Ежелгі дәуір әдебиеті
КІРІСПЕ
1. Ежелгі дәуір жазбаларындағы адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты толғаулар
Қожа Ахмет Яссауи «Диуани хикмет» еңбегі.
2. Бұқар жырау толғауларының идеялық.көркемдік жетістіктері
2.1 «Әй, Абылай, сен он бір жасыңда» өлеңі.
2.2 «Жиырма деген жасыңыз» өлеңі
3. Жекелеген ақындар шығармаларындағы жас мөлшеріне байланысты өлеңдер.
3.1 Шал ақынның «Он бесте тартып міндім аттың жалын»,
«Қыздар туралы», «Алпыс жас . бұл өткен өмір сәні» өлеңдері.
3.2 Ақан сері «Жастық шақтар» өлеңі
3.3 Тұрмағамбет Ізтілеуов «өмір өткелдері» өлеңі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Ежелгі дәуір жазбаларындағы адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты толғаулар
Қожа Ахмет Яссауи «Диуани хикмет» еңбегі.
2. Бұқар жырау толғауларының идеялық.көркемдік жетістіктері
2.1 «Әй, Абылай, сен он бір жасыңда» өлеңі.
2.2 «Жиырма деген жасыңыз» өлеңі
3. Жекелеген ақындар шығармаларындағы жас мөлшеріне байланысты өлеңдер.
3.1 Шал ақынның «Он бесте тартып міндім аттың жалын»,
«Қыздар туралы», «Алпыс жас . бұл өткен өмір сәні» өлеңдері.
3.2 Ақан сері «Жастық шақтар» өлеңі
3.3 Тұрмағамбет Ізтілеуов «өмір өткелдері» өлеңі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әр дәуірдің тудырған қоғамдық – әлеуметтік, түрлі саяси жағдайлармен, жанрлық – өзгерістерін қағаз бетіне тайға таңба басқындай анық та айқын түрде бұлжытпай, шынайы қалпында түсіруге әдебиеттің қосқан үлесі өзгеден ерекше. Әрине, қандайда бір шығармашылықпен айналысқан белді ақын – жыраулардың қаламының ұшқырлығын танытып,бір биігіндей көрініп келе жатқан жас кезеңге байланысты жазылған толғаулар туралы ой өрбітудің айрықша маңызы бар. Атап айтар болсақ, сол кезең әдебиетіне белгілі үлес қосқан ғұламалар мен ақын –жыраулардың өзі өмір сүрген қоғамның бет – бейнесін, түрлі саяси өзгерістерді шығармаларында да жас кезеңді суреттеу әдісімен бейнелеп көрсетті. Сонымен бірге, адам бойындағы түрлі өзгерістерді және қыз баланың өсу процесін де толғауларына тиек етті. Мұнда қазақ әдебиеті тарихының барлық кезеңін тұтастай алып отырған жоқпын. Керісінше, осы бағыт аясында қалам тәрбеген ғұламалармен белгілі ақын – жыраулар шығармаларын алдым. Ақындар адамның ғұмыр жас кезеңін бейнелеуде тек өздерінің ғұмырын жас кезеңдермен суреттеп қана қойған жоқ, сонымен бірге, белгілі тұлғаға, қыз балаға, елін қорғаған ерлерге, атақ – абырой деп халқын ұмытқан хан – төрелергеде арнады. Шындықты дәл, нағыз қалында айнытпай түсіру толғаулардағы аса қажетті түйін болмақ.
Жұмыстың өзектілігі.
Тақырыбымыздың тиегі болып отырған қазақ әдебиетіндегі адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты толғаулардың төркініне көз жүгіртер болсақ, бұл әдіс сонау түрік халықтары поэзиясында Қожа Ахмет Йассауи заманынан бері келе жатқан әдіс. Осы әдісі бойынша жазылған шығармалар қазіргіге дейін қолдан – қолға өтіп, оқырман шөлін қандырды. Міне осындай ақын – жыраулар толғаулары өзекті мазмұнға айналды.
Жұмыстың өзектілігі.
Тақырыбымыздың тиегі болып отырған қазақ әдебиетіндегі адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты толғаулардың төркініне көз жүгіртер болсақ, бұл әдіс сонау түрік халықтары поэзиясында Қожа Ахмет Йассауи заманынан бері келе жатқан әдіс. Осы әдісі бойынша жазылған шығармалар қазіргіге дейін қолдан – қолға өтіп, оқырман шөлін қандырды. Міне осындай ақын – жыраулар толғаулары өзекті мазмұнға айналды.
1. Қожа Ахмет Йасссауи. Диуани хикмет. – Алматы : Мұраттас баспасы, 1993 –262б.
2.Мәдібай Қ. ХІХ ғасыр әдебиеті. I Кітап.Алматы. Қазақ Университеті 2001 –196 б.
3. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1–кітап: Оқу құралы. –– Алматы: Қазақ университеті, 2001– 467б.
4. Мағауин М. Алдаспан
5.Мәдібаева Қ. ХІХ ғасырдағы қаза әдебиеті. Алматы Қазақ Университеті 2007 – 290б.
6. Бес ғасыр жырлайды. II том XV – XIX ғасырдың бас кезіндегі ақын – жыраулар шығармалары Алматы, Жазушы 1989.
7. Үш ғасыр жырлайды. Алматы, жазушы 1965
8. Қабдоллов З. Сөз өнері. Алматы, Жазушы 1983
9. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет Алматы, Ана тілі 1992 – 176 б.
10. Сүйіншіәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: 1997
11. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: 1991
12. Мәдібай Қ. ХІХ ғасырдағы Қазақ әәдебиеті. II кітап Алматы Қазақ Университеті 2004
13. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы – Алматы: Жазушы, 2006 –1040 б.
14. Мұқанов С. Қазақтың ХІІІ – ХІХ ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер. І бөлім – Алматы 2002
15. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998, – 384 б.
16. Мәдібай Қ. Зар– заман ағымы Алматы, Қазақ Университеті 1997 – 160б.
17. Он ғасыр жырлайды – Алматы, 2006 – 408б.
18. Ай, заман – ай, заман – ай Құрастырушылар: Мағауин М, Байдильдаев М. Алматы: Жазушы баспасы 495б
19. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы Алматы, Мектеп баспасы 1973 – 212б.
20. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті – Алматы: Атамұра 2005 – 336 б.
2.Мәдібай Қ. ХІХ ғасыр әдебиеті. I Кітап.Алматы. Қазақ Университеті 2001 –196 б.
3. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1–кітап: Оқу құралы. –– Алматы: Қазақ университеті, 2001– 467б.
4. Мағауин М. Алдаспан
5.Мәдібаева Қ. ХІХ ғасырдағы қаза әдебиеті. Алматы Қазақ Университеті 2007 – 290б.
6. Бес ғасыр жырлайды. II том XV – XIX ғасырдың бас кезіндегі ақын – жыраулар шығармалары Алматы, Жазушы 1989.
7. Үш ғасыр жырлайды. Алматы, жазушы 1965
8. Қабдоллов З. Сөз өнері. Алматы, Жазушы 1983
9. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет Алматы, Ана тілі 1992 – 176 б.
10. Сүйіншіәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: 1997
11. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: 1991
12. Мәдібай Қ. ХІХ ғасырдағы Қазақ әәдебиеті. II кітап Алматы Қазақ Университеті 2004
13. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы – Алматы: Жазушы, 2006 –1040 б.
14. Мұқанов С. Қазақтың ХІІІ – ХІХ ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер. І бөлім – Алматы 2002
15. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998, – 384 б.
16. Мәдібай Қ. Зар– заман ағымы Алматы, Қазақ Университеті 1997 – 160б.
17. Он ғасыр жырлайды – Алматы, 2006 – 408б.
18. Ай, заман – ай, заман – ай Құрастырушылар: Мағауин М, Байдильдаев М. Алматы: Жазушы баспасы 495б
19. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы Алматы, Мектеп баспасы 1973 – 212б.
20. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті – Алматы: Атамұра 2005 – 336 б.
КІРІСПЕ
Әр дәуірдің тудырған қоғамдық – әлеуметтік, түрлі саяси жағдайлармен,
жанрлық – өзгерістерін қағаз бетіне тайға таңба басқындай анық та айқын
түрде бұлжытпай, шынайы қалпында түсіруге әдебиеттің қосқан үлесі өзгеден
ерекше. Әрине, қандайда бір шығармашылықпен айналысқан белді ақын –
жыраулардың қаламының ұшқырлығын танытып,бір биігіндей көрініп келе жатқан
жас кезеңге байланысты жазылған толғаулар туралы ой өрбітудің айрықша
маңызы бар. Атап айтар болсақ, сол кезең әдебиетіне белгілі үлес қосқан
ғұламалар мен ақын –жыраулардың өзі өмір сүрген қоғамның бет – бейнесін,
түрлі саяси өзгерістерді шығармаларында да жас кезеңді суреттеу әдісімен
бейнелеп көрсетті. Сонымен бірге, адам бойындағы түрлі өзгерістерді және
қыз баланың өсу процесін де толғауларына тиек етті. Мұнда қазақ әдебиеті
тарихының барлық кезеңін тұтастай алып отырған жоқпын. Керісінше, осы бағыт
аясында қалам тәрбеген ғұламалармен белгілі ақын – жыраулар шығармаларын
алдым. Ақындар адамның ғұмыр жас кезеңін бейнелеуде тек өздерінің ғұмырын
жас кезеңдермен суреттеп қана қойған жоқ, сонымен бірге, белгілі тұлғаға,
қыз балаға, елін қорғаған ерлерге, атақ – абырой деп халқын ұмытқан хан –
төрелергеде арнады. Шындықты дәл, нағыз қалында айнытпай түсіру
толғаулардағы аса қажетті түйін болмақ.
Жұмыстың өзектілігі.
Тақырыбымыздың тиегі болып отырған қазақ әдебиетіндегі адамның
ғұмыр жас кезеңіне байланысты толғаулардың төркініне көз жүгіртер болсақ,
бұл әдіс сонау түрік халықтары поэзиясында Қожа Ахмет Йассауи заманынан
бері келе жатқан әдіс. Осы әдісі бойынша жазылған шығармалар қазіргіге
дейін қолдан – қолға өтіп, оқырман шөлін қандырды. Міне осындай ақын –
жыраулар толғаулары өзекті мазмұнға айналды.
Жұмыстың негізгі нысаны.
Жалпы қазақ әдебиетіндегі хандық дәуір әдебиеті мен ХІХ ғасыр
әдебиетінің биігін көрсетер болсақ, табиғи түрде – ақ, жыраулар поэзиясы
мен ақындар шығармаларын еске түсіреріміз хақ.осы барыста жас кезеңге
байланысты жазылған қарымды да қуатты толғаулардың әдебиетімізге қосқан
үлесін, орнын тұрақтандыру , мақтанышпен ауызға алу борыщы бәрінен де
маңызды көрінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Қазақ әдебиетіндегі адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты жазылған
толғаулардың көркемдік тұлғасына көз жіберер болсақ, ауыз толтырып
мақтанбасақ та ешкімнен ұялмайтын еңбектердің бар екендігін айта аламыз.
Ерте жазылғандардан бастап сөз етер болсақ, тақырыбымыздың негізгі арқауы
болған ғұлама ғалым Қожа Ахмет Йассауидың жас кезеңге байланысты жазылған
Диуани хикмет еңбегі алдымен ауызға түсер еді. Бұл еңбекті едәуір ізденіс
жасағанын ғұлама өз қолтаңбасымен байқатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Біздің қарастырып отырған жас кезеңге байланысты жазылған шығармалар
туралы ерте шыққан кітаптарды және жыраулар мен ақындар шығармаларын алдым.
Бұл шығармаларды түпнұсқа күйінде өз тарапымыздан қарастырып, жаңа ғылыми
тұжырымдар түйгеніміз шындық.
Жұмыстың дерек көздері:
Қазақ әдебиетінің онан сайын толыса түсуіне өз үлесін қосып келе
жатқан ғалым Қожа Ахмет Йассауидың ең бастысы жас кезеңге байланысты
жазылған хикметтерін ішкерлей қарастыру және Бұқар жырау мен Базар жырау,
Шал ақын сонымен қатар Тұрмағамбет Ізтілеуов жырлаған толғауларды таныстыру
мақсатында жас кезеңді жырлаған өлеңдер мен авторлардың қаламынан туған төл
туындыларын көбірек қарастырдық.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Жас кезең тақырыбына жол алу, соның ішінде оның ең биік құзырын –
Йассауи хикметтерінен бастау алу бейне терең шатқалдан тоған қазып, су
шығарумен бірдей жұмыс, ұзақ мерзімнің өтуімен кешегі өткен тарихтың куәсі.
Міне, осындай туындыларды қайта жаңғырту сол үшін кемінде осы салаларда
еңбектене ізденіп, зерттеп үйренуі керек.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Байқап қарасақ, осындай жас кезеңге байланысты жазылған толғауларда
бір ұқсастық бар сияқты. Бұл ұқсастық барлығының тақырып талдау жағында
ұқсастық. Барлығы өмірді жастық шақты негізгі тақырып ретінде алды. Және
белгілі тұлғаға, қызға толғауларын арнады. Толғау аттарынан көрініп
тұрғандай, Өмір өткелдері Жастық шақтар, Шөженің бәйтікті мақтағаны,
Әй, Абылай, сен он бір жасыңда белгілі бір тақырыпта сабақтасып жатты.
Сондақтан да біз қарастырып отырған авторлардың жас кезеңге байланысты
жазылған аталмыш әдістердің толғауларды қалай пайдаланды. Бұл тақырыпты
зерттеп зерделеудің кейінгі ізденушілер үшін маңызы зор екенін ескертеміз.
Жұмыстың әдістері.
Авторлардың яғни Йассауи хикметі мен ақын-жыраулардың өлең –
толғауын қарастыру барысында, алдымен хикмет, толғау туралы қысқаша
түсініктеме беру негізінде жалпы мазмұнына тоқталдық. Толғауларды
салыстыра, айырмашылығы мен ұқсастықтарын сараладық. Сонымен қатар,
толғаулардың жазылу тәсіліне қарай автордың жазу стилін зерделедік.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспе, негізгі үш тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыстың талаптарына сай кіріспе бөлімін қысқаша,
өзіміздің қарастырып отырған жас кезеңге байланысты жазылған толғауларды
және Йассауи хикметтерін зерттедік. Бұл барыста автордың төл туындыларын
алып, бөлім, тарауларға бөліп баяндадық. Атап айтар болсақ, әр автордың
өмір баянына толығымен тоқталып, басты назарда жас кезеңге байланысты
жазылған толғау, хикметтерді қарастырдық. Әрине жас кезеңе байланысты
жазылған толғауларымыз біздің басты көзлеген нысанамыз болып табылады.
1. Ежелгі дәуір жазбаларындағы адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты
толғаулар
Қожа Ахмет Яссауи Диуани хикмет еңбегі.
Көшпелі және жартылай көшпелі қыпшақ, оғыз тайпалары
отырықшылыққа айналысып,бұларда сауда мен қол өнері, мәдениет өркендей
бастады. ХІ ғасырда шағын қыстақ Йасы енді мәдениет орталығы болып, оның
Орта Азия елдерімен қарым –– қатынасы арта түсті. Бұрынғы Селжұқ
мемлекетінің құрамындағы Хорезм өрлей бастады. Осы тұста қанатын кең жайған
мұсылман дінінің ықпал әсері біршама бәсең тартып, өзге діндермен терезесі
тең болып, қайта өрлеу мақсатын көздеп, өзінің мәні өшпес, әйгілі мұрасы
Диуани хикмет атты (ақыл, даналық кітабын) жинағын сол кезде кең тараған
шағатай тілінде (көне түрік тілінде) жазып таратады.
Шығыс елінде кең тараған әдебиеттегі араб, парсы дәстүрінен
жергілікті түрік тілінде жазудың алғашқы бастамаларының бірі болумен қатар,
ислами дін –шариғат жолдарын дидактикалық мазмұнда поэзия тілімен
бейнелеудің тартымды үлгісі дей аламыз. Ақынның бұл шығармасымен атақ –
даңқы Қазастан мен Орта Азия елдерінде ғана емес, тіпті кіші Азия арқылы
бүкіл ислам әлеміне таралып, үлкен құрметке ие болады. [1,5]
Орта ғасырда араб халифатының ықпалында болған Азия, Африка,
Индия мен Испанияға дейінгі жерлерде бір тұтас мұсылман мәдениеті жасады.
Әл Фараби жасаған дәуірдегі ғұламалар еңбегін діннен бөліп ала
алмаймыз. Олар өз еңбектерін араб тілінде, Ислам философиясының негізінде
жазды. әлемдік өркениеттегі елеулі құбылыс – Ислам мәдениетінің қазақ
жеріндегі ірі ошағы сыр бойы Отырар, Сайрам, Түркістан (Иасы)
қалалары болды. Ислам мәдениетіндегі софылық ағымның сыр бойындағы өкілі
Ахмет Йассауи болды.
Йассауидың алғашқы ұстазы Арыстан баба діндар, тақуа адам
болыпты. Ұстазы туралы Йассауи былай жазған:
Жеті жаста Арыстан баб келді
бабам,
Хақ Мұстафа аманатын берді маған
...
деп өзінің нәпсісінің тиылып, дін жолына түскенін баян етеді.
Йассауидың екінші ұстазы – Қожа Иусуф Хамадани Бұхарада тәлім алған. Алпыс
үш жастан асқанын күпірлік санап, жер астынан бір кісілік жай жасап,
дүниеден безіп, сонда тұрған қылуетте он жылдай өмір сүріп, Диуани хикмет
атты кітап жазған. Диуан – жинақ, хикмет – алланың құдіреті, ақ жолы.
[2,99]
Бұл жинақта екінші хикметтен сегізінші хикметке дейін жас
кезеңге байланысты толғамдардың біразы баяндалған. Неше жасында кіммен
кезіккені қанша жасында қылуетте отырып, Диуани хикметті жазғаны бәрі –
бәрі айтылады.
Қорыта айтқанда, бұл дәуір әдебиетінің негізгі арқауы сопылық
әдебиет болды, әрі діншілдік көзқарасты ұстанды. Шын пейілімен Аллаға
берілді, Шын көңілмен жалбарынды. Сонымен бірге маңайындағыларды үгіттеді.
Яғни, бұл кезең сопылық әдебиетті ту еткен дидактикалық сарында жазылған
шығармалар легімен тарихтан белгілі. Әрі мұның ірі өкілі ретінде Қожа Ахмет
Йассауи шығармашылығын алуға болады.
Сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, кемеңгер ойшыл, Қожа
Ахмет Йассауи қат–қабат қайшылығы мол, күрделі кезеңде өмір сүрді. Қожа
Ахмет Йассауи өмірі мен шыққан тегі туралы, өскен ортасы мен әдеби дәстүрі
туралы мәліметтер аз сақталған. Бұған басты себеп, соңғы жетпіс жылдан
астам уақыт ішінде ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығы зерттелмей келді, ал
өзі бірыңғай діншіл, мистик ақын, оның шығармалары зиянды теріс қорытынды
жасалды, сөйтіп Қожа Ахмет Йассауидың адамгершілік имандылыққа үндейтін
асыл жырлары жасырын ұсталып, мүмкіндігінше ұмыттыру мақсаты көзделді.
Алайда, айды алақанамен жасыру мүмкін емес еді.
М.Е.Массон еңбегінде Қожа Ахмет Йассауидің қазіргі қаласы
орналасқан мекендегі Йасыда көзге түсіп, түрік шайқы Арыстанбабтің
тәрбиесін алғанын, әкесі Ибраһимнің түрік нәсілінен шыққанын айтады.
Алайда, ол Қожа Ахметтің әйгілі Фатима мен Ысқақ бабтан тарайтын шежіресі
бар екенін де жазады. Сөйте тұра мұны жалған шежіре деп көрсетеді [1, 7].
Түрік ғалымы профессор М.Ф.Копірілі елеулі үлес қосқан: ол кісі
өзінің 1918 жылы жарық көрген Түрік әдебиетинде ильк мутасса выфлар атты
зерттеу еңбегінде Қожа Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығы туралы алғаш
рет өте құнды, тың деректер қалдырды. Ол кісі өз зерттеулерінде тарихи
құнды Жәваһир ул – әбрар мин умважил – биһар деген кітапқа сүйене отырып,
ақынның Түркістан өлкесіндегі Ақсу, Қарасу бойындағы Сайрам қалашығында
туғанын айтады. Қайтыс болға жылы шамамен 1166 1167 жыл (хижрамен 562
жыл) деп көрсетеді. Ахметтің әкесі Сайрамдағы атақты ғұлама, ол ұстазы Мұса
шайықтың қызы Айшаға үйленіп, одан бір қыз (Гауһар – Шаһназ), Ахмет атты
бір ұл көреді. Сондай – ақ әйгілі Арыстанбаб Қожа Ахметтің әкесі Ибраһим
атаның бауыры, екеуі де Ілястан туған делінеді [1, 9].
Ақын мұсылман дінінің қайта өрлеу мақсатын көздеп, өзінің мәні
өшпес, әйгілі мұрасы Диуани хикмет атты (ақыл, даналық кітабын) жинағы
сол кезде кең тараған Шағатай тілінде (көне түрік тілінде) жазып таратады.
Диуани Хикметті ол көшпелі елдің ауыз әдебиеті үлгілеріне
негіздей отырып жазды. Қазақ өлеңдерінің табиғатына тән сипаттарды көріп
тану онша қиынға соқпайды. Бұл ерекшелік өлеңнің сыртқы құрылысы мен
көркемдік – бейнелеу жүйесінен де жүйесінен де анық көрінеді. Әйгілі
шығыстанушы Е.Бертельс кезінде былай деп көрсеткен еді. Қожа Ахмет Йассауи
жырлары күні бүгінге дейін қазақ даласынан кіші Азияға дейін кеңінен
тараған фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады
Диуани хикмет бастан –аяқ, ақыл – өсиет, үлгі – өнеге айтуға құрылған.
Дін қағидалары мен жалпы адамгершілік, мейірім – шапағат, бауырмалдық
мәселелерінің туған әдебиетімізде кең қанат жаюына осы диуани хикметтің
әсер ықпалының мол болғаны даусыз.
Қазақ поэзиясындағы жас мерзімдерін шалқыта суреттеу де осы Қожа
Ахмет Йассауи дәстүрінің әсернен екенін аңғару қиын емес. Мұның көптеген
ұқсастықтарымен қатар кейбір өзгешелік белгілері де жоқ емес. Диуани
хикметте жас бейнелерін жинақтап түйіп айту басымырақ болса, бізде бұл
үрдістің жалғаса жырлану арқылы тың сапаға ие болғанын көреміз. Айталық,
Қожа Ахметте көз жасын дария ету, дария болып тасу секілді тіркестер жиі
қолданылады [1, 13].
Қожа Ахмет Йассауи өзінің төртінші хикметінде былайша толғайды:
Бес жасымда шариғатқа белім будым,
Дін жолында ораза ұстап әдет қылдым...
Жеті жаста арыстан бабам іздеп тапты,
Сегізімде сегіз жақты жол ашылды,
Хикмет айт деп басыма нұр шашылды...
Бұдан оның ерте жетілген, тым зерек жас болғанын көреміз. Қожа
Ахметтің ер жетуі мен білім алып кемелденуі шығыстағы дін орталығы Бұхара
қаласымен тікелей байланысты. Ақынның өз айтуы бойынша, адамгершілік
жолының талай қиыншылықтарын бастан кешірген. Хикметтегі ой–тұжырымдары
сегіз жүйеден тұрады. Олар: тәубашылдық, ғибадатшылдық, махаббат, сабырлық,
шүкірлік, ризашылдық, заһишылдық (анықтық), ғаріптік. Бұларды түйіп айтсақ,
адам құдайды тану үшін не істеу керек қандай уәжіп, парыздарды орындау
қажетдей отырып, адамгершілдік, адалдық, мейірім, рахым, Аллаға деген
сүйіспеншілік сияқты мәселелерді арнайы сөз болады.
Хикметтердің айтуынша, әруақтар бір жасында аян беріп, екі
жаста пайғамбарлар келіп көрді, үш жаста ғайып ерен, қырық шілтен үйге
келді, төрт жаста Хақ Мұстафа құрма берді, Содан бес жасынан дін жолын
ұстағанын айтады. Жеті жасында Арыстан баба іздеп табады. Бұдан кейінгі
хикметтерде өз өмірінің әрбір жылын санамалап, Алланы тану баспалдақтарын
баяндап береді. Төртінші, бесінші хикметтерде өзінің жер астына түсу
себебін жырлайды. Аузымен Аллалаған, бірақ көңілі таза емес, нәпсіқұмар
пенделерден жоғары болғандығын демеу етеді.
Алпыс екі жас келгенде Алла өзі дем берді,
Барлық білмес ғафылдығым рақымымен жөнделеді.
Жан жүрегім, ақыл – ойым Алла, Алла дей берді,
Пәруәрділер көрер ме екен өзіңнің дүр дидарыңды ?
[2, 101].
Йассауи хикметтерінде баяндалған жас мөлшеріне байланысты айтылған
тұстардың бәрінде шын жүрегімен Аллаға берілу сезімі байқалады. Сонымен
қатар, имандылыққа, адалдыққа үндейтін рухани мәні айрықша зор туынды
есебінде айтуға әбден болады.
Йассауи өмірде не нәрсе құнды, неден қашу керек, неге асығу
керек деген мәселелерге жауап береді. Йассауи дүние, байлық жимаған,
адамдардың азғындықтан сақтау жолына қызмет еткен. Йассауи екінші
хикметінде былай дейді:
Иә, достар, құлағың сал осы кепке
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге,
Меғражда Хақ Мұстафа рухымды көрді.
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.
Мұнда ұлы ғұлама өзінің пайғамбарлардан аян алған кезінен бастап,
тәубәға келіп Алланың шапағатына бөлену ниетінде, тірішілікте істеген ісіне
есеп беру мақсатында адалдықтың ақ туын ұстап жер астына қазақша айтқанда,
қылуетке кіреді. Онда он жыл бойында ғұмыр кешеді. Жер төпеде отырып
туылғаннан тартып, өмірінің соңына дейінгі ғұмыр кешірмелерін айтып, баян
етеді. Әр шумақтың астына жер астына кіру себебін қайталай айтып отырады.
Жалпы өлең құрылысы он бір буынды қара өлең ұйқасымен келген. Қазақтың қара
өлеңіне жақын, өлең өлшемдеріне сай әдепте жазылған нағыз құнды дүние
деуге болады. Осы хикметті жазу барысында тәубеге келіп отырды, әр істеген
істерінен есеп беріп отырды.
Қазақ әдебиетінің көркемдік ерекшелігінің кең де өрісті қорына тән
қайталаулар Йассауи хикметтерінен молынан табылады. Әр шумақтың соңғы
тармағындағы Сол себептен алпыс үште кірдім жерге сөздері екінші хикметте
жиырма бір рет қайталанған. Сонымен бірге, қазақтың байырғы сөздер тобына
жататын немесе мағынасы түсініксіз араб – парсы сөздер Йассауи
хикметтерінде сол күйінде алынды. Мысалы,
Перзентім деп хақ Мұстафа қылды кәлем
Одан соңыра әруақ берді сәләм.
Мұндағы кәләм, сәләм, соңыра сияқты дыбыстық өзгерістерге ұшыраған ә
е дыбыстарының сәйкестігін айтуға әбден болады. сонымен бірге, ыра, іре,
жүрнақтарының түсіп қалуы ұзақ жылдармен, қилы заманның үлесі болса керек.
Йассауи өз хикметтерінде не жасында қандай уақиға болғанын, кіммен
кезіккенін, қандай пайғамбарлармен кездесу бақытына ие болғанын анық та,
айқын түрде баяндайды.
Бір жасында әруақ маған үлес берді,
Екі жаста пайғамбарлар келіп көрді,
Үш жасымда шілтен келіп халім білді ... ..
Төрт жасымда Хақ Мұстафа берді құрма ...
Бес жасымда белім бұрдым ... .
Алты жаста тұра қаштым халайықтан ...
Жеті жаста Арыстан бабам іздеп
тапты ... [1, 22]
Ғалым осылайша балалық балғын шағында, күнәдан пәк балауса кезінде
күллі пайғамбарлар тарапынан мадақ естіп көңілі жай тауып, дін жолына
берілгенін жасырмай айтады. Күндіз – түні зікір айтып тәубә қылдым дейді.
Қайда барсамда, қалай тірлік жасасамда Қызыр бабам әрдайым жолдасым болды,
тура жолды нұсқады деп ерекше тебіреніспен жырлайды. Алты жасымда көп
жиылған ортадан қашып, өзімше дәріс үйрендім, жеті жасымда Арыстан бабам
келді істеген қателіктерімді жасырып – жапты деп баян етеді. Сонымен
бірге, дәл жеті жасында Арыстан бабтың қайтыс болғанынан мәлімет береді.
Ал, Йассауи төртінші хикметінде өзінің жиырма тоғыз жасқа келіп, жағдайының
өзгергенін, жігіттік кезіндегі албырт сезімнің жетегінде бір кез жүргенін
айтады. Отыз жасқа келгенде күллі Әулие жиылып әр істеген ісім, күнәм үшін
жазылады. Бұл мынадай өлең жолданырында көрініс тапты:
Жиырма тоғыз жасқа кірдім, халім харап,
Ғашық жолында бола алмадым мысал топырақ.
Халім харап, бауыр кәуәп, көз бұлдырап ,
Сол себептен Хаққа сиынып келдім міне.
Отыз жаста отқа қақтап күйді,
Күллі Әулие жиылып дүниеқорлықты қойдырды.
Ұрып– соғып дүние қызығынан бездірді.
Сол себептен хаққа сиынып келдім міне. [1,27 ]
Ақын бұл тұстарда өзінің бір кездердегі дүние қызығына еріп,
пендешілік сезіміне мойын ұсынған сәттерін баяндайды. Әулиелер,
пайғамбарлар тарапынан сол кезеңнің жаңылыс күндердің жеткілікті сабағын
алдым дейді. Отыз бірде қызыр бабам көңілдегі әзәзілді кетірді, адалдық,
ақылдылық, имандылық шарабынан дәм татырды деп өзінің ғұмыр бойындағы өмір
кешірмелерін суреттейді.
Йассауидің бесінші хикметтерінен әдемі, соны тіркестерді кездестіруге
болады. Мысалы,
Бихамдилла ізгілік берді, нұрға баттым,
Көңіл құсы жеті қат көкке жетті достар
Қияметтің азабынан ақылым қайран
Көңілім қорыққан, жаным үріккен көкірек ойран.
[1, 29 ].
Бұл шумақтағы көңіл құсы, көңілі қорқу , жаны үрку сияқты тіркестер
өз алдына бір өзгеше әдемілікке жетелейді. Жансызға жан бітіру әдебиеттің
жүйеден алғанда сөздің құдіреті емес пе, әр едік адамға көңілдің құсы бола
ма, көңіл қорқама, жан үркеме деген сұрақтар толассыз қайталана береді.
Сонымен бірге, Йассауи хикметтерінде метофорада жоқ емес. Иман
–шариғат, мәні – тарихат секілді алмастырылуларды кездестіруге болады.
Ал, жоғарыда айтылған көркем тіркес жансызға жан бітіру аассауидің
өзге де хикметтеріннен көптеп табылады. Мысалы,
Топырақ сипат жер астында болған жақсы. [1, 31]
Елу жеті жаста ғұмырым желдей есті.
Көңіл семсерін қолға алып нәпсіні қыр деген,
Бір және барым дидарыңды көремін бе ?
[1, 34]
Өлмей тұрып, жан ашуы зәрін таттым
Мұстафаға аза тұтып кірдім міне. [1,
36]
Міне осындай тіркестер Йассауи хикметтерінде көптеп кездеседі. Әр
хикметінде айтылған тың да, көп қырлы, сан салалы ой пікірлердің төс
қағысып, түйісер тұсы Аллаға сыйынды, шын көңілімен, жан дүниесімен берілу
сияқты ғаламат сезімнің ұлы жемісі. Ғұлама еңбектерінің барлық арнасы осы
тұсқа келіп тіреледі. Ұлы ғалым хикметі сонысымен құнды, әрі осындай
ұлан–ғайыр еңбек еткеннің жемісінен пайда болған ең бағалы дүниелер
қатарынан табылады.
Ақынның жастық шағында пенделік сезімге бой ұрып адасқан болса, дәл
Пайғамбар жасына келуден бұрын – ақ барлық жасаған тірліктеріне өкінеді.
Алла тағалаға тәубе етеді. Жер төпеде ғұмыр кешкен он жыл бойында осының
бәріне шүкіршілік етеді, келер ұрпақтың есіне мықтап шегелейді, әр нәрсенің
жайдан– жай болмайтынын бостан босқа жаратылмайтынын, жаңбырдың да жауу
себебін, адамның дүниеден озу себебін бәр – бірінің де өз заңы бар екенін
мақтап көрсетеді.
Ғалым еңбегінде фразеологизмдердің орны бір төбе. Хикметте
кездесетін жан дүниесі балқу, әдет қылу, бел буу секілді тіркестер көптеп
кездеседі. Мысалы,
Рахымменен пайда болды, хабар жетті,
Зікір айт деді жан дүнием балқып кетті...
Ғарыш үстінде намаз оқып тізем бүктім...
Мұндағы жан дүниесі балқу Алла тағаланың шапағат нұрына бөленген адал
жанның бейнесі, кескін – келбеті. Осындай сәттерде көңілі жай тапқан,
жүрегі имандылық нұрына көмкерілген ғұлама ғарыш үстінде намаз оқып
отырғандай күй кешеді. Жалған сопы болғыштарды сөккені бәр – бәр
жалғандықты көріп көңілі жабырқағанында жасырмайды. Әрі мұның нақты
себептерін дәлелді түрде алпыс үш жасында жерге кірдім деп түсіндіреді.
Йассауи еңбегінен тұрақты тіркестердің теңеу, эпитет секілді троп
түрлерінің кездесуі тағаларлық жай емес. Өйткені әдебиеттің өн бойын
әрлендіріп, қуат беріп, құлпыртатын мұндай көркемдік ерекшеліктер Йассауи
хикметтерінде көпткеп кездеседі.
Жан кетерде берем саған нұрлы иман,
Кәріп жаным шадман болып күлді достар.
Пірмұған шарабынан тамшы таттым,
Жол таба алмай бас айналып түндер қаттым.
[1 29]
Қырық үшімде Хақты іздеп зар еңіредім,
Көз жасымды көл қылып егілемін.
Шөл далада ғашық боп тентіредім,
Заты ұлық ием, сиынып келдім саған [1
30].
деп ақынның көз жасын көл қылып егілуі, иман жүзді пайғамбарлар тарапынан
мадақталуы мұның бәрі Алла тағаланы естен шығармағанның, шын жүрегімен, бар
жан – тәнімен жаратушыға берілунің нәтижесі. әрине, мұндай жағдайлар ғалым
еңбегінде әдемі тіркестермен, фразеологизм, эпитет, теңеулермен берілді.
Шайтан Өліп нәпсі – құйын өзі кетті.
Заты ұлық ием, сиынып саған келдім.
Мұнда нәпсіні құйынға теңеген. Нәпсіні өте шығатын, өтпелі, аз уақыттық
құштарлық деген дейді. Яғни, аласапыран аумалы – төкпелі, басы бар аяғы
жоқ, азғындаған, зияннан басқа пайдасы жоқ шайтанның досы, жан жолдасы
дегенді де жасырмайды. Алланың адал құлы бұған мойын ұсынбайды, бар жан
жүрегімен Алланы сүйеді, Алла тағаланы ұлықтайды. Қашанда мұсылманға тән
әрекеттермен белгілі болады дегенді айтқысы келді.
Күнә дертті ауру қылды, кесел болдым
Сол себептен хақтан қорқып көз ілмедім.
Қырық тоғызда ғашық боп күйіп жандым,
Мәжнүндей туған – туыстан қашып тындым.
Бұл жолдардағы көз ілмеу – ұйықтамау, ұйықтай алмау дегенді білдіреді.
Ақын неге ұйықтай алмады. Неден секем алды, неге мұндай күйге түсті деген
сұрақтар бізді жиі мазалайтыны белгілі. Әрине, бұдан бұрынғы істеген
күәлары үшін осындай күйге ұшырады. Алла тағаладан қорқып ұйықтай алмады.
Көз шырымын ала алмады, көз ілмеді. Бұл ақының қырық сегізінде болған
жайлар екені анық. Ал, қырық тоғыз деп аталатын мүшел жасқа келшгенде өмірі
күрт өзгерді. Ақын жүрегі ғашық болды, ғашық боп күйіп жанғаны сонша тау
тасқа Мәжнүн боп аралап, туыс – туғанынан безді, бар пейілімен, кіршіксіз
пәк махаббатын арнады. Мұны нағыз Алланың сүйікті құлы деуге болады.
Елу бірде шөлдер кезіп, тамыр сөрдім,
Тауға шығып, тағат қылып, көзім талды
Елу үште сол шарапты несіп қылдым,
Жолдан тайған жан едім, жолға салды. [1 31]
Дидарыңды көре алмадым, жаннан тойдым,
Бір және барым, дидарыңды көремін бе ? [1 32]
Мұнда ақынның жер ортасы жасқанда келгенде елім, жұртым деп, халықтық
қамын ойлап, дәрлік шөптер іздеп жапа шеккені баяндалады. Бұл өлең
жолдарындағы тағат қылу, көзі талу міне осындай ізгі жанның қимыл әрекеті.
Өз ісіне жауапты болу, әр нәрсеге төзіммен қарай білу, шаршағаг сәттерінде
сабырға келу ғұлама ғалымның шынайы бейнесі.
Уақыт өткен сайын ақын көңілі алас ұрды, елу төрт жасқа келгенде жан
дүниесі аласапыран болып, зар жылады, тәубе етті, кешірім сұрады. Елу жеті
жасқа келгенде ғұмыры желген аттай зымырап желдей өтті, уақыт өз арнасымен
жылжып бұрылмастан кете берді. Алла тағаланы жаннан артық көрген ақын
жүрегі аттай тулады. Бар арманы жаратқан иемізді көру болды. Соны өзіне
мақсат етті.
Көзім жұмып ашқанша жетті алпыс,
Белді буып қылмадым бір жақсы іс.
Ертелі – кеш бейғам жүрдім жаз және қыс
Бір және барым, дидарыңды көремін бе ? [1 33]
Жас кезеңнің сынаптай сырғып тез өтуін, ертелі – кеш, жазы – қысы
ештеңеден қаперсіз бейғам жүрген кезін опық жеп өкініп айтады. Мұны да жас
кезеңмен бейнелеп көрсетеді. Құстай ұшып алпыс жастың қалай өткенін де
білмей қалады. Өткен өміріне өкпе артады. Мұның бәрінде бір мақсат тұрады.
Яғни ақын бір жасынан жиырма жасына дейін жер астына кіру себебін баяндаса,
ақын жиярма бірден бастап хаққа сиынып, Алла тағаланы шын таныған пейілін
жасырмайды. Ал, отыз жастан отыз тоғыз жасқа дейін мұның себептері
көрсетілмейді. Әр шумақтың соңында қайталаулар жоқ. Қырық жастан қырық
тоғыз жасқа дейін Заты ұлық ием, сиынып келдім саған тармағы он үш рет
қайталанған. Өмірінде болған әр оқиғаны жазған сайын тәубәге келіп,
жаратқанға сиынып отырған. Ал елу жасынан алпыс үш жасқа дейінгі өмір
белесінде Бір және барым сиынып келдім саған тармағы он алты рет
қайталанған.
Алпыс екі жасқа келгенде жан мен ділі, ақыл есі Аллаға ауады. Бұдан
Йассауидің хақ жолына берілгені, алланың ақ жолын таңдағанын ұғынуға
болады. Ғұлама ғалым пайғамбар жасына келгенде бәрін түсінді, білді, өткен
өмірінен кеткен қателіктер мен жетіспеушіліктерді түйді. Жер төпеде отырып
кесіп – пішті.
Жалпы алғанда , Йассауи хикметтерінің екінші хикметінен сегізінші
хикмет аралығындағы оқиғалардың жас кезеңмен берілу сипатын әдебиетке
әкелген жаңалық, жаңашылдық, өзінше бір түр деуге әбден болады.
Болшақ ақын жас кезінде Түркістан (ол кезде Йассы деп атаған) қаласына
келіп тұрған Ұлы Жібек жолының тоғысқан торабына орналасып, бүкіл әлеммен
қарым – қатынас жасап тұрған. Йассы шаһары бұл кезде Шығыстағы өркениет
орталқытарының біріне айналған еді. Мұнда келіп Ахмет Йассауи атақты
Арыстан Баб және Жүсіп Хамадани сияқты ғұламалардан дәріс алады. Бұл туралы
Ахмет Йассауи:
Жетіде Арыстан Бабқа арнап келдім,
Мұстафа өсиетіне қанбақ болдым.
Сол шақта мың бір зікір сарнап бердім,
Алаңсыз аллаға бет бұрдым міне, – дейді [63,
38] .
Ежелгі түркі поэзиясында кең көрініс тапқан көркемдік дәстүрдің бірі –
адам өмірінің түрлі кезеңдерін суреттеу арқылы тәрбиелік мәні бар
дидактикалық тұжырымдар жасау екенін жоғарыда айттық. Көркем сөз өнеріндегі
бұл дәстүрді Ахмет Йассауи де терең меңгерген. Мәселен, ақынның Ақыл
кітабында төмендегідей жыр жолдары бар:
Елу екі жаста кештім мүлік – малдан,
Мал – мүлік не тұрады бір жанымнан.
..
...Елу үште сол шарапты несіп қылды,
Жолдан тайған адам едім, жолға салды.
[64,32]
Кәріліктің қиындықтары мен қасіреті жайлы айтылған осындай ой –
пікірлері бертін келе қазақтың талай ақын – жыраулары тереңдете түсті.
Мәселен, Шал ақын:
Алпыста аш бөрідей заман болар,
Қартайсаң ақылың да шабан болар,
Жетпісте жер таянбай тұра алмайсың,
Дауасыз бұл кәрілікке не амал болар, –дейді
[22, 142].
Ахмет Йассауи сопылық сарында өсиет – уағыз айтумен шектеліп қалмайды.
Ол өзі өмір сүріп отырған қоғамның қайраткері, белсенді ақыны ретінде адам
баласының Алла алдында әділ, ақиқатшыл, кең пейілді, ізгі жан болуын талап
етеді. Ақын Аллаға ғашық болғандар, хақ жолына түскендер туралы айта
келіп, Алланың барлығына, құранның растығына күдік келтірудің өзі күнә
екенін ескертеді [64, 86-89].
Ахмет Йассауидің есімін мұсылман әлеміне мәшһүр еткен шығармасы
Диуани хикмет (Ақыл кітабы) болып табылады. Ақын өз кітабын Орта Азия мен
Қыпшақ даласының түркілеріне кезінде түсінікті болған шағатай тілінде
жазған. Мұның өзі араб тілінде жазылған құран мен түрлі хадис, тефсирлерді
жергілікті түркі халықтарының түсініп оқуына мүмкіндік берді. Диуани
хикмет көшпелі елдің ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделіп, түркі халықтары
фольклорының тілдік – стильдік, модельдік тәсілдерін зор шеберлікпен
пайдаланып жазылған дидактикалық – этикалық туынды болып табылады.
Диуани хикмет түркі тілдес халықтардың ХІІ ғасырдан сақталған әдеби
жәдігерліктерінің бірі саналады. Бұл өлеңдер жинағы қазақ әдебиетінің де
орта ғасырлық нұсқасы болып табылады.
Йассауи хикметтерінің тілін ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті ғалым
А.К.Боровковтың пікірі бойынша, Ақыл кітабы – оғыз–қыпшақ тілінде өмірге
келген әдеби туынды. Кезінде ол өлеңдер өте қарапайым, көпшілікке түсінікті
тілмен жазылған. Ақын Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі
ұлан–ғайыр өлкеде көшіп–қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де түсінікті
болатындай ауыз–екі сөйлеу тілінде жырлағаны дау тудырмайды. Бірақ бертін
келе жинақты көшірушілер өз тарапынан көптеген араб–парсы сөздерін қосып
жіберген сияқты.
Ахмет Йассауидің Ақыл кітабындағы он төртінші, он бесінші, он
алтыншы, он жетінші, он тоғызыншы хикметтерінде негізінен өз өмірбаянын
жырға қосқан. Соның өзінде ақын Диуани хикметтің басты идеясын айтудан
ауытқып кетпеген. Қайта ақынның ғұмырнамасы Даналық кітабының
философиялық мәнін, көркемдік көрінісін жетілдіре түскен. Ахмет Йассауи өз
өмірі туралы айта келіп, не себептен алпыс үште кірдім жерге? деген
сауалды қояды. Ақын өмірбаянына бағышталған барлық хикметтер осы жалғыз
сауалға жауап болып табылады.
Ислам жолын уағыздаушы данышпан ақын пайғамбар жассына жетіп, Аллаға
шүкіршілік етеді, яғни алпыс үш жастан асып, тірі пенделер арасында жүруді
өзіне үлкен күнә санайды. Сол үшін ол жер астынан арнайы салынған орынға –
қылуетке түсіп, қалған өмірін сонда өткізеді. Бұл туралы ақын өзінің
Даналық кітабында:
Таң сәріде дүйсенбі күн жерге кірдім,
Мұстафаға қайғы тұтып кірдім міне.
Алпыс үште сүндет деді естіп білдім.
Бақыл айтып жер астына қадам қойдым,
Жарық дүниені талақ етіп, хақты сүйдім.
[1 34].
Ақынның Диуани хикмет, Мират–ул Қулуб және Пақыр–наме деп
аталатын шығармалары Ахмет Йассауидің сопылық шығармалары болып табылады.
Ахмет Йассауи дүниетанымының жалпы желісін екіге бөліп қарастырған жөн:
Біріншісі – моральдік–зтикалық (парасаттылық), ал екіншісі – сопылық
хикметтер деп атауға болар еді.
Ахмет Йассауи ілімінің моральдық–этикалық бөлімі адамның бойындағы
адамгершілік қасиеттердің мәртебесін арттыра түсуді көздеп, инсони камал
(кемелденген адам) дәрежесіне жетуді мақсат етеді. Ал кемелдік
дәрежесіне жету үшін адам сан алуан ілім–ғылым түрлерін игеруі қажет.
Йассауи дүниетанымның теориялық негізі шариғат пен марифат болса, бұл
ілімнің практикалық негізі тарихат болып табылады.
Сонымен, Диуани хикметте адамның өзін –өзі тануы арқылы Ақиқатты,
яғни Хақты (құдайды) тану жолдары сөз болады.
Ал сопылық хикметтер арқылы ақын адамның түпкілікті мақсаты – ақиқатқа,
яғни Хаққа жету екенін айтады.
Сонымен, Ахмет Йассауи Аллаға (яғни Хаққа) жету жолында міндетті түрде
төрт асудан мүдірмей өтуі керек деген пікір айтады. Бұл белестер, жоғарыда
көрсетілгендей, төрт өлшемнен тұрады, олар: шариғат, маъарифат және
хақиқат. Ақынның айтуы бойынша, Хаққа жету жолындағы әрбір асудың
(белестің) он–оннан мақамы (тоқтамы) бар. Демек, осы төрт асудың қырық
мақамын игерген пенде ғана жабарут, мәлекут, лахут, насут деп
аталатын рухани дүниенің сырын пайымдауға мүмкіндік алады. Жабарутты
түсіну адам үшін өмірдегі тіршіліктің мағынасына, адамның танып–білу күшіне
қанық болады. адам лахутқа жеткенде, бұл жалғаннан безіп, рухани өмірге
жететін құдітетті күшті меңгереді. Міне, осы үш өлшемнің басын қосып тұрған
әлем насут болып табылады.
Кезінде Диуани хикметті ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті ғалым
Е.Э.Бертельс бұл дидактикалық сарындағы туындының ежелгі түркі поэзиясымен
дәстүрлі байланысы бар екенін дәлелдей келіп, төмендегідей пікір айтқан
болатын: Ахмет Йассауидің жырлары күні бүгінге дейінгі қазақ даласынан
Кіші Азияға дейін кеңінен тараған фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай
ұқсас болып отырады. Бұл ерекшелікті сопылық әдебиетте алғаш рет Йассауи
бастап тұрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік поэзиясында да
бұл үрдіс жалғасын тапты, сөйтіп, жазба поэзия мен фольклордың байланысы
бұдан былай жаңа сипат алды.
Ахмет Йассауи орта ғасырдағы көшпелі тайпалардың дүниетаным мүмкіндігін
ескере отырып, исламның кейбір қағидаларын Жұмақ пен Тозақтың айтысы
түрінде түсіндіреді. Сол арқылы Жұмақтың да, Тозақтың да шынайы сипаты
оқырманға тайға таңба басқандай етіп айқын көрсетіледі. Әрине, бұл айтыста
жан–жүрегі күнәдан пәк, иманды жандарға ғана мәңгілік мекен болатын Жұмақ
жеңіп шығады. Айтыстың мұндай түрі ежелгі түркі жұртында болғанын
М.Қашқаридың Диуани лұғат ат–түрк атты сөздігінен білеміз. Мұнда айтыс
Қыс пен Жаздың пікірталасы түрінде берілген.
Диуани хикмет көбінесе 11 буынды не 12 буынды болып келеді. Төрт
тармақтан бір шумақ құрайды. Ұйқасы бізге тым жақын. сырттай алып қарағанда
а–а–а–ә, б–б–б–ә ұйқасымен келіп отырады. Рас, ақын араб–парсы әдебиетінде
кең қолданылған ұйқастарды пайдалана отырса да, соның ішінен біздің қара
өлең ұйқасына жақын үлгілерді әдейі таңдап алған тәрізді. Қожа Ахмет
Йассауидің Даналық кітабы ежелгі түркі поэзиясы мен қазақ әдебиеті
арасындағы дәстүрлі байланысты айқындай түсетін бейнелі сөздер, ұтымды
теңеулер жиі ұшырайды. Айталық, мұнда Ахмет Йассауи көңіл бағы, көңіл құсы,
иман нұры, заһар көзі, күйген көбелек, махаббат бостаны, хақиқат дариясы,
ғашықтың дерті, ит нәпсіні өлтіру сияқты ұғымдарды сөз зергері ретінде
шебер пайдаланған.
Қожа Ахмет Йассауидің Диуани хикметін адамды имандылыққа, ізгілікке
жетейлейтін құдіретті күш, айқын бағдарлама деуге болады. Ахмет Йассауи
әрбір адамның қадір – қасиетін, өмірде алатын орнын оның ішкі
жан–дүниесінің тазалығымен өлшейді. Адамның өз бойындағы ізгі адамгершілік
қасиетінен жұрдай болуы сол кісінің имандылығына байланысты болып келеді.
Ал имандылық дегеніміздің өзі – Алланың құлағына ғана тән адамгершілік
қасиеттерді тәрбиелеп, оны құдай жолына салып отыратын киелі күш екені
мәлім. Мына жалған дүниеде ақ пен қараны, оң мен солды танытатын, әрбір
пенденің құдай алдындағы парыздарын ұмыттырмай отыратын адамды ізгі істерге
бастайтын аса құдіретті күш бар. Ол – имандылық.
Адам бойындағы имандылықтың ең басты көрінісі мейірімді, кешірімді,
өзгелерге жанашырлықпен қарау болып табылады.:
Қайда жүрсең көңіл жұмсақ, сыпайы болғыл,
Көре қалсаң мүсәпірді сырлас болғыл,
Махшар күні тәңірге жақын болғыл,
Менменсіген халайықтан қаштым міне.
Ахмет Йассауидің Даналық кітабында қанағат сезімін үлкен философиялық
категория ретінде қарастырады. Ақын қанағатсыз жандарды, яғни нәпсісін тыя
алмаған адамдарды тойымсыз итке не ұлып қайтқан итке теңейді. Қанағат
жайындағы мұндай теңеу мен түсінік кейбір қазақ ақындарының жырларынан
өзінің дәстүр жалғастығын тапты. Ахмет Йассауи нәпсіқұмарлықты,
көрсеқызарлықты, құлқын–құмарлықты адам табиғатына жат қасиеттер ретінде
сипаттап көрсетеді.
Нәпсіден безіп шын ғашықтар Алла деді,
Таңнан тұрып шартарапқа көз жіберді.
...Зәлім нәпсім еш қоймастан отқа салды.
Өне бойым өз–өзінен күйіп жанды.
Диуани хикметте адамға қажетті қанағат сезіміне мән беріліп, нәпсіні
тыя білу мұсылмандықтың басты шарттарының бірі екендігін ақын оқырманға
қайта–қайта ескертіп отырады:
Айдауында жүрсең нәпсі, шақпа зар:
Аңырағанмен, болмас онда хақ та жар.
Түн ұйқысын төрт бөліп, кім сақтанар,
Алла ісін сол адал, таза атқарар.
Басындағы нәпсі қусаң, бақ қалар,
Жолын азып, абыройың тапталар.
Ерттеп мініп, шайтан малғұн шаттанар,
Нәпсіңді теп, нәпсіңді теп, бәтшағар!
Түркия ғалымы Ф.Көпрүлузаде Ахмет Йассауи хикметтерінің жазылу
тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағдарын тұңғыш рет әдебиеттану ғылымы
тұрғысынан жан– жақты зерттеп, ол туралы келелі ғылыми еңбек жазғаны мәлім.
Ғалым 1928жылы Ахмет Йассауи поэзиясын ғылыми негізде жүйелеп, Стамбул
баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарды. Қазіргі зерттеушілердің
барлығы дерлік Ахмет Йассауи жырларының осы басылымын негізге алып жүр.
Белгілі орыс ғалымдары А.Н.Самойлович, Е.Э.Бертельс, А.К.Боровков,
Г.Ф.Благова, т.б. Ахмет Йассауи жырларын зерттей келіп, кезінде оны жоғары
бағалады, әрі ақынның өзінен кейінгі сөз зергерлеріне тигізген әсері зор
болғанын ерекше атап көрсетті. Ахмет Йассауи поэзиясын зерттеу ісіне
Э.Р.Рустамов, Н.М.Малаев, В.И.Зохидов сияқты өзбек ғалымдары да едәуір үлес
қосты.
Диуани хикметті қазақ тіліне аударма жасағандар – М.Жармұхамедұлы,
М.Шафиғи, Е.Дүйсенбайұлы, С.Дәуітұлы.
Қожа Ахмет Йассауидің Ақыл кітабын ғылыми тұрғыдан жан – жақты
зерттеп, оған тарихи, әдеби, тілдік тұрғыдан түсінік берген қазақтың
белгілі Йассауитанушы ғалымы М.Жармұхамедұлы болды.
2. Бұқар жырау толғауларының идеялық–көркемдік жетістіктері
Әр дәуірдің тудырған жаңалық өзгерістеріне орай әдебиетте пайда болған
поэзия жанрына тән түрлер уақыт өткен сайын молығып, кемелденіп, қарқынды
даму үрдісімен әдебитке өз үлесін қосып келе жатыр. Поэзияда пайда болған
жаңалықтар есебінде адамның ғұмыр жасына байланысты тұтас өмір жолын
бейнелеп, ашалап көрсететін толғауларда көптеп кезігеді. Бұдан бұрынғы
тарауда айтылған жас кезеңге байланысты тұстар сопылық әдебиет үлгісі
Диуани хикмет атты еңбегінде көрініс тапты.
Әрине бұл кезеңге Ислам дінінің әсері күші болды. Алла тағалалаға
шынайы жан – тәнімен, бар ықыласымен берілген иассауи бейнесі сомдалды. Бар
ғұмырын Ислам дініне арнады. Бұл ежелгі дәуір жазбаларына тән Йассауи
хикметтерінде айтылды. Ал бұл арада айтылмақшы, баяндалмақшы болған бір
сыпыра жайлар осының жалғасы жас кезеңге байланысты толғаулардың жыраулар
поэзиясында көрініс табуы, шындығында, ежелгі дәуірден бастап жас кезеңді
бейнелеген ақындардың соңғы легі Тұрмағамбет Ізтілеуовке дейін бұл әдісті
пайдаланып өлең толғаған ақындар саусақпен санарлық десек артық кеткен
болмаймыз.
Мұхтар Әуезов жүз жылдық әдебиетті үш кезеңге бөліп, әр уақыттың
өзіндік ерешелігін, ортақ сарын аясындағы өзгерістерін атап –атап көрсетіп
отыр. Мұның біріншісіне, яғни әлеуметшілдік, ойшылдық сарыны – Бұқар заманы
деп бөліп көрсетеді. Соңғы уақыттарға шейін ХІХ ғасыр әдебиеті түрлі
атаулармен бөлініп келгені мәлім. Бірақ ол атауларға көбіне сол әдебиеттің
көркемдік негізі, әдеби үлгісі емес, көбіне мазмұндық, саяси мән жағынан
берілген жалпы баға негіз болды. Әрине, бұл ретте де Бұқар есімі айрықша
аталады.
Осы орайда жас кезеңді пайдаланып өлең – жыр жазған жыраулар қатары
қалай деген мәселе ойға оралады. Әрине, жоқ емес, құдайға шүкір табылады.
Бұған жыраулардың көш басшысы есебінде Бұхар жырауды айтуға болады.
жыраулардың көтерген тақырыбы қазақтың өмір сүрген ортасы, тұрмыс –
тіршілігі, елін, жерін қорғаған батырлар жайлы, өз мүддесін ғана көздеп
халықтың ар намысын аяққа таптаған хан– сұлтандардың іс – әрекеті, ел
тарихы жайлы болды. Жыраулар көбінде әділдік, турашылдық, шыншылдық
турасында дидактикалық сарында жырлар жазды. Елдің мұңын мұңдап, жоғын
жоқтаған ру басы, хан сұлтандардың ақылшысына айналған жыраулар бейнесі
әдебиет тарихында өшпестей ойып тұрып орын алды. Қазақ әдебиетінде өзіндік
қайталанбас ерекшелігімен көзге түсіп, тарихта аты қалған жырауларымыз көп.
Алайда, адам өмірін жас кезеңге байланысты суреттеу әдісін пайдалана отырып
жыр толғаған жырауларымыздың қатары саусақпен санарлық. Мұндай жыраулар
қатарына Бұхар жырау мен Базар жырауды жатқызуға болады.
ХVIII ғасыр әдебиетіндегі ең көрнекті тұлға – Бұқар жырау.
Бұхардың бізге жеткен шығармалары өткен ғасырдың екінші жартысы,
үстіміздегі ғасырдың бас кезінде негізінен ел аузынан жазылып алынған.
Бұхардың мұрасынан бізге жеткені – 1200 жол шамасында. Бұл сөз жоқ., жырау
туғызған көл көсір жырлардың бір бөлігі ғана. Бұл кісінің сөзін түгел
жазамын деушіге Нұхтың өмірі, Аюбтың сабыры, ... Афлотонның ақылы керек, –
деген еді Мәшһүр.
Көне қазақ әдебиеті өкілдерінің ешқайсысының творчествосында өзі өмір
сүрген заман келбеті дәл Бұхарадағыдай бар бедерімен суретке түсірмеген [4,
44].
Базар жыраудың толғаулары ел өмірінің шынайы шындығымен туғандығымен
айрықша. Сонымен адамның жас мөлшеріне арналған толғаулардың жөні ерекше.
Әрі Бұхар жырау мен Махамбеттен кейінгі толғау алыбы болып саналады. Ол
кітаби ақындар мен сарай ақындарына да ұқсамайды. Шығармаларының мазмұны
мен тақырыбы қазақ өмірінің шындығынан туған. Тіл шешен, түсінікті,
замандастарымен салыстырғанда мұнда діншілдік аздау. Даңқты жыраудың
артында қалған әдеби мұраларын жинауда, жариялауда Ә:Диваев, С.Сейфуллин,
М.Жұмабаев, Ә.Марғұлан, Ә.Қайнарбаев, М.Байділда авторлар еңбек етті
[5, 106].
Ойшыл Бұхар қазақ халқының өмірлік мүдделері үшін оның орыс
халқымен достық қатынас орнатуы қажет екендігін түсінді. Бұл саясаттың
артықшылық жақтарын, сол кездегі тарихи оқиғалар дәлелдеген еді. Сондықтан
да Бұхар осы пейілі кең көркімен тату – тәтті тұруды жақтайды. Сен Есім
ханның бір түстігінеде жарамайсың, дейді екен Абылайға Бұхар.
Жырау Абылай хандығының осал, әлсіз жақтарын түгел көреді.
Сондықтанда оның ханға арнаған мадақ сөздерінің өзі бас ұрудан, жөнсіз
дәріптеуден аулақ. Мемлекет істеріне өзіндік беті болған Бұхар хан тағына
соқ деп есептесе, өз айтқанын орындатуға тырысты. Кеңесін тыңдамаса
өткірлігімен шенеп, ақылына келтіріп, дегеніне көндіріп отырды [4, 43].
2.1 Әй, Абылай, сен он бір жасыңда өлеңі.
Абылай хан тұсындағы ақындардың ең көрнектісі, ірісі Бұқар жырау
Қалқаманұлы(1693–1787). Абылай ел билей бастаған кезінде Бұқар орта жасқа
келген, атағы бүкіл елге жайылған белгілі жырау атанған. Бірақ ол жалғыз
ғана жыр толғауды айтуды машықтанған емес, сол кездегі елді басқару ісіне
белсенді араласқан аузы дуалы билердің бірі. Кейінірек Бұқар жырау
Абылайдың беделді, ақылгөй қарттарының бірі, тәжірибелі сыншы болды.
Сондықтан да халық аңызы Бұқарды кей сәтте Абылай ханның өзіне қарсы
қойып, ел тыныштығын көксейтін дана қарт бейнесінде сипаттайды. Ал,
расында, Бұқар жырау Абылай ханның саясатын мақұлдаған, феодалдық қоғамның
мүддесін көздеп, жырын жырлаған ақын. Олай деуімізге дәлел Бұқар жырау қай
толғауында болсын хан үкіметінің нығайа түсіп, белді бір күшке айналғанын
арман етеді[6,8].
Бұқар жырау толғаудың асқан шебері, өз заманының шындығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әр дәуірдің тудырған қоғамдық – әлеуметтік, түрлі саяси жағдайлармен,
жанрлық – өзгерістерін қағаз бетіне тайға таңба басқындай анық та айқын
түрде бұлжытпай, шынайы қалпында түсіруге әдебиеттің қосқан үлесі өзгеден
ерекше. Әрине, қандайда бір шығармашылықпен айналысқан белді ақын –
жыраулардың қаламының ұшқырлығын танытып,бір биігіндей көрініп келе жатқан
жас кезеңге байланысты жазылған толғаулар туралы ой өрбітудің айрықша
маңызы бар. Атап айтар болсақ, сол кезең әдебиетіне белгілі үлес қосқан
ғұламалар мен ақын –жыраулардың өзі өмір сүрген қоғамның бет – бейнесін,
түрлі саяси өзгерістерді шығармаларында да жас кезеңді суреттеу әдісімен
бейнелеп көрсетті. Сонымен бірге, адам бойындағы түрлі өзгерістерді және
қыз баланың өсу процесін де толғауларына тиек етті. Мұнда қазақ әдебиеті
тарихының барлық кезеңін тұтастай алып отырған жоқпын. Керісінше, осы бағыт
аясында қалам тәрбеген ғұламалармен белгілі ақын – жыраулар шығармаларын
алдым. Ақындар адамның ғұмыр жас кезеңін бейнелеуде тек өздерінің ғұмырын
жас кезеңдермен суреттеп қана қойған жоқ, сонымен бірге, белгілі тұлғаға,
қыз балаға, елін қорғаған ерлерге, атақ – абырой деп халқын ұмытқан хан –
төрелергеде арнады. Шындықты дәл, нағыз қалында айнытпай түсіру
толғаулардағы аса қажетті түйін болмақ.
Жұмыстың өзектілігі.
Тақырыбымыздың тиегі болып отырған қазақ әдебиетіндегі адамның
ғұмыр жас кезеңіне байланысты толғаулардың төркініне көз жүгіртер болсақ,
бұл әдіс сонау түрік халықтары поэзиясында Қожа Ахмет Йассауи заманынан
бері келе жатқан әдіс. Осы әдісі бойынша жазылған шығармалар қазіргіге
дейін қолдан – қолға өтіп, оқырман шөлін қандырды. Міне осындай ақын –
жыраулар толғаулары өзекті мазмұнға айналды.
Жұмыстың негізгі нысаны.
Жалпы қазақ әдебиетіндегі хандық дәуір әдебиеті мен ХІХ ғасыр
әдебиетінің биігін көрсетер болсақ, табиғи түрде – ақ, жыраулар поэзиясы
мен ақындар шығармаларын еске түсіреріміз хақ.осы барыста жас кезеңге
байланысты жазылған қарымды да қуатты толғаулардың әдебиетімізге қосқан
үлесін, орнын тұрақтандыру , мақтанышпен ауызға алу борыщы бәрінен де
маңызды көрінеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті.
Қазақ әдебиетіндегі адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты жазылған
толғаулардың көркемдік тұлғасына көз жіберер болсақ, ауыз толтырып
мақтанбасақ та ешкімнен ұялмайтын еңбектердің бар екендігін айта аламыз.
Ерте жазылғандардан бастап сөз етер болсақ, тақырыбымыздың негізгі арқауы
болған ғұлама ғалым Қожа Ахмет Йассауидың жас кезеңге байланысты жазылған
Диуани хикмет еңбегі алдымен ауызға түсер еді. Бұл еңбекті едәуір ізденіс
жасағанын ғұлама өз қолтаңбасымен байқатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Біздің қарастырып отырған жас кезеңге байланысты жазылған шығармалар
туралы ерте шыққан кітаптарды және жыраулар мен ақындар шығармаларын алдым.
Бұл шығармаларды түпнұсқа күйінде өз тарапымыздан қарастырып, жаңа ғылыми
тұжырымдар түйгеніміз шындық.
Жұмыстың дерек көздері:
Қазақ әдебиетінің онан сайын толыса түсуіне өз үлесін қосып келе
жатқан ғалым Қожа Ахмет Йассауидың ең бастысы жас кезеңге байланысты
жазылған хикметтерін ішкерлей қарастыру және Бұқар жырау мен Базар жырау,
Шал ақын сонымен қатар Тұрмағамбет Ізтілеуов жырлаған толғауларды таныстыру
мақсатында жас кезеңді жырлаған өлеңдер мен авторлардың қаламынан туған төл
туындыларын көбірек қарастырдық.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Жас кезең тақырыбына жол алу, соның ішінде оның ең биік құзырын –
Йассауи хикметтерінен бастау алу бейне терең шатқалдан тоған қазып, су
шығарумен бірдей жұмыс, ұзақ мерзімнің өтуімен кешегі өткен тарихтың куәсі.
Міне, осындай туындыларды қайта жаңғырту сол үшін кемінде осы салаларда
еңбектене ізденіп, зерттеп үйренуі керек.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
Байқап қарасақ, осындай жас кезеңге байланысты жазылған толғауларда
бір ұқсастық бар сияқты. Бұл ұқсастық барлығының тақырып талдау жағында
ұқсастық. Барлығы өмірді жастық шақты негізгі тақырып ретінде алды. Және
белгілі тұлғаға, қызға толғауларын арнады. Толғау аттарынан көрініп
тұрғандай, Өмір өткелдері Жастық шақтар, Шөженің бәйтікті мақтағаны,
Әй, Абылай, сен он бір жасыңда белгілі бір тақырыпта сабақтасып жатты.
Сондақтан да біз қарастырып отырған авторлардың жас кезеңге байланысты
жазылған аталмыш әдістердің толғауларды қалай пайдаланды. Бұл тақырыпты
зерттеп зерделеудің кейінгі ізденушілер үшін маңызы зор екенін ескертеміз.
Жұмыстың әдістері.
Авторлардың яғни Йассауи хикметі мен ақын-жыраулардың өлең –
толғауын қарастыру барысында, алдымен хикмет, толғау туралы қысқаша
түсініктеме беру негізінде жалпы мазмұнына тоқталдық. Толғауларды
салыстыра, айырмашылығы мен ұқсастықтарын сараладық. Сонымен қатар,
толғаулардың жазылу тәсіліне қарай автордың жазу стилін зерделедік.
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспе, негізгі үш тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыстың талаптарына сай кіріспе бөлімін қысқаша,
өзіміздің қарастырып отырған жас кезеңге байланысты жазылған толғауларды
және Йассауи хикметтерін зерттедік. Бұл барыста автордың төл туындыларын
алып, бөлім, тарауларға бөліп баяндадық. Атап айтар болсақ, әр автордың
өмір баянына толығымен тоқталып, басты назарда жас кезеңге байланысты
жазылған толғау, хикметтерді қарастырдық. Әрине жас кезеңе байланысты
жазылған толғауларымыз біздің басты көзлеген нысанамыз болып табылады.
1. Ежелгі дәуір жазбаларындағы адамның ғұмыр жас кезеңіне байланысты
толғаулар
Қожа Ахмет Яссауи Диуани хикмет еңбегі.
Көшпелі және жартылай көшпелі қыпшақ, оғыз тайпалары
отырықшылыққа айналысып,бұларда сауда мен қол өнері, мәдениет өркендей
бастады. ХІ ғасырда шағын қыстақ Йасы енді мәдениет орталығы болып, оның
Орта Азия елдерімен қарым –– қатынасы арта түсті. Бұрынғы Селжұқ
мемлекетінің құрамындағы Хорезм өрлей бастады. Осы тұста қанатын кең жайған
мұсылман дінінің ықпал әсері біршама бәсең тартып, өзге діндермен терезесі
тең болып, қайта өрлеу мақсатын көздеп, өзінің мәні өшпес, әйгілі мұрасы
Диуани хикмет атты (ақыл, даналық кітабын) жинағын сол кезде кең тараған
шағатай тілінде (көне түрік тілінде) жазып таратады.
Шығыс елінде кең тараған әдебиеттегі араб, парсы дәстүрінен
жергілікті түрік тілінде жазудың алғашқы бастамаларының бірі болумен қатар,
ислами дін –шариғат жолдарын дидактикалық мазмұнда поэзия тілімен
бейнелеудің тартымды үлгісі дей аламыз. Ақынның бұл шығармасымен атақ –
даңқы Қазастан мен Орта Азия елдерінде ғана емес, тіпті кіші Азия арқылы
бүкіл ислам әлеміне таралып, үлкен құрметке ие болады. [1,5]
Орта ғасырда араб халифатының ықпалында болған Азия, Африка,
Индия мен Испанияға дейінгі жерлерде бір тұтас мұсылман мәдениеті жасады.
Әл Фараби жасаған дәуірдегі ғұламалар еңбегін діннен бөліп ала
алмаймыз. Олар өз еңбектерін араб тілінде, Ислам философиясының негізінде
жазды. әлемдік өркениеттегі елеулі құбылыс – Ислам мәдениетінің қазақ
жеріндегі ірі ошағы сыр бойы Отырар, Сайрам, Түркістан (Иасы)
қалалары болды. Ислам мәдениетіндегі софылық ағымның сыр бойындағы өкілі
Ахмет Йассауи болды.
Йассауидың алғашқы ұстазы Арыстан баба діндар, тақуа адам
болыпты. Ұстазы туралы Йассауи былай жазған:
Жеті жаста Арыстан баб келді
бабам,
Хақ Мұстафа аманатын берді маған
...
деп өзінің нәпсісінің тиылып, дін жолына түскенін баян етеді.
Йассауидың екінші ұстазы – Қожа Иусуф Хамадани Бұхарада тәлім алған. Алпыс
үш жастан асқанын күпірлік санап, жер астынан бір кісілік жай жасап,
дүниеден безіп, сонда тұрған қылуетте он жылдай өмір сүріп, Диуани хикмет
атты кітап жазған. Диуан – жинақ, хикмет – алланың құдіреті, ақ жолы.
[2,99]
Бұл жинақта екінші хикметтен сегізінші хикметке дейін жас
кезеңге байланысты толғамдардың біразы баяндалған. Неше жасында кіммен
кезіккені қанша жасында қылуетте отырып, Диуани хикметті жазғаны бәрі –
бәрі айтылады.
Қорыта айтқанда, бұл дәуір әдебиетінің негізгі арқауы сопылық
әдебиет болды, әрі діншілдік көзқарасты ұстанды. Шын пейілімен Аллаға
берілді, Шын көңілмен жалбарынды. Сонымен бірге маңайындағыларды үгіттеді.
Яғни, бұл кезең сопылық әдебиетті ту еткен дидактикалық сарында жазылған
шығармалар легімен тарихтан белгілі. Әрі мұның ірі өкілі ретінде Қожа Ахмет
Йассауи шығармашылығын алуға болады.
Сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, кемеңгер ойшыл, Қожа
Ахмет Йассауи қат–қабат қайшылығы мол, күрделі кезеңде өмір сүрді. Қожа
Ахмет Йассауи өмірі мен шыққан тегі туралы, өскен ортасы мен әдеби дәстүрі
туралы мәліметтер аз сақталған. Бұған басты себеп, соңғы жетпіс жылдан
астам уақыт ішінде ұлы ақынның өмірі мен шығармашылығы зерттелмей келді, ал
өзі бірыңғай діншіл, мистик ақын, оның шығармалары зиянды теріс қорытынды
жасалды, сөйтіп Қожа Ахмет Йассауидың адамгершілік имандылыққа үндейтін
асыл жырлары жасырын ұсталып, мүмкіндігінше ұмыттыру мақсаты көзделді.
Алайда, айды алақанамен жасыру мүмкін емес еді.
М.Е.Массон еңбегінде Қожа Ахмет Йассауидің қазіргі қаласы
орналасқан мекендегі Йасыда көзге түсіп, түрік шайқы Арыстанбабтің
тәрбиесін алғанын, әкесі Ибраһимнің түрік нәсілінен шыққанын айтады.
Алайда, ол Қожа Ахметтің әйгілі Фатима мен Ысқақ бабтан тарайтын шежіресі
бар екенін де жазады. Сөйте тұра мұны жалған шежіре деп көрсетеді [1, 7].
Түрік ғалымы профессор М.Ф.Копірілі елеулі үлес қосқан: ол кісі
өзінің 1918 жылы жарық көрген Түрік әдебиетинде ильк мутасса выфлар атты
зерттеу еңбегінде Қожа Ахмет Иассауи өмірі мен шығармашылығы туралы алғаш
рет өте құнды, тың деректер қалдырды. Ол кісі өз зерттеулерінде тарихи
құнды Жәваһир ул – әбрар мин умважил – биһар деген кітапқа сүйене отырып,
ақынның Түркістан өлкесіндегі Ақсу, Қарасу бойындағы Сайрам қалашығында
туғанын айтады. Қайтыс болға жылы шамамен 1166 1167 жыл (хижрамен 562
жыл) деп көрсетеді. Ахметтің әкесі Сайрамдағы атақты ғұлама, ол ұстазы Мұса
шайықтың қызы Айшаға үйленіп, одан бір қыз (Гауһар – Шаһназ), Ахмет атты
бір ұл көреді. Сондай – ақ әйгілі Арыстанбаб Қожа Ахметтің әкесі Ибраһим
атаның бауыры, екеуі де Ілястан туған делінеді [1, 9].
Ақын мұсылман дінінің қайта өрлеу мақсатын көздеп, өзінің мәні
өшпес, әйгілі мұрасы Диуани хикмет атты (ақыл, даналық кітабын) жинағы
сол кезде кең тараған Шағатай тілінде (көне түрік тілінде) жазып таратады.
Диуани Хикметті ол көшпелі елдің ауыз әдебиеті үлгілеріне
негіздей отырып жазды. Қазақ өлеңдерінің табиғатына тән сипаттарды көріп
тану онша қиынға соқпайды. Бұл ерекшелік өлеңнің сыртқы құрылысы мен
көркемдік – бейнелеу жүйесінен де жүйесінен де анық көрінеді. Әйгілі
шығыстанушы Е.Бертельс кезінде былай деп көрсеткен еді. Қожа Ахмет Йассауи
жырлары күні бүгінге дейін қазақ даласынан кіші Азияға дейін кеңінен
тараған фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай ұқсас болып отырады
Диуани хикмет бастан –аяқ, ақыл – өсиет, үлгі – өнеге айтуға құрылған.
Дін қағидалары мен жалпы адамгершілік, мейірім – шапағат, бауырмалдық
мәселелерінің туған әдебиетімізде кең қанат жаюына осы диуани хикметтің
әсер ықпалының мол болғаны даусыз.
Қазақ поэзиясындағы жас мерзімдерін шалқыта суреттеу де осы Қожа
Ахмет Йассауи дәстүрінің әсернен екенін аңғару қиын емес. Мұның көптеген
ұқсастықтарымен қатар кейбір өзгешелік белгілері де жоқ емес. Диуани
хикметте жас бейнелерін жинақтап түйіп айту басымырақ болса, бізде бұл
үрдістің жалғаса жырлану арқылы тың сапаға ие болғанын көреміз. Айталық,
Қожа Ахметте көз жасын дария ету, дария болып тасу секілді тіркестер жиі
қолданылады [1, 13].
Қожа Ахмет Йассауи өзінің төртінші хикметінде былайша толғайды:
Бес жасымда шариғатқа белім будым,
Дін жолында ораза ұстап әдет қылдым...
Жеті жаста арыстан бабам іздеп тапты,
Сегізімде сегіз жақты жол ашылды,
Хикмет айт деп басыма нұр шашылды...
Бұдан оның ерте жетілген, тым зерек жас болғанын көреміз. Қожа
Ахметтің ер жетуі мен білім алып кемелденуі шығыстағы дін орталығы Бұхара
қаласымен тікелей байланысты. Ақынның өз айтуы бойынша, адамгершілік
жолының талай қиыншылықтарын бастан кешірген. Хикметтегі ой–тұжырымдары
сегіз жүйеден тұрады. Олар: тәубашылдық, ғибадатшылдық, махаббат, сабырлық,
шүкірлік, ризашылдық, заһишылдық (анықтық), ғаріптік. Бұларды түйіп айтсақ,
адам құдайды тану үшін не істеу керек қандай уәжіп, парыздарды орындау
қажетдей отырып, адамгершілдік, адалдық, мейірім, рахым, Аллаға деген
сүйіспеншілік сияқты мәселелерді арнайы сөз болады.
Хикметтердің айтуынша, әруақтар бір жасында аян беріп, екі
жаста пайғамбарлар келіп көрді, үш жаста ғайып ерен, қырық шілтен үйге
келді, төрт жаста Хақ Мұстафа құрма берді, Содан бес жасынан дін жолын
ұстағанын айтады. Жеті жасында Арыстан баба іздеп табады. Бұдан кейінгі
хикметтерде өз өмірінің әрбір жылын санамалап, Алланы тану баспалдақтарын
баяндап береді. Төртінші, бесінші хикметтерде өзінің жер астына түсу
себебін жырлайды. Аузымен Аллалаған, бірақ көңілі таза емес, нәпсіқұмар
пенделерден жоғары болғандығын демеу етеді.
Алпыс екі жас келгенде Алла өзі дем берді,
Барлық білмес ғафылдығым рақымымен жөнделеді.
Жан жүрегім, ақыл – ойым Алла, Алла дей берді,
Пәруәрділер көрер ме екен өзіңнің дүр дидарыңды ?
[2, 101].
Йассауи хикметтерінде баяндалған жас мөлшеріне байланысты айтылған
тұстардың бәрінде шын жүрегімен Аллаға берілу сезімі байқалады. Сонымен
қатар, имандылыққа, адалдыққа үндейтін рухани мәні айрықша зор туынды
есебінде айтуға әбден болады.
Йассауи өмірде не нәрсе құнды, неден қашу керек, неге асығу
керек деген мәселелерге жауап береді. Йассауи дүние, байлық жимаған,
адамдардың азғындықтан сақтау жолына қызмет еткен. Йассауи екінші
хикметінде былай дейді:
Иә, достар, құлағың сал осы кепке
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге,
Меғражда Хақ Мұстафа рухымды көрді.
Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.
Мұнда ұлы ғұлама өзінің пайғамбарлардан аян алған кезінен бастап,
тәубәға келіп Алланың шапағатына бөлену ниетінде, тірішілікте істеген ісіне
есеп беру мақсатында адалдықтың ақ туын ұстап жер астына қазақша айтқанда,
қылуетке кіреді. Онда он жыл бойында ғұмыр кешеді. Жер төпеде отырып
туылғаннан тартып, өмірінің соңына дейінгі ғұмыр кешірмелерін айтып, баян
етеді. Әр шумақтың астына жер астына кіру себебін қайталай айтып отырады.
Жалпы өлең құрылысы он бір буынды қара өлең ұйқасымен келген. Қазақтың қара
өлеңіне жақын, өлең өлшемдеріне сай әдепте жазылған нағыз құнды дүние
деуге болады. Осы хикметті жазу барысында тәубеге келіп отырды, әр істеген
істерінен есеп беріп отырды.
Қазақ әдебиетінің көркемдік ерекшелігінің кең де өрісті қорына тән
қайталаулар Йассауи хикметтерінен молынан табылады. Әр шумақтың соңғы
тармағындағы Сол себептен алпыс үште кірдім жерге сөздері екінші хикметте
жиырма бір рет қайталанған. Сонымен бірге, қазақтың байырғы сөздер тобына
жататын немесе мағынасы түсініксіз араб – парсы сөздер Йассауи
хикметтерінде сол күйінде алынды. Мысалы,
Перзентім деп хақ Мұстафа қылды кәлем
Одан соңыра әруақ берді сәләм.
Мұндағы кәләм, сәләм, соңыра сияқты дыбыстық өзгерістерге ұшыраған ә
е дыбыстарының сәйкестігін айтуға әбден болады. сонымен бірге, ыра, іре,
жүрнақтарының түсіп қалуы ұзақ жылдармен, қилы заманның үлесі болса керек.
Йассауи өз хикметтерінде не жасында қандай уақиға болғанын, кіммен
кезіккенін, қандай пайғамбарлармен кездесу бақытына ие болғанын анық та,
айқын түрде баяндайды.
Бір жасында әруақ маған үлес берді,
Екі жаста пайғамбарлар келіп көрді,
Үш жасымда шілтен келіп халім білді ... ..
Төрт жасымда Хақ Мұстафа берді құрма ...
Бес жасымда белім бұрдым ... .
Алты жаста тұра қаштым халайықтан ...
Жеті жаста Арыстан бабам іздеп
тапты ... [1, 22]
Ғалым осылайша балалық балғын шағында, күнәдан пәк балауса кезінде
күллі пайғамбарлар тарапынан мадақ естіп көңілі жай тауып, дін жолына
берілгенін жасырмай айтады. Күндіз – түні зікір айтып тәубә қылдым дейді.
Қайда барсамда, қалай тірлік жасасамда Қызыр бабам әрдайым жолдасым болды,
тура жолды нұсқады деп ерекше тебіреніспен жырлайды. Алты жасымда көп
жиылған ортадан қашып, өзімше дәріс үйрендім, жеті жасымда Арыстан бабам
келді істеген қателіктерімді жасырып – жапты деп баян етеді. Сонымен
бірге, дәл жеті жасында Арыстан бабтың қайтыс болғанынан мәлімет береді.
Ал, Йассауи төртінші хикметінде өзінің жиырма тоғыз жасқа келіп, жағдайының
өзгергенін, жігіттік кезіндегі албырт сезімнің жетегінде бір кез жүргенін
айтады. Отыз жасқа келгенде күллі Әулие жиылып әр істеген ісім, күнәм үшін
жазылады. Бұл мынадай өлең жолданырында көрініс тапты:
Жиырма тоғыз жасқа кірдім, халім харап,
Ғашық жолында бола алмадым мысал топырақ.
Халім харап, бауыр кәуәп, көз бұлдырап ,
Сол себептен Хаққа сиынып келдім міне.
Отыз жаста отқа қақтап күйді,
Күллі Әулие жиылып дүниеқорлықты қойдырды.
Ұрып– соғып дүние қызығынан бездірді.
Сол себептен хаққа сиынып келдім міне. [1,27 ]
Ақын бұл тұстарда өзінің бір кездердегі дүние қызығына еріп,
пендешілік сезіміне мойын ұсынған сәттерін баяндайды. Әулиелер,
пайғамбарлар тарапынан сол кезеңнің жаңылыс күндердің жеткілікті сабағын
алдым дейді. Отыз бірде қызыр бабам көңілдегі әзәзілді кетірді, адалдық,
ақылдылық, имандылық шарабынан дәм татырды деп өзінің ғұмыр бойындағы өмір
кешірмелерін суреттейді.
Йассауидің бесінші хикметтерінен әдемі, соны тіркестерді кездестіруге
болады. Мысалы,
Бихамдилла ізгілік берді, нұрға баттым,
Көңіл құсы жеті қат көкке жетті достар
Қияметтің азабынан ақылым қайран
Көңілім қорыққан, жаным үріккен көкірек ойран.
[1, 29 ].
Бұл шумақтағы көңіл құсы, көңілі қорқу , жаны үрку сияқты тіркестер
өз алдына бір өзгеше әдемілікке жетелейді. Жансызға жан бітіру әдебиеттің
жүйеден алғанда сөздің құдіреті емес пе, әр едік адамға көңілдің құсы бола
ма, көңіл қорқама, жан үркеме деген сұрақтар толассыз қайталана береді.
Сонымен бірге, Йассауи хикметтерінде метофорада жоқ емес. Иман
–шариғат, мәні – тарихат секілді алмастырылуларды кездестіруге болады.
Ал, жоғарыда айтылған көркем тіркес жансызға жан бітіру аассауидің
өзге де хикметтеріннен көптеп табылады. Мысалы,
Топырақ сипат жер астында болған жақсы. [1, 31]
Елу жеті жаста ғұмырым желдей есті.
Көңіл семсерін қолға алып нәпсіні қыр деген,
Бір және барым дидарыңды көремін бе ?
[1, 34]
Өлмей тұрып, жан ашуы зәрін таттым
Мұстафаға аза тұтып кірдім міне. [1,
36]
Міне осындай тіркестер Йассауи хикметтерінде көптеп кездеседі. Әр
хикметінде айтылған тың да, көп қырлы, сан салалы ой пікірлердің төс
қағысып, түйісер тұсы Аллаға сыйынды, шын көңілімен, жан дүниесімен берілу
сияқты ғаламат сезімнің ұлы жемісі. Ғұлама еңбектерінің барлық арнасы осы
тұсқа келіп тіреледі. Ұлы ғалым хикметі сонысымен құнды, әрі осындай
ұлан–ғайыр еңбек еткеннің жемісінен пайда болған ең бағалы дүниелер
қатарынан табылады.
Ақынның жастық шағында пенделік сезімге бой ұрып адасқан болса, дәл
Пайғамбар жасына келуден бұрын – ақ барлық жасаған тірліктеріне өкінеді.
Алла тағалаға тәубе етеді. Жер төпеде ғұмыр кешкен он жыл бойында осының
бәріне шүкіршілік етеді, келер ұрпақтың есіне мықтап шегелейді, әр нәрсенің
жайдан– жай болмайтынын бостан босқа жаратылмайтынын, жаңбырдың да жауу
себебін, адамның дүниеден озу себебін бәр – бірінің де өз заңы бар екенін
мақтап көрсетеді.
Ғалым еңбегінде фразеологизмдердің орны бір төбе. Хикметте
кездесетін жан дүниесі балқу, әдет қылу, бел буу секілді тіркестер көптеп
кездеседі. Мысалы,
Рахымменен пайда болды, хабар жетті,
Зікір айт деді жан дүнием балқып кетті...
Ғарыш үстінде намаз оқып тізем бүктім...
Мұндағы жан дүниесі балқу Алла тағаланың шапағат нұрына бөленген адал
жанның бейнесі, кескін – келбеті. Осындай сәттерде көңілі жай тапқан,
жүрегі имандылық нұрына көмкерілген ғұлама ғарыш үстінде намаз оқып
отырғандай күй кешеді. Жалған сопы болғыштарды сөккені бәр – бәр
жалғандықты көріп көңілі жабырқағанында жасырмайды. Әрі мұның нақты
себептерін дәлелді түрде алпыс үш жасында жерге кірдім деп түсіндіреді.
Йассауи еңбегінен тұрақты тіркестердің теңеу, эпитет секілді троп
түрлерінің кездесуі тағаларлық жай емес. Өйткені әдебиеттің өн бойын
әрлендіріп, қуат беріп, құлпыртатын мұндай көркемдік ерекшеліктер Йассауи
хикметтерінде көпткеп кездеседі.
Жан кетерде берем саған нұрлы иман,
Кәріп жаным шадман болып күлді достар.
Пірмұған шарабынан тамшы таттым,
Жол таба алмай бас айналып түндер қаттым.
[1 29]
Қырық үшімде Хақты іздеп зар еңіредім,
Көз жасымды көл қылып егілемін.
Шөл далада ғашық боп тентіредім,
Заты ұлық ием, сиынып келдім саған [1
30].
деп ақынның көз жасын көл қылып егілуі, иман жүзді пайғамбарлар тарапынан
мадақталуы мұның бәрі Алла тағаланы естен шығармағанның, шын жүрегімен, бар
жан – тәнімен жаратушыға берілунің нәтижесі. әрине, мұндай жағдайлар ғалым
еңбегінде әдемі тіркестермен, фразеологизм, эпитет, теңеулермен берілді.
Шайтан Өліп нәпсі – құйын өзі кетті.
Заты ұлық ием, сиынып саған келдім.
Мұнда нәпсіні құйынға теңеген. Нәпсіні өте шығатын, өтпелі, аз уақыттық
құштарлық деген дейді. Яғни, аласапыран аумалы – төкпелі, басы бар аяғы
жоқ, азғындаған, зияннан басқа пайдасы жоқ шайтанның досы, жан жолдасы
дегенді де жасырмайды. Алланың адал құлы бұған мойын ұсынбайды, бар жан
жүрегімен Алланы сүйеді, Алла тағаланы ұлықтайды. Қашанда мұсылманға тән
әрекеттермен белгілі болады дегенді айтқысы келді.
Күнә дертті ауру қылды, кесел болдым
Сол себептен хақтан қорқып көз ілмедім.
Қырық тоғызда ғашық боп күйіп жандым,
Мәжнүндей туған – туыстан қашып тындым.
Бұл жолдардағы көз ілмеу – ұйықтамау, ұйықтай алмау дегенді білдіреді.
Ақын неге ұйықтай алмады. Неден секем алды, неге мұндай күйге түсті деген
сұрақтар бізді жиі мазалайтыны белгілі. Әрине, бұдан бұрынғы істеген
күәлары үшін осындай күйге ұшырады. Алла тағаладан қорқып ұйықтай алмады.
Көз шырымын ала алмады, көз ілмеді. Бұл ақының қырық сегізінде болған
жайлар екені анық. Ал, қырық тоғыз деп аталатын мүшел жасқа келшгенде өмірі
күрт өзгерді. Ақын жүрегі ғашық болды, ғашық боп күйіп жанғаны сонша тау
тасқа Мәжнүн боп аралап, туыс – туғанынан безді, бар пейілімен, кіршіксіз
пәк махаббатын арнады. Мұны нағыз Алланың сүйікті құлы деуге болады.
Елу бірде шөлдер кезіп, тамыр сөрдім,
Тауға шығып, тағат қылып, көзім талды
Елу үште сол шарапты несіп қылдым,
Жолдан тайған жан едім, жолға салды. [1 31]
Дидарыңды көре алмадым, жаннан тойдым,
Бір және барым, дидарыңды көремін бе ? [1 32]
Мұнда ақынның жер ортасы жасқанда келгенде елім, жұртым деп, халықтық
қамын ойлап, дәрлік шөптер іздеп жапа шеккені баяндалады. Бұл өлең
жолдарындағы тағат қылу, көзі талу міне осындай ізгі жанның қимыл әрекеті.
Өз ісіне жауапты болу, әр нәрсеге төзіммен қарай білу, шаршағаг сәттерінде
сабырға келу ғұлама ғалымның шынайы бейнесі.
Уақыт өткен сайын ақын көңілі алас ұрды, елу төрт жасқа келгенде жан
дүниесі аласапыран болып, зар жылады, тәубе етті, кешірім сұрады. Елу жеті
жасқа келгенде ғұмыры желген аттай зымырап желдей өтті, уақыт өз арнасымен
жылжып бұрылмастан кете берді. Алла тағаланы жаннан артық көрген ақын
жүрегі аттай тулады. Бар арманы жаратқан иемізді көру болды. Соны өзіне
мақсат етті.
Көзім жұмып ашқанша жетті алпыс,
Белді буып қылмадым бір жақсы іс.
Ертелі – кеш бейғам жүрдім жаз және қыс
Бір және барым, дидарыңды көремін бе ? [1 33]
Жас кезеңнің сынаптай сырғып тез өтуін, ертелі – кеш, жазы – қысы
ештеңеден қаперсіз бейғам жүрген кезін опық жеп өкініп айтады. Мұны да жас
кезеңмен бейнелеп көрсетеді. Құстай ұшып алпыс жастың қалай өткенін де
білмей қалады. Өткен өміріне өкпе артады. Мұның бәрінде бір мақсат тұрады.
Яғни ақын бір жасынан жиырма жасына дейін жер астына кіру себебін баяндаса,
ақын жиярма бірден бастап хаққа сиынып, Алла тағаланы шын таныған пейілін
жасырмайды. Ал, отыз жастан отыз тоғыз жасқа дейін мұның себептері
көрсетілмейді. Әр шумақтың соңында қайталаулар жоқ. Қырық жастан қырық
тоғыз жасқа дейін Заты ұлық ием, сиынып келдім саған тармағы он үш рет
қайталанған. Өмірінде болған әр оқиғаны жазған сайын тәубәге келіп,
жаратқанға сиынып отырған. Ал елу жасынан алпыс үш жасқа дейінгі өмір
белесінде Бір және барым сиынып келдім саған тармағы он алты рет
қайталанған.
Алпыс екі жасқа келгенде жан мен ділі, ақыл есі Аллаға ауады. Бұдан
Йассауидің хақ жолына берілгені, алланың ақ жолын таңдағанын ұғынуға
болады. Ғұлама ғалым пайғамбар жасына келгенде бәрін түсінді, білді, өткен
өмірінен кеткен қателіктер мен жетіспеушіліктерді түйді. Жер төпеде отырып
кесіп – пішті.
Жалпы алғанда , Йассауи хикметтерінің екінші хикметінен сегізінші
хикмет аралығындағы оқиғалардың жас кезеңмен берілу сипатын әдебиетке
әкелген жаңалық, жаңашылдық, өзінше бір түр деуге әбден болады.
Болшақ ақын жас кезінде Түркістан (ол кезде Йассы деп атаған) қаласына
келіп тұрған Ұлы Жібек жолының тоғысқан торабына орналасып, бүкіл әлеммен
қарым – қатынас жасап тұрған. Йассы шаһары бұл кезде Шығыстағы өркениет
орталқытарының біріне айналған еді. Мұнда келіп Ахмет Йассауи атақты
Арыстан Баб және Жүсіп Хамадани сияқты ғұламалардан дәріс алады. Бұл туралы
Ахмет Йассауи:
Жетіде Арыстан Бабқа арнап келдім,
Мұстафа өсиетіне қанбақ болдым.
Сол шақта мың бір зікір сарнап бердім,
Алаңсыз аллаға бет бұрдым міне, – дейді [63,
38] .
Ежелгі түркі поэзиясында кең көрініс тапқан көркемдік дәстүрдің бірі –
адам өмірінің түрлі кезеңдерін суреттеу арқылы тәрбиелік мәні бар
дидактикалық тұжырымдар жасау екенін жоғарыда айттық. Көркем сөз өнеріндегі
бұл дәстүрді Ахмет Йассауи де терең меңгерген. Мәселен, ақынның Ақыл
кітабында төмендегідей жыр жолдары бар:
Елу екі жаста кештім мүлік – малдан,
Мал – мүлік не тұрады бір жанымнан.
..
...Елу үште сол шарапты несіп қылды,
Жолдан тайған адам едім, жолға салды.
[64,32]
Кәріліктің қиындықтары мен қасіреті жайлы айтылған осындай ой –
пікірлері бертін келе қазақтың талай ақын – жыраулары тереңдете түсті.
Мәселен, Шал ақын:
Алпыста аш бөрідей заман болар,
Қартайсаң ақылың да шабан болар,
Жетпісте жер таянбай тұра алмайсың,
Дауасыз бұл кәрілікке не амал болар, –дейді
[22, 142].
Ахмет Йассауи сопылық сарында өсиет – уағыз айтумен шектеліп қалмайды.
Ол өзі өмір сүріп отырған қоғамның қайраткері, белсенді ақыны ретінде адам
баласының Алла алдында әділ, ақиқатшыл, кең пейілді, ізгі жан болуын талап
етеді. Ақын Аллаға ғашық болғандар, хақ жолына түскендер туралы айта
келіп, Алланың барлығына, құранның растығына күдік келтірудің өзі күнә
екенін ескертеді [64, 86-89].
Ахмет Йассауидің есімін мұсылман әлеміне мәшһүр еткен шығармасы
Диуани хикмет (Ақыл кітабы) болып табылады. Ақын өз кітабын Орта Азия мен
Қыпшақ даласының түркілеріне кезінде түсінікті болған шағатай тілінде
жазған. Мұның өзі араб тілінде жазылған құран мен түрлі хадис, тефсирлерді
жергілікті түркі халықтарының түсініп оқуына мүмкіндік берді. Диуани
хикмет көшпелі елдің ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделіп, түркі халықтары
фольклорының тілдік – стильдік, модельдік тәсілдерін зор шеберлікпен
пайдаланып жазылған дидактикалық – этикалық туынды болып табылады.
Диуани хикмет түркі тілдес халықтардың ХІІ ғасырдан сақталған әдеби
жәдігерліктерінің бірі саналады. Бұл өлеңдер жинағы қазақ әдебиетінің де
орта ғасырлық нұсқасы болып табылады.
Йассауи хикметтерінің тілін ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті ғалым
А.К.Боровковтың пікірі бойынша, Ақыл кітабы – оғыз–қыпшақ тілінде өмірге
келген әдеби туынды. Кезінде ол өлеңдер өте қарапайым, көпшілікке түсінікті
тілмен жазылған. Ақын Орта Азиядан бастап, Еділ жағалауына дейінгі
ұлан–ғайыр өлкеде көшіп–қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де түсінікті
болатындай ауыз–екі сөйлеу тілінде жырлағаны дау тудырмайды. Бірақ бертін
келе жинақты көшірушілер өз тарапынан көптеген араб–парсы сөздерін қосып
жіберген сияқты.
Ахмет Йассауидің Ақыл кітабындағы он төртінші, он бесінші, он
алтыншы, он жетінші, он тоғызыншы хикметтерінде негізінен өз өмірбаянын
жырға қосқан. Соның өзінде ақын Диуани хикметтің басты идеясын айтудан
ауытқып кетпеген. Қайта ақынның ғұмырнамасы Даналық кітабының
философиялық мәнін, көркемдік көрінісін жетілдіре түскен. Ахмет Йассауи өз
өмірі туралы айта келіп, не себептен алпыс үште кірдім жерге? деген
сауалды қояды. Ақын өмірбаянына бағышталған барлық хикметтер осы жалғыз
сауалға жауап болып табылады.
Ислам жолын уағыздаушы данышпан ақын пайғамбар жассына жетіп, Аллаға
шүкіршілік етеді, яғни алпыс үш жастан асып, тірі пенделер арасында жүруді
өзіне үлкен күнә санайды. Сол үшін ол жер астынан арнайы салынған орынға –
қылуетке түсіп, қалған өмірін сонда өткізеді. Бұл туралы ақын өзінің
Даналық кітабында:
Таң сәріде дүйсенбі күн жерге кірдім,
Мұстафаға қайғы тұтып кірдім міне.
Алпыс үште сүндет деді естіп білдім.
Бақыл айтып жер астына қадам қойдым,
Жарық дүниені талақ етіп, хақты сүйдім.
[1 34].
Ақынның Диуани хикмет, Мират–ул Қулуб және Пақыр–наме деп
аталатын шығармалары Ахмет Йассауидің сопылық шығармалары болып табылады.
Ахмет Йассауи дүниетанымының жалпы желісін екіге бөліп қарастырған жөн:
Біріншісі – моральдік–зтикалық (парасаттылық), ал екіншісі – сопылық
хикметтер деп атауға болар еді.
Ахмет Йассауи ілімінің моральдық–этикалық бөлімі адамның бойындағы
адамгершілік қасиеттердің мәртебесін арттыра түсуді көздеп, инсони камал
(кемелденген адам) дәрежесіне жетуді мақсат етеді. Ал кемелдік
дәрежесіне жету үшін адам сан алуан ілім–ғылым түрлерін игеруі қажет.
Йассауи дүниетанымның теориялық негізі шариғат пен марифат болса, бұл
ілімнің практикалық негізі тарихат болып табылады.
Сонымен, Диуани хикметте адамның өзін –өзі тануы арқылы Ақиқатты,
яғни Хақты (құдайды) тану жолдары сөз болады.
Ал сопылық хикметтер арқылы ақын адамның түпкілікті мақсаты – ақиқатқа,
яғни Хаққа жету екенін айтады.
Сонымен, Ахмет Йассауи Аллаға (яғни Хаққа) жету жолында міндетті түрде
төрт асудан мүдірмей өтуі керек деген пікір айтады. Бұл белестер, жоғарыда
көрсетілгендей, төрт өлшемнен тұрады, олар: шариғат, маъарифат және
хақиқат. Ақынның айтуы бойынша, Хаққа жету жолындағы әрбір асудың
(белестің) он–оннан мақамы (тоқтамы) бар. Демек, осы төрт асудың қырық
мақамын игерген пенде ғана жабарут, мәлекут, лахут, насут деп
аталатын рухани дүниенің сырын пайымдауға мүмкіндік алады. Жабарутты
түсіну адам үшін өмірдегі тіршіліктің мағынасына, адамның танып–білу күшіне
қанық болады. адам лахутқа жеткенде, бұл жалғаннан безіп, рухани өмірге
жететін құдітетті күшті меңгереді. Міне, осы үш өлшемнің басын қосып тұрған
әлем насут болып табылады.
Кезінде Диуани хикметті ұзақ жылдар бойы зерттеген көрнекті ғалым
Е.Э.Бертельс бұл дидактикалық сарындағы туындының ежелгі түркі поэзиясымен
дәстүрлі байланысы бар екенін дәлелдей келіп, төмендегідей пікір айтқан
болатын: Ахмет Йассауидің жырлары күні бүгінге дейінгі қазақ даласынан
Кіші Азияға дейін кеңінен тараған фольклорлық лириканың түрлерімен сырттай
ұқсас болып отырады. Бұл ерекшелікті сопылық әдебиетте алғаш рет Йассауи
бастап тұрақтандырды. Осыдан кейін өзге елдердің дәруіштік поэзиясында да
бұл үрдіс жалғасын тапты, сөйтіп, жазба поэзия мен фольклордың байланысы
бұдан былай жаңа сипат алды.
Ахмет Йассауи орта ғасырдағы көшпелі тайпалардың дүниетаным мүмкіндігін
ескере отырып, исламның кейбір қағидаларын Жұмақ пен Тозақтың айтысы
түрінде түсіндіреді. Сол арқылы Жұмақтың да, Тозақтың да шынайы сипаты
оқырманға тайға таңба басқандай етіп айқын көрсетіледі. Әрине, бұл айтыста
жан–жүрегі күнәдан пәк, иманды жандарға ғана мәңгілік мекен болатын Жұмақ
жеңіп шығады. Айтыстың мұндай түрі ежелгі түркі жұртында болғанын
М.Қашқаридың Диуани лұғат ат–түрк атты сөздігінен білеміз. Мұнда айтыс
Қыс пен Жаздың пікірталасы түрінде берілген.
Диуани хикмет көбінесе 11 буынды не 12 буынды болып келеді. Төрт
тармақтан бір шумақ құрайды. Ұйқасы бізге тым жақын. сырттай алып қарағанда
а–а–а–ә, б–б–б–ә ұйқасымен келіп отырады. Рас, ақын араб–парсы әдебиетінде
кең қолданылған ұйқастарды пайдалана отырса да, соның ішінен біздің қара
өлең ұйқасына жақын үлгілерді әдейі таңдап алған тәрізді. Қожа Ахмет
Йассауидің Даналық кітабы ежелгі түркі поэзиясы мен қазақ әдебиеті
арасындағы дәстүрлі байланысты айқындай түсетін бейнелі сөздер, ұтымды
теңеулер жиі ұшырайды. Айталық, мұнда Ахмет Йассауи көңіл бағы, көңіл құсы,
иман нұры, заһар көзі, күйген көбелек, махаббат бостаны, хақиқат дариясы,
ғашықтың дерті, ит нәпсіні өлтіру сияқты ұғымдарды сөз зергері ретінде
шебер пайдаланған.
Қожа Ахмет Йассауидің Диуани хикметін адамды имандылыққа, ізгілікке
жетейлейтін құдіретті күш, айқын бағдарлама деуге болады. Ахмет Йассауи
әрбір адамның қадір – қасиетін, өмірде алатын орнын оның ішкі
жан–дүниесінің тазалығымен өлшейді. Адамның өз бойындағы ізгі адамгершілік
қасиетінен жұрдай болуы сол кісінің имандылығына байланысты болып келеді.
Ал имандылық дегеніміздің өзі – Алланың құлағына ғана тән адамгершілік
қасиеттерді тәрбиелеп, оны құдай жолына салып отыратын киелі күш екені
мәлім. Мына жалған дүниеде ақ пен қараны, оң мен солды танытатын, әрбір
пенденің құдай алдындағы парыздарын ұмыттырмай отыратын адамды ізгі істерге
бастайтын аса құдіретті күш бар. Ол – имандылық.
Адам бойындағы имандылықтың ең басты көрінісі мейірімді, кешірімді,
өзгелерге жанашырлықпен қарау болып табылады.:
Қайда жүрсең көңіл жұмсақ, сыпайы болғыл,
Көре қалсаң мүсәпірді сырлас болғыл,
Махшар күні тәңірге жақын болғыл,
Менменсіген халайықтан қаштым міне.
Ахмет Йассауидің Даналық кітабында қанағат сезімін үлкен философиялық
категория ретінде қарастырады. Ақын қанағатсыз жандарды, яғни нәпсісін тыя
алмаған адамдарды тойымсыз итке не ұлып қайтқан итке теңейді. Қанағат
жайындағы мұндай теңеу мен түсінік кейбір қазақ ақындарының жырларынан
өзінің дәстүр жалғастығын тапты. Ахмет Йассауи нәпсіқұмарлықты,
көрсеқызарлықты, құлқын–құмарлықты адам табиғатына жат қасиеттер ретінде
сипаттап көрсетеді.
Нәпсіден безіп шын ғашықтар Алла деді,
Таңнан тұрып шартарапқа көз жіберді.
...Зәлім нәпсім еш қоймастан отқа салды.
Өне бойым өз–өзінен күйіп жанды.
Диуани хикметте адамға қажетті қанағат сезіміне мән беріліп, нәпсіні
тыя білу мұсылмандықтың басты шарттарының бірі екендігін ақын оқырманға
қайта–қайта ескертіп отырады:
Айдауында жүрсең нәпсі, шақпа зар:
Аңырағанмен, болмас онда хақ та жар.
Түн ұйқысын төрт бөліп, кім сақтанар,
Алла ісін сол адал, таза атқарар.
Басындағы нәпсі қусаң, бақ қалар,
Жолын азып, абыройың тапталар.
Ерттеп мініп, шайтан малғұн шаттанар,
Нәпсіңді теп, нәпсіңді теп, бәтшағар!
Түркия ғалымы Ф.Көпрүлузаде Ахмет Йассауи хикметтерінің жазылу
тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағдарын тұңғыш рет әдебиеттану ғылымы
тұрғысынан жан– жақты зерттеп, ол туралы келелі ғылыми еңбек жазғаны мәлім.
Ғалым 1928жылы Ахмет Йассауи поэзиясын ғылыми негізде жүйелеп, Стамбул
баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарды. Қазіргі зерттеушілердің
барлығы дерлік Ахмет Йассауи жырларының осы басылымын негізге алып жүр.
Белгілі орыс ғалымдары А.Н.Самойлович, Е.Э.Бертельс, А.К.Боровков,
Г.Ф.Благова, т.б. Ахмет Йассауи жырларын зерттей келіп, кезінде оны жоғары
бағалады, әрі ақынның өзінен кейінгі сөз зергерлеріне тигізген әсері зор
болғанын ерекше атап көрсетті. Ахмет Йассауи поэзиясын зерттеу ісіне
Э.Р.Рустамов, Н.М.Малаев, В.И.Зохидов сияқты өзбек ғалымдары да едәуір үлес
қосты.
Диуани хикметті қазақ тіліне аударма жасағандар – М.Жармұхамедұлы,
М.Шафиғи, Е.Дүйсенбайұлы, С.Дәуітұлы.
Қожа Ахмет Йассауидің Ақыл кітабын ғылыми тұрғыдан жан – жақты
зерттеп, оған тарихи, әдеби, тілдік тұрғыдан түсінік берген қазақтың
белгілі Йассауитанушы ғалымы М.Жармұхамедұлы болды.
2. Бұқар жырау толғауларының идеялық–көркемдік жетістіктері
Әр дәуірдің тудырған жаңалық өзгерістеріне орай әдебиетте пайда болған
поэзия жанрына тән түрлер уақыт өткен сайын молығып, кемелденіп, қарқынды
даму үрдісімен әдебитке өз үлесін қосып келе жатыр. Поэзияда пайда болған
жаңалықтар есебінде адамның ғұмыр жасына байланысты тұтас өмір жолын
бейнелеп, ашалап көрсететін толғауларда көптеп кезігеді. Бұдан бұрынғы
тарауда айтылған жас кезеңге байланысты тұстар сопылық әдебиет үлгісі
Диуани хикмет атты еңбегінде көрініс тапты.
Әрине бұл кезеңге Ислам дінінің әсері күші болды. Алла тағалалаға
шынайы жан – тәнімен, бар ықыласымен берілген иассауи бейнесі сомдалды. Бар
ғұмырын Ислам дініне арнады. Бұл ежелгі дәуір жазбаларына тән Йассауи
хикметтерінде айтылды. Ал бұл арада айтылмақшы, баяндалмақшы болған бір
сыпыра жайлар осының жалғасы жас кезеңге байланысты толғаулардың жыраулар
поэзиясында көрініс табуы, шындығында, ежелгі дәуірден бастап жас кезеңді
бейнелеген ақындардың соңғы легі Тұрмағамбет Ізтілеуовке дейін бұл әдісті
пайдаланып өлең толғаған ақындар саусақпен санарлық десек артық кеткен
болмаймыз.
Мұхтар Әуезов жүз жылдық әдебиетті үш кезеңге бөліп, әр уақыттың
өзіндік ерешелігін, ортақ сарын аясындағы өзгерістерін атап –атап көрсетіп
отыр. Мұның біріншісіне, яғни әлеуметшілдік, ойшылдық сарыны – Бұқар заманы
деп бөліп көрсетеді. Соңғы уақыттарға шейін ХІХ ғасыр әдебиеті түрлі
атаулармен бөлініп келгені мәлім. Бірақ ол атауларға көбіне сол әдебиеттің
көркемдік негізі, әдеби үлгісі емес, көбіне мазмұндық, саяси мән жағынан
берілген жалпы баға негіз болды. Әрине, бұл ретте де Бұқар есімі айрықша
аталады.
Осы орайда жас кезеңді пайдаланып өлең – жыр жазған жыраулар қатары
қалай деген мәселе ойға оралады. Әрине, жоқ емес, құдайға шүкір табылады.
Бұған жыраулардың көш басшысы есебінде Бұхар жырауды айтуға болады.
жыраулардың көтерген тақырыбы қазақтың өмір сүрген ортасы, тұрмыс –
тіршілігі, елін, жерін қорғаған батырлар жайлы, өз мүддесін ғана көздеп
халықтың ар намысын аяққа таптаған хан– сұлтандардың іс – әрекеті, ел
тарихы жайлы болды. Жыраулар көбінде әділдік, турашылдық, шыншылдық
турасында дидактикалық сарында жырлар жазды. Елдің мұңын мұңдап, жоғын
жоқтаған ру басы, хан сұлтандардың ақылшысына айналған жыраулар бейнесі
әдебиет тарихында өшпестей ойып тұрып орын алды. Қазақ әдебиетінде өзіндік
қайталанбас ерекшелігімен көзге түсіп, тарихта аты қалған жырауларымыз көп.
Алайда, адам өмірін жас кезеңге байланысты суреттеу әдісін пайдалана отырып
жыр толғаған жырауларымыздың қатары саусақпен санарлық. Мұндай жыраулар
қатарына Бұхар жырау мен Базар жырауды жатқызуға болады.
ХVIII ғасыр әдебиетіндегі ең көрнекті тұлға – Бұқар жырау.
Бұхардың бізге жеткен шығармалары өткен ғасырдың екінші жартысы,
үстіміздегі ғасырдың бас кезінде негізінен ел аузынан жазылып алынған.
Бұхардың мұрасынан бізге жеткені – 1200 жол шамасында. Бұл сөз жоқ., жырау
туғызған көл көсір жырлардың бір бөлігі ғана. Бұл кісінің сөзін түгел
жазамын деушіге Нұхтың өмірі, Аюбтың сабыры, ... Афлотонның ақылы керек, –
деген еді Мәшһүр.
Көне қазақ әдебиеті өкілдерінің ешқайсысының творчествосында өзі өмір
сүрген заман келбеті дәл Бұхарадағыдай бар бедерімен суретке түсірмеген [4,
44].
Базар жыраудың толғаулары ел өмірінің шынайы шындығымен туғандығымен
айрықша. Сонымен адамның жас мөлшеріне арналған толғаулардың жөні ерекше.
Әрі Бұхар жырау мен Махамбеттен кейінгі толғау алыбы болып саналады. Ол
кітаби ақындар мен сарай ақындарына да ұқсамайды. Шығармаларының мазмұны
мен тақырыбы қазақ өмірінің шындығынан туған. Тіл шешен, түсінікті,
замандастарымен салыстырғанда мұнда діншілдік аздау. Даңқты жыраудың
артында қалған әдеби мұраларын жинауда, жариялауда Ә:Диваев, С.Сейфуллин,
М.Жұмабаев, Ә.Марғұлан, Ә.Қайнарбаев, М.Байділда авторлар еңбек етті
[5, 106].
Ойшыл Бұхар қазақ халқының өмірлік мүдделері үшін оның орыс
халқымен достық қатынас орнатуы қажет екендігін түсінді. Бұл саясаттың
артықшылық жақтарын, сол кездегі тарихи оқиғалар дәлелдеген еді. Сондықтан
да Бұхар осы пейілі кең көркімен тату – тәтті тұруды жақтайды. Сен Есім
ханның бір түстігінеде жарамайсың, дейді екен Абылайға Бұхар.
Жырау Абылай хандығының осал, әлсіз жақтарын түгел көреді.
Сондықтанда оның ханға арнаған мадақ сөздерінің өзі бас ұрудан, жөнсіз
дәріптеуден аулақ. Мемлекет істеріне өзіндік беті болған Бұхар хан тағына
соқ деп есептесе, өз айтқанын орындатуға тырысты. Кеңесін тыңдамаса
өткірлігімен шенеп, ақылына келтіріп, дегеніне көндіріп отырды [4, 43].
2.1 Әй, Абылай, сен он бір жасыңда өлеңі.
Абылай хан тұсындағы ақындардың ең көрнектісі, ірісі Бұқар жырау
Қалқаманұлы(1693–1787). Абылай ел билей бастаған кезінде Бұқар орта жасқа
келген, атағы бүкіл елге жайылған белгілі жырау атанған. Бірақ ол жалғыз
ғана жыр толғауды айтуды машықтанған емес, сол кездегі елді басқару ісіне
белсенді араласқан аузы дуалы билердің бірі. Кейінірек Бұқар жырау
Абылайдың беделді, ақылгөй қарттарының бірі, тәжірибелі сыншы болды.
Сондықтан да халық аңызы Бұқарды кей сәтте Абылай ханның өзіне қарсы
қойып, ел тыныштығын көксейтін дана қарт бейнесінде сипаттайды. Ал,
расында, Бұқар жырау Абылай ханның саясатын мақұлдаған, феодалдық қоғамның
мүддесін көздеп, жырын жырлаған ақын. Олай деуімізге дәлел Бұқар жырау қай
толғауында болсын хан үкіметінің нығайа түсіп, белді бір күшке айналғанын
арман етеді[6,8].
Бұқар жырау толғаудың асқан шебері, өз заманының шындығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz