БҰҰ қызметіндегі адам құқығы мәселесінің қорғалуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ.ның мүше.мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ.ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы органдар
2.2 БҰҰ.ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс.шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ.ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық.құқықтық негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ.ның мүше.мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ.ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы органдар
2.2 БҰҰ.ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс.шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ.ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық.құқықтық негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
Тақырып өзектілігі. Соңғы кезде адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің демократизациялануына орай қоғамдық санада нық орнады. Адам құқығы барлық жерде талқыланып, жазылып жатыр, барлық деңгейде – Президенттен қатардағы азаматқа дейін айтылып жатыр. Адам құқығы мәселесі қазіргі кездегі ең қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор экрандарында, мемлекет қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер, ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес,сонымен қатар саяси, этикалық сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін- тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобаларымен адамдарға көмек көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып, әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-техникалық прогресске байланысты адамзаттың әлеуметтік, саяси, рухани дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы басқа да құжаттардың қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды біршама өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау саласында тек заңды міндеттер жүктеп қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады. БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша екі Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде қабылданған болатын.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін- тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобаларымен адамдарға көмек көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып, әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-техникалық прогресске байланысты адамзаттың әлеуметтік, саяси, рухани дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы басқа да құжаттардың қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды біршама өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау саласында тек заңды міндеттер жүктеп қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады. БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша екі Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде қабылданған болатын.
1. Декларация тысячелетия Организации Объединенных Наций. Утверждена резолюцией 55/2Генеральной Ассамблеи ООН от 8 сентября 2000 г.
2. Адам және азамат құқықтарының декларациясы http://liberte.newmail.ru/declaration.html
3. Декларация прав человека и гражданина. 2 бап.
4. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с.7.
5. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с.14.
6. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.186.
7. Лазутова М.Н. права человека:история и современность.-М.,1992.-с.57.
8. Образ и реальность. Вопросы и ответы об Организации Объединенных Наций.-М.: Информационный центр ООН в Москве, 1999.-с.82-83.
9. Права человека в истории человечества и в современном мире/ Под.ред. Е.А. Лукашевой.М.,1989.-с.64.
10. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.198.
11. Основные сведения об ООН.-М.:Юридическая литература,1995.-с.196.
12. Манов Б.Г. ООН и содействие осуществлению соглашений о правах человека. –М.,1986.-с.62.
13. http://www.un.org/Depts/Dhl/landmark/amjorr.htm
14. http://www.un.org/Depts/Dhl/landmark/amjorr.htm
15. Медународный билль о правах человека.-А.,2002.-с8.
16. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.188-189.
17. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с7.
18. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с7.
19. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.88.
20. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.189.
21. Кондратьев В.Н. Международные договора ХХ века.-М.,1994.-с.124.
22. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с26-28.
23. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.97.
24. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.24.
25. Документ ООН.А/С 3/SR. 1347,п.69.
26. Документ ООН.А/С 3SR. 1363,п.4.
27. Документ ООН.Е\CN.4/sub. 2/321.
28. Документ ООН.Е/3873.
29. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.28.
30. Документ ООН. А/С. 3/L.1291.
31. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.196.
32. http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet12ru.pdf
33. Документ ООН. А/8768. Annex ІІ.
34. Документ ООН. А/С. 3/SR. 1933,. п.6;А/8880,р.24-27.
35. Документ ООН. Е/5265,п.67.
36. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с8.
37. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.201.
38. Документ ООН.E/CN6/573,p.104
39. Документ ООН.E/CN 6/573,p.107
40. Документ ООН.E/CN 6/574.
41. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.203.
42. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2000.-с.11.
43. Сонда.с.14.
44. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.18.
45. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.32.
46. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.44.
47. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.114.
48. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.-с.100.
49. Яковлев И.И. Международная защита прав человека.-М.,1968.-с.83.
50. Сонда. с.116.
51. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.211.
52. Обузов К.Л. Права человека в международном праве.-М., 1994.-с. 133.
53. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.215.
54. Словарь прав человека./Отв. ред. А. Кузнецов.-М., 1993.-с.12.
55. Образ и реальность. Вопросы и ответы об Организации Объединенных Наций.-М.: Информационный центр ООН в Москве, 1999.-с.142.
56. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.201.
57. Документ ООН. А/8768. Annex ІІ
58. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.-с.145.
59. Сонда. с. 147.
60. (Послание Президента РК Н.Назарбаева народу казахстана 18.02.05) www.aic.gov.kz/documents/poslanye_2005.doc
61. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-А: Қазақстан, 1995.-3б.
62. http://pravo.pushkinlibrary.kz/text/byulletenKZ.html
63. О роли внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой-Астана,2005г.-
64. http://polina-m.by.ru/geraldica_history_flagi_kz.htm
65. http://www.pavlodar.com/zakon/?kod=003000000000
66. http://www.un.org/russian/documen/convents/torture.htm
67. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995. -12-13б.
68. http://un.by/documents/humrights/viennaprog/
69. http://hrc.nabrk.kz/gsdl/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-akalru,HRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---00021-001-1-0windowsZz-1251-00&a=d&c=HRCru&cl=CL4.1&d=HASH014843461a08bb982da12b45
70. http://www.catbest.ru/?p=72&page=1
71. http://www.unesco.kz/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-akalru,HRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---00021-001-1-0windowsZz-1251-00&cl=CL4.1&d=HASH014843461a08bb982da12b45&x=1
72. Институт Омбудсмена В Республике Казахстан/ Башимов М.С.// Журнал российского права. -2003. - № 12. - С. 128 – 140
73. О роли внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой-Астана,2005г.- 48стр.
74. http://www.ombudsman.kz/news/detail.php?ID=1562
75. http://www.un.org/russian/events/humanrights/2007/udhr.shtml
76. http://www.gazeta.kz/art.asp?aid=88754
77. http://www.nomad.su/?a=3-200809100240
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Устав ООН и Статут Международного Суда. Нью-Йорк;ООН, 1994.
2. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы.ПРООН.Алматы,2002.
3. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах. ПРООН.Алматы,2002.
4. Международный пакт о гражднаских и политических правах. ПРООН. Алматы,2002.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995.
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет болып қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.-Алматы:Дәуір,1992.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде.-Алматы:Қазақстан-ХХІ ғасыр,1993.
8. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости.-Алматы: Өнер,1996.
9. Токаев К.К. Организация Объедненных наций:полвека служения миру.-Алматы:Атамұра,1995.
10. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1996.-№1.
11. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1997.-№1.
12. Абишев Т. О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./ Под ред. Т.Д. Абишева-Астана,2005г.-166с.
13. Калюжный В. Поль офиса Омбудсмена Республики Казахстан в процессе международного сотрудничества и совершенствования законодательства. Сборник докладов.
14. Кофи А.Аннан. Партнерство во имя всемирного сообщества.Годовой отчет о работе Организации за 1998 год.-Нью-Йорк:ООН,1998.
15.
Миронов О.О. Права человеак:сборник документов.- Экзамен ХХІ,2006
Конвенция о защите прав человека свобод.- РИОР,2006
Конвенция о правах ребенка.-РИОР,2006
1. Корбут Л.В., Поленина С.В. Международные конвенции о правах женщин и детей.-М.,1997.
2. М.С. Башимов Аппараты омбудсменов мира Вестник КазНУ.-2002.- №2
3. Нацональныу омбудсмены.Свод правовых положений.стр 65 Варшава.1999.С.398.
4. Ева Лентовска.Как начиналась работа Уполномоченного по гражднаским правам.Т.1.-М.,1997.С.89.
5. А.А.Сабитова.Права женщин в международных документах и конституционных актах государств//Вестник КазНУ.-2007.-№3-4.стр 110
6. А.Калимукашева. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары бойынша уәкілдің мәртебесі//ҚазҰУ хабаршысы.-2005.-№2.80-83 б.
7. Бюжеева Б.З. адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына жарты ғасыр.ҚазҰу Жаршысы 1999 1 номер
2. Адам және азамат құқықтарының декларациясы http://liberte.newmail.ru/declaration.html
3. Декларация прав человека и гражданина. 2 бап.
4. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с.7.
5. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с.14.
6. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.186.
7. Лазутова М.Н. права человека:история и современность.-М.,1992.-с.57.
8. Образ и реальность. Вопросы и ответы об Организации Объединенных Наций.-М.: Информационный центр ООН в Москве, 1999.-с.82-83.
9. Права человека в истории человечества и в современном мире/ Под.ред. Е.А. Лукашевой.М.,1989.-с.64.
10. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.198.
11. Основные сведения об ООН.-М.:Юридическая литература,1995.-с.196.
12. Манов Б.Г. ООН и содействие осуществлению соглашений о правах человека. –М.,1986.-с.62.
13. http://www.un.org/Depts/Dhl/landmark/amjorr.htm
14. http://www.un.org/Depts/Dhl/landmark/amjorr.htm
15. Медународный билль о правах человека.-А.,2002.-с8.
16. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.188-189.
17. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с7.
18. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с7.
19. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.88.
20. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.189.
21. Кондратьев В.Н. Международные договора ХХ века.-М.,1994.-с.124.
22. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с26-28.
23. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.97.
24. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.24.
25. Документ ООН.А/С 3/SR. 1347,п.69.
26. Документ ООН.А/С 3SR. 1363,п.4.
27. Документ ООН.Е\CN.4/sub. 2/321.
28. Документ ООН.Е/3873.
29. Кандлер Е.С. Права человека:идеи, нормы,рельность.-М.,1997.-с.28.
30. Документ ООН. А/С. 3/L.1291.
31. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.196.
32. http://www.ohchr.org/Documents/Publications/FactSheet12ru.pdf
33. Документ ООН. А/8768. Annex ІІ.
34. Документ ООН. А/С. 3/SR. 1933,. п.6;А/8880,р.24-27.
35. Документ ООН. Е/5265,п.67.
36. Международный билль о правах человека.-А.,2002.-с8.
37. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.201.
38. Документ ООН.E/CN6/573,p.104
39. Документ ООН.E/CN 6/573,p.107
40. Документ ООН.E/CN 6/574.
41. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.203.
42. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2000.-с.11.
43. Сонда.с.14.
44. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.18.
45. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.32.
46. Мартинсон К. Основные органы ООН и их деятельность.-М.,2003.-с.44.
47. Островский Я.А. ООН и права человека.-М.,1968.-с.114.
48. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.-с.100.
49. Яковлев И.И. Международная защита прав человека.-М.,1968.-с.83.
50. Сонда. с.116.
51. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.211.
52. Обузов К.Л. Права человека в международном праве.-М., 1994.-с. 133.
53. Основные сведения об ООН.-М.: Юридическая литература,1995.-с.215.
54. Словарь прав человека./Отв. ред. А. Кузнецов.-М., 1993.-с.12.
55. Образ и реальность. Вопросы и ответы об Организации Объединенных Наций.-М.: Информационный центр ООН в Москве, 1999.-с.142.
56. Основные сведения об ООН.-М.,1995.-с.201.
57. Документ ООН. А/8768. Annex ІІ
58. А.Азаров. Права человека. –М.,2003.-с.145.
59. Сонда. с. 147.
60. (Послание Президента РК Н.Назарбаева народу казахстана 18.02.05) www.aic.gov.kz/documents/poslanye_2005.doc
61. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-А: Қазақстан, 1995.-3б.
62. http://pravo.pushkinlibrary.kz/text/byulletenKZ.html
63. О роли внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой-Астана,2005г.-
64. http://polina-m.by.ru/geraldica_history_flagi_kz.htm
65. http://www.pavlodar.com/zakon/?kod=003000000000
66. http://www.un.org/russian/documen/convents/torture.htm
67. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995. -12-13б.
68. http://un.by/documents/humrights/viennaprog/
69. http://hrc.nabrk.kz/gsdl/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-akalru,HRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---00021-001-1-0windowsZz-1251-00&a=d&c=HRCru&cl=CL4.1&d=HASH014843461a08bb982da12b45
70. http://www.catbest.ru/?p=72&page=1
71. http://www.unesco.kz/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-akalru,HRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---00021-001-1-0windowsZz-1251-00&cl=CL4.1&d=HASH014843461a08bb982da12b45&x=1
72. Институт Омбудсмена В Республике Казахстан/ Башимов М.С.// Журнал российского права. -2003. - № 12. - С. 128 – 140
73. О роли внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./Под общ.ред.: Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой-Астана,2005г.- 48стр.
74. http://www.ombudsman.kz/news/detail.php?ID=1562
75. http://www.un.org/russian/events/humanrights/2007/udhr.shtml
76. http://www.gazeta.kz/art.asp?aid=88754
77. http://www.nomad.su/?a=3-200809100240
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Устав ООН и Статут Международного Суда. Нью-Йорк;ООН, 1994.
2. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы.ПРООН.Алматы,2002.
3. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах. ПРООН.Алматы,2002.
4. Международный пакт о гражднаских и политических правах. ПРООН. Алматы,2002.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан,1995.
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет болып қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.-Алматы:Дәуір,1992.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде.-Алматы:Қазақстан-ХХІ ғасыр,1993.
8. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости.-Алматы: Өнер,1996.
9. Токаев К.К. Организация Объедненных наций:полвека служения миру.-Алматы:Атамұра,1995.
10. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1996.-№1.
11. Қ.К.Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 51-сессиясында сөйлеген сөздері//Дипломатия жаршысы.-1997.-№1.
12. Абишев Т. О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека./ Под ред. Т.Д. Абишева-Астана,2005г.-166с.
13. Калюжный В. Поль офиса Омбудсмена Республики Казахстан в процессе международного сотрудничества и совершенствования законодательства. Сборник докладов.
14. Кофи А.Аннан. Партнерство во имя всемирного сообщества.Годовой отчет о работе Организации за 1998 год.-Нью-Йорк:ООН,1998.
15.
Миронов О.О. Права человеак:сборник документов.- Экзамен ХХІ,2006
Конвенция о защите прав человека свобод.- РИОР,2006
Конвенция о правах ребенка.-РИОР,2006
1. Корбут Л.В., Поленина С.В. Международные конвенции о правах женщин и детей.-М.,1997.
2. М.С. Башимов Аппараты омбудсменов мира Вестник КазНУ.-2002.- №2
3. Нацональныу омбудсмены.Свод правовых положений.стр 65 Варшава.1999.С.398.
4. Ева Лентовска.Как начиналась работа Уполномоченного по гражднаским правам.Т.1.-М.,1997.С.89.
5. А.А.Сабитова.Права женщин в международных документах и конституционных актах государств//Вестник КазНУ.-2007.-№3-4.стр 110
6. А.Калимукашева. Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары бойынша уәкілдің мәртебесі//ҚазҰУ хабаршысы.-2005.-№2.80-83 б.
7. Бюжеева Б.З. адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына жарты ғасыр.ҚазҰу Жаршысы 1999 1 номер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық Қатынастар факультеті
Әлемдік экономика және аймақтану кафедрасы
Диплом(Бітіру) жұмысы
БҰҰ қызметіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы
Орындаған 4 курс студенті _________________
Ғылыми жетекші _________________ т.ғ.к.,доцент
Бюжеева Б.З.
Норма бақылаушы _________________ т .ғ.к.,доцент
Бюжеева Б.З.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді__________________т.ғ.д.,д оцент Черных И.А.
Алматы,2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ-ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы
органдар
2.2 БҰҰ-ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс-шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ-ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық-құқықтық
негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Соңғы кезде адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің
демократизациялануына орай қоғамдық санада нық орнады. Адам құқығы барлық
жерде талқыланып, жазылып жатыр, барлық деңгейде – Президенттен қатардағы
азаматқа дейін айтылып жатыр. Адам құқығы мәселесі қазіргі кездегі ең
қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор
экрандарында, мемлекет қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер,
ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін
болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес,сонымен қатар саяси, этикалық
сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін-
тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан
арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобаларымен адамдарға көмек
көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып,
әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем
ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін
емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам
құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп
қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да
емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс
алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-
техникалық прогресске байланысты адамзаттың әлеуметтік, саяси, рухани
дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік
қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ
Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы
басқа да құжаттардың қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды
біршама өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау
саласында тек заңды міндеттер жүктеп қана қоймай, сонымен қатар
мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық
механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде
дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы
мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам
құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады.
БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Азаматтық және
саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша екі
Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде
қабылданған болатын. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының өзі
әр сөзіне дейін қайта қарастырылып, қатысушы мемлекеттердің мүдделерін
қанағаттандырды. Сондықтан әлемнің 200-ден аса мемлекеттері мүшелік ететін
ең үлкен ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде адам құқығы мәселесінің
қорғалуын зерттеу осы күнгі көптеген тараптардың қызығушылығын тудыратын
өте өзекті мәселе деп ойлаймын.
Зерттеу пәні. Адам құқығы мәселесінің БҰҰ шеңберінде қорғалуын зерттеуде
халықаралық құжаттардың қабылдануы мен олардың әлем мемлекеттері тарапынан
мойындалып,жүзеге асырылуы, сонымен қатар Қазақстан Республикасы аумағында
осы салада жүргізіліп жатқан жұмыс сараптамасы негізге алынды.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – БҰҰ қызметі шеңберінде қабылданған
халықаралық құжаттарға негізделе отырып, адам құқығы мәселесінің қорғалуын
жан-жақты сараптау, Қазақстан Республикасындағы осы негізде атқаралып
жатқан жұмыстарды қарастыру. Осы мақсатқа жету жолында келесідей міндеттер
айқындалды:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқығын қорғау саласында қабылдаған
халықаралық құжаттарының маңыздылығын қарастыру;
2. Біріккен Ұлттар Ұйымы органдарының аталған саладағы қызметіне шолу
жасау;
3. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі
халықаралық құжаттарға қосылуы мен атлаған саладағы атқарылып жатқан
жұмысқа сараптама беру.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсат
пен міндеттерін жүзеге асыруда пайдаланылған деректерді бірнеше топқа бөліп
қарастыруға болады. Бірінші топ – заңды күшке ие құжаттар. Оған БҰҰ-ң
Жарғысын жатқызуға болады. Халықаралық қатынастардың басты қағидаларын
айқындаған және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізіне
алынған бұл құжат бітіру жұмысында кеңінен пайдаланылды 1. 1966 жылы
қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт –
осы екі құжат мүше-мемлекеттерге ең алғаш адам құқығы саласындағы
міндеткерліктер жүктеген құжаттар ретінде маңызды роль атқарды 2,3.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін
қабылдаған басты құжат – Қазақстан Республикасының Конституциясы(1995ж.)
4. Конституцияның 13 бөлігі адам құқықтары мәселесіне арналғанын атап
кеткен жөн. Деректердің екінші тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектерін
жатқызуға болады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін
халықаралық қатынастырдың толлықанды мүшесі ретінде халықаралық ұйымдарға
мүшелік етіп, халықаралық құжаттарға қосылуды баян ететін Президентіміздің
еңбектері де пайдаланылды . Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының халықаралық сахнаға шығып, әлемге танылуына, басқа елдермен
ынтымақтастығын нығайтуға, елдің демократияға өту жолындағы атқарылып
жатқан қыруар жұмысқа үлесін қосқан атақты саясаткер және дипломат
Қасымжомарт Тоқаевтың еңбектері, қазіргі Сыртқы Істер министрі Марат
Тажинның сұхбаттары қолданылды .
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі.
І-ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
Адам баласы барлық құндылықтардың арасынан шын мәнінде әмбебап, жалпыға
бірдей құндылық деп танығаны – бұл адам құқықтары мен бостандықтары. Екі
жарым мың жыл ойында өркениеттер танып, қалыптастырған адам құқықтары
қазіргі заманға сай қалып пен түсінікке ие болды. Қазіргі өркениеттің басты
құндылықтары ретінде адам құқықтары мен бостандықтары халықаралық
қатынастар үшін маңыздылығын ХХІ ғасырда да жоғалтпайды. Ондай
тұжырымдамаларды 2000 жылы қыркүйек айында өткен Мыңжылдық саммитіне
қатысушы мемлекет және үкімет басшылары шығарған болатын 20. Адам
құқықтарын сыйлау қағидасы халықаралық қатынастардың басты қағидаларынаң
бірі болып табылады.
Сонымен қатар адам құқытарының бір ғана анықтамасын беру мүмкін емес.
Себебі адам құқығы кең көлемді мәселе болып табылады. Адам құқықтары мен
бостандықтарының кең көлемділігі 1789 жылы қабылданған Адам және азамат
құқықтарының декларациясында көрініс тапқан болатын.
Бұл декларацияда “Әр мемлекеттің баста мақсаты – адам мен азаматтарды
табиғи құқықтармен қамтамасыз ету” деп мәлімделеді. Яғни әр мемлекеттің
басты құндылығы адам және мемлекет оның құқықтарын қамтамасыз етуге бар күш-
жігерін салуы керек. Декларация сонау ХҮІІІ ғасырда қабылданғанымен,
қазіргі күннің өзінде маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Оның себебі
Декларацияда жарияланған құқықтар мен бостандықтардың бүгінгі күннің өзінде
кеңінен пайдаланылуында. Қарастырылған құқықтар мен бостандықтараға
келесілер жатқызылды: барлық адамдардың тумысынан еркіндігі мен теңдігі;
барлық адамдардың өз қабілеттерін дамытуға құқылы екендігі; әркімнің заң
алдында тең қорғалуы;адамдардың ар-ождан мен наным-сенім бостандығы21.
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы тек екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін ғана зерттеліп, барша халықтың қызығушылығын тудырды. 1945
жылы БҰҰ-ның құрылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен
қамтамасыз етуде аса үлкен маңызға ие болды. Аталған ұйымны тарапынан
қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы дүние жүзі халқын
адамның азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
үлгісімен таныстырды. Декларация Кіріспесінде айтылғандай, Декларация –
“бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылысы” болуы тиіс22. Осы Декларация
негізінде кейіннен бірқатар халықаралық құжат қабылданған болатын. Адам
құқықтары мен бостандықтары табиғаты жағынан өте әмбебап түсінік болып
табылады. Адам құқықтарының әмбебаптылығын бірнеше тұрғыдан қарастыруға
болады:
Біріншіден, барлық адамдар еш кемсітусіз негізгі құқықтар мен
бостандықтарға ие. Халықаралық қағидалар мен демократиялық мемлекеттер
заңнамалары барлық адам мен азаматтардың ұлт, дін, нәсіл, тіл, шығу тегі,
наным-сенімдеріне алаланбай тең құқықтар мен бостандықтарды иеленуіне
кепілдік береді. Ер азаматтар мен әйелдер бірдей бостандықтар мен оларды
жүзеге асыру құқықтарына ие.
Екіншіден, барлық құқықтар мен бостандықтар құрамы тұрғысынан әмбебап болып
табылады. Өмір сүру, ой еркіндігі, заң алдында барлық азаматтардың теңдігі,
наным-санім еркіндігі, азаматтық алу еркіндігі сияқты жалпыға бірдей адам
құқықтары бұл ұлттық, аймақтық, тарихи, мәдени, діни ерекшеліктерге,
мемлекеттік құрылым, саяси тәртіп пен мемлекеттің халықаралық статусына
байланыссыз барлық адамдарға тән құқықтар мен бостандықтар.
Үшіншіден, адам құқықтары мен бостандықтарының жалпыға бірдей болуы
кеңістіктік, территориялық аспектіде де көрініс табады. Адам ешкім
панаамайтын аралда, егеменді тәуелсіз мемлекетте, біреудің қарамағындағы
егемендігі шектелген мемлекетте, қай жерде болмасын, өзінің табиғи
құқықтары мен бостандықтарына ие болады.
Төртіншіден, адам құқықтары мәселесі барлық мемлекеттердің қызығушылығын
тудыратын мәселе болып табылады. Адам құқықтары мен бостандықтарының
жалпыға бірдей болуы мен әмбебаптылығының мойындалуы оның тек мемлекеттің
ішкі істеріне қарасты мәселе еместігін айқындайды. Ол ЕҚЫК-нің адамзат
өлшемі бойынша Конференциясының Мәскеулік жиналысындағы саяси
құжатында(1991ж.) көрініс тапты. Қатысушы мемлекеттердің пайымдауынша, адам
құқықтары, бостандықтары, демократия мен заң жоғарылығына тиісті мәселелер
халықаралық сипатқа ие, себебі аталған құқықтар мен бостандықтарды
қадағалау халықаралық тәртіптің негізін құрайды. ЕҚЫК-нің адамзат өлшемі
саласында қабылданған міндеткерліктері барлық мүше-мемлеттерге қатысты
болып табылады және тиісті мемлекеттің ішкі істеріне жатпайтыны жарияланды.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы мен Европа Кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы да
өз резолюцияларында адам құқықтарына қатысты аталған көзқарасты бірнеше рет
мойындаған болатын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының бөлінбестігі мен өзара байланысы туралы
сөз қозғайтын болсақ, адам құқықтарымен айналысатын көптеген тұлғалар
құқықтар мен бостандықтарды белгілі бір тізбек бойынша құрастыруға,
құқықтар иерархиясын құруға ниеті пайда болады. Оның негізіне Адам
құқықтары жөніндегі халықаралық билль алынады. Себебі адам құқықтары
жөніндегі халықаралық пактілер мүше-мемлекеттерге әр түрлі дәрежедегі
міндеткерліктер жүктейді.
Мысалы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық
пакт құқықтарды тек тілек ретінде ғана мазмұндайды: “Осы Пактке қатысушы
әрбір мемлекет жеке өзі, сонымен қатар халықаралық көмек пен ынтымақтастық
арқылы, ішінара экономикалық және техникалық салаларындағы бар
мүмкіндіктерді пайдалана отырып, тиісті тәсілдермен, оның ішінде заң шығару
шаралары арқылы осы Пактте танылған барлық құқықтардың дәйекті түрде жүзеге
асырылуын қамтамасыз етуге міндеттенеді”23.
Ал Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт “Осы Пактке
қатысушы әрбір мемлекет осы Пактте баян етілген құқықтарды өзінің аумғының
ішінде және юрисдикциясына қарасты аумақта тұратын барлық жұртты ...осы
құқықтармен қамтамасыз етуге міндеттенетінін” жариялайды.
Сонымен қатар, соңғы жылдары адам құқықтары мен бостандықтары ортақ кешен,
құқықтар жүйесін құрайтыны жайлы жалпы түсінік қалыптасты. 1993ж.
Бүкіләлемдік адам құқықтары жөніндегі конференцияда қабылданған Вена
Декларациясы мен Іс-шаралар Бағдарламасы “Адам құқықтарының барлығы
әмбебап, бөлінбес, өзара тәуелді және өзара байланысты” екенін айқындады.
Және де “Халықаралық қауымдастық адам құқықтарына жаһандық тұрғыдан, әділ
әрі тең негізде, бірдей назар аудара отырып қарауы тиіс. Ұлттық, аймақтық
ерекшеліктер мен тарихи, мәдени және діни белгілерді есепке алу міндетті
болғанымен, мемлекеттер саяси, экономикалық және мәдени жүйелерінен
тәуелсіз адам құқықтары мен басты бостандықтарын қорғау мен қадағалуағу
міндетті” екені жарияланды24.
Адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты бөлінісіне келетін болсақ,
“адам құқықтарының бірнеше буынын” қарастырып өтуге болады.
Адам құқықтарының бірінші буыны – ойлау еркіндігі, ар-ождан мен діни
бостандық, заң алдындағы теңдік құқығы, өмір сүру құқығы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еркіндігі, сот тарапынан әділдік лүту құқығы мен
жариялылық құқығы. Бұл құқықтар адам құқығы үшін болған ұзақ тартыс
нәтижесінде қалыптасып, демократиялық мемлекеттердің заңдарында
нақтыланған. Олар жылпға бірдей адам құқықтарының ішіндегі “ең ескісі”
болып табылады.Осы құқықтардың ішінде саяси құқықтар маңызды рол атқарады.
Олар басқа құқықтардың жүзеге асуына негіз болады. Саяси құқықтарға сайлау
құқығы, халық атынан өтініш жазу құқығы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы жатады. Аталған құқықтар ХҮІІІ ғасырдағы еуропалық
және американ философиясы мен саяси-құқықтық тәжірибесінен пайда болды.
Кейін олар БҰҰ-ның құжаттары – Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясы(1948ж.) мен Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық пакт(1966ж.) және аймақтық келісімдерде – Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жөніндегі еуропалық конвенцияда(1950ж.) көрініс
тапты.
Адам құқықтарының екінші буыны – еңбек ету мен жұмыс таңдау еріктілігі
жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалу құқығы, балалар мен
аналардың қорғалуы, білім алу құқығы. Аталған құқықтар адамдардың
экономикалық жағдайларын жақсарту үшін болған күрес барысында қалыптасты.
Бұл құқықтардың іске асуы мемлекеттің араласуын қажет етеді, яғни
жарияланған әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтардың іске асуына
мемлекет жағынан кепілдік берілуі қажет. Адам құқықтарының екінші буыны
бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптаса бастады. Екінші буын
құқықтарының халықаралық құқық қағидаларында мойындалуы социалистік жіне
батыс мемлекеттерінің идеологиялық және саяси ымырасының нәтижесі болып
табылды. БҰҰ-на Кеңес Одағы тарапынан ұсынылып, үшінші әлем елдері қолдау
тапқан әлеуметтік-экономикалық құқықтардың халықаралық құжаттарда бектіліуі
идеясы 1948 ж. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауда
да, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билльді құрастыру барысында да
ұзақ талқыға салынған болатын.
Адам құқықтарының үшінші буыны - жеке адамдар мен халықтар құқықтары, аз
ұлтты халықтар құқықтары, бейбіт өмір сүру, таза қоршаған орта құқығы, өзін-
өзі билеу құқығы, қарусыздану құқықтары мен адамзаттың жалпы мұрасын
иемдену құқығы. Адам құқықтарының үшінші буыны екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін ғана қалыптасты.
Жоғарыда айтылғандай, адам құқықтарының бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қалыптасу кзеңінде оларды қамтамасыз етуде Ұлттар Лигасының маңызы зор
болды. Ұлттар Лигасы шеңберінде құлдыққы қарсы, айелдер мен балалар
саудасына қарсы бірқатар келісімдер жасалынды. Діни, этникалық және тілдік
жағынан аз халықтарды қорғауға бағытталған арнайы халықаралық құқықтық
шаралар жетілдіріле түсті. Ұлттар Лигасы адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау саласында тек қарапайым құқықтармен ғана айналысқан болатын. Сонымен
қатар оған мүше-мемлекеттерді заңды күшке ие құжат қабылдауға міндеттеу
қолынан келген жоқ. Осы орайда 1945ж. әлемдегі ең беделді халықаралық ұйым
- БҰҰ-ның құрылуы адам құқықтарын қорғау саласындағы үлкен қадам болған
болатын.
Адам құқықтарын қорғауды жүзеге асыру барысында белігі бір іс-шаралар реті
қалыптасқан болатын: а.тұжырымдаманың қалыптасуы; ә.адам құқығы түсінігінің
қалыптасуы; б. міндетті нормалардың құрылуы; және в.адам құқықтарын жүзеге
асырудың саяси және заңды жүйесінің құрылуы. Аталған іс-шараларға негізделе
отырып, БҰҰ қазіргі күнге дейін өзіне жүктелген міндеттемелерді орындауда.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
Адам құқығын қорғау мен қамтамасыз етуді алғаш рет жариялаған құжаттардың
бірі - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды.
Адам құқықтары жөніндегі декларацияны жасап шығару мәселесі 1943-1945жж.
БҰҰ Жарғысын қабылдау кезінде АҚШ тарапынан көтерілді.
Халықаралық қауымдастық 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымын құрып, сол жылдың
25 маусымында БҰҰ-ның Жарғысын бекіткен болатын. Аса маңызды халықаралық-
құқықтық құжаттардың бірі болып табылатын БҰҰ-ның Жарғысы халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қолдау көрсетуді, осы мақсатта бейбітшілікке
төнетін қауіпті тойтару және болдырмауды, агрессиялық актілер мен басқа да
бейбітшілік бұзушылықтарды басып отыруды және бейбітшілікті бұзуға әкелетін
халықаралық даулар мен ахуалдарды әділет және халықаралық құқық
қағидаларына сәйкес бейбіт жолдармен реттеу және шешуді адамзаттың ең басты
мақсаты ретінде бекітеді. Жалпы, БҰҰ-ның құрылуы мен оның Жарғысындағы
айтып кеткен ережелердің бекітілуіне екінші дүниежүзілік соғыс себепкер
болған еді.
Болашақта адам баласын зорлықтан, ұлттық, нәсілдік, әлеуметтік, мүліктік
және басқа да кемсітушіліктерден, өзге де теңсіздіктен қорғаудың жер
бетіндегі барлық мемлекеттер үшін міндетті халықаралық құқықтық негіздері
мен оларды жүзеге асырудың тетіктерін жасау қажеттігін басшылыққа алған БҰҰ-
ның Бас Ассамблеясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясын қабылдады2.
Өткен жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылдануының 60 жылдығын тойлаған
болатын.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жобасын дайындау мен оны
қабылдау өте күрделі саяси және дипломатиялық тартыста өткені тарихтан
белгілі. Әртүрлі көзқарастар мен ұсыныстарды салыстырып, саралап, қарап
барып БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы күрделі халықаралық сайыстың нәтижесі ретінде
Декларацияның осы күнгі мәтінін бекітті. Декларация жобасының 1400 рет
талқылануының өзі оның әр сөзіне назар аударылғандығының белгісі болды3.
АҚШ, Англия, Франция және өзге де батыс елдері 1215 жылғы Еркіндіктің ұлы
хартиясының, 1776 жылғы Американың Тәуелсіздік декларациясының, 1789 жылғы
Францияның Адам және азамат құқықтары декларациясының ережелерін негізге
ала отырып, азаматтық және саяси құқықтармен шектеліп қалуды ұсынса, өзге
мемлекеттер (Мексика, Ирландия, КСРО және басқа елдер) әлеуметтік және
экономикалық құқықтардың Декларацияда орын алуына себепкер болды.
Ең басты айта кететін нәрсе — Декларация адам құқықтарын жеке бір елдің
ішкі проблемасы емес, оның трансұлттық, мемлекет мүддесінен де жоғары
тұратын мәселе екенін бекітті. Жалпы айтқанда, бұл құжат XX ғасырдың адам
құқықтары саласындағы негізгі нормативтік үлгісіне және бүкіләлемдік құқық
қорғау қозғалысының түпқазығына айналды4.
Адам құқығы саласындағы халықаралық қорғау механизмін жасап шығару дәл сол
кезде не себепті сондай өзекті болып табылды және оны жаңа халықаралық
ұйымның құрылуымен байланыстыру қаншалықты дұрыс болды?
Оның себептері кейіннен Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының
Кіріспесінен көрініс тапты. Олар келесі пункттерге негізделді:
• “Адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғады”.
• “Дүние жүзі адамдары сөз бен наным-сенім бостандықтарына ие болып,
үрей мен мұқтаждықтан ада болатын ортаны құру - адам баласының жоғары
мәртебелі ұмтылысы болып табылады”(яғни адамның лайықты өмір сүруі
үшін азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқық кешенімен
қамтамасыз етілуі қажет болды).
• “Адам баласы зорлық-зомбылық пен қанауға қарсы көтеріліске мәжбүр
болатын жағдайды тудырмау үшін, адам құқықтары заң билігімен қорғалуы
тиіс”.
• БҰҰ Жарғысы мүше-мемлекеттерді “БҰҰ-мен ынтымақтаса отырып, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп
сақталуына ықпал жасауға” міндеттейді. “Осы міндеттемелерді толыққанды
жүзеге асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғынып түсінудің маңызы зор”.
• Құқықтар мен еркіндіктердің бірыңғай құжатта бекітілуі адам құқығы
саласындағы қадамдарға негіз бола отырып, олардың жалпыға бірдей
мойындалуы мен жүзеге асырылуы үшін ұлттық және халықаралық шаралардың
қолдануына ықпал жасайды5.
АҚШ-ң Адам құқықтарының декларациясын жасап шығару ұсынысы американ
бейүкіметтік ұйымдарының(Америка заң институты, Бейбітшілікті қамтамасыз
ету жөніндегі комиссия, Американ жобалау тобы) белсенді жұмысымен
айқындалды. Олар Адам құқықтарының декларациясын жасап шығарумен айналысып,
оны БҰҰ Жарғысының мәтініне немесе оған қосымша ретінде қосуды ұсынған
болатын. Латын Америка мемлекеттері де осы позицияларды ұстанды. Америка
ұйымдарының қысымымен 1944ж. Думбартон-Окста өткен КСРО және Ұлыбритания
өкілдері қатысқан БҰҰ Жарғысын жасаудағы конференцияда АҚШ үкіметі Жарғыға
Адам құқықтарының декларациясын қосуды ұсынған болатын. Алайда бұл ұсыныс
КСРО мен Ұлыбританияның наразылығын тудырды, себебі олар Жарғыда бекітілуі
тиіс басты мәселе - болашақ ұйымның құрылымы мен атқаратын жұмысы деп
пайымдады. Жарғыны жасап шығарудың бұл деңгейінде адам құқығы мәселесін
екінші дәрежелі деп санады.
Мәмілеге келу үшін АҚШ болашақ Жарғыға тек БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
мақсаттары мен міндеттерін қосуды ұсынды. Аталған ұсынысты АҚШ пен Латын
Америка мемлекеттері 1945ж. мамыр-маусымында өткен БҰҰ Жарғысының соңғы
нұсқасын бекіткен Сан-Франциско конференциясында қорғады. Олардың
жігерлігінің арқасында КСРО,Ұлыбритания және басқа да үкіметтер Жарғыға БҰҰ-
ң адам құқығы саласындағы стратегиясын айқындайтын баптардың қосылуына
дауыс берген болатын.
Осылайша БҰҰ Жарғысында БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы мақсаттары мен
міндеттері, БҰҰ жауапты органдары бекітілді.
БҰҰ Жарғысында “адам құқығын қорғау” сияқты терминдердің орнына тек
“оларды құрметтеу мен дамыту” терминдері қолданылғанын атап көрсеткен жөн.
Оған себеп болған келесі мәселе – БҰҰ-на мүше-мемлекеттер, әсіресе
социалистік және дамушы елдер, адам құқығын мемлекеттің ішкі істеріне
жататын мәселе деп қарастырды және БҰҰ-на бұл саладағы қандай да бір
бақылау құқығын беруге дайын болған жоқ. Бұл ұстанымдар Жарғының 2 бап, 7
тармағында көрініс тапты. Онда “БҰҰ-ң осы Жарғы негізінде мемлекеттің ішкі
істеріне араласуға құқығы жоқ” екені айтылған6.
Декларацияны қабылдауға қатысқан 58 мемлекеттің 48-і ғана бұл құжатты
қабылдады да, 8 мемлекет дауыс беруден бас тартты, ал қалған екеуі отырысқа
қатысқан жоқ. Дауыс беруден бас тартқан мемлекеттерге КСРО секілді
социалистік даму үлгісіндегі мемлекеттер жатты. Сауд Арабиясы да дауыс
берген жоқ болатын. Оның бірден-бір себебі – Декларациясы қағидаларының
аталған мемлекеттің ішкі тәртібіне қайшы келуі. Оған Декларацияда
жарияланған әйел мен еркек теңдігін мысал ретінде келтіруге болады. Мысыр
өкілі Раафат мырза да Декларацияның 17 және 19 баптармен келіскен жоқ
болатын. Онда еркін неке құру құқығы туралы айтылған. Алайда барлық
мұсылман мемлекеттеріндегідей Мысырда да мұсылман әйелдерінің басқа дін
өкілдерімен некеге тұруына тыйым салынған. Аталған мәселелер қарастырылып,
ортақ ымыраға келуге бар жағдай жасалынған болатын7.
1948 жылы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауы оның басты
жетістіктерінің бірі болып табылады. Ассамблея бұл Декларацияны “барлық
халықтар мен мемлекеттер жүзеге асыруға ұмтылуы тиіс мәселе” ретінде
айқындады. Ол барлық мүше-мемлекеттер мен әлем халықтарын Декларацияда
жарияланған бостандықтар мен құқықтардың бұзылмауына және мойындалуына өз
үлесін қосуға шақырды. Әр жыл сайын 10 желтоқсан, яғни Декларация
қабылданған күн, әлемде Адам құқықтарының күні деп тойланады.
Декларацияның 1 және 2 баптарында “барлық адамдар тумысынан азат және қадір-
қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді” және Декларацияда
көрсетілген барлық құқықтар мен бостандықтарға “нәсіліне, түр-түсіне,
жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа жағдайларға
қарамастан Декларацияда жарияланған отбасылық құқықтар мен бостандықтарға
алаланбай, бірдей ие болуы тиіс” деп көрсетілген8.
Декларацияның 3-21 баптарында адамдардың азаматтық және саяси құқықтары
айқындалады. Оларға келесілер жатқызылған:
• Өмір сүру, бостандықта болу және жеке басына қол сұғылмау құқығы;
• Құлдықтан және кіріптарлықтан еркін болу;
• Азапталу немесе қадір-қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын
қатігездік жолмен жәбірленуден немесе жазаланудан еркін болу;
• Қайда жүрсе де құқық субъектісі ретінде танылу құқығы; заң алдында тең
қорғалу құқығы; Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден немесе
кемсітуге арандатушылықтың барлық түрінен тең қорғалу құқығы; негізгі
құқықтарының бұзылуы жағдайында құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы
тиімді түрде қалпына келтіру құқығы;
• Адамның жеке немесе отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына
қол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтірілуінен
қорғалу құқығы;
• Жүріп-тұру еркіндігі;баспана құқығы;азаматтық алу құқығы;
• Некеге тұрып, отбасын құру құқығы;мүлік иемдену құқығы;
• Ой-пікір, ар-ождан және дін бостандығы;наным-сенім бостандығы және өз
көзқарасын еркін білдіру құқығы;
• Бейбіт жиналыстар мен ассоциацияларды құру бостандығы;
• Өз елін басқару ісіне тікелей араласу және мелекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу құқығы.
22-27 баптарда адамдардың экономикалық, әлеуметтік құқықтары көрсетілген,
олардың ішінде:
• Әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы;
• Еңбек ету құқығы; тең еңбек үшін еш кемсітусіз тең еңбекақы алу
құқығы; кәсіподақтар құру мен оларға кіру құқығы;
• Тынығу мен мәдени демалыс құқығы;
• Адамның денсаулығы мен әл-ауқатын қамтамасыз етуге лайықты өмір сүру
деңгейінің болуы;
• Білім алу құқығы;
• Қоғамның мәдени өміріне араласу құқығы.
Соңғы баптарда (28-30) “әр адамның Декларацияда баян етілген құқықтары мен
бостандықтарын толық жүзеге асыра алатын әлеуметтік және халықаралық
тәртіпке құқылы” екендігі; “өзінің құқытары мен бостандықтарын жүзеге
асыруда әр адам тек басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті
түрде тану мен құрметтеу мақсаты көзделген жағдайда ғана және демократиялық
қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен игіліктің әділетті талаптарын
қанағаттандыру мақсатын көздеген жағдайда ғана, заңмен белгіленген шектеуге
ұшырауы тиіс” екендігі және әр адамның өзі тұратын қоғамы алдында
міндеттерінің болуы баян етіледі9.
Не себепті қазіргі күннің өзінде Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясына деген қызығушылық өсуде? Оның бірнеше себебін қарастырып
өтуге болады.
Біріншіден, Декларация – мүше-мемлекеттер тұлғаның құқықтық статусын
бекіту, мемлекеттер қамтамасыз ету мен сыйлауға міндетті болған әр адамға
тиісті құқықтар беруге талпыныс білдірген ең алғаш халықаралық құжат болып
табылады.
БҰҰ Жарғысында адам құқықтарын сыйлау міндетінің бекітілуі нақты қай
құқықтар төңірегінде мәселе туындап отырғанын айқындауды қажет етті. БҰҰ
Жарғысының жасалынуы кезінде оған адам құқықтарының тізімін кіргізу туралы
ұсыныстар да болды. Алайда ондай ұсыныстар қабылданған жоқ. Жарғының
ұйымдастырушы акт сипатын алуы себебінен онда жоғарыда аталған ұсыныстардың
орын алуы орынсыз болды. Сонымен қатар құқық тізімдерін кіргізу оларды
бекіту процедураларын, қамтамасыз ету кепілі мен бақылау механизмдерін
жасауды талап еткен болатын. Және, ең ақырында, адам құқықтарының тізімін
Жарғыға енгізу оны толықтай өзгертуді талап етті. Осыған орай адам
құқықтарын айқындайтын тәуелсіз құжат қажеттілігі туды. Ондай құжат Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды. Яғни Декларацияны БҰҰ
Жарғысының жалғасы, адам құқықтары мен еркіндіктерінің әмбебап тізбесі
ретінде қарастыруға болады. Кейіннен бұл тізім қайта қаралып, құқық саны
тағы толықтырылды.
Екіншіден, мемлекеттердің ең алғаш адам құқығы мәселесі жөніндегі біріккен
жұмысын белгілеген құжат заңды күшіне ие болмай, тек ұсыныс ретінде ғана
жариялануы өте тиімді болды. Неге? Себебі БҰҰ тиісті халықаралық келісімді
жасаған жағдайда, бұл жұмыстың бірнеше онжылдықтарға созылып кету қаупі
туды. Мемлекеттер заңды күшке ие құжаттарды ұсыныстарға қарағанда
әлдеқайда ұзақ әрі мұқият қарастырады. Адам құқығы жөніндегі Пактілердің
өзін жасап шығаруға 18 жыл уақыт кетті( Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясын оларға негіз ретінде алғанның өзінде!). Пактілер тек 1976
жылы күшіне енді, яғни бұл процесс тағы 10 жыл қажет етті.
Екі сатылы әрекеттер, яғни алдымен арнайы Декларация, одан кейін Декларация
негізінде тиісті келісімнің қабылдануы, БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
саясатына тән құбылыс екенін де атап кеткен жөн. Адам құқығы саласындағы
қандай да бір Декларацияны жасап шығару – бұл мемлекет ұстанымдарын алдын
ала үйлестіру, қажетті келісімді жасап шығару қажеттілігін тудыратын
алғышарт болып табылады. Алайда қабылданған декларациядан кейін әрдайым
тиісті келісім жасалына бермейді. Ондай жағдай белгілі бір салада нормалар
мен міндеттер орнатудың алғышарттарының мүлдем жоқтығы немесе
мемлекеттердің заңды күшке ие міндеттерді қабылдауға дайын болмауының
белгісі. Мүлдем қарама-қарсы жағдайлар да болады. Адам құқығы жөніндегі
халықаралық келісім алдын ала декларацияны қабылдауды қажет етпей де
жасалынады. Яғни бұл жағдайда ұстанымдарды алдын ала үйлестіру қажеттілігі
жоқ немесе мемлекеттер заңды күшке ие нормаларды қабылдауға дайын болады.
БҰҰ-ң адам құқығы жөніндегі Декларациясын мүше-мемлекеттердің мүдделерін
мен ұстанымдарын көздейтін алғышарт құжат деп қарастыруға болады.
Үшіншіден, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мемлекет ішіндегі
заңнаманы да бағыттаушы құрал болды. Ол көптеген мемлекеттердің
Конституцияларының негізі ретінде ғана емес, сонымен қатар кең мағынадағы
Ұлттық заңнама негізі ретінде де алынған болатын. Бұл өте маңызды мәселе,
себебі ұлттық заң – бұл әрбір индивидтің адам құқығы саласындағы алғаш
танысатын құжаты. Декларацияның Кіріспесінде: “...адам құқығының заң
билігімен қорғалуы керек ” екендігі бекер жазылған емес10. Осылайша, адам
құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастық жолдары айқындалған болатын:
ең бастысы – мемлекетішілік шаралар, ұлттық нормаларды жетілдіру, заң
қабылдауды жүзеге асыру мен оның бұзылуы жағдайында қажетті шаралар
қолданумен айналысатын арнайы органдардың жұмысы.
Төртіншіден, Декларация адам құқығы саласындағы унификация негіздерін
қалады. Декларация Кіріспесінде: “...міндеттемелерді толыққанды жүзеге
асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғып түсінудің маңызы зор” деп көрсетілген11. Яғни, адам
құқығы әлемнің әр жеріндегі саяси тәртібі әр түрлі мемлекеттерде бірдей
қабылдануына қол жеткізу ережелерін қабылдау келісілді12.
1.3 БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің адамның саяси, азаматтық, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған
құжаттары
а) Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті және
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пактілер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылданған соң адам
құқықтары жөніндегі тағы екі Пактіні жасап шығару жұмысы басталған болатын.
Оның бірі – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы, екіншісі
– азаматтық және саяси құқықтар жөнінде. Олар Декларацияда жарияланған
құқықтарға міндетті заңды күшін беру үшін жасалынды.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пакт,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт пен Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қосымша Факультативті хаттама
1966 жылы 16 желтоқсанда Бас Ассамблеяда бір ауыздан қабылданды. Бұл
құжаттар Декларацияның өзімен және 1989 жылы қабылданған екінші
Факультативті хаттамамен бірге Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билль
деген атпен белгілі болды13.
Пактілер Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына негізделгенімен,
қамтитын құқықтары әр түрлі. Екі пактіде бекітілген және Декларацияға
қосылмаған ең басты құқық – бұл халықтардың өзінің мемлекеттік құрылымын
өздігінен шешу және табиғи байлықтары мен ресурстарды еркін игеру құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт 1976
жылы 3 қаңтарда күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсанда оған қосылған
мемлекеттер саны 131-ге жетті.
Пакт келесідей құқықтардың жүзеге асуына көмектесу мен олардың қорғалуын
айқындайды:
• Әділ және қолайлы еңбек жағдайына ие болу құқығы;
• Әлеуметтік қорғалу құқығы;
• Білім алу және мәдени еркіндік пен ғылыми прогресс құндылықтарын
пайдалану құқығы;
Пактіге сәйкес аталған құқытар еш кемсітусіз жүзеге асырылуы тиіс. Пактіге
қатысушы мемлекеттер мерзімді түрде баяндамаларын экономикалық және
әлеуметтік кеңеске өткізуі тиіс (ЭКОСОС). Кеңес Пактіні жүзеге асыруға
көмек көрсету үшін экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытар бойынша 18
сарапшыдан тұратын Комитет құрған. Ол баяндамаларды қарастырып, оны мүделлі
үкімет өкілдерімен талқылайды. Оның Пакктіге қатысты мәселелер бойынша
берген ұсыныстары мүше-мемлекеттерге Пактіде көрсетілген құқықтарды жүзеге
асырумен қатар, мемлекеттердің назарын баяндамалар және баяндамаларды
дайындау процедураларының кемшіліктеріне аудартуға бағытталған. Сонымен
қатар, Комитет Кеңеске жеке баяндамаларды қарастыру нәтижелері бойынша
ұсыныстар беруі мүмкін. Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық
пакт пен оған қатысты бірінші Факультативті хаттама 1976 жылы 23 наурызла
күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсандағы мәлімет бойынша Пактіге 129,
Хаттамаға 80 мемлекет қосылды .
Пактіде жүріс-тұрыс еркіндігі, заң алдындағы теңдік, әділетті сот құқығы
мен ой, ар-ождан, дін, наным-сенім еркіндігі, бейбіт жиналыс еркіндігі,
кәсіподақ еркіндігі, мемлекеттік іске араласу еркіндігі мен аз ұлттар
құқықтарын қорғау көзделген. Келесідей әрекеттерге тыйым салынған: адамды
қасақана өмірінен айыру, еріксіз қамауда немесе тұтқында ұстау, бас
бостандығынан айыру, құлдық пен күштеп жұмыс істеткізу;азаптау немесе
адамның қадір-қасиетін қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен
жәбірлеу немесе жазалау, жеке өмірге заңсыз араласу, соғысты насихаттау
және ұлттық, нәсілдік немесе діни өшпенділікке әкеп соғатын, өздігінен
кемсітуге, араздыққа, зорлық-зомбылыққа арандатушылық болып табылатын
қандай да бір үгіт жүргізуге тыйым салынған .
Пакт бойынша оны жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекеттердің жүзеге асуы
туралы мүше-мемлекеттердің өткізген баяндамаларын қарастыруға арналған 18
адамнан тұратын Комитет құру көзделген. Комитет баяндамаларды қарастырған
соң мүше-мемлекеттерге кепілдемелер береді. Сонымен қатар Комитет мүше-
мемлекеттерге Пактінің жалпы ережелерін жүзеге асыруға бағытталған іс-
әрекеттер жөнінде көмек көрсетеді. Арнайы ережелердің сақталуы жағдайында
Комитет қандай да бір мүше-мемлекеттен басқа мүше-мемлекеттің Пактіге
қатысты міндеттемелерін орындамауы жөніндегі арыздарын қабылдауы мүмкін.
Адам құқықтары жөніндегі Комитет мүше-мемлекеттердегі азаматтар
құқықтарының бұзылуы жағдайында жеке адамдардан түскен шағымдарды да
қарастыруға құқылы. Аталған функция бірінші Факультативті хаттамада
бекітілген. Комитет өзінің жабық жиналыстарында жеке тұлғалардан келіп
түскен шағымдарды талқыға салады. Олардың хаттары мен басқа да жеке
заттары құпия түрде сақталады. Сонымен қатар Комитет шығарған нәтижелер
жиналыс біте сала жарияланып, Бас Ассамблея сессиясындағы Комитеттің жыл
сайынға баянадамасында қайталанады. Бірінші Факультативті хаттамаға сәйкес
жеке тұлғалардан келіп түскен шағымдар негізінде қабылданған шешімдер
нәтижесінде бірнеше мемлекет өз заңнамаларына өзгертулер енгізген болатын.
Көптеген жағдайларда қамаудағылар босатылып, адам құқығының бұзылуына тап
болған тұлғаларға компенсация төленеді. Комитет тарапынан мүше-
мемлекеттердің бекітілген ережелер мен қабылданған шешімдерді орындауын
қадағалайтын механизм құрылған.
Ату жазасына қарсы бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық Пактіге қатысты екінші Факультативті хаттаманы Бас Ассамблея
1989 жылы 15 желтоқсанда қабылдады. 1994 жылы 31 желтоқсанда екінші
хаттамаға сәйкес 26 мемлекет өздеріне міндеттемелер алып, оған қосылды. Ол
міндеттемелрдің жүзеге асырылуын Адам құқықтары жөніндегі Комитет
қадағалайды14.
Адам құқығы жөніндегі халықаралық билльмен қатар адам құқықтары
бұзылуының нақты түрлері бойынша халықаралық құқықтық актілер қабылданды.
ә). Нәсілдік жікшілдіктің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық
конвенция. Нәсілдік жікшілдіктің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық
конвенцияның іске асу шараларын қарастырғанда адам құқықтары жөніндегі
пактіні талқылаудағы тәжірибелерге сүйенді. Бұл Конвенцияның іске асыру
шаралары да пактіні талқылағандағыдай әр түрлі көзқарастарға кездесті.
Яғни, кейбір социалистік бағыттағы мемлекеттер Үшінші комитетте арнайы
мекемелер құруды және мемлекетаралық ақпараттарды қарау түрін жақтады1.
Олардың көзқарастарының өзгеруіне нәсілдік жікшілдік сияқты өте маңызды
адам құқықтарының бұзылуы сияқты мәселенің болуы еді. Сол себепті де
халықаралық мекемелер кең көлемдегі өкілеттілікке ие болуға тиіс.
ІІ ТАРАУ. БҰҰ-ң адам құқығын қорғаудағы қызметі
Адам құқықтарын қадағалайтын бақылаушы органдар
1946 жылы ЭКОСОС құрған Адам құқықтары жөніндегі Комиссия БҰҰ Бас
Ассамблеясына ЭКОСОС арқылы адам құқығы мәселелері бойынша ұсыныстар ,
кепілдемелер мен ізденіс-баяндамаларды беруге міндеттеледі. Уақыт өте келе
Комиссия БҰҰ-ң адам құқығымен айналысатын басты орган болды. Ол
мемлекеттер, үкіметаралық және бейүкіметтік ұйымдардың форумы болып
есептеледі. Бұл форум шеңберінде қатысушылар адам құқықтарының сақталуы
жөніндегі ойларымен бөлісуге мүмкіндік алады. Үш жылға сайланатын 53 мүше-
мемлекеттен құралған Комиссия жыл сайын 6 аптаға созылатын сессияға Женева
қаласына жиналады16.
Соңғы жылдары Комиссия нақты мемлекеттер мен территорияларда, сонымен қатар
нақты салалардағы адам құқықтарының бұзылу мәселелерін қарастырушы механизм
құрды. Бұл механизм Жұмысшы топтарын құру мен нақты мемлекет пен мәселе
бойынша арнайы баяндамашыларды бекітуді көздейді.
Аз ұлтты халықтарды қорғау мен жікшілдіктің алдын алу жөніндегі Подкомиссия
1946 жылы ЭКОСОС тарапынан Комиссия жұмысына көмек көрсету үшін құрылған
болатын. Ол әлемнің барлық аймақ өкілдері қатысатын 26 сарапшыдан тұрады.
Подкомиссия кепілдемелер беріп, ұлт,дін,нәсіл және тіл жағынан аз
халықтарды қорғау мен жікшілдіктің алдын алу мәселелері бойынша зерттеулер
жүргізеді17.
Адам құқықтары жөніндегі бүкіләлемдік конференция және оның шешімдерін
жүзеге асыру
Тегеран қаласында өткен адам құқықтары жөніндегі халықаралық конференциядан
кейін 25 жыл өткен соң 1993 жылғы Венадағы бүкіләлемдік конференция адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғаудағы халықаралық
қауымдастық талпыныстарындағы маңызды қадам болды. Конференцияда
қабылданған Вена декларациясы мен Іс-шаралар бағдарламасы халықаралық
қауымдастықтың адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен
қорғауға бағытталған болашақ біріккен әрекеттерінің негізін құрайды.
1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен Конференцияның күн тәртібі келесі
пункттерден құралды:
• Адам құқығы саласындағы прогресске кедергі болатын факторларды анықтау
мен олардың алдын алу жолдарын іздестіру;
• Даму, демократия және адам құқықтарын толық қамтамасыз ету арасындағы
тәуелділік;
• Адам құқықтарын жан-жақты жүзеге асыру саласында туындаған жаңа
қиындықтар;
• Адам құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайту, БҰҰ-ң
әрекет және механизм пәрменділігін арттыру мен бұл әрекеттерді жүзеге
асыру үшін қажетті қаржылық және басқа ресурстарды қамтамасыз ету18.
Дайындық барысында дамушы және өндірісі дамыған мемлекеттер арасында
келесідей сұрақтар бойынша айырмашылықтар байқалды: адам құқықтарының
әмбебап сипаты мен аймақтық ерекшеліктер арасындағы тәуелділік, адам
құқықтары кешенінің толықтай өзара байланысы мен бөлінбеуі, адамдардың даму
құқығы мен азаматтық және саяси құқықтарының өзара тәуелділігі, азаматтық
және саяси құқықтарды жүзеге асырудағы ланкестік қаупі, адам құқықтарын
қаматамасыз ету мен олардың бұзылуын сараптау механизмдерін реттеу
мәселелері. Ортақ шешімге келу тек соңғы дайындық жиналысында ғана мүмкін
болды.
Конференцияға Үкімет өкілдері, БҰҰ органдары мен кеңселері, Ұлттық кеңселер
мен 841 бейүкіметтік ұйым тарапынан қызығушылық байқалды. Вена декларациясы
мен Іс-шаралар бағдарламасын 171 мемлекет консенсус арқылы қабылдады;1993
жылы желтоқсанда оны БҰҰ Бас Ассамблеясы да мақұлдады. Бас Ассамблея
Конференциядағы ұсынылған кепілдемелерді толық жүзеге асыру үшін шара
қолдануға шақырды.
Конференция барысында келесідей шешімдерге қол жеткізілді:
• БҰҰ-ң Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары қызметін құру туралы
ұсыныс;
• Адам құқықтарының әмбебаптылығына байланысты жағдайларды күшейту;
• Даму құқығын адам құқықтарының бөлінбес бөлігі ретінде ең алғаш
консенсус жүзінде тану;
• Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар кешенінің бөлінбестігі
мен оның азаматтық және саяси құқықтармен өзара байланысы туралы
шешім;
• Демократияны адам құқығы ретінде тану мен ол арқылы демократия,
деморкатизацияны және заң билігін нығайту жолдарын ашу;
• Ланкестік шаралары, әдістері мен тәжірибесі адам құқықтарының
бұзылуына бағытталғанын мойындау;
• Расизм, нәсілдік жікшілдік, ксенофобия мен шыдамсыздықты жою
бағдарламалары мен саясатын күшейту.
Вена декларациясы мен Іс-шаралар бағдарламасы, сонымен қатар адам
құқықтарының жаппай бұзылуына да көңіл бөледі. Оның ішінде геноцид,
этникалық тазалау, жүйелі жәбірлеу фактілері; “еш айырмашылықсыз белгілі
бір территорияға қатысты халық атынан өкілеттілік ететін үкімет” арқылы
сипатталатын өзін өзі айқындау концепциясы; қазіргі және болашақ ұрпақтың
экологиялық қажеттіліктері; жұмысшы-мигранттар, мүгедектер мен босқындарды
қоса отырып, қоғамның “ерекше қорғауға алынатын” топтары бойынша шешімдер;
БҰҰ адам құқығы саласындағы әрекет бағдарламасына әйел құқығын қосуға
бағытталған жаңа саяси қағидаларды құрастыру туралы ұсынысты есепке ала
отырып, әйелдер мен қыз балалар құқығын қарастыру бар.
Декларация мен Іс-шаралар бағдарламасында БҰҰ жүйесіне ұйымдар, мекемелер
мен органдар, сонымен қатар аймақтық ұйымдар мен қаржыландыру және даму
мекемелері адам құқықтарын жүзеге асыру мен қорғау саласында әлдеқайда
маңызды орынға ие болуы керек екендігі мойындалды19.
Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссар
1993 жылы желтоқсанда Бас Ассамблея БҰҰ-ң Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы
комиссары қызметін БҰҰ-ң қызметші тұлғасы ретінде бекітті. Оған Бас
хатшының басшылық және бағыттаушы ролі негізінде адам құқығы саласындағы іс-
әрекеттерді жүзеге асыру міндеті жүктелді. Алғашқы Жоғарғы комиссар 1994
жылы ақпан айында бекітілді.
Жоғарғы комиссар міндеттеріне келесілер жатқызылады: азаматтық, мәдени,
саяси және әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етуге көмек көрсету;даму
құқығын қорғауды қамтамасыз ету мен жүзеге асыру және бұл мәселеге БҰҰ
органдары тарапынан қолдау көрсету; Адам құқықтары Орталығы және басқа да
мекемелер арқылы кеңес қызметі мен техникалық және қаржылай көмек көрсету;
адам құқықтарына байланысты мәселелерге қатысты БҰҰ-ң қоғамдық ақпарат
бағдарламалары мен білім беру бағдарламаларын реттеу; бүкіл әлемдегі барлық
адам құқықтарының толық жүзеге асырылуы мәселелерін шешу мен туындаған
кедергілерді жоюға көмек көрсету; адам құқықтарын құрметтеу мәселесі
бойынша үкіметтермен диалогты нығайту; БҰҰ жүйесінің органдары бекіткен
мәселелерді шешу мен оларға адам құқығын қорғау мен жақсарту мәселелері
бойынша кеңес беру.
Жоғарғы комиссар сонымен қатар адам құқықтарын қорғауды жүзеге асыру мен
қамтамасыз етудегі халықаралық ынтымақтастықты нығайту; БҰҰ жүйесі
шеңберіндегі адам құқығы саласындағы іс-әрекеттерді реттеу; пәрменділігін
арттыру мақсатымен БҰҰ механизмін рационализациялау, адаптациялау және
нығайту; Адам құқықтары орталығының әрекеттерін бақылауды жүзеге асыруға
жауапты20.
2008 жылы 28 шілдеде Бас Ассамблея БҰҰ Бас Хатшысы Пан Ги Мунның ұсынысын
бір ауыздан қабылдап, Наванетхем Пиллэйді (Оңтүстік Африка) БҰҰ Адам құқығы
жөніндегі жоғарғы комиссары қызметінде бекітті. Оның төртжылдық мерзімі
2008 жылы 1 қыркүйекте басталды.
2004 жылдың 1 шілдесінен 2008 жылдың 30 маусымына дейін БҰҰ Адам құқығы
жөніндегі жоғарғы комиссары қызметін Луиза Арбур (Канада) атқарған
болатын.Оның алдында осы қызметте болған Сержиу Виейра ди Меллу (Бразилия)
БҰҰ Ирақтағы миссия басшысы қызметін атқару кезінде
2003 жылы 19 тамыздағы БҰҰ Бағдадтағы өкілдігінде болған жарылыс
нәтижесінде қайтыс болды. Өтпелі кезеңде Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы
комиссар қызметін Бертран Рамчаран (Гайана) атқарды.
Адам құқықтары Орталығы
Адам құқықтары Орталығының мақсаттарына БҰҰ органдарына адам құқығын қорғау
мен қамтамасыз етуде көмек көрсету, мүдделі органдардың өтініші бойынша
зерттеулер жүргізу, адам құқығы мәселесі бойынша ақпарат жариялау мен
тарату жатады. Орталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық Қатынастар факультеті
Әлемдік экономика және аймақтану кафедрасы
Диплом(Бітіру) жұмысы
БҰҰ қызметіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы
Орындаған 4 курс студенті _________________
Ғылыми жетекші _________________ т.ғ.к.,доцент
Бюжеева Б.З.
Норма бақылаушы _________________ т .ғ.к.,доцент
Бюжеева Б.З.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді__________________т.ғ.д.,д оцент Черных И.А.
Алматы,2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ-ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы
органдар
2.2 БҰҰ-ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс-шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ-ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық-құқықтық
негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Соңғы кезде адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің
демократизациялануына орай қоғамдық санада нық орнады. Адам құқығы барлық
жерде талқыланып, жазылып жатыр, барлық деңгейде – Президенттен қатардағы
азаматқа дейін айтылып жатыр. Адам құқығы мәселесі қазіргі кездегі ең
қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор
экрандарында, мемлекет қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер,
ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін
болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес,сонымен қатар саяси, этикалық
сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін-
тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан
арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобаларымен адамдарға көмек
көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып,
әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем
ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін
емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам
құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп
қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да
емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс
алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-
техникалық прогресске байланысты адамзаттың әлеуметтік, саяси, рухани
дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік
қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ
Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы
басқа да құжаттардың қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды
біршама өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау
саласында тек заңды міндеттер жүктеп қана қоймай, сонымен қатар
мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық
механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде
дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы
мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам
құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады.
БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Азаматтық және
саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша екі
Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде
қабылданған болатын. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының өзі
әр сөзіне дейін қайта қарастырылып, қатысушы мемлекеттердің мүдделерін
қанағаттандырды. Сондықтан әлемнің 200-ден аса мемлекеттері мүшелік ететін
ең үлкен ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде адам құқығы мәселесінің
қорғалуын зерттеу осы күнгі көптеген тараптардың қызығушылығын тудыратын
өте өзекті мәселе деп ойлаймын.
Зерттеу пәні. Адам құқығы мәселесінің БҰҰ шеңберінде қорғалуын зерттеуде
халықаралық құжаттардың қабылдануы мен олардың әлем мемлекеттері тарапынан
мойындалып,жүзеге асырылуы, сонымен қатар Қазақстан Республикасы аумағында
осы салада жүргізіліп жатқан жұмыс сараптамасы негізге алынды.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – БҰҰ қызметі шеңберінде қабылданған
халықаралық құжаттарға негізделе отырып, адам құқығы мәселесінің қорғалуын
жан-жақты сараптау, Қазақстан Республикасындағы осы негізде атқаралып
жатқан жұмыстарды қарастыру. Осы мақсатқа жету жолында келесідей міндеттер
айқындалды:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқығын қорғау саласында қабылдаған
халықаралық құжаттарының маңыздылығын қарастыру;
2. Біріккен Ұлттар Ұйымы органдарының аталған саладағы қызметіне шолу
жасау;
3. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі
халықаралық құжаттарға қосылуы мен атлаған саладағы атқарылып жатқан
жұмысқа сараптама беру.
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсат
пен міндеттерін жүзеге асыруда пайдаланылған деректерді бірнеше топқа бөліп
қарастыруға болады. Бірінші топ – заңды күшке ие құжаттар. Оған БҰҰ-ң
Жарғысын жатқызуға болады. Халықаралық қатынастардың басты қағидаларын
айқындаған және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізіне
алынған бұл құжат бітіру жұмысында кеңінен пайдаланылды 1. 1966 жылы
қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт –
осы екі құжат мүше-мемлекеттерге ең алғаш адам құқығы саласындағы
міндеткерліктер жүктеген құжаттар ретінде маңызды роль атқарды 2,3.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін
қабылдаған басты құжат – Қазақстан Республикасының Конституциясы(1995ж.)
4. Конституцияның 13 бөлігі адам құқықтары мәселесіне арналғанын атап
кеткен жөн. Деректердің екінші тобына мемлекет қайраткерлерінің еңбектерін
жатқызуға болады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін
халықаралық қатынастырдың толлықанды мүшесі ретінде халықаралық ұйымдарға
мүшелік етіп, халықаралық құжаттарға қосылуды баян ететін Президентіміздің
еңбектері де пайдаланылды . Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының халықаралық сахнаға шығып, әлемге танылуына, басқа елдермен
ынтымақтастығын нығайтуға, елдің демократияға өту жолындағы атқарылып
жатқан қыруар жұмысқа үлесін қосқан атақты саясаткер және дипломат
Қасымжомарт Тоқаевтың еңбектері, қазіргі Сыртқы Істер министрі Марат
Тажинның сұхбаттары қолданылды .
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі.
І-ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
Адам баласы барлық құндылықтардың арасынан шын мәнінде әмбебап, жалпыға
бірдей құндылық деп танығаны – бұл адам құқықтары мен бостандықтары. Екі
жарым мың жыл ойында өркениеттер танып, қалыптастырған адам құқықтары
қазіргі заманға сай қалып пен түсінікке ие болды. Қазіргі өркениеттің басты
құндылықтары ретінде адам құқықтары мен бостандықтары халықаралық
қатынастар үшін маңыздылығын ХХІ ғасырда да жоғалтпайды. Ондай
тұжырымдамаларды 2000 жылы қыркүйек айында өткен Мыңжылдық саммитіне
қатысушы мемлекет және үкімет басшылары шығарған болатын 20. Адам
құқықтарын сыйлау қағидасы халықаралық қатынастардың басты қағидаларынаң
бірі болып табылады.
Сонымен қатар адам құқытарының бір ғана анықтамасын беру мүмкін емес.
Себебі адам құқығы кең көлемді мәселе болып табылады. Адам құқықтары мен
бостандықтарының кең көлемділігі 1789 жылы қабылданған Адам және азамат
құқықтарының декларациясында көрініс тапқан болатын.
Бұл декларацияда “Әр мемлекеттің баста мақсаты – адам мен азаматтарды
табиғи құқықтармен қамтамасыз ету” деп мәлімделеді. Яғни әр мемлекеттің
басты құндылығы адам және мемлекет оның құқықтарын қамтамасыз етуге бар күш-
жігерін салуы керек. Декларация сонау ХҮІІІ ғасырда қабылданғанымен,
қазіргі күннің өзінде маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Оның себебі
Декларацияда жарияланған құқықтар мен бостандықтардың бүгінгі күннің өзінде
кеңінен пайдаланылуында. Қарастырылған құқықтар мен бостандықтараға
келесілер жатқызылды: барлық адамдардың тумысынан еркіндігі мен теңдігі;
барлық адамдардың өз қабілеттерін дамытуға құқылы екендігі; әркімнің заң
алдында тең қорғалуы;адамдардың ар-ождан мен наным-сенім бостандығы21.
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы тек екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін ғана зерттеліп, барша халықтың қызығушылығын тудырды. 1945
жылы БҰҰ-ның құрылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен
қамтамасыз етуде аса үлкен маңызға ие болды. Аталған ұйымны тарапынан
қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы дүние жүзі халқын
адамның азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
үлгісімен таныстырды. Декларация Кіріспесінде айтылғандай, Декларация –
“бүкіл халықтар мен мемлекеттердің ұмтылысы” болуы тиіс22. Осы Декларация
негізінде кейіннен бірқатар халықаралық құжат қабылданған болатын. Адам
құқықтары мен бостандықтары табиғаты жағынан өте әмбебап түсінік болып
табылады. Адам құқықтарының әмбебаптылығын бірнеше тұрғыдан қарастыруға
болады:
Біріншіден, барлық адамдар еш кемсітусіз негізгі құқықтар мен
бостандықтарға ие. Халықаралық қағидалар мен демократиялық мемлекеттер
заңнамалары барлық адам мен азаматтардың ұлт, дін, нәсіл, тіл, шығу тегі,
наным-сенімдеріне алаланбай тең құқықтар мен бостандықтарды иеленуіне
кепілдік береді. Ер азаматтар мен әйелдер бірдей бостандықтар мен оларды
жүзеге асыру құқықтарына ие.
Екіншіден, барлық құқықтар мен бостандықтар құрамы тұрғысынан әмбебап болып
табылады. Өмір сүру, ой еркіндігі, заң алдында барлық азаматтардың теңдігі,
наным-санім еркіндігі, азаматтық алу еркіндігі сияқты жалпыға бірдей адам
құқықтары бұл ұлттық, аймақтық, тарихи, мәдени, діни ерекшеліктерге,
мемлекеттік құрылым, саяси тәртіп пен мемлекеттің халықаралық статусына
байланыссыз барлық адамдарға тән құқықтар мен бостандықтар.
Үшіншіден, адам құқықтары мен бостандықтарының жалпыға бірдей болуы
кеңістіктік, территориялық аспектіде де көрініс табады. Адам ешкім
панаамайтын аралда, егеменді тәуелсіз мемлекетте, біреудің қарамағындағы
егемендігі шектелген мемлекетте, қай жерде болмасын, өзінің табиғи
құқықтары мен бостандықтарына ие болады.
Төртіншіден, адам құқықтары мәселесі барлық мемлекеттердің қызығушылығын
тудыратын мәселе болып табылады. Адам құқықтары мен бостандықтарының
жалпыға бірдей болуы мен әмбебаптылығының мойындалуы оның тек мемлекеттің
ішкі істеріне қарасты мәселе еместігін айқындайды. Ол ЕҚЫК-нің адамзат
өлшемі бойынша Конференциясының Мәскеулік жиналысындағы саяси
құжатында(1991ж.) көрініс тапты. Қатысушы мемлекеттердің пайымдауынша, адам
құқықтары, бостандықтары, демократия мен заң жоғарылығына тиісті мәселелер
халықаралық сипатқа ие, себебі аталған құқықтар мен бостандықтарды
қадағалау халықаралық тәртіптің негізін құрайды. ЕҚЫК-нің адамзат өлшемі
саласында қабылданған міндеткерліктері барлық мүше-мемлеттерге қатысты
болып табылады және тиісті мемлекеттің ішкі істеріне жатпайтыны жарияланды.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы мен Европа Кеңесінің Парламенттік Ассамблеясы да
өз резолюцияларында адам құқықтарына қатысты аталған көзқарасты бірнеше рет
мойындаған болатын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының бөлінбестігі мен өзара байланысы туралы
сөз қозғайтын болсақ, адам құқықтарымен айналысатын көптеген тұлғалар
құқықтар мен бостандықтарды белгілі бір тізбек бойынша құрастыруға,
құқықтар иерархиясын құруға ниеті пайда болады. Оның негізіне Адам
құқықтары жөніндегі халықаралық билль алынады. Себебі адам құқықтары
жөніндегі халықаралық пактілер мүше-мемлекеттерге әр түрлі дәрежедегі
міндеткерліктер жүктейді.
Мысалы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық
пакт құқықтарды тек тілек ретінде ғана мазмұндайды: “Осы Пактке қатысушы
әрбір мемлекет жеке өзі, сонымен қатар халықаралық көмек пен ынтымақтастық
арқылы, ішінара экономикалық және техникалық салаларындағы бар
мүмкіндіктерді пайдалана отырып, тиісті тәсілдермен, оның ішінде заң шығару
шаралары арқылы осы Пактте танылған барлық құқықтардың дәйекті түрде жүзеге
асырылуын қамтамасыз етуге міндеттенеді”23.
Ал Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт “Осы Пактке
қатысушы әрбір мемлекет осы Пактте баян етілген құқықтарды өзінің аумғының
ішінде және юрисдикциясына қарасты аумақта тұратын барлық жұртты ...осы
құқықтармен қамтамасыз етуге міндеттенетінін” жариялайды.
Сонымен қатар, соңғы жылдары адам құқықтары мен бостандықтары ортақ кешен,
құқықтар жүйесін құрайтыны жайлы жалпы түсінік қалыптасты. 1993ж.
Бүкіләлемдік адам құқықтары жөніндегі конференцияда қабылданған Вена
Декларациясы мен Іс-шаралар Бағдарламасы “Адам құқықтарының барлығы
әмбебап, бөлінбес, өзара тәуелді және өзара байланысты” екенін айқындады.
Және де “Халықаралық қауымдастық адам құқықтарына жаһандық тұрғыдан, әділ
әрі тең негізде, бірдей назар аудара отырып қарауы тиіс. Ұлттық, аймақтық
ерекшеліктер мен тарихи, мәдени және діни белгілерді есепке алу міндетті
болғанымен, мемлекеттер саяси, экономикалық және мәдени жүйелерінен
тәуелсіз адам құқықтары мен басты бостандықтарын қорғау мен қадағалуағу
міндетті” екені жарияланды24.
Адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты бөлінісіне келетін болсақ,
“адам құқықтарының бірнеше буынын” қарастырып өтуге болады.
Адам құқықтарының бірінші буыны – ойлау еркіндігі, ар-ождан мен діни
бостандық, заң алдындағы теңдік құқығы, өмір сүру құқығы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еркіндігі, сот тарапынан әділдік лүту құқығы мен
жариялылық құқығы. Бұл құқықтар адам құқығы үшін болған ұзақ тартыс
нәтижесінде қалыптасып, демократиялық мемлекеттердің заңдарында
нақтыланған. Олар жылпға бірдей адам құқықтарының ішіндегі “ең ескісі”
болып табылады.Осы құқықтардың ішінде саяси құқықтар маңызды рол атқарады.
Олар басқа құқықтардың жүзеге асуына негіз болады. Саяси құқықтарға сайлау
құқығы, халық атынан өтініш жазу құқығы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы жатады. Аталған құқықтар ХҮІІІ ғасырдағы еуропалық
және американ философиясы мен саяси-құқықтық тәжірибесінен пайда болды.
Кейін олар БҰҰ-ның құжаттары – Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясы(1948ж.) мен Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық пакт(1966ж.) және аймақтық келісімдерде – Адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау жөніндегі еуропалық конвенцияда(1950ж.) көрініс
тапты.
Адам құқықтарының екінші буыны – еңбек ету мен жұмыс таңдау еріктілігі
жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалу құқығы, балалар мен
аналардың қорғалуы, білім алу құқығы. Аталған құқықтар адамдардың
экономикалық жағдайларын жақсарту үшін болған күрес барысында қалыптасты.
Бұл құқықтардың іске асуы мемлекеттің араласуын қажет етеді, яғни
жарияланған әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтардың іске асуына
мемлекет жағынан кепілдік берілуі қажет. Адам құқықтарының екінші буыны
бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптаса бастады. Екінші буын
құқықтарының халықаралық құқық қағидаларында мойындалуы социалистік жіне
батыс мемлекеттерінің идеологиялық және саяси ымырасының нәтижесі болып
табылды. БҰҰ-на Кеңес Одағы тарапынан ұсынылып, үшінші әлем елдері қолдау
тапқан әлеуметтік-экономикалық құқықтардың халықаралық құжаттарда бектіліуі
идеясы 1948 ж. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауда
да, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билльді құрастыру барысында да
ұзақ талқыға салынған болатын.
Адам құқықтарының үшінші буыны - жеке адамдар мен халықтар құқықтары, аз
ұлтты халықтар құқықтары, бейбіт өмір сүру, таза қоршаған орта құқығы, өзін-
өзі билеу құқығы, қарусыздану құқықтары мен адамзаттың жалпы мұрасын
иемдену құқығы. Адам құқықтарының үшінші буыны екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін ғана қалыптасты.
Жоғарыда айтылғандай, адам құқықтарының бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қалыптасу кзеңінде оларды қамтамасыз етуде Ұлттар Лигасының маңызы зор
болды. Ұлттар Лигасы шеңберінде құлдыққы қарсы, айелдер мен балалар
саудасына қарсы бірқатар келісімдер жасалынды. Діни, этникалық және тілдік
жағынан аз халықтарды қорғауға бағытталған арнайы халықаралық құқықтық
шаралар жетілдіріле түсті. Ұлттар Лигасы адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғау саласында тек қарапайым құқықтармен ғана айналысқан болатын. Сонымен
қатар оған мүше-мемлекеттерді заңды күшке ие құжат қабылдауға міндеттеу
қолынан келген жоқ. Осы орайда 1945ж. әлемдегі ең беделді халықаралық ұйым
- БҰҰ-ның құрылуы адам құқықтарын қорғау саласындағы үлкен қадам болған
болатын.
Адам құқықтарын қорғауды жүзеге асыру барысында белігі бір іс-шаралар реті
қалыптасқан болатын: а.тұжырымдаманың қалыптасуы; ә.адам құқығы түсінігінің
қалыптасуы; б. міндетті нормалардың құрылуы; және в.адам құқықтарын жүзеге
асырудың саяси және заңды жүйесінің құрылуы. Аталған іс-шараларға негізделе
отырып, БҰҰ қазіргі күнге дейін өзіне жүктелген міндеттемелерді орындауда.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
Адам құқығын қорғау мен қамтамасыз етуді алғаш рет жариялаған құжаттардың
бірі - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды.
Адам құқықтары жөніндегі декларацияны жасап шығару мәселесі 1943-1945жж.
БҰҰ Жарғысын қабылдау кезінде АҚШ тарапынан көтерілді.
Халықаралық қауымдастық 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымын құрып, сол жылдың
25 маусымында БҰҰ-ның Жарғысын бекіткен болатын. Аса маңызды халықаралық-
құқықтық құжаттардың бірі болып табылатын БҰҰ-ның Жарғысы халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қолдау көрсетуді, осы мақсатта бейбітшілікке
төнетін қауіпті тойтару және болдырмауды, агрессиялық актілер мен басқа да
бейбітшілік бұзушылықтарды басып отыруды және бейбітшілікті бұзуға әкелетін
халықаралық даулар мен ахуалдарды әділет және халықаралық құқық
қағидаларына сәйкес бейбіт жолдармен реттеу және шешуді адамзаттың ең басты
мақсаты ретінде бекітеді. Жалпы, БҰҰ-ның құрылуы мен оның Жарғысындағы
айтып кеткен ережелердің бекітілуіне екінші дүниежүзілік соғыс себепкер
болған еді.
Болашақта адам баласын зорлықтан, ұлттық, нәсілдік, әлеуметтік, мүліктік
және басқа да кемсітушіліктерден, өзге де теңсіздіктен қорғаудың жер
бетіндегі барлық мемлекеттер үшін міндетті халықаралық құқықтық негіздері
мен оларды жүзеге асырудың тетіктерін жасау қажеттігін басшылыққа алған БҰҰ-
ның Бас Ассамблеясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясын қабылдады2.
Өткен жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылдануының 60 жылдығын тойлаған
болатын.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жобасын дайындау мен оны
қабылдау өте күрделі саяси және дипломатиялық тартыста өткені тарихтан
белгілі. Әртүрлі көзқарастар мен ұсыныстарды салыстырып, саралап, қарап
барып БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы күрделі халықаралық сайыстың нәтижесі ретінде
Декларацияның осы күнгі мәтінін бекітті. Декларация жобасының 1400 рет
талқылануының өзі оның әр сөзіне назар аударылғандығының белгісі болды3.
АҚШ, Англия, Франция және өзге де батыс елдері 1215 жылғы Еркіндіктің ұлы
хартиясының, 1776 жылғы Американың Тәуелсіздік декларациясының, 1789 жылғы
Францияның Адам және азамат құқықтары декларациясының ережелерін негізге
ала отырып, азаматтық және саяси құқықтармен шектеліп қалуды ұсынса, өзге
мемлекеттер (Мексика, Ирландия, КСРО және басқа елдер) әлеуметтік және
экономикалық құқықтардың Декларацияда орын алуына себепкер болды.
Ең басты айта кететін нәрсе — Декларация адам құқықтарын жеке бір елдің
ішкі проблемасы емес, оның трансұлттық, мемлекет мүддесінен де жоғары
тұратын мәселе екенін бекітті. Жалпы айтқанда, бұл құжат XX ғасырдың адам
құқықтары саласындағы негізгі нормативтік үлгісіне және бүкіләлемдік құқық
қорғау қозғалысының түпқазығына айналды4.
Адам құқығы саласындағы халықаралық қорғау механизмін жасап шығару дәл сол
кезде не себепті сондай өзекті болып табылды және оны жаңа халықаралық
ұйымның құрылуымен байланыстыру қаншалықты дұрыс болды?
Оның себептері кейіннен Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының
Кіріспесінен көрініс тапты. Олар келесі пункттерге негізделді:
• “Адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғады”.
• “Дүние жүзі адамдары сөз бен наным-сенім бостандықтарына ие болып,
үрей мен мұқтаждықтан ада болатын ортаны құру - адам баласының жоғары
мәртебелі ұмтылысы болып табылады”(яғни адамның лайықты өмір сүруі
үшін азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқық кешенімен
қамтамасыз етілуі қажет болды).
• “Адам баласы зорлық-зомбылық пен қанауға қарсы көтеріліске мәжбүр
болатын жағдайды тудырмау үшін, адам құқықтары заң билігімен қорғалуы
тиіс”.
• БҰҰ Жарғысы мүше-мемлекеттерді “БҰҰ-мен ынтымақтаса отырып, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп
сақталуына ықпал жасауға” міндеттейді. “Осы міндеттемелерді толыққанды
жүзеге асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғынып түсінудің маңызы зор”.
• Құқықтар мен еркіндіктердің бірыңғай құжатта бекітілуі адам құқығы
саласындағы қадамдарға негіз бола отырып, олардың жалпыға бірдей
мойындалуы мен жүзеге асырылуы үшін ұлттық және халықаралық шаралардың
қолдануына ықпал жасайды5.
АҚШ-ң Адам құқықтарының декларациясын жасап шығару ұсынысы американ
бейүкіметтік ұйымдарының(Америка заң институты, Бейбітшілікті қамтамасыз
ету жөніндегі комиссия, Американ жобалау тобы) белсенді жұмысымен
айқындалды. Олар Адам құқықтарының декларациясын жасап шығарумен айналысып,
оны БҰҰ Жарғысының мәтініне немесе оған қосымша ретінде қосуды ұсынған
болатын. Латын Америка мемлекеттері де осы позицияларды ұстанды. Америка
ұйымдарының қысымымен 1944ж. Думбартон-Окста өткен КСРО және Ұлыбритания
өкілдері қатысқан БҰҰ Жарғысын жасаудағы конференцияда АҚШ үкіметі Жарғыға
Адам құқықтарының декларациясын қосуды ұсынған болатын. Алайда бұл ұсыныс
КСРО мен Ұлыбританияның наразылығын тудырды, себебі олар Жарғыда бекітілуі
тиіс басты мәселе - болашақ ұйымның құрылымы мен атқаратын жұмысы деп
пайымдады. Жарғыны жасап шығарудың бұл деңгейінде адам құқығы мәселесін
екінші дәрежелі деп санады.
Мәмілеге келу үшін АҚШ болашақ Жарғыға тек БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
мақсаттары мен міндеттерін қосуды ұсынды. Аталған ұсынысты АҚШ пен Латын
Америка мемлекеттері 1945ж. мамыр-маусымында өткен БҰҰ Жарғысының соңғы
нұсқасын бекіткен Сан-Франциско конференциясында қорғады. Олардың
жігерлігінің арқасында КСРО,Ұлыбритания және басқа да үкіметтер Жарғыға БҰҰ-
ң адам құқығы саласындағы стратегиясын айқындайтын баптардың қосылуына
дауыс берген болатын.
Осылайша БҰҰ Жарғысында БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы мақсаттары мен
міндеттері, БҰҰ жауапты органдары бекітілді.
БҰҰ Жарғысында “адам құқығын қорғау” сияқты терминдердің орнына тек
“оларды құрметтеу мен дамыту” терминдері қолданылғанын атап көрсеткен жөн.
Оған себеп болған келесі мәселе – БҰҰ-на мүше-мемлекеттер, әсіресе
социалистік және дамушы елдер, адам құқығын мемлекеттің ішкі істеріне
жататын мәселе деп қарастырды және БҰҰ-на бұл саладағы қандай да бір
бақылау құқығын беруге дайын болған жоқ. Бұл ұстанымдар Жарғының 2 бап, 7
тармағында көрініс тапты. Онда “БҰҰ-ң осы Жарғы негізінде мемлекеттің ішкі
істеріне араласуға құқығы жоқ” екені айтылған6.
Декларацияны қабылдауға қатысқан 58 мемлекеттің 48-і ғана бұл құжатты
қабылдады да, 8 мемлекет дауыс беруден бас тартты, ал қалған екеуі отырысқа
қатысқан жоқ. Дауыс беруден бас тартқан мемлекеттерге КСРО секілді
социалистік даму үлгісіндегі мемлекеттер жатты. Сауд Арабиясы да дауыс
берген жоқ болатын. Оның бірден-бір себебі – Декларациясы қағидаларының
аталған мемлекеттің ішкі тәртібіне қайшы келуі. Оған Декларацияда
жарияланған әйел мен еркек теңдігін мысал ретінде келтіруге болады. Мысыр
өкілі Раафат мырза да Декларацияның 17 және 19 баптармен келіскен жоқ
болатын. Онда еркін неке құру құқығы туралы айтылған. Алайда барлық
мұсылман мемлекеттеріндегідей Мысырда да мұсылман әйелдерінің басқа дін
өкілдерімен некеге тұруына тыйым салынған. Аталған мәселелер қарастырылып,
ортақ ымыраға келуге бар жағдай жасалынған болатын7.
1948 жылы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауы оның басты
жетістіктерінің бірі болып табылады. Ассамблея бұл Декларацияны “барлық
халықтар мен мемлекеттер жүзеге асыруға ұмтылуы тиіс мәселе” ретінде
айқындады. Ол барлық мүше-мемлекеттер мен әлем халықтарын Декларацияда
жарияланған бостандықтар мен құқықтардың бұзылмауына және мойындалуына өз
үлесін қосуға шақырды. Әр жыл сайын 10 желтоқсан, яғни Декларация
қабылданған күн, әлемде Адам құқықтарының күні деп тойланады.
Декларацияның 1 және 2 баптарында “барлық адамдар тумысынан азат және қадір-
қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді” және Декларацияда
көрсетілген барлық құқықтар мен бостандықтарға “нәсіліне, түр-түсіне,
жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа жағдайларға
қарамастан Декларацияда жарияланған отбасылық құқықтар мен бостандықтарға
алаланбай, бірдей ие болуы тиіс” деп көрсетілген8.
Декларацияның 3-21 баптарында адамдардың азаматтық және саяси құқықтары
айқындалады. Оларға келесілер жатқызылған:
• Өмір сүру, бостандықта болу және жеке басына қол сұғылмау құқығы;
• Құлдықтан және кіріптарлықтан еркін болу;
• Азапталу немесе қадір-қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын
қатігездік жолмен жәбірленуден немесе жазаланудан еркін болу;
• Қайда жүрсе де құқық субъектісі ретінде танылу құқығы; заң алдында тең
қорғалу құқығы; Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден немесе
кемсітуге арандатушылықтың барлық түрінен тең қорғалу құқығы; негізгі
құқықтарының бұзылуы жағдайында құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы
тиімді түрде қалпына келтіру құқығы;
• Адамның жеке немесе отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу құпиясына
қол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан келтірілуінен
қорғалу құқығы;
• Жүріп-тұру еркіндігі;баспана құқығы;азаматтық алу құқығы;
• Некеге тұрып, отбасын құру құқығы;мүлік иемдену құқығы;
• Ой-пікір, ар-ождан және дін бостандығы;наным-сенім бостандығы және өз
көзқарасын еркін білдіру құқығы;
• Бейбіт жиналыстар мен ассоциацияларды құру бостандығы;
• Өз елін басқару ісіне тікелей араласу және мелекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу құқығы.
22-27 баптарда адамдардың экономикалық, әлеуметтік құқықтары көрсетілген,
олардың ішінде:
• Әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы;
• Еңбек ету құқығы; тең еңбек үшін еш кемсітусіз тең еңбекақы алу
құқығы; кәсіподақтар құру мен оларға кіру құқығы;
• Тынығу мен мәдени демалыс құқығы;
• Адамның денсаулығы мен әл-ауқатын қамтамасыз етуге лайықты өмір сүру
деңгейінің болуы;
• Білім алу құқығы;
• Қоғамның мәдени өміріне араласу құқығы.
Соңғы баптарда (28-30) “әр адамның Декларацияда баян етілген құқықтары мен
бостандықтарын толық жүзеге асыра алатын әлеуметтік және халықаралық
тәртіпке құқылы” екендігі; “өзінің құқытары мен бостандықтарын жүзеге
асыруда әр адам тек басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті
түрде тану мен құрметтеу мақсаты көзделген жағдайда ғана және демократиялық
қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен игіліктің әділетті талаптарын
қанағаттандыру мақсатын көздеген жағдайда ғана, заңмен белгіленген шектеуге
ұшырауы тиіс” екендігі және әр адамның өзі тұратын қоғамы алдында
міндеттерінің болуы баян етіледі9.
Не себепті қазіргі күннің өзінде Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясына деген қызығушылық өсуде? Оның бірнеше себебін қарастырып
өтуге болады.
Біріншіден, Декларация – мүше-мемлекеттер тұлғаның құқықтық статусын
бекіту, мемлекеттер қамтамасыз ету мен сыйлауға міндетті болған әр адамға
тиісті құқықтар беруге талпыныс білдірген ең алғаш халықаралық құжат болып
табылады.
БҰҰ Жарғысында адам құқықтарын сыйлау міндетінің бекітілуі нақты қай
құқықтар төңірегінде мәселе туындап отырғанын айқындауды қажет етті. БҰҰ
Жарғысының жасалынуы кезінде оған адам құқықтарының тізімін кіргізу туралы
ұсыныстар да болды. Алайда ондай ұсыныстар қабылданған жоқ. Жарғының
ұйымдастырушы акт сипатын алуы себебінен онда жоғарыда аталған ұсыныстардың
орын алуы орынсыз болды. Сонымен қатар құқық тізімдерін кіргізу оларды
бекіту процедураларын, қамтамасыз ету кепілі мен бақылау механизмдерін
жасауды талап еткен болатын. Және, ең ақырында, адам құқықтарының тізімін
Жарғыға енгізу оны толықтай өзгертуді талап етті. Осыған орай адам
құқықтарын айқындайтын тәуелсіз құжат қажеттілігі туды. Ондай құжат Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды. Яғни Декларацияны БҰҰ
Жарғысының жалғасы, адам құқықтары мен еркіндіктерінің әмбебап тізбесі
ретінде қарастыруға болады. Кейіннен бұл тізім қайта қаралып, құқық саны
тағы толықтырылды.
Екіншіден, мемлекеттердің ең алғаш адам құқығы мәселесі жөніндегі біріккен
жұмысын белгілеген құжат заңды күшіне ие болмай, тек ұсыныс ретінде ғана
жариялануы өте тиімді болды. Неге? Себебі БҰҰ тиісті халықаралық келісімді
жасаған жағдайда, бұл жұмыстың бірнеше онжылдықтарға созылып кету қаупі
туды. Мемлекеттер заңды күшке ие құжаттарды ұсыныстарға қарағанда
әлдеқайда ұзақ әрі мұқият қарастырады. Адам құқығы жөніндегі Пактілердің
өзін жасап шығаруға 18 жыл уақыт кетті( Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясын оларға негіз ретінде алғанның өзінде!). Пактілер тек 1976
жылы күшіне енді, яғни бұл процесс тағы 10 жыл қажет етті.
Екі сатылы әрекеттер, яғни алдымен арнайы Декларация, одан кейін Декларация
негізінде тиісті келісімнің қабылдануы, БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
саясатына тән құбылыс екенін де атап кеткен жөн. Адам құқығы саласындағы
қандай да бір Декларацияны жасап шығару – бұл мемлекет ұстанымдарын алдын
ала үйлестіру, қажетті келісімді жасап шығару қажеттілігін тудыратын
алғышарт болып табылады. Алайда қабылданған декларациядан кейін әрдайым
тиісті келісім жасалына бермейді. Ондай жағдай белгілі бір салада нормалар
мен міндеттер орнатудың алғышарттарының мүлдем жоқтығы немесе
мемлекеттердің заңды күшке ие міндеттерді қабылдауға дайын болмауының
белгісі. Мүлдем қарама-қарсы жағдайлар да болады. Адам құқығы жөніндегі
халықаралық келісім алдын ала декларацияны қабылдауды қажет етпей де
жасалынады. Яғни бұл жағдайда ұстанымдарды алдын ала үйлестіру қажеттілігі
жоқ немесе мемлекеттер заңды күшке ие нормаларды қабылдауға дайын болады.
БҰҰ-ң адам құқығы жөніндегі Декларациясын мүше-мемлекеттердің мүдделерін
мен ұстанымдарын көздейтін алғышарт құжат деп қарастыруға болады.
Үшіншіден, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мемлекет ішіндегі
заңнаманы да бағыттаушы құрал болды. Ол көптеген мемлекеттердің
Конституцияларының негізі ретінде ғана емес, сонымен қатар кең мағынадағы
Ұлттық заңнама негізі ретінде де алынған болатын. Бұл өте маңызды мәселе,
себебі ұлттық заң – бұл әрбір индивидтің адам құқығы саласындағы алғаш
танысатын құжаты. Декларацияның Кіріспесінде: “...адам құқығының заң
билігімен қорғалуы керек ” екендігі бекер жазылған емес10. Осылайша, адам
құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастық жолдары айқындалған болатын:
ең бастысы – мемлекетішілік шаралар, ұлттық нормаларды жетілдіру, заң
қабылдауды жүзеге асыру мен оның бұзылуы жағдайында қажетті шаралар
қолданумен айналысатын арнайы органдардың жұмысы.
Төртіншіден, Декларация адам құқығы саласындағы унификация негіздерін
қалады. Декларация Кіріспесінде: “...міндеттемелерді толыққанды жүзеге
асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғып түсінудің маңызы зор” деп көрсетілген11. Яғни, адам
құқығы әлемнің әр жеріндегі саяси тәртібі әр түрлі мемлекеттерде бірдей
қабылдануына қол жеткізу ережелерін қабылдау келісілді12.
1.3 БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің адамның саяси, азаматтық, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған
құжаттары
а) Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті және
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пактілер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы қабылданған соң адам
құқықтары жөніндегі тағы екі Пактіні жасап шығару жұмысы басталған болатын.
Оның бірі – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы, екіншісі
– азаматтық және саяси құқықтар жөнінде. Олар Декларацияда жарияланған
құқықтарға міндетті заңды күшін беру үшін жасалынды.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пакт,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт пен Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қосымша Факультативті хаттама
1966 жылы 16 желтоқсанда Бас Ассамблеяда бір ауыздан қабылданды. Бұл
құжаттар Декларацияның өзімен және 1989 жылы қабылданған екінші
Факультативті хаттамамен бірге Адам құқықтары жөніндегі халықаралық билль
деген атпен белгілі болды13.
Пактілер Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына негізделгенімен,
қамтитын құқықтары әр түрлі. Екі пактіде бекітілген және Декларацияға
қосылмаған ең басты құқық – бұл халықтардың өзінің мемлекеттік құрылымын
өздігінен шешу және табиғи байлықтары мен ресурстарды еркін игеру құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт 1976
жылы 3 қаңтарда күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсанда оған қосылған
мемлекеттер саны 131-ге жетті.
Пакт келесідей құқықтардың жүзеге асуына көмектесу мен олардың қорғалуын
айқындайды:
• Әділ және қолайлы еңбек жағдайына ие болу құқығы;
• Әлеуметтік қорғалу құқығы;
• Білім алу және мәдени еркіндік пен ғылыми прогресс құндылықтарын
пайдалану құқығы;
Пактіге сәйкес аталған құқытар еш кемсітусіз жүзеге асырылуы тиіс. Пактіге
қатысушы мемлекеттер мерзімді түрде баяндамаларын экономикалық және
әлеуметтік кеңеске өткізуі тиіс (ЭКОСОС). Кеңес Пактіні жүзеге асыруға
көмек көрсету үшін экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытар бойынша 18
сарапшыдан тұратын Комитет құрған. Ол баяндамаларды қарастырып, оны мүделлі
үкімет өкілдерімен талқылайды. Оның Пакктіге қатысты мәселелер бойынша
берген ұсыныстары мүше-мемлекеттерге Пактіде көрсетілген құқықтарды жүзеге
асырумен қатар, мемлекеттердің назарын баяндамалар және баяндамаларды
дайындау процедураларының кемшіліктеріне аудартуға бағытталған. Сонымен
қатар, Комитет Кеңеске жеке баяндамаларды қарастыру нәтижелері бойынша
ұсыныстар беруі мүмкін. Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық
пакт пен оған қатысты бірінші Факультативті хаттама 1976 жылы 23 наурызла
күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсандағы мәлімет бойынша Пактіге 129,
Хаттамаға 80 мемлекет қосылды .
Пактіде жүріс-тұрыс еркіндігі, заң алдындағы теңдік, әділетті сот құқығы
мен ой, ар-ождан, дін, наным-сенім еркіндігі, бейбіт жиналыс еркіндігі,
кәсіподақ еркіндігі, мемлекеттік іске араласу еркіндігі мен аз ұлттар
құқықтарын қорғау көзделген. Келесідей әрекеттерге тыйым салынған: адамды
қасақана өмірінен айыру, еріксіз қамауда немесе тұтқында ұстау, бас
бостандығынан айыру, құлдық пен күштеп жұмыс істеткізу;азаптау немесе
адамның қадір-қасиетін қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен
жәбірлеу немесе жазалау, жеке өмірге заңсыз араласу, соғысты насихаттау
және ұлттық, нәсілдік немесе діни өшпенділікке әкеп соғатын, өздігінен
кемсітуге, араздыққа, зорлық-зомбылыққа арандатушылық болып табылатын
қандай да бір үгіт жүргізуге тыйым салынған .
Пакт бойынша оны жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекеттердің жүзеге асуы
туралы мүше-мемлекеттердің өткізген баяндамаларын қарастыруға арналған 18
адамнан тұратын Комитет құру көзделген. Комитет баяндамаларды қарастырған
соң мүше-мемлекеттерге кепілдемелер береді. Сонымен қатар Комитет мүше-
мемлекеттерге Пактінің жалпы ережелерін жүзеге асыруға бағытталған іс-
әрекеттер жөнінде көмек көрсетеді. Арнайы ережелердің сақталуы жағдайында
Комитет қандай да бір мүше-мемлекеттен басқа мүше-мемлекеттің Пактіге
қатысты міндеттемелерін орындамауы жөніндегі арыздарын қабылдауы мүмкін.
Адам құқықтары жөніндегі Комитет мүше-мемлекеттердегі азаматтар
құқықтарының бұзылуы жағдайында жеке адамдардан түскен шағымдарды да
қарастыруға құқылы. Аталған функция бірінші Факультативті хаттамада
бекітілген. Комитет өзінің жабық жиналыстарында жеке тұлғалардан келіп
түскен шағымдарды талқыға салады. Олардың хаттары мен басқа да жеке
заттары құпия түрде сақталады. Сонымен қатар Комитет шығарған нәтижелер
жиналыс біте сала жарияланып, Бас Ассамблея сессиясындағы Комитеттің жыл
сайынға баянадамасында қайталанады. Бірінші Факультативті хаттамаға сәйкес
жеке тұлғалардан келіп түскен шағымдар негізінде қабылданған шешімдер
нәтижесінде бірнеше мемлекет өз заңнамаларына өзгертулер енгізген болатын.
Көптеген жағдайларда қамаудағылар босатылып, адам құқығының бұзылуына тап
болған тұлғаларға компенсация төленеді. Комитет тарапынан мүше-
мемлекеттердің бекітілген ережелер мен қабылданған шешімдерді орындауын
қадағалайтын механизм құрылған.
Ату жазасына қарсы бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық Пактіге қатысты екінші Факультативті хаттаманы Бас Ассамблея
1989 жылы 15 желтоқсанда қабылдады. 1994 жылы 31 желтоқсанда екінші
хаттамаға сәйкес 26 мемлекет өздеріне міндеттемелер алып, оған қосылды. Ол
міндеттемелрдің жүзеге асырылуын Адам құқықтары жөніндегі Комитет
қадағалайды14.
Адам құқығы жөніндегі халықаралық билльмен қатар адам құқықтары
бұзылуының нақты түрлері бойынша халықаралық құқықтық актілер қабылданды.
ә). Нәсілдік жікшілдіктің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық
конвенция. Нәсілдік жікшілдіктің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық
конвенцияның іске асу шараларын қарастырғанда адам құқықтары жөніндегі
пактіні талқылаудағы тәжірибелерге сүйенді. Бұл Конвенцияның іске асыру
шаралары да пактіні талқылағандағыдай әр түрлі көзқарастарға кездесті.
Яғни, кейбір социалистік бағыттағы мемлекеттер Үшінші комитетте арнайы
мекемелер құруды және мемлекетаралық ақпараттарды қарау түрін жақтады1.
Олардың көзқарастарының өзгеруіне нәсілдік жікшілдік сияқты өте маңызды
адам құқықтарының бұзылуы сияқты мәселенің болуы еді. Сол себепті де
халықаралық мекемелер кең көлемдегі өкілеттілікке ие болуға тиіс.
ІІ ТАРАУ. БҰҰ-ң адам құқығын қорғаудағы қызметі
Адам құқықтарын қадағалайтын бақылаушы органдар
1946 жылы ЭКОСОС құрған Адам құқықтары жөніндегі Комиссия БҰҰ Бас
Ассамблеясына ЭКОСОС арқылы адам құқығы мәселелері бойынша ұсыныстар ,
кепілдемелер мен ізденіс-баяндамаларды беруге міндеттеледі. Уақыт өте келе
Комиссия БҰҰ-ң адам құқығымен айналысатын басты орган болды. Ол
мемлекеттер, үкіметаралық және бейүкіметтік ұйымдардың форумы болып
есептеледі. Бұл форум шеңберінде қатысушылар адам құқықтарының сақталуы
жөніндегі ойларымен бөлісуге мүмкіндік алады. Үш жылға сайланатын 53 мүше-
мемлекеттен құралған Комиссия жыл сайын 6 аптаға созылатын сессияға Женева
қаласына жиналады16.
Соңғы жылдары Комиссия нақты мемлекеттер мен территорияларда, сонымен қатар
нақты салалардағы адам құқықтарының бұзылу мәселелерін қарастырушы механизм
құрды. Бұл механизм Жұмысшы топтарын құру мен нақты мемлекет пен мәселе
бойынша арнайы баяндамашыларды бекітуді көздейді.
Аз ұлтты халықтарды қорғау мен жікшілдіктің алдын алу жөніндегі Подкомиссия
1946 жылы ЭКОСОС тарапынан Комиссия жұмысына көмек көрсету үшін құрылған
болатын. Ол әлемнің барлық аймақ өкілдері қатысатын 26 сарапшыдан тұрады.
Подкомиссия кепілдемелер беріп, ұлт,дін,нәсіл және тіл жағынан аз
халықтарды қорғау мен жікшілдіктің алдын алу мәселелері бойынша зерттеулер
жүргізеді17.
Адам құқықтары жөніндегі бүкіләлемдік конференция және оның шешімдерін
жүзеге асыру
Тегеран қаласында өткен адам құқықтары жөніндегі халықаралық конференциядан
кейін 25 жыл өткен соң 1993 жылғы Венадағы бүкіләлемдік конференция адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғаудағы халықаралық
қауымдастық талпыныстарындағы маңызды қадам болды. Конференцияда
қабылданған Вена декларациясы мен Іс-шаралар бағдарламасы халықаралық
қауымдастықтың адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен
қорғауға бағытталған болашақ біріккен әрекеттерінің негізін құрайды.
1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен Конференцияның күн тәртібі келесі
пункттерден құралды:
• Адам құқығы саласындағы прогресске кедергі болатын факторларды анықтау
мен олардың алдын алу жолдарын іздестіру;
• Даму, демократия және адам құқықтарын толық қамтамасыз ету арасындағы
тәуелділік;
• Адам құқықтарын жан-жақты жүзеге асыру саласында туындаған жаңа
қиындықтар;
• Адам құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастықты нығайту, БҰҰ-ң
әрекет және механизм пәрменділігін арттыру мен бұл әрекеттерді жүзеге
асыру үшін қажетті қаржылық және басқа ресурстарды қамтамасыз ету18.
Дайындық барысында дамушы және өндірісі дамыған мемлекеттер арасында
келесідей сұрақтар бойынша айырмашылықтар байқалды: адам құқықтарының
әмбебап сипаты мен аймақтық ерекшеліктер арасындағы тәуелділік, адам
құқықтары кешенінің толықтай өзара байланысы мен бөлінбеуі, адамдардың даму
құқығы мен азаматтық және саяси құқықтарының өзара тәуелділігі, азаматтық
және саяси құқықтарды жүзеге асырудағы ланкестік қаупі, адам құқықтарын
қаматамасыз ету мен олардың бұзылуын сараптау механизмдерін реттеу
мәселелері. Ортақ шешімге келу тек соңғы дайындық жиналысында ғана мүмкін
болды.
Конференцияға Үкімет өкілдері, БҰҰ органдары мен кеңселері, Ұлттық кеңселер
мен 841 бейүкіметтік ұйым тарапынан қызығушылық байқалды. Вена декларациясы
мен Іс-шаралар бағдарламасын 171 мемлекет консенсус арқылы қабылдады;1993
жылы желтоқсанда оны БҰҰ Бас Ассамблеясы да мақұлдады. Бас Ассамблея
Конференциядағы ұсынылған кепілдемелерді толық жүзеге асыру үшін шара
қолдануға шақырды.
Конференция барысында келесідей шешімдерге қол жеткізілді:
• БҰҰ-ң Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары қызметін құру туралы
ұсыныс;
• Адам құқықтарының әмбебаптылығына байланысты жағдайларды күшейту;
• Даму құқығын адам құқықтарының бөлінбес бөлігі ретінде ең алғаш
консенсус жүзінде тану;
• Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар кешенінің бөлінбестігі
мен оның азаматтық және саяси құқықтармен өзара байланысы туралы
шешім;
• Демократияны адам құқығы ретінде тану мен ол арқылы демократия,
деморкатизацияны және заң билігін нығайту жолдарын ашу;
• Ланкестік шаралары, әдістері мен тәжірибесі адам құқықтарының
бұзылуына бағытталғанын мойындау;
• Расизм, нәсілдік жікшілдік, ксенофобия мен шыдамсыздықты жою
бағдарламалары мен саясатын күшейту.
Вена декларациясы мен Іс-шаралар бағдарламасы, сонымен қатар адам
құқықтарының жаппай бұзылуына да көңіл бөледі. Оның ішінде геноцид,
этникалық тазалау, жүйелі жәбірлеу фактілері; “еш айырмашылықсыз белгілі
бір территорияға қатысты халық атынан өкілеттілік ететін үкімет” арқылы
сипатталатын өзін өзі айқындау концепциясы; қазіргі және болашақ ұрпақтың
экологиялық қажеттіліктері; жұмысшы-мигранттар, мүгедектер мен босқындарды
қоса отырып, қоғамның “ерекше қорғауға алынатын” топтары бойынша шешімдер;
БҰҰ адам құқығы саласындағы әрекет бағдарламасына әйел құқығын қосуға
бағытталған жаңа саяси қағидаларды құрастыру туралы ұсынысты есепке ала
отырып, әйелдер мен қыз балалар құқығын қарастыру бар.
Декларация мен Іс-шаралар бағдарламасында БҰҰ жүйесіне ұйымдар, мекемелер
мен органдар, сонымен қатар аймақтық ұйымдар мен қаржыландыру және даму
мекемелері адам құқықтарын жүзеге асыру мен қорғау саласында әлдеқайда
маңызды орынға ие болуы керек екендігі мойындалды19.
Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссар
1993 жылы желтоқсанда Бас Ассамблея БҰҰ-ң Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы
комиссары қызметін БҰҰ-ң қызметші тұлғасы ретінде бекітті. Оған Бас
хатшының басшылық және бағыттаушы ролі негізінде адам құқығы саласындағы іс-
әрекеттерді жүзеге асыру міндеті жүктелді. Алғашқы Жоғарғы комиссар 1994
жылы ақпан айында бекітілді.
Жоғарғы комиссар міндеттеріне келесілер жатқызылады: азаматтық, мәдени,
саяси және әлеуметтік қорғау мен қамтамасыз етуге көмек көрсету;даму
құқығын қорғауды қамтамасыз ету мен жүзеге асыру және бұл мәселеге БҰҰ
органдары тарапынан қолдау көрсету; Адам құқықтары Орталығы және басқа да
мекемелер арқылы кеңес қызметі мен техникалық және қаржылай көмек көрсету;
адам құқықтарына байланысты мәселелерге қатысты БҰҰ-ң қоғамдық ақпарат
бағдарламалары мен білім беру бағдарламаларын реттеу; бүкіл әлемдегі барлық
адам құқықтарының толық жүзеге асырылуы мәселелерін шешу мен туындаған
кедергілерді жоюға көмек көрсету; адам құқықтарын құрметтеу мәселесі
бойынша үкіметтермен диалогты нығайту; БҰҰ жүйесінің органдары бекіткен
мәселелерді шешу мен оларға адам құқығын қорғау мен жақсарту мәселелері
бойынша кеңес беру.
Жоғарғы комиссар сонымен қатар адам құқықтарын қорғауды жүзеге асыру мен
қамтамасыз етудегі халықаралық ынтымақтастықты нығайту; БҰҰ жүйесі
шеңберіндегі адам құқығы саласындағы іс-әрекеттерді реттеу; пәрменділігін
арттыру мақсатымен БҰҰ механизмін рационализациялау, адаптациялау және
нығайту; Адам құқықтары орталығының әрекеттерін бақылауды жүзеге асыруға
жауапты20.
2008 жылы 28 шілдеде Бас Ассамблея БҰҰ Бас Хатшысы Пан Ги Мунның ұсынысын
бір ауыздан қабылдап, Наванетхем Пиллэйді (Оңтүстік Африка) БҰҰ Адам құқығы
жөніндегі жоғарғы комиссары қызметінде бекітті. Оның төртжылдық мерзімі
2008 жылы 1 қыркүйекте басталды.
2004 жылдың 1 шілдесінен 2008 жылдың 30 маусымына дейін БҰҰ Адам құқығы
жөніндегі жоғарғы комиссары қызметін Луиза Арбур (Канада) атқарған
болатын.Оның алдында осы қызметте болған Сержиу Виейра ди Меллу (Бразилия)
БҰҰ Ирақтағы миссия басшысы қызметін атқару кезінде
2003 жылы 19 тамыздағы БҰҰ Бағдадтағы өкілдігінде болған жарылыс
нәтижесінде қайтыс болды. Өтпелі кезеңде Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы
комиссар қызметін Бертран Рамчаран (Гайана) атқарды.
Адам құқықтары Орталығы
Адам құқықтары Орталығының мақсаттарына БҰҰ органдарына адам құқығын қорғау
мен қамтамасыз етуде көмек көрсету, мүдделі органдардың өтініші бойынша
зерттеулер жүргізу, адам құқығы мәселесі бойынша ақпарат жариялау мен
тарату жатады. Орталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz