық игерген еді.
Дворяндарға қатысты саясаттың мұрагерлік жалғастылығын 1762 жылғы 3
шілдедегі жарлығымен Екатерина ІІ дәлелдеп бекітеді, онда шаруалардың
помещиктерге бұрынғысынша борыштылығын бұйырады.
Екі жарлығы да халық тобының аз ғана бөлігіне қатысты болды. Бірінші
жарлығы мануфактуристерді қыса түсті, олар елде бірнеше жүздеген болатын
және олардың қарсыластығынжою да мүмкін болатын. Қупия іздестіру ісінің
канцеляриясын Петр ІІІ-де Екатерина ІІ-де жоя алмады, тек оның атын ғана
өзгертеді – енді саяси қылмыстарды Москвадағы Сенатта және Сенаттық кеңседе
жүргізеді. Жазалаушылық мекеменің толық жазалаушылық істі жалғастыру құпия
іздестірудің іс жүргізудің штатын құпия іздестіру ісі канцеляриясының
қызметкерлері қамшымен сабаушысы Шешковскийдің басшылығымен толықтырылып
жүргізілді. Шаруаларға оқылатын манифест олардың билік иелеріне
бағыныштылығына сендірді. Егер шаруалар қарсыласуын жалғастырып бағынбайтын
болса онда оларды “отпен және қылышпен” ғана бағындырды, ол тек қарулы
қолмен жүргізілді.
ІІ. Екатерина ІІ Батыс Европа ғалымдарымен байланысы.
В.О.Ключевский “Тарихи тұлғалар” атты еңбегінде “Туылған тегі жағынан
неміс, сүйген тілімен тәрбиесі жағынан француз, оның екі ғана қызығұшылық
ынтасы бар, алары ақырындап күнделікті мұқтаждығыны айналды: кітап оқып, өз
ойын жазу. Петр І-нің балтасыз және токарьлық станоксыз күн көре
алмайтындығындай Екатерина ІІ-нің да кітапсіз қаламсыз күн кешуі қиын еді”
деді.3
Екатерина ІІ шын мәнінде талантты мемлекет қайраткері, өзінің ауқымды
танымы болды (пьеса, мақала жазып журнал да шығарды), көптеген
беллетристикалық, драматургиялық, публистикалық ғылыми – кең ауқымды
шығармалардың авторы, ол балаларға құқықтық тағлымы мол ертегі,
педагогикалық ілімді қалдырды, оның Батыс елдері ғалымдармен байланысы
барысындағы жазбалары мен естеліктері тарихи деректің мол қайнар көзі. Оның
патшалық еткен кезеңінде өнер мен әдебиет туындылары кең өріс алды.
Гаврил Романович Державин ағартущылық самодержавие идеяларын
жақтаушылардың бірі болды. Ол тек ағартушылықпен және заңды адал орындаумен
ғана дворяндардың халықтық көтерілістен қорғауға болады деп санады.
Ектерина ІІ ақынның “Фелицца” деген одасы үшін марапаттады, оның басты
кейіпкерлері орыстың әскери қол басылары А.В.Суворов, П.А.Румянцев –
задуайскилереді. Державинді Ресейлік академияға сайлайды, 1791 жылы
Екатерина ІІ оны өзінің кабинеттік хатшысы
3(4, 279бет)
етіп тағайындады. Бірақ мінезінің өте жеңіл, тез көтерілгіштігінен
екеуі көп ұзамай айырылысады.
Екатерина ІІ кітапханалар сатып алумен, графикалық және
нумизматикалық жинақтар алумен, кескіндеу және мүсіндеме жинақтарын алумен
айналысады, оның қалалары мен тұрып жатқан патшалық сарйларын әсемдеп
безендіруге европалық суретшілерді шақырады.
Ағартушыларды ерекше таңқалдырғаны Дидроның материалдық
мұқтаждығындағы ІІ-і Екатеринаның берген жәрдемі. Екатерина ІІ оның
кітапханасын 15 мың франкіге сатып алып оны, өзінің өмірінің соңғы күніне
дейін пайдалануына мүмкіндік беруі еді. Екатерина Дидроны оның
кітапханасының сақтаушысы деп тайғанап оған жылына 1000 франкі жалақыны 50
жыл алдағы кезеңіне де төледі. Қаражатты аямастан Дрездендегі Брюль және
Париждегі Крозалардан ерекше кескіндемелік жинақтарды сатып алды, сонымен
Вольтердің бай кітапханасын сатып алды, оған Рафаэльдің, Ван Дейіктің,
Рембрандтың, Рубенстің және басқа да атақты суретшілердің туындылары сатып
алып, Екатерина ІІ-ші патша Эрмитажды құрды. Ол әлі күнге дейін Ресейдің ең
асыл қорының бірі болып отыр. Ол елдің дамуы үшін халықтық ағартушылықтың
мәнін білді. Губерниялық қалалардаең басты, ал уездік қалаларда кіші
халықтық училищелер пайда болды.
Екатеринославта, Пензада, Черниговта жәнет Псковте университеттер
құрылды. Екатерина ІІ патшаның бұл жердегі ең басты қызыметі Ресейдегі
жалпыға бірдей бастуыш білім жүйесін құрды. Бұл жағынан ерекше көзге түскен
Иван Бетцкий Екатерина ІІ-ге білім жобаларын жасады. Оның ұсынысы бойынша
жабық түрдегі тәрбиелеп – білім беру мекемелерін ашып, онда балалар 6
жастан 18-ге дейін тәжірибелі педагоктардың бақылауында болады деп ұсынады.
Оның ұсынысымен ұлдар гимназиясы ашылады, мәртебелі қыздар үшін Смольный
институты ашылады.
Екатерина ІІ-нің ағартушылық әрекетіне халыққа көрсетілген дәрігерлік
көмекті де жатқызуға болады. әр-бір қалада аурухана және дәріхана болуы
міндеттелді және ауруларға тегін дәрі-дәрмек ұсынылады. 1773 жылы Ресейлік
ғылым академиясы құрылып, орыс тілін зерттейтін болды, оны Екатерина
Дашкова басқарды.
Ресей мен Франция арасы салқын күйінде қалды, бірақ Екатерина ІІ-ші
Вольтермен, Дидромен байланысын үзбеді.
Екатерина ІІ-нің крепостнойлық сипаттағы Наказының мәнін ұғу үшін
XVIII ғасырдағы француз ағартушыларының көрнекті өкілінің бірі Дени
Дидроның ескертпесінің үлкен қызығұшылық туындатуы сөзсіз, онымен Екатерина
ІІ-ші бірқатар байланыста болғаны анық.
Дени Дидроның “Талапқа” (наказға) берген ескертпесі, оның кемшілігін
көрсетуі сол жылдардағы саяси әдебиеттің ең үздік шығармаларының бірі болып
саналады. Олар “ағартушылық абсолютизмнің” әлеуметтік және саяси мәнін ашып
көрсетеді.
Дени Дидро (1713-1784ж.ж.) философ-материалист, ағартушы, атеист,
феодалдық тәртіпке қарсы тұрған, діндарлар мен үстемдік еткен дворяндарға,
корольдық билікке қарсы шыққан- XVIII ғасырдағы буржуазиялық революция
қарсаңындағы француздық идеологтарының ойшылдарының ірі өкілдерінің бірі.
Дидро Ресейге келді. Ол Петербургте 1773-1774 жылдары қыста болды. Ол
Екатерина ІІ-ні әлеуметтік-саяси өзгерістердің қажеттігі жайлы сендіруге
тырысты. Онымен бірқатар сұхбаттасудың нәтижелерінен кейін, ол өзінің
ойының Ресейде жүзеге аспайтындығын өкінішпен былай деп келтірілген:
“Парижден Петербургке әкелінген ойлар, тек басқа бір өңде көрініс табады” –
деді.4
“Талапқа” (наказға) ескертпені ол Петербургтен қайтып жатып 1774 жылы
Гаада болған кезінде жазды.
Дени Додроның кейбір ескерпелерн келтіреміз. “Ескертпенің” кіріспе
бөлігі мынадай сөздермен басталады.
“Көпшілік қауым, халайық!” Егер сіздердің өздеріңіздің патшаларыңызға
билігіңіз жүрсе, кодекс құрыңдар! Егер барлық билік толығымен сіздің
патшаңыздың қолында болса, онда кодекс жайлы ұмытыңыз, немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Екатерина ІІ-нің жеке тұлғалық ерекшелігі.
1.1. Екатерина ІІ-нің таққа келуі және сол кезеңдегі патшалық
Ресейдің тарихи жағдайы.
1.2. XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің ішкі және
сыртқы саясаты.
ІІ. Екатерина ІІ-нің Батыс Европа ғалымдарымен байланысы.
2.1. Екатерина ІІ-нің патшалық етуі кезіндегі заңдық өзгерістер.
2.2. “Ағартушылық абсолютизм” және оның саяси мәні.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Адамзаттың дамуы мен өрістеп өркениетке бет
алысында тарихтың атқарар рөлі ауқымды. Әр-бір тұлға өзінің даму жолында
тарихи өткен жолды, тарих бедерін ұғынбайынша алдағы болашақты болжап,
бағытын айқындауы екіталай.
Әр-бір тарихи кезеңнің өзіне лайықты ерекшеліктері,сол заманның
айрықша тұлғалары болады.Ал біз зеріттеп отырған XVIII ғасыр әлемдік
тарихта “ағартушылық абсолютизм”,“философтар мен монархтардың одағы”дәуірі
деп аталатындығы белгілі. Бұл кезеңде дана философтар мен басқада сол
заманға алдыңғы қатарлы ой пікір иелері көмегімен дәурені өткен феодалдық
қоғам институттарын революциялық емес эволюциялық жолмен монархтар мен
олардың дворяндары өздері жоя алады деген теория мен тәжрребие кең көлемде
жүріп жатты. Монархтар, болжам бойынша, оқыған,білімді және Ағартушылық
абсолютизм идеологтарының шәкірттері болуы керек делінді.Біз басты тұлға
ретінде қарастырғалы отырған Ресейлік патша Екатерина ІІ сондай жан еді.
XVIII ғасырдың екінші жартысырдағы Ресей тарихы орыстың император
әйелі Екатерина ІІ-нің атымен тікелей байланысты екендігі белгілі.Тарихтағы
әр-бір әйгілі тұлға өз ортасында белгілі бір іс-әрекеттерімен елеулі із
қалдырып, сол кезеңге лайықты өзгерістер толқынын туындатуымен
ерекшеленеді.Дәл осылай Екатерина ІІ де XVIII ғасырда билік басына келуімен
қоса бірқатар тарихи прцестер мен оқиғалардың іске асуының себепкері,
куәсі болды.
Бүгінгі таңда, яғни бүкіл әлем елдерінің мұндай қым-қуыт алапат
заманда тек саяси биліктің бірлестігі мен, оның бейбіт келісімдер арқылы
ғана ғалам тыныштығын, ғалам ынтымақтастығын сақтау мәселесін алға қойып
отырғандығын ескерсек, біздің бұрынғы өткен тарихи кезеңдердегі саяси
бірлік жолындағы істердің мән-жайын біліп, оның өткен тарихи нұсқауларының
дұрыс жағын игеруіміз тұрғысынан қарағанда біз зеріттеу жұмысымызға арқау
етіп алп отырған мәселені маңызды, өзекті тақырыптардың қатарына жатқызуға
болады деп санаймыз.
Бұл жұмыста Екатерина ІІ-нің билік еткен кезеңіндегі тарихи саяси
мәнді оқиғаларды талдай келе және олардың мәнін аша отырып сол кезеңдегі
тарихи өзгерістердің ерекшеліктері көрсетілді. Осы тұрғыда бірқатар тарихи
еңбектерге, оқулықтар мен зерттеулерге, сараптама жасалынды.
Дипломдық жұмысымызда Екатерина ІІ билікке келуі, сол тарихи
кезеңнің бейнесі, патша сарайының ішкі, сыртқы саяси, тарихи жағдайы,
сонымен қатар Екатерина ІІ енгізген заңдары, ішкі соғыспен, сыртқы
соғыстары және олардың тарихи мәні т.б. бірқатар мәселелерге толық сипат
берілді.
Тақырыптың зеріттелу деңгейі : Мәселенің тарихнамасына қысқаша
тоқталатын болсақ мұнда О.А.Омельченконың “Законная монархия Екатерины
ІІ”, Н.М.Дружининнің “Просвещенный абсолютизм в России”, И.А.Федосовтың
“Просвещенный абсолютизм”, Н.А.Павленконың “Екатерина Великая” және .
Идеи абсолютизма в законодательстве XVIII века, А.Б.Каменскийдің “Жизнь и
судьба императрицы Екатерины Великой”, Маряков В.И. Политические и
социальные идеи консерватизма в “Наказе” Екатерине ІІ, В.О.Ключевскийдің
“Краткое пособие по русской истории” деп аталатын еңбектерін ерекше атап
өту қажет.
Мәселенің деректік көзі : Зеріттеу жұмысының басты деректік
негізі етіп Екатерина ІІ тұсында жарыққа шыққан екі томдық заңдық актілер
жинағы, Екатерина Іі жеке хаттары мен жазбалары, патшаайым замандастарының
Ресей империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен империатрицаның
саяси қызметі жайлы естеліктері алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: XVIII ғасырдың екінші
жартысы осы елдің тарихи дәуірінде ерекше із қалдырған Екатерина ІІ
есімімен тығыз байланысты. Екатерина ІІ таққа 1762 жылы отырғанмен, ол
1744 жылдан бастап Ресей астанасына келуімен ауқымды империядағы оқиғалар
барысына өз әсерін тигізді.
Зерттеу барысындағы басты мақсат аталмыш тарихи кезеңнің (ХҮІІІ
ғасырдың екінші жартысы) ұйытқысы болған, есімін тарих беттерінде алтын
әріптермен ойып қалдырған,территориялық жағынан дүние жүзіндегі ең ірі
мемлекеттердің бірі Ресей патшаайымы - Екатерина ІІ абсолютизмі мен
ағартушылық саясатының ақиқаты мен шындығының пердесін көтеріп, мәнін
айқындау, тарихи саяси оқиғалар мен Екатеринаның саясатының қаншалықты
дәрежеде үйлесімділік тапқандығын ғылыми айналымға жаңадан түсіп жатқан
деректік материялдар негізінде егжей-тегжейлі саралап оның айқын жақтарын
ашу болып табылады.
Көрсетілген мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысының алдына
төмендегідей міндеттер қойылады:
26. Екатериа ІІ өмірі мен қызметін тарихи тұлға ретінде зріттеу;
27. Ресей империясы дамуының қиындығы мен қарама –қайшылығы Екатерина ІІ
патшалық қызметінде қалай көрініс тапқандығын көрсету;
28. Екатерина ІІ “ағартушылық абсолютизмінің” мәні ашу және оның қандай
саясаттар негізінде көрінгендігін айқындау;
29. XVIII ғасырдың екінші жартысында Ресей қоғамында орын алған
әлеуметтік- экономикалық жағдайларға анализ жасай отырып Петр І мен
салыстырғанда Екатерина ІІ нендей жаңалықтар енгізгендігін анықтау;
30. Екатерина ІІ сословиелік саясатына, мемлекеттік билік және
жергілікті басқару органдары, шіркеу, қаржы және экономикалық
реформаларына, мәдениет саласындағы қайта құруларына анализ жасай
отырып олардың шын мәнін ашу;
31. Екатерина ІІ қызметін қорытындылай келе орыс тарихында оның
қалдырған ізіне баға беру.
Ал бұл тақырыпты тәрбиелік мәні жағынан алсақ оның басты тұлғасы
Екатерина ІІ-нің өзінің-ақ батылдығы, елді басқаруға оның бүкіл саясатына
мән беріп, оның бойындағы өжеттік, өзін сол мемлекеттік тізгінін ұстауға
бейімдей білуі, мемлекет көлеміндегі саяси билікті ұстауы, оның алғырлығын
танытады.
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған
мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің
диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік
сияқты негізгі метолологиялық принциптер басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы
жылдары көрнекті қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттеуде калыптасқан
жаңа концепциялар да ескерілді.
Зеріттеу жұмысының хронологияляқ шеңбері : Дипломдық жұмыс
тақырыбы бойынша ХУІІІ ғасырдың екінші жартысы, дәлірек айтқанда 1862- 1896
жылдар аралығы зеріттелген. Яғыни Екатерина ІІ Ресей империясы тағына
отырғаннан бастап қайтыс болғанға дейінгі аралық қамтылады.
Дипломдық зеріттеу жұмысының құрылымы: Зеріттеу кіріспе, екі тарау
және қорытынды бөлімдерінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың көкейтестілігі,
мәселенің зеріттелу деңгейі, мақсаты мен міндеттері, жұмыстың ғылыми және
тәжірибелік маңызы, хронологияляқ шеңбері және құрылымы көрсетілген.
Бірінші тарауда Екатерина ІІ-нің жеке тұлғасы, оның таққа келуі, сол
кезеңдегі Ресейдің ішкі, сыртқы саяси жағдайы баяндалады. Ал екінші тарауда
Екатерина ІІ-нің патшалық еткен кезіндегі “ағартушылық абсолютизм”, оның
қолдау барысындағы патшаның жүргізген істері, патшаның “ағартушылық
абсолютизм” өкілдерімен байланыс хаттары, “ағартушылық абсолютизмнің” сол
кезеңдегі саяси мәні ашып көрсетілді.
І. Екатерина ІІ-нің жеке тұлғалық ерекшелігі.
Екатерина ІІ некеге тұрғанға дейінгі кезінде София Августа Фредерика
Ангальт-Цербская деп аталды. Ол 1729 жылы 21 сәуірде Штеттин деген неміс
қаласында дүниеге келді. Оның әкесі принц Христиан Август Ангальт-Цербский
мемлекеттік қызметте болып, комендант болып, одан соң Штеттиннің
губернаторы болып қызмет атқарады; шешесі – принцесса Иоганна Елизавета –
ежелгі Гольшштейн – Готторптық герцогтардың үйінен шыққан ханышайым болған.
София Августа Фредерика Ангальт-Цербскаяның ата-анасы неке жағынан
алғанда өте бақытты болмады, кейде біраз уақыт аралығнда бөлек-бөлек те
өмір сүрді.
Әкесі әскерилермен бірге Швецияға және Францияға қарсы соғысқа
қатысты, Нидерланды, Солтүстік Германияда және Италия жерлерінде соғысты.
Шешесі көптеген беделді бай туыстарына қонаққа кетіп қыздыда өзімен бірге
алып кететін болды.
Балалық шағында София Брауншвейнг, Цербст, Гамбург, Киле және Берлин
қалаларын аралап көреді. Оның сол кездегі оқиғалардың есте қалғанының бірі,
қарт абызбен кездесуі болатын: ол Софияға қарап тұрып: “Қызыңыздың болашағы
үлкен. Оның маңдайынан үш тәж көріп тұрмын” дегені болатын.
Принцесса Иоганна бұл әңгімеге сенімсіздікпен қарады да, қызына
ашуланып оны қол өнерімен айналысуына көп көңіл бөлді.
София үйде білім алады: неміс, француз тілдерін үйренеді, би өнеріне,
ән айту, тарих, география, құдайға
сыйыну негіздеріне үйренеді. Балалық шағының өзінде-ақ оның мінезінің
тәуелсіздікке ұмтылу, білім, өнерге құштарлығы, тәкәппарлығы, батылдығы,
сонымен қатар көп қимылды қажет ететін ойындарға деген бейімділігі байқала
бастайды. 1744 ж. Екатеринаны шешесімен бірге империотрица Елизавета
Петровна Ресейге шақырады. Келген бойда болашақ император Петрдың қалыңдығы
деп танылғаннан соң православие дінін қабылдап, дәстүр бойынша Екатерина
Алексей қызы деп шоқыландырылады. Князь Петр Федорұлымен (болашақ
(император) патша Петр ІІІ) 1745 жылы некеленеді. Екатерина Ресейде орыс
тілін меңгеруге ерекше ден қойды, дін қағидаларын да жете үйренеді. Әкесі
мұнда аттанарда қызына өзінің орыс сарайында қалай ұстау керектігі жайлы
бірқатар ережелерді жазып береді, ал оған Екатеринаның өзі жағынан қосқан
ұстамдылықтары мен өнегеліктері Елизаветаның басын айналдырып, бүкіл
сарайдағылардың да көңілінен шықты. Күйеуін де, Елизаветаның өзін де жек
көрген Екатерина оларға деген қарым-қатынастарын өте жақсы көрсетіп,
күйеуінің жаман әдеттерін жауып ол жайында ешкімге де шағымданбады.
Елизаветаға құрметпен қарап және оның қолдауын күтетін. Екатерина
сарайдағылардың әр-қайсысына жылы сөз тауып, өте мейірімді болып көрінді.
Әке, шешесі өлгеннен соң да, неміс болудан бас тартып, өзінің Ангальт-
Цербст атына деген барлық құқығынан бас тартады. Шын мәнінде Екатеринаны
жыл өткен сайын сарайдағылар оны құрметтей түседі. Ол өзін Вольтердің
оқушысымын деп санап, Монтескьеге бас иіп “Энциклопедияны оқып үйрене түсіп
және өзінің зер салуы ынтасы арқасында өз кезеңінің орыс қоғамындағы өзгеше
жағымды адамы болады. Оның теориялық дамуы мен білімінің дәрежесі бізге Ұлы
Петрдің тәжірибелік даму күшін, мықтылығын еске түсіреді. Олардың екеуі де
өздігінен білім алғандар еді”.1 1(2, 475бет)
1.1. Екатерина ІІ оның таққа келуі.
1762 жылы шілдеде 34 жылға созылған Екатерина ІІ-нің патшалық етуі
басталды. Өзінің алдындағылардың оның айырмашылығы ол ірі және ақылды
мемлекеттік қайраткер, айлакер де қу саясатшы, шебер дипломат болды. Тамаша
білім бар, ағартушылардың концепцияларымен таныс болған ол саясаттың ескі
формалары, басқарудың бұрыңғы органдары арқылы самодержавиелік –
крепостнойлік құрылысты сақтауға және нығайтуға мүмкін емес екендігін
түсінді.
Жағдайдың өзгеруімен байланысты самодержавиенің мызғымайтындығын,
крепостниктікті және дворяндардың сословиелік артықшылықтарын негіздейтін
әдеттегі аргументация жарамсыз екенінде есепке алды.
Оның өзі де, серіктері де крепостнойлікті және дворяндардың
сословиелік артықшылықтарын алға апарушысы ретінде көрсетіп бақты. Бірақ ол
бұлардың анти-феодалдық бағытының маңызын жойып, Руссо, Вольтер, Дидро т.б.
энциклопедистердің атына мүлде қарсы қойылған мақсаттар үшін пайдаланды.
Ағартушылардың концепцияларын ол Россиядағы саяси құрылыстың ең жақсы
және бірден-бір қолайлы формасы самодержавие, “бұдан басқарудың қандай түрі
болмасын Россияға зиянды, тіпті ақыр соңында бүлікшілікке ұшыратар еді”
дегенді дәлелдеу үшін пайдаланылды.
Самодержавиенің басты мақсаттарының бірі өз қол астындағыларға
“еркіндік парасатын” ендіру болып табылады дей отырып, Екатерина ІІ нағыз
еркіндік заңмен рұқсат етілгенді ғана жасау деп тұжырымдады, ал ол шығарған
заңдар дворяндардың толық билігін және шаруалардың толық құқықсыздығын
бекіндірді.
Ағартушылық жұмысты таратуды жақтай отырып, ол қазіргі қоғамның
кеселінің бәрі крепостнойлық құқығымен, дворяндардың құқығымен, үкімет
органдарынының зорлық-зомбылығы және заңсыздығымен тіпті де байланысты емес
деп сендіргісі келді.
Екатерина ІІ-нің бұл қағидалары оның Уложение комиссиясына берген
“Наказына”, оның манифестеріне, әдеби-публистикалық т.б. шығармаларына тән
болды. Оның патшалығы кезінде ішкі саясатта да сыртқы саясатта да бірсыпыра
ірі шаралар жүзеге асырылды. Бұл шаралардың жалпы ұлттық зор маңызы болды,
бірақ олар крепостнойлік әдістермен шешіліп қана қойған жоқ, өз алдына
дворян үстемдігін нығайту, оның сословиелік артықшылықтарын ұлғайту,
крепостнойлік тәртіпті одан әрі тарта түсуді мақсат етіп қойды. Екатерина
дворяндар мен самодержавиелік құрылыстың мүддесі сауданы, өнеркәсіпті оқу-
ағарту ісін дамытуды талап ететіндігін түсінді де осы бағытта объективті
маңызы бойынша прогресті бірсыпыра шараларды жүзеге асырды. Алайда бұл
шаралардың бірде-бірі дворяндардың үстемдік жағдайына нұсқан келтірмеді,
сауда мен өнеркәсіп дамуын солардың мүддесіне бағындырды.
Екатерина ІІ патшалығы фаворетизмнің адам көріп-білмеген
бейбастығымен қоса жүрді. Фавориттердің үнемі ауысып тұруы (Г.Орлов,
Г.Потемкин, П.Завадовский, П.Зубов, А.Ермалов, Дмитриев – Маманов т.б.)
оларға орасан көп жерді, шаруаларды, ақшаны, сарайларды, атақты, ордендерді
сыйға тартумен бірге жүрді. Нақ оның патшалық еткен кезінде Россиядағы
крепостниктік право “құлдықтан еш айырмасы жоқ” формада болды.
“Наказдың” негізгі мәтіні 20 тарау 520 баптан тұрды. Бұл “наказда”
сот құрылымы түрі мен сот ісі де қаралды. Авторы былай деп келтірді
“Қылмысты алдын-ала ескерткен жөн, оған жаза қолданылғанша” дейді.
Уложениялық сарапшылар отырысын шақыру жайлы манифесі 1766 жылы 16
желтоқсанда халық алдында жария етілді. Ал оның салтанатты ашылуы 1767 жылы
30 шілдеде болды. Успендік соборда жиналып депутаттар патша алдында акт
қабылдады.
Тақтан үміткерлердің көзін құртуы.
Екатерина ІІ-нің орыс тағына отыруға ешқандай ресми құқығы болмады
және де өзі жағдайының берік еместігін сезді. Оның алғашқы әрекетінің бірі
– таққа отыруға үмітті дегендердің көзін құрту болды.
Сарай төңкерісі салдарынан тақтан түсірілген ІІІ Петрді бір аптадан
кейін Орловпен тағы басқалар тұншықтырып өлтірді.
Ендігі қалғаны – бір жасынан тақтан айрылған Иван Антонович болды.
Бала кезінде Холмогорда тұтқында содан соң Шлиссельбург казематында үнемі
жападан жалғыз болуы оны дене құрылысы жағынан жарымжан, психикалық жағынан
есерсоқ жасады. Бірақ Екатерина оның өзінен емес оның атын дворяндардың
кезекті сарай төңкерісінде пайдаланып кетуі мүмкін деп қорықты. Ол
Екатеринаның құпия нұсқауымен өлтірілді. Таққа үмі-ткерлердің үшіншісі
жөнінде мәселе қиынға түсті. 1762 жылғы сарай төңкерісіне қатысушылардың
едәуір бөлігі Екатерина ІІ-нің 8 жастағы ұлы Павел император болуға тиіс
деп санағандықтан Екатерина ІІ-ші 1762 жылдың қыркүйегінде тәж киюді
өткізуге асыққан болатын. 5 жылдан кейін Енатерина Уложение комиссиясын
оған “Ұлы, Асқан ақылы, Отан анасы”,деген титул беруге итермелеп көндірді.
Бұның өзі оның “бүкіл Халықтың Земство соборы” болып сайлағандығының
белгісі еді.
Екатерина патшалық етуді дворян еркіндігі жөніндегі Манифест
ережелерін нығайтудан және сарай төңкерісіне қатысушыларға мырзалықпен сый
тартудан бастады. Оларға 18 мың шаруаны және 200 мың сомдай ақшаны, басқаша
айтқанда, тұтас бір уезді шаруаларымен және 150 мың шаруадан алынатын
сыйлықты сыйға тартты. Осылай он жыл патшалық еткенде ол 600 мың
мемлекеттік және сарай шаруаларын помещиктерге сыйға тартты. 1767 жылы
августа ІІ Екатерина ақырында бүкіл тарихындағы ең бір крепостнойлық
жарлықта шығарды. Ол бойынша помещиктің үстінен шаруалар жасаған шағымның
қандай болсын, Фаворотизмдерге ол әділетті шағым болған жағдайда да
мемлекеттік ауыр қылмыс деп саналды. Дүре соғып қатарға айдау жазасына
жататын болды. Помещик шаруаны өз дегенінше сатуға, сарайда жұмыс істеуге,
жазалауға, барщина мен оброктың мөлшерін тағайындауға, оның мал мүлікін
тартып алуғае, әйелі мен қызын арын аяққа басуға, т.б. правосы болды.
Помещик толық құқықты мырзаға, судьяға және шаруаның жендетіне айналды, ол
шаруа оның құлақ кесті құлына айналды.
1.2. XVIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Ресейдің ішкі және сыртқы
саясаты.
XVIII ғасырдың екінші жартысында сыртқы саясат аумағында патшалықтың
үш негізгі мәселені шешуге тырысқан кезі еді:
1) Польшадан украиндық және беларустық жерлерді қайтарып алу мәселесі
тұрды, ондағы мекендеген бауырлас халықтар Русьпен бірге бір тұтас
бірегейлікте құраған болатын; 2) өз жағдайын Балтық теңізі жағалауында
нығайту; 3) Қара теңіз жағалауында мықтап орнығу және Турция жағынан елдің
Оңтүстік аймағына.
Сонымен қатар, орыс үкіметінің сыртқы саясатында крепостнойлық
жүйенің ыдырай бастауымен негізделген және елдегі таптық қарама-қайшылықтың
шегеленісуімен көріне бастады. Бұл феодалдық жүйенің дамуымен болған
тығырықтан шығудың жолын іздеуіндегі, помещиктік жер иеленуді кеңінен
таратуда үкіметтің жаңа жерлерді қосып алуымен болып отыр. Ресейдегі таптық
күрестің өріс алуы патшалық құрылыстың сыртқы саясатына барынша реакциялық
сипат береді. Бұл Украинада халық қозғалысын басумен, шетелдегі
революциялық еркіндік қозғалысын патшалық үкіметтің шұғыл қастандық
қатынасының әрекетінен байқалады.
XVIII ғасырдың ортасында феодалдық ақсүйектің үстемдігімен және поляк
дворяндығының алтын еркіндігінен Польша босаңсу мен құлдырау жағдайында
болды.
Диссиденттер деп аталынып отырған католик еместер және ең алдымен
атақты даңты болғандар – украиндар мен балорусьтар өте ауыр жағдайда болды.
Таптық езушілік ұлттық – діни езушілікпен астасып жатады. Поляктық
помещиктер мен котоликтік шіркеу украиндықтар мен белорустықтарды дыбыссыз
басыбайлы құлдар мен малға айналдыруға тырысты.
Мектептер мен шіркеулер жабылды, украин және белорусь тілдерінің
қолданылуына тыйым салынды, казактықты жойды.
Тек патшалық сарайдағы кғазактар ғана қалды, сонымен қатар поляктық
магнаттың жеке әскерін құрайтын казактар ғана қалдырылды. Феодалдық қанау
күшейді. Ауыр алым-салықтар және борыштық төлемдер, жалгерлерді тонау,
толық тәртіпсіздік, биліктік зорлық-зомбылық, католик шіркеуі жағынан
құдаушылық, украин халқының поляктық феодалдық-католиктік езгісімен
үздіксіз күресін негіздеді. Шаруалар мен қала кедейлерінің қозғалысы
(гайдамактар) үздіксіз жүрді. Гайдамактар қозғалысы халықтың қолдауын
тапты.
Гайдамактар Ресейдің көмегіне сенді. Ресей Польшамен соғысып жатқан
кезде Украинада ірі көтерілістер болды. Осылайша 1734 жылы гайдамактар
көтерілісі тұтанып, оның басында Верлан, Мотарный, Медведь және Гривалар
тұрды.1750 жылы Тесли, Письменный, Мочулидің және тағы басқаларының
гайдамақтық отрядтары оң жағалауындағы (умань, виница, чигирин) ірі
қалаларды босатты.Карпатта тауға кеткен опришкилар әрекет етіп, одан әріде
олар чиновниктер мен билік иелеріне шабуыл жасады. Әсіресе украин халқы
дәріптеген Олекс Довбуш опришегінің даңқы жайылды.
1764 жылы тәж кигізу сеймінде орыс үкіметі диссиденттер мен
католиктер құқығын теңестіруді талап етті. Ресейдің талап етуін
қабылдамады. Сол кезде Пруссия мен Ресейдің үліметі Польшаны бөлісуді
дайындай бастайды.
Польшаны бөлісуді дайындау барысында Фридрих ІІ ерекше белсенділік
танытты. Ол түбегейлік поляктық жерлерді Шығыс Пруссиядан бөліп жатқан
Бранденбургті жаулап алуға тырысты. Польшаны бөлуде де ынта білдіруші сол
еді.
Польшадағы билік етіп тұрған Чарторийліктер тобы Радомде Мәжіліске
(конфедерацияға) жиналды. Слуцкіде протестанттар мен православиеліктер
мәжіліске жиналды.
Бұған жауап ретінде Ресейдің қарсыластар-реакциялық феодалдар 1768
жылы Украинадағы Бар қаласында өз конфедерациясына жиналды. Барлық
конфедеранттар өздерінің Ресейге қарсы күресінде оған жауласып отырған
Турция мен Францияға сенді, олардан еріктілер түрінде көмек алды.
Бұған қоса 1768 жылы Украинада шаруалар қозғалысы (“Колнивщина”)
ауқым жайған еді.
Оның басында запорождық Максим Железняк, казактық жүзбасы Иван Гонча,
жеке отрядтардың қолбасылар Швачка, Журба, Нежный, Бондаренко, және
Москальдер тұрды. Көтерілген шаруаларға қала кедейлері, жұмыс істеуші
жұмысшылар, батрақтар, запорождық кедейлер қатысты. Қозғалыс ақжалауды,
Подолия, Волынь, Белорустық Полесьені, Прикарпатье, Закарпатьені қамтыды.
Гайдамактық көтеріліс таптық жағынан – поляк шаруаларының да көтерілісін
туындатты. Бірақ патша үкіметі шаруалар соғысының тұтануынан қауіптеніп
кешегі өздерінің жауы болған – поляктық феодалдармен одақ құрды. Шаруалар
қозғалысын жойып тас-талқан етеді. Көптеген гайдамактар Ресейге кетеді және
олардың көбі пугачевтік көтеріліске қатысады.
Ресейдің Польшадағы жеңісі Австрияны да, Францияны да мазалай
бастады. Оның соңғысы өзінің Турцияға әсерін қолданып, оның 1768 жылы
Ресейге қарсы соғыс ашуына түрткі болды. Оған жауап ретінде Прустық король
Фридрих ІІ Ресейді Польшаны бөлуге асықтырды. Екатерина ІІ “өзін таңдайтын
қызметшісі”- Фридрих ІІ ойын айқындауды күтті. Австрия мен Турцияның өзара
қорғаныстық келісім шарт жасауы Ресейді асықтырды. 1772 жылы Ресей, Пруссия
және Австрия арасында Польшаны бөлісу жайлы өзара келісім жасайды. Варшава,
Белоруссия және Украинадағы тұрған орыс әскері бұл келісімге кепіл болады.
1773 жылғы бұл Польшаны бөлуді бекітті.
Ішкі саясат.
Шаруалар соғысы әлеуметтік күштерді орналастыруды нақты шектеулер
бағытын жүргізді: бүлікшіл шаруалар күресімен самодержавиеге басты тірек
болғаны дворяндықтар. Шаруаларға қастандық жау болып тұрған лагерде
көпестер мен өнеркәсіпшілерде болды. Феодалдық мемлекеттен жеңілдіктер алып
крепостнойдық жүйенің ресурстарын қолданған көпестер мен өнеркәсіпшілер
жинақталған комиссиядан дворяндық жеңілдіктер мен буржуазиялық теңдікті
жоюды таман етпестен, оларды өз қолдарына беруді талап етеді.
“Шынайы салтанаттың” жемісін ең алдымен дворяндықтар сезінді. Сонымен
қатар үкімет өнеркәсіпшілердің және көпестік жоғары топтың ескі тәртіпке
деген әділдігін бағалады. Жуық арадағы онжылдықтардағы үкіметтің саясаты
дворяндықтар мен көпестердің мүддесін қанағаттандыруға бағытталған болатын.
Үкімет заводшылар мен помещиктерге оларға ең тиімді жағдайда
шаруашылықтарын қалпына келтірулеріне он жыл мерзімге заводтары мен мұраға
алған ірі жер иеліктерін кепілге салып, онда алғашқы үш жылда 1%-тен, ал
қалған жеті жылына 3% төмен тұратындай етіп ссуда алады.
Шаруалар соғысы жергілікті билік органдарының әлсіздігін, олардың өз
күштерімен тыныштықты қолдай алмайтындығын байқатты. Дәл осыдан келіп
императрицаның қамқорлық жасау облыстық әкімшілікті жетілдіруге, оларды
шаруалар соғысына дейін-ақ реформалау керектігіне бағытталды. 1775 жылы
Екатерина Вольтерге “Мен қазір ғана менің ипмериямда” губерния құру жайлы
215 баспа беттен тұратын “Наказ” (Талаптан) кем түспейтін заңды бердім” деп
хабарлайды.2
Облыстық реформалауды жүргізу қорғаушылық және фиксальдық мақсатты
ұстанды. Ресейдегі бұрынғы болған аумақтарды губерния, провинция, уездерге
бөлудің орнына, екі мүшелік етіп губерниямен уездерге бөлу, оның негізінде
алым-халықтық халық санына қарай: губернияларда 300-400 мың адам,ал
уездерде 20-30 мың жан тұруы керек болды.
Реформаны жүргізу нәтижесінде 23 губернияның орнына 50 құрылды.
Облыстық реформаның тағы да бір нәтижесі, оның сандарынан
чиновниктердің саны барынша ұлғайды. Губерниялық және уездік әкімшіліктің
және орта қызметтегілердің дворяндармен толтырылып отырғандықтан соңғылары
жаңа табыс көзін алады: көбінесе губерниялық және уездік мекемелерде
отставкаға (қызметтен демалысқа шыққан әскери адамдар) шыққандар қызмет
ететін. Облыстық реформа елдегі қалалар санын екі есе ұлғайтып жіберді:
әкімшілік орналасқан барлық орындар қала болып жарияланып, ал олардың халқы
мещандар мен көпестер деп жарияланды. 216 жаңа қала пайда болды.
Патшалықтың ең алғашқы соққы бергендері запорождік казактар, олар
бурыннан-ақ өз орталарына крепостнойлыққа қарсы тұруға даяр қарқынды
элементтерді тартқан болатын. Ресей халқына бұл оқиға жайында
хабардареткенде Екатерина казактар өздерінің үздіксіз басқаруындағы
тәуелсіз облысын құруды
2(8, 422бет)
ойластырған.1791 жылғы Ясстық бейбіт бітімнен кейін запорождық казактардың
басым бөлігін Кубаньға жер ауыстырып көшіреді. Украинаның Солтүстік
жағалауына губерниялық реформаларды тарату 80-ші жылдардың басында
уездермен губернияларда полктермен жүздіктерге әкімшілік бөлуді енгізу
қысқартуға алып келеді.
Украинаның бұрынғы автономиясын еске түсіретін бүкіл әскери белгілері
(туы, мөрі т.б.) Петербургке әкелінді. Бұнысымен Украинаның автономиясының
қалдықтары толығымен жойылып және ұлттық мемлекеттіктың элементтері де
жойылды.
Донда реформаларды жүргізү әскери азаматтық үкіметті құрумен жалғаса
жүргізілді, ал Ресейдің орталық аудандарының губерниялық әкімшілігін
қайталай түскен еді. Орыс помещиктеріне қарағанда жергілікті дворяндар мен
шаруалардың жеке тұлғасын, еңбегін ерекше қараған құқығы барынша ауқымды
болып тұрған Эстляндия мен Лифляндияның прибалтикалық ерекше тәртібі
жойылды. Облыстық реформалар жүргізу нәтижесінде 1782-1783 жылдары
Прибалтика екі Ригалық және Ревелдік губернияға, Ресейдің басқа
губернияларындағы бар болып тұрған мекеме-леріндегідейлеріне бөлінеді. Орта
Поволжьеде, Сібірде және басқа да аудандарда үкіметтің губерниялық
реформаларын енгізуі халықтың этникалық құрамын көбіне ескермеді,
үйлестіруі мен басқаруы жүргізілді. Молдавия территориясы төрт губернияның
өзара бөлісүіне ұшырады. Пензалық, Симбирскінің, Томбовтық және
Нижегородтық Сібір үш губернияның арасында бөлінді.
Тоболдық, Колывандық және Иркутскілік. Губерниялық және уездік
әкімшілік жергілікті басшы топтарға сүенеді: князьдер, тайшей, зайсандарға
сүйенді, оларға жасақ, чиновниктік сот және жазалауды өзара бөлісті.
Облыстық реформалар жүргізуімен үкімет көпестер мүддесіне бірқатар
шараларды жүзеге асырады. 1775 жылы Манифест кәсіпкерлік еркіндікті жария
етті.
Бұл екінші қадам болатын, біріншісін 1762 жылы Екатерина сауда
өнеркәсіптегі монополияны жеңілдетуімен жасаған болатын. Ел ішіндегі еркін
бәсекеге жағдай жасап отырып, Екатеринаның үкіметі жалпы орыстық
өнеркәсіпті қорғаудан бас тартқан емес.
Екатерина ІІ-патша үшін ішкі саяси жағдайды шешу бәрінен де күрделі
бола түсті. Дәл осы салада патшаның барынша қырақы, сақ болып, алдын-ала
болжап көре білуі өзінің сенімімен әрекет етуін қажет етті. Мұндай қасиетті
ол толық игерген еді.
Дворяндарға қатысты саясаттың мұрагерлік жалғастылығын 1762 жылғы 3
шілдедегі жарлығымен Екатерина ІІ дәлелдеп бекітеді, онда шаруалардың
помещиктерге бұрынғысынша борыштылығын бұйырады.
Екі жарлығы да халық тобының аз ғана бөлігіне қатысты болды. Бірінші
жарлығы мануфактуристерді қыса түсті, олар елде бірнеше жүздеген болатын
және олардың қарсыластығынжою да мүмкін болатын. Қупия іздестіру ісінің
канцеляриясын Петр ІІІ-де Екатерина ІІ-де жоя алмады, тек оның атын ғана
өзгертеді – енді саяси қылмыстарды Москвадағы Сенатта және Сенаттық кеңседе
жүргізеді. Жазалаушылық мекеменің толық жазалаушылық істі жалғастыру құпия
іздестірудің іс жүргізудің штатын құпия іздестіру ісі канцеляриясының
қызметкерлері қамшымен сабаушысы Шешковскийдің басшылығымен толықтырылып
жүргізілді. Шаруаларға оқылатын манифест олардың билік иелеріне
бағыныштылығына сендірді. Егер шаруалар қарсыласуын жалғастырып бағынбайтын
болса онда оларды “отпен және қылышпен” ғана бағындырды, ол тек қарулы
қолмен жүргізілді.
ІІ. Екатерина ІІ Батыс Европа ғалымдарымен байланысы.
В.О.Ключевский “Тарихи тұлғалар” атты еңбегінде “Туылған тегі жағынан
неміс, сүйген тілімен тәрбиесі жағынан француз, оның екі ғана қызығұшылық
ынтасы бар, алары ақырындап күнделікті мұқтаждығыны айналды: кітап оқып, өз
ойын жазу. Петр І-нің балтасыз және токарьлық станоксыз күн көре
алмайтындығындай Екатерина ІІ-нің да кітапсіз қаламсыз күн кешуі қиын еді”
деді.3
Екатерина ІІ шын мәнінде талантты мемлекет қайраткері, өзінің ауқымды
танымы болды (пьеса, мақала жазып журнал да шығарды), көптеген
беллетристикалық, драматургиялық, публистикалық ғылыми – кең ауқымды
шығармалардың авторы, ол балаларға құқықтық тағлымы мол ертегі,
педагогикалық ілімді қалдырды, оның Батыс елдері ғалымдармен байланысы
барысындағы жазбалары мен естеліктері тарихи деректің мол қайнар көзі. Оның
патшалық еткен кезеңінде өнер мен әдебиет туындылары кең өріс алды.
Гаврил Романович Державин ағартущылық самодержавие идеяларын
жақтаушылардың бірі болды. Ол тек ағартушылықпен және заңды адал орындаумен
ғана дворяндардың халықтық көтерілістен қорғауға болады деп санады.
Ектерина ІІ ақынның “Фелицца” деген одасы үшін марапаттады, оның басты
кейіпкерлері орыстың әскери қол басылары А.В.Суворов, П.А.Румянцев –
задуайскилереді. Державинді Ресейлік академияға сайлайды, 1791 жылы
Екатерина ІІ оны өзінің кабинеттік хатшысы
3(4, 279бет)
етіп тағайындады. Бірақ мінезінің өте жеңіл, тез көтерілгіштігінен
екеуі көп ұзамай айырылысады.
Екатерина ІІ кітапханалар сатып алумен, графикалық және
нумизматикалық жинақтар алумен, кескіндеу және мүсіндеме жинақтарын алумен
айналысады, оның қалалары мен тұрып жатқан патшалық сарйларын әсемдеп
безендіруге европалық суретшілерді шақырады.
Ағартушыларды ерекше таңқалдырғаны Дидроның материалдық
мұқтаждығындағы ІІ-і Екатеринаның берген жәрдемі. Екатерина ІІ оның
кітапханасын 15 мың франкіге сатып алып оны, өзінің өмірінің соңғы күніне
дейін пайдалануына мүмкіндік беруі еді. Екатерина Дидроны оның
кітапханасының сақтаушысы деп тайғанап оған жылына 1000 франкі жалақыны 50
жыл алдағы кезеңіне де төледі. Қаражатты аямастан Дрездендегі Брюль және
Париждегі Крозалардан ерекше кескіндемелік жинақтарды сатып алды, сонымен
Вольтердің бай кітапханасын сатып алды, оған Рафаэльдің, Ван Дейіктің,
Рембрандтың, Рубенстің және басқа да атақты суретшілердің туындылары сатып
алып, Екатерина ІІ-ші патша Эрмитажды құрды. Ол әлі күнге дейін Ресейдің ең
асыл қорының бірі болып отыр. Ол елдің дамуы үшін халықтық ағартушылықтың
мәнін білді. Губерниялық қалалардаең басты, ал уездік қалаларда кіші
халықтық училищелер пайда болды.
Екатеринославта, Пензада, Черниговта жәнет Псковте университеттер
құрылды. Екатерина ІІ патшаның бұл жердегі ең басты қызыметі Ресейдегі
жалпыға бірдей бастуыш білім жүйесін құрды. Бұл жағынан ерекше көзге түскен
Иван Бетцкий Екатерина ІІ-ге білім жобаларын жасады. Оның ұсынысы бойынша
жабық түрдегі тәрбиелеп – білім беру мекемелерін ашып, онда балалар 6
жастан 18-ге дейін тәжірибелі педагоктардың бақылауында болады деп ұсынады.
Оның ұсынысымен ұлдар гимназиясы ашылады, мәртебелі қыздар үшін Смольный
институты ашылады.
Екатерина ІІ-нің ағартушылық әрекетіне халыққа көрсетілген дәрігерлік
көмекті де жатқызуға болады. әр-бір қалада аурухана және дәріхана болуы
міндеттелді және ауруларға тегін дәрі-дәрмек ұсынылады. 1773 жылы Ресейлік
ғылым академиясы құрылып, орыс тілін зерттейтін болды, оны Екатерина
Дашкова басқарды.
Ресей мен Франция арасы салқын күйінде қалды, бірақ Екатерина ІІ-ші
Вольтермен, Дидромен байланысын үзбеді.
Екатерина ІІ-нің крепостнойлық сипаттағы Наказының мәнін ұғу үшін
XVIII ғасырдағы француз ағартушыларының көрнекті өкілінің бірі Дени
Дидроның ескертпесінің үлкен қызығұшылық туындатуы сөзсіз, онымен Екатерина
ІІ-ші бірқатар байланыста болғаны анық.
Дени Дидроның “Талапқа” (наказға) берген ескертпесі, оның кемшілігін
көрсетуі сол жылдардағы саяси әдебиеттің ең үздік шығармаларының бірі болып
саналады. Олар “ағартушылық абсолютизмнің” әлеуметтік және саяси мәнін ашып
көрсетеді.
Дени Дидро (1713-1784ж.ж.) философ-материалист, ағартушы, атеист,
феодалдық тәртіпке қарсы тұрған, діндарлар мен үстемдік еткен дворяндарға,
корольдық билікке қарсы шыққан- XVIII ғасырдағы буржуазиялық революция
қарсаңындағы француздық идеологтарының ойшылдарының ірі өкілдерінің бірі.
Дидро Ресейге келді. Ол Петербургте 1773-1774 жылдары қыста болды. Ол
Екатерина ІІ-ні әлеуметтік-саяси өзгерістердің қажеттігі жайлы сендіруге
тырысты. Онымен бірқатар сұхбаттасудың нәтижелерінен кейін, ол өзінің
ойының Ресейде жүзеге аспайтындығын өкінішпен былай деп келтірілген:
“Парижден Петербургке әкелінген ойлар, тек басқа бір өңде көрініс табады” –
деді.4
“Талапқа” (наказға) ескертпені ол Петербургтен қайтып жатып 1774 жылы
Гаада болған кезінде жазды.
Дени Додроның кейбір ескерпелерн келтіреміз. “Ескертпенің” кіріспе
бөлігі мынадай сөздермен басталады.
“Көпшілік қауым, халайық!” Егер сіздердің өздеріңіздің патшаларыңызға
билігіңіз жүрсе, кодекс құрыңдар! Егер барлық билік толығымен сіздің
патшаңыздың қолында болса, онда кодекс жайлы ұмытыңыз, немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz