Білім берудегі өзін-өзі тану мәселесі
КІРІСПЕ
І. ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін. өзі тану, өзіндік сана. сезім, өзін.өзі бағалау мәселелері туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу
1.2. Білім берудегі өзін.өзі тануға апарар жолы мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми.теориялық негіздері
1.3. Білім берудегі өзін.өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін. өзі тану, өзіндік сана. сезім, өзін.өзі бағалау мәселелері туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу
1.2. Білім берудегі өзін.өзі тануға апарар жолы мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми.теориялық негіздері
1.3. Білім берудегі өзін.өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”, “Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын, оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық, этикалық принциптеріне сүйене отырып, білім берудегі кәсіби өзін-өзі қалай ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік беретін көптеген мағлұматтар бар.
Алдымен психолог өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, өзін қандайда бір «өлшеммен» салыстыру жатады
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің, А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”, “Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын, оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық, этикалық принциптеріне сүйене отырып, білім берудегі кәсіби өзін-өзі қалай ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік беретін көптеген мағлұматтар бар.
Алдымен психолог өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, өзін қандайда бір «өлшеммен» салыстыру жатады
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің, А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған.
1. Абрамова Г.С. Практическая психология. Екатеринбург, Деловая книга, 1998 г.
2. Битянова М. Организация психологической работы в школе. М.; 1998.
3. Рубинштейн С.Л Основы общей психологии. М., 1959г
4. Рубинштейн С.Л Проблемы общей психологии. М., 1976г
5. Черепанова Е.М Когнитация как проблема самосознания ⁄⁄ Проблемы психодиагностики обучения и развития школьников. М.; Изд.во Московского гос. пед. института, 1985
6. Боришевский М.И. Теоритические вопросы самосознания личности ⁄⁄ Психологические особенности самосознания подростка. Вища школа, 1980
7. Захарова А.В. Структурно – динамическая модель самооценки ⁄⁄ Вопросы психологии. 1989
8. Платонов К.К. Структура и развитие личности
9. Р. Кочюнас «Основы писхолгического консультирования», 1 глава.
10. «Рабочая книга школьного психолога». Москва «просвещение» 1991.
11. Бачел Андрей Как подготовить себя к жизни М:Эльф К-Пресс 1994
12. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
13. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
14. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю. Психология жизненных ситуаций. М., 1998
15. Вопросы психологии 6/2001
16. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
17. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
18. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
19. Денис Кун Основы психологии. Все тайны поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’ 2003
20. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
21. Душков Б.А. Психология и география. М. 1987
22. Елисеев О.П. Практикум по психологии
23. Корчемный П.А., Елисеев А.П. Психологическая устойчивость в чрезвычайных ситуациях: Курс лекций. Части І, ІІ, ІІІ-Новогорск, 2000
24. Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья М.: Владос-ПРЕСС, 2003
25. Кореленко Ц.П. Психофизиология человека в экстремальных условиях Л: Медицина. Ленингр. Отд-ние 1978
26. Кирибаум Э.И. Психические состояние Владивосток: Дальневосточ. ун-та 1991
2. Битянова М. Организация психологической работы в школе. М.; 1998.
3. Рубинштейн С.Л Основы общей психологии. М., 1959г
4. Рубинштейн С.Л Проблемы общей психологии. М., 1976г
5. Черепанова Е.М Когнитация как проблема самосознания ⁄⁄ Проблемы психодиагностики обучения и развития школьников. М.; Изд.во Московского гос. пед. института, 1985
6. Боришевский М.И. Теоритические вопросы самосознания личности ⁄⁄ Психологические особенности самосознания подростка. Вища школа, 1980
7. Захарова А.В. Структурно – динамическая модель самооценки ⁄⁄ Вопросы психологии. 1989
8. Платонов К.К. Структура и развитие личности
9. Р. Кочюнас «Основы писхолгического консультирования», 1 глава.
10. «Рабочая книга школьного психолога». Москва «просвещение» 1991.
11. Бачел Андрей Как подготовить себя к жизни М:Эльф К-Пресс 1994
12. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
13. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
14. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю. Психология жизненных ситуаций. М., 1998
15. Вопросы психологии 6/2001
16. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
17. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
18. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
19. Денис Кун Основы психологии. Все тайны поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’ 2003
20. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
21. Душков Б.А. Психология и география. М. 1987
22. Елисеев О.П. Практикум по психологии
23. Корчемный П.А., Елисеев А.П. Психологическая устойчивость в чрезвычайных ситуациях: Курс лекций. Части І, ІІ, ІІІ-Новогорск, 2000
24. Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья М.: Владос-ПРЕСС, 2003
25. Кореленко Ц.П. Психофизиология человека в экстремальных условиях Л: Медицина. Ленингр. Отд-ние 1978
26. Кирибаум Э.И. Психические состояние Владивосток: Дальневосточ. ун-та 1991
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық
шолу
1.2. Білім берудегі өзін-өзі тануға апарар жолы мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздері
1.3. Білім берудегі өзін-өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”,
“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын
гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени
құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау,
кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз
жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама
табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе
оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын,
оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен
қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына
негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет
идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор
болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң
негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық
идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог
маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар
шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық,
этикалық принциптеріне сүйене отырып, білім берудегі кәсіби өзін-өзі қалай
ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке
өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік
беретін көптеген мағлұматтар бар.
Алдымен психолог өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі
бақылау, өзін-өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.Максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде зерттелуі
(И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Психологиялық даму ерекшеліктерін шет елдік ғалымдардан Н.В. Кузьмина
[6], Ю.Н. Кулютк, А.А. Реан, Е.И. Степанова, П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев,
В.А. Сластенин [7], В.А. Якунин, И.А. Зимняя [8] және т.б. зерттесе,
отандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев [9], С.М. Жакупов [10], З.Ә.Исаева, Г.К.
Ахметова, Ш.Т. Таубаева, М.А. Құсайынова және т.б. ғылыми еңбектерде
сарапталып өзіндік тұжырымдама берген.
І- ТАРАУ. Білім берудегі өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық психологиялық негіздері.
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде
зерттелуі (И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Адамның өзін-өзі тануының объектісі не деген сұраққа жауап іздеп
көрейік. Кез-келген адамнан өзің туралы не ? деп сұрасаң, онда әрбір адам
өзі туралы бірнеше жалпылама сипаттамалардан тұратын жауап бере бастайды,
мысалы: Мен көпшілмін, бірақ кішкене ұялшақтаумын, жалпы ақкөңілмін деген
сияқты. Сол себепті өзін-өзі тану процесінде де өз тұлғамыздың танығымыз
және зерттеп білгіміз келетін аймақтары мен сфераларын анықтау қажеттілігі
туады. Психологияда алғашқылардың бірі болып өзін-өзі танудың сфераларын
американ психологы У.Джемс белгіледі. Адам санасындағы таным элементтері
ретінде ол физикалық тұлғаны, әлеуметтік тұлғаны, рухани тұлғаны бөледі.
Физикалық тұлға- бұл адамның тәні және адамға қатысты барлық
нәрселер: киімі, отбасы, жағдайы, өзінің еңбек өнімдері.
Әлеуметтік тұлға- бұл өзге адамдар тарапынан біздің тұлғамыздың
мойындалуы. У.Джемстің айтуынша, адамды қанша индивид тұлға деп мойындаса
және ол туралы пікірлері болса, онда сол адамда сонша әлеуметтік тұлға
болады.
Рухани тұлға- бұл сананың жеке күйлерінің нақты алынған рухани
қабілеттер мен қасиеттерінің бірлігі. Тұлғаның аталған үш типі иерархиалы
түрде ұйымдасқан. Ең жоғарғы деңгейінен рухани тұлға орын алады,
төменгісінде- физикалық, әлеуметтік тұлғалар аралық орын алады. Демек,
У.Джемс бойынша өзін-өзі тану физикалық, әлеуметтік және рухани
деңгейлерде жүзеге аса алады. Кеңестік психологияда ғалымдардың басым
бөлігі адамдардың биоәлеуметтік табиғаты туралы қағиданы ұстанады. Осыған
сәйкес оның биологиялық және әлеуметтік қасиеттері ажыратылады. Сондықтан
ғылымда ұзақ жылдар бойына адамның екі түрлі деңгейде ұйымдасуы туралы
түсінік жетекші болды, яғни индивид және тұлға ХХ ғасырдың 80 жылдарынан
бастап қана аралық айнымалы- әлеуметтік индивид ұғымы енгізіледі. Атап
айтқанда, кеңес психологы, В.В.Столин адамның үш түрлі деңгейін бөледі:
организм, әлеуметтік индивид және тұлға.
Биологиялық индивид ретінде (организм) адам жүйке жүйесінің типі,
мидың нейродинамикалық қасиеттері, түрлі биологиялық қасиеттері бойынша
сипатталады.
Әлеуметтік индивид қоршаған әлемді меңгеру қабілетімен, білім мен
білікті, жүріс-тұрыс нормалары мен ережелерін игеру қабілетімен
сипатталады. Тұлға рет таңдау қабілетіне, өзінің өмір жолын құру және
қоршағандармен қарым-қатынас жасау жүйесінде өз жүріс-тұрысын реттеу
қабілетіне ие.
Тұлғалық – мінез-құлықтық ерекшеліктері: адамның өзге адамдарға
қатынасы (кеңпейілділік, көпшілділік, сыпайылық және т.б.); іс-әрекетке,
еңбекке, оқуға қатынасы (еңбекқорлық және т.б.) өз-өзіне қатынасы (өзін-өзі
сыйлау, сенім, сенімсіздік); заттарға қатысы (ұқыптылық, тазалық);
табиғатқа, өнерге, ғылымға және т.с.с. қатынасы көрініс табатын тұлғаның
сапалары мен мінез-құлық қасиеттері. Тұлғаның мотивациялық құндылықтық
сферасы- адамның өз іс-әрекеті мен жүріс-тұрысын анықтайтын өзінің
қызығушылықтары мен мотивтерін, құндылықтарын тануы;
Тұлғаның эмоционалды-еріктік сферасы-өзінің эмоционалды күйлерін,
сезімдерін, стресс жағдайларына жауап беру тәсілдерін, мақсатқа
ұмтылушылықтарын, қайсарлығын тануы; Қабілеттер мен мүмкіндіктер сферасы-
адамның тіршілік әрекетінің, түрлі сфераларындағы өз қабілеттерін талдауы,
ойларын жүзеге асыру үшін өз мүмкіндіктерін бағалауы.
Тұлғаның танымдық сферасы- психикалық үрдістердің, қызметтерін сезінуі
мен ұғыну, мысалы: қабылдау, ес, ойлау, қиял, ақыл-ой және т.с.с.
Сыртқы келбет және темперамент ерекшеліктері сферасы- адам өзінің
сыртқы келбетін, түрін, жүрісін, сөйлеу, өзін-өзі ұстау, мәдениетін және
темпераментті анықтайтын қасиеттерді талдайды.
Өзге адамдармен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынас сферасы-адам өзінің
өзгелермен жақын және алыс адамдармен байланысын өзара әрекетін талдайды.
Іс-әрекет сферасы-адам қандай білім, білік дағдыларды, меңгерген және
оларды өмірде және іс-әрекет барысында қалай пайдаланады, соны білуі қажет.
Өзінің өмірлік жолы сферасы- әрбір адам қандай да бір дәрежеде
өткен өмірін талдайды, қандайда бір қорытынды шығарады, болашыққа жоспар
құрады, өз тұлғасына болжам жасайды.
Бұл схеманың шартты екендігі белгілі, мұнда өзін-өзі талдауға және
өзін-өзі тануға болатын тұлғаның және адам өмірінің түрлі қырларын
бейнелеуге мүмкін емес.
Схема тек біз өзімізде нені тани аламыз соған бағыт береді. Енді өзін-
өзі танудың аймақтарын белгілейік. Дәстүрлі психологияда өзін-өзі танудың
екі аймағын бөледі: сана және бейсана, алайда кейбір концепцияларда
жоғарғы бейсана сияқты тағы бір аймаққа назар аударылады. Осылайша, З.Фрейд
тұлға құрылымында Эго немесе Мен, Супер-Эго немесе –Мен және Ит немесе ол
сияқты аймақтарды бөледі. Эго немесе Мен толығымен сана сферасында жатады
және шынайылық принципіне бағынады, супер-Эго немесе жоғары- Мен бір
мезгілде сананың да бейсананың да сферада жатады және түрлі қоғамның
нормалар, құндылықтар, тыйымдарды білдіреді, Ид немесе Ол инстинктер кезі
болып табылады және бейсара сферада орналасады. Әрі қарай В.Г.Маралов
к.Юнгтың тұлғаға берген құрылымын талдайды. Яғни, Эго- адамның шынайы Мені,
Маска-адамның өзге адамдар алдындағы бейнесі; Көлеңке- адамның өзі
жақтырмайтын, мазасыздық тудыратын тұлғалық сапалары ығыстырылатын бейсана
аймағы, және соңғысы мифтерден, аңыздардан көрініс беретін архетиптерден
тұратын ұжымдық бейсана аймағы.
Сонымен қатар, В.Г.Маралов психологиядағы схема түрінде берілген
моделді мысалға келтіре отырып оның өзін-өзі танудың сферасы аймақтары
туралы біздің түсінігімізді кеңейтетіндігін айтады. Ал модель
құрастырушыларының құрметіне орай (Д.Лафт және Г.Ингром) Джогари терезесі
деп аталады.
Мінез- құлық акцентуациясының әр түрлі типтерінің өзін-өзі танудың
өзіндік ерекшеліктері мен сфераларына тигізетін әсері сияқты басқа да
ерекшеліктеріне қатысты да осындай мысал келтіруге болады.
Өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі бақылау, өзін-
өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады.
Өзін-өзі бақылау. Бұл өзін-өзі, өз жүріс-тұрысын, әрекеттерін, ішкі
әлемінің оқиғаларын бақылау арқылы өзін-өзі тану тәсілі. Бір кездері
психологияның негізгі әдісі ретінде болған және интероспекция деп аталған
өзін-өзі бақылаумен адамзат бұрыннан таныс. Кейінен бұл әдістен негізгі
әдіс ретінде бас тарты, себебі ол ете субьективті және адам психикасының
нақты бейнесін бере алмады, алайда өзін-өзі танудың тәсілі ретінде үлкен
мәнге ие.
Өзіндік сана мәселесімен айналысатын барлық зерттеушілер оның
құрылымының күрделі екендігін айтады және оны көптеген компонеттерден
тұратын жаратылыс терінде қарастырады. Әдетте, өзіндік сананы екі
құрылымдық компонентін бөледі: өзін-өзі білу және өзіне қатынасы
(М.И.Лисина), И.И.Чеснокова өзіндік сана құрылымының үш компонентін бөледі:
танымдық (өзін-өзі тану), эмоционалды (өзіне қатынасы), еріктік (өзін-өзі
ретеу). Л.Д.Олейник өзіндік сананың құрылымының алты компоненті үлгісін
ұсынады: өзін-өзі сезіну, өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі сынау,
өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеу.
Өзін- өзі танудың дамуымен, оның ерекшеліктерімен байланысты мәселелер
өте аз зерттелген. Осы бағытта А.Г.Спиркиннің, М.И.Лисинаның,
И.И.Чеснокованың жұмыстарын атап өту қажет.
И.И.Чеснокова өзін-өзі тануды процесс ретінде қарастыра отырып, оның
когнитивті, эмоционалды-бағалау және жүріс-тұрыс сияқты үш құрамдас
компоненттерінің өзінің ішкі процестерінің бірлігі арқылы өмір сүретіндігін
бөліп көрсетеді. Автордың пікірінше, өзін-өзі тану өзіндік сананың тіршілік
етуі мен көрінуінің, негізі. Адамның өзін-өзі тануы арқылы алған білімі
өзіндік сананың орталық ядросы болып табылады.
Көптеген психологиялық еңбектерді авторлар өзін-өзі танудың құрылымын
қарастырады. Соның ішінде И.С.Кон, Р.Бернс және И.И.Чеснокова өзін-өзі
танудың құрылымын үш құраушы компоненттерге бөледі.
● Когнитивті құраушысы немесе Мен бейнесі;
● Эмоционалды-бағалау компоненті немесе өзін-өзі бағалау;
● Жүріс-тұрыстың құраушысы немесе талаптану деңгейі.
Өзін-өзі танудың осы негізгі үш құраушысына толығырақ тоқталайық.
1. Мен бейнесі- индивиттің өзі туралы түсінігі. Индивиттің өзі
туралы түсінігі объективті білімдерге немесе субъективті пікіріне
негізделуі, негізделмеуіне қарамастан өзіне сенімді болып көрінеді. Адамның
денесі, қабілеттері, әлеуметтік қатынастар және тағы басқа оның көптеген
тұлғалық көріністері танудың пәні болуы мүмкін. Мен бейнесінің қалыптасуына
әкелетін өзін-өзі танудың нақты тәсілдері сан түрлі болуы мүмкін. Адам өзін-
өзі суреттей отырып, түрлі анықтауыштардың көмегіне жүгінеді: сенімді,
көпшіл, күшті, әдемі, және т.б. Олар негізінен ешқандай оқиғамен
байланыспайтын абстрактылы сипаттамалар болып табылады, бірақ адам сол
арқылы өзінің үйреншікті өзін-өзі тануының тәжірибесі арқылы жүзеге асады.
Бірінші жағдайда бала өзі туралы үлкен эмоционалды күшке ие жанама
білімдерді жинақтайды; екіншісінде- баланың өзі туралы білімі нақтырақ
сипатқа ие болады. Дәл осы мағынада қарым-қатынас тәжірибесі өзі-өзінің
бейнесін қалыптастыруы кезінде, негізінен оның аффективті бөлігінің
құрылуына материал тасымалдайды, ал жеке тәжірибе, эмоционалды бояулармен
аз өрнектелгендіктен, бейненің когнитивті бөлігіне адамның өзі туралы және
өзінң мүмкіндіктері туралы нақты білімдерді жеткізеді.
Сонымен, авторлардың пікірінше өзін-өзі бейненің когнитивті белігін
өзі туралы нақты білімдермен қамтамасыз ететін баланың жеке тәжірибесімен
байланысты. өзін-өзі бағалау (өз бейнесінің аффективті бөлігі) бала үшін
эмоционалды мәні бар қарым-қатынас тәжірибесіне байланысты. Кеңес
психологтарының бірқатар жұмыстарында іс-әрекеттің жоғарғы деңгейде
қалыптасуы көп жағдайда оны қалай бағалағанға байланысты болатындығы
көрсетілген. Өзінің қабілеттерін дұрыс бағалаудан көрінетін баланың өзіне
адекватты қатынасы, Л.С.Сапожникованың пікірінше әлеуметтік ықпалдың, мінез-
құлықтың ішкі реттеуіштеріне айналуына шешуші жағдай туғызады. Басқаша
айтқанда, адамның өзін және өз іс-әрекетнің нәтижелерін дұрыс бағалауы,
оның крийтерилерінің адекваттылығы, дифференциалдығы, объективтілігі өзін-
өзі тану мен өзіндік сананың әсерлі механизмі болып табылады. Өзін-өзі
танудың қызметі фундаментальды болып табылады, себебі ол өзіндік сананың
барлық басқада қызметтерінің негізінде жатады. Ол эволюциялық тұрғыдан
алғанда генетикасы бойынша бірінші орын алады және тұлғаның өзіндік
санасының онтогенетикалық даму негізінің негіщі. Үлкен мәнге ие болу
салдарынан, өзін-өзі тану тек сана мен өзіндік сана мәселелерінің
төңірегінде ғана емес, сонымен қатар жалпы таным психохологиясында да
зерттеу пәніне айналды. (Дж.Бруннер, 1977; Г.Я.Розен, 1977 және т.б.).
Өзін-өзі тануды зерттеу кезінде екінші бағыттың өкілдері өзіндік сананың
құрылымын емес, танымды талдайды және өзін-өзі тануды танымның аспектісі,
іс-әрекет түрі ретінде қарастырады.
Г.Я.Розен таным психологиясына арналған еңбектерінде аталған зерттеу
аймағының құрылымын қарастырады және оның төмендегідей компонеттерін
бөледі:
А. Танымдық нақты механизмдерін, процестері мен шарттарын зерттейтін
танымның жалпы психологиясы.
Б. Жеке салалардағы танымдық процесстерді зерттеумен шектелген жеке
пәндер:
1. Ғылыми таным психологиясы
2. Көркемдік таным психологиясы
3. Күнделікті өмірдің түрлі салаларындағы практикалық таным
психологиясы:
а) үйреншікті таным психологиясы
б) адамдардың бірін-бірі тану психологиясы
в) өзін-өзі тану психологиясы
Г.Я.Розеннің айтуынша, өзін-өзі тану әдіснамалық тұрғыдан, өзіне ең
жақын болып келетін кең ауқымды мәселелерді қамтитын салаға, яғни
адамдардың бірін-бірі тану психологиясына бағынады. Автордың пікірінше,
өзін-өзі тану үшін әлеуметтік перцепция аймағында жүзеге асатын процестер
мен механизмдер маңызды болып табылады.
Г.Я.Розен осы механизмдер мен процестерді келесідей түрлерге
жіктейді:
а) стереотипизация, категоризация
б) біздің мінез-құлқымыздың жеке фактілеріне негізделетін логикалық ой
түйіндер;
в) адамдардың өзі туралы, өзгедер туралы пайымдауы;
г) өзін-өзі сенінуі;
д) проекция тура әлеуметтік перцепциядағыдай, тек кері белгісімен;
е) ореол эффектісі;
ж) өзі туралы бір кездері қалыптасқан пікірлердің тұрақтылығы;
з) алдын-ала ойланған пікір;
и) тұлғаның имплицидті теориясы
Г.Я.Розеннің ойынша, өзін өзі тануда өзгелерді тану кезінде
қолданылатын әдістерді пайдалануға болады. Өзін -өзі тану ... танымның
сыртқы әдістерін де қамтитын түрлі когнитивті процесстердің өте күрделі...
жүйесі болып табылады. Бұл жүйені автор төменде келтіреді.
А. Алғашқы ақпарат көздері:
1. Ешбір саналы түрде күш жұмсауды қажет етпейтін, еріксіз пайда
болатын сезімдер
2. Өткен басстан кешкен оқиғалар мен іс әркеттер туралы естеліктер
3. Объективті бақылауға келетін іс-әрекеттер
4. Іс-әрекет өнімдері
5. Қоршағандардың пікірлері мен айтқан сөздері
Б. Талдау және синтез:
1. Әдістердің көмегімен бастапқы алынған мәлісеттерді тексеру
2. Бөгеттер мен бұзылыстарды жөндеу мақсатымен түзеулер енгізу
3. Өз тұлғасының гипотетикалық үлгісін құру.
Өзін-өзі тануды осы тұрғыдан Н.В.Крогиус зерттеді. Оның зерттеу жұмысы
адамдардың бірін-бірі тануы мен конфликтілігі іс-әрекеттегі өзін-өзі
танудың өзара байланысын анықтауға бағытталды. Аталған зерттеулер өзін-өзі
бағалаудың адекваттылығы мен өзге адамдардың берген бағасы арасында
жағымды коррелляцияның болатындығын көрсетті. Автор өзін-өзі танудың
ерекшеліктері мен өзге адамдардың танымы арасындағы байланыстың аталған
құбылыстардың жағдайға, іс-әрекет сипатына тәуелділігінің көп мәнге ие
болатындығын атап көрсетеді. Осылайша, үйреншікті жағдайда сыналушылар
өзгелерді талдау кезінде олардағы ең маңызды белгі деп, өздерінде оның
көрініс табатындарын айтады.
Өзін-өзі тануды қоршаған орта туралы ақпарат өзін-өзі қабылдаудың
пәндік аймағы және адамның іс-әрекеті субъектісі өзі туралы ақпараты
спецификалық түрде араласып жатады. Екінші типтегі ақпараттандыру когитация
процесінде жүзеге асады. Когитацияның мәні индивид өзін белгілі бір нақты
жағдайдан және оның қызметінің өрістеуіне себеп болатын қатынастар
жүйесінен тыс сезіне алмайды. Алайда, сонымен қатар әр сәтте оның зейіні не
өзіне, не өз қызметінің мазмұны мен жағдайына бағытталып отырады.
Өзін-өзі танудың жалпы екі түрін бөледі: еріксіз өзін-өзі тану және
мақсатқа бағытталған өзін-өзі тану немесе өзін-өзі талдау.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады. П.Р.Чаматаның айтуынша, адам өзі туралы негізгі білімді өз мінез-
құлқына өзгелердің берген бағаларын саналаудың нәтижесінде алады.
Өзіндік сана мен өзін-өзі танудың қалыптасуы – интерактивті процестер
екенін ескере отырып, біз В.С.Мерлиннің пікірімен келісеміз. Оның
пайымдауынша, тек іс-әрекеттің жемісті болуына септігін психикалық
қасиеттерді ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік бағалауға жиі ұшырайтын
психикалық қасиеттерді де жақсы саналауға болады.
Сонымен, өзін-өзі тану процесс ретінде адамның өзі туралы бір
білімінен екінші білімге үздіксіз жылжып отыруынан, жеке ситуативті
бейнелерден адамның өзі туралы тұрақты түсінігінің қалыптасуынан көрінеді.
Мұндай білімдер өзіндік сананың мазмұнына оның өзегі ретінде кіреді. В.В.
Столиннің айтуынша, өзін-өзі танудың, соңғы нәтижесі болып мен бейнесі
табылады. Демек, өзін-өзі тану іс–әрекет пен қарым– қатынас процесінде
адамның өзі туралы обьективті білімге қажеттілігінен пайда болатын өзін-өзі
бағалауға қатысты да осындай қызмет атқарады. Кеңестік психологияда өзін-
өзі бағаалауды тұлғаның өзіндік сана формаларының бірі ретінде
(Б.Г.Ананьев, М.И.Лисина, И.С.Кон, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова және т.б.),
тұлға ядросы ретінде (А.В.Захарова, А.И.Липкина) қарастырған.
Аталған түрлі зерттеу жұмыстары бір–біріне қайшы келмейді, керісінше
өзін-өзі бағалаудың мәнін ашуда бірін–бірі терендетіп, толықтырады. Өзін-
өзі тану адамның өзі туралы білімі және өзін-өзі қатынасы ретінде
(Ю.М.Орлов, Н.Д.Творогова); адамның өз бойындағы белгілі бір сапалар мен
қасиеттердің белгілі бір эталонмен байланысу дәрежесі туралы пайымдауы
(М.И.Боршиевский) ретінде анықталады. Өзін-өзі бағалау ұғымына берілген осы
анықтамаларда оның құрылымы, яғни когнитивті және эмоционалды компоненттері
(М.И.Боршиевский, А.В.Захарова, Д.В.Ольшанский, М.И.Лисина және т.б.)
бейнеленген. Өзін-өзі танудың нәтижесі өзін-өзі бағалаудың мазмұнды негізі
болып табылады, ал өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы білімінің әрі қарай
кеңеюіне, тереңдей түсуіне, оларды тұлғалық мағынаға толтыруға себепші
болады. Өзіне-өзі тану мен өзін-өзі бағалау арасындағы айырмашылық: өзін-
өзі тану процесуалды, үздіксіз даму сипатына ие, ал өзін-өзі бағалау
белгілі бір кезенде адамның өзін-өзі тануын тежейді. Өзін-өзі бағалау
адамның өзін-өзі жеке және сонан соң жалпы бағалауы арқылы тануының
нәтижесі.
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі бақылау- адамның өзін-өзі тануға емес, өзіне бағытталған
процессс. Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану шынайы индивидтің өзіндік санасы.
Интроспекция- таза психиканы адамның өзін-өзі бейнелеуі. Интроспекцияны
мойындау адамның өзін-өзі ешбір материалдың араласысыз тануын мойындамау
өзін-өзі тануды, өзіндік мойындамау.
Өзін-өзі бақылау психикалық күйді, іс-әрекетті ой мен сезімді, сапаны
анықтауға, оларды салыстырып, интерпрециялауға мүмкіндік береді. Өзін-өзі
сипаттау, өзіне өзі есеп беру өзін-өзі бақылаудың нәтижесі болып табылады.
И.И.Чеснокова өзін-өзі бақылаудың екі түрін бөледі:
1. тұлғаның шынайы табиғатына мінез құлқының сәйкес келуінен көрінетін
тура өзін-өзі бақылау;
2. жасырын, бұл жағдайда мұндай сәйкестіктің болмауына байланысты
тұлғаға психологиялық қорғаныстың түрлі формаларын
қолдануға мәжбүр болады.
Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеудің табиғатын түсіну үшін
К.А.Абульханова-Славскаяның берген анықтамаларын келтірген жөн:
1. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің әрбір сәтінде субъектінің күйі мен
жалпы ұстанымын ескеру арқылы жүреді;
2. өзін-өзі реттеу субъектінің іс-әрекет міндеттеріне 1 қатынасына
байланысты жүзеге асады;
3. өзін-өзі реттеу адамның аталған іс-әрекетке қабілетітілігі мен
даңғысының деңгейіне байланысты;
4. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің субъективті және обьективті
қиындықтарын жеңуді болайды.
Сонымен өзін-өзі танудың негізгі механизмдері болып, өзін-өзі
бақылау, рефлекция, идентификация және өзін-өзі бақылау (самоконтроль)
табылады.
Қорыта келгенде, өзін-өзі тануды зерттеу кезінде авторлар
(А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Ф.Сафин, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова)
төмендегідей жғдайларды бөліп көрсетеді:
1) өзін-өзі танудың құрылымдық компоненті болады;
2) өзін-өзі танудың бейнелегіш және әлеуметтік табиғаты болады;
3) өзін-өзі тану бұл адамның өзін-өзі іс - әрекет және қарым-қатынас
субъектісі ретінде тануы;
4) өзін-өзі тану –бұл тұлғаның өзіндік санасын мазмұнға толтыру
процесі;
5) өзін-өзі тану күрделі, көп деңгейлі процесс;
6) өзін-өзі танушы тұлғаға өзін-өзі танудың субъектісі де, обьектісі
де.
Жеке адамның өзіндік сана- сезімінің қалыптасыуына қоғамдық сананың
ролі ерекше.
А.Т. Спиркиннің пікірінше, адамның өзіндік сана- сезімі, адам
қалыптасқан кезден басталады. Және ертедегі дәуірден кейінгі даму
кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдассақта, өзіндік сана-
сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік- психологиялық міңез- құлық сана-
сезімнің дамуына әсер етеді.
Өзіндік сана-сезімнің құрылымынан мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) Өзінің менің жақын және алшақ мотивтері мен мақсаттарын саналы түрде
түсіну;
ә) өзіні реалды және қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну (Реалды Мен
және Идеалды Мен);
б) өзі туралы таңымдық және когнитивті көзқарастары ( Мен бақылаушы объект
ретінде);
в) өзіне деген сезімталдық, эмоциональды көзқарастары.
Р.Чамата пікірінше, адамның туылғаннан бастап, өзіндік сан-
сезімнің көріністері бар.
Ағзаның бірлігі мен жекеленген жүйке жүйесі, жеке адамның ең негізгі
материалы болып табылады. Өзіндік сана- сезім бұл процесс әр түрлі
баспалдақтан өтетін даму.
Генетикалық сана бірініші, ал сана- сезім екінші көрсетіледі.
Заттық сана баланың дүниеге келгеннен бастап, мысалы, тануы, жаңғыртуы, ал
өзіндік сана- сезім 2-5 жаста өзінің орнын сезгенде барып қана пайда
болады.
Жеке адамның дамуы жоғары болса, оның әрекеті мен қылығы да жоғары
болады, оның өмірлік жолының дұрыс болуы өзіндік сана- сезімге байланысты.
Өзіндік сана- сезімді адамның жан дүниесінің айнасы ретінде көрсетуге
болады.
Таным процесстері, сыртқы дүниедегі таным объектілері арқылы
адам өмірінде басқа адамдар бар екенін сезінеді. Бұл процесстерінің бәрі
қажеттіліктер, субъектіге жеке адам сияқты қарым- қатынас, өзіндік сана-
сезімнің динамикалық бірлігі, білім және оған деген қарым- қатынасы
интелектуальдылығы және аффективті тәрізді талай көзқарастарды шет ел және
кеңес психологтары өз еңбектерінде қарастырған.Әр түрлі психологиялық
мектептерінде Л.С.Выготский, А.Л.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.И.Мясищев,
А.А.Бодалев т.б., өздерінің көзқарастары бойынша дамытуға көптеген еңбек
сіңірді.
И.М. Сеченов өзіндік сана-сезім тұжырымдамасында адам шексіз
көзқарастарды өз деңгейінен алады.Олардың біреуі жәй ғана именшек, ал
екіншісі дененің ішкі дүниесінен және анықталмаған терең сезім бар.
Түйсіктегі соңғы процесстердің анотомиялық жүйе болуы, сезгіштік жүйесі деп
атады.
Адамда жекеленген затты түйсіну болмайды. Сезгіштік жүйесі
араласпаса, берілген әрекеттің жоғары сезгіштік органы эквивалентті
тәрізді сыртқы дүниені сезеді. Өзіндік сана- сезім жеке адамды құрайтын
белгілер- адамды қалыптастыруы.
И.С.Конның айтуынша, адам өзін қоғам арқылы көрсете алады. Бастапқыда
басқалар арқылы бағалайды, ал содан басқаларды өзі арқылы бағалайды.
1.2. Білім берудегі өзін-өзі тануға апарар жолы мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктері ғылыми-теориялық психологиялық негіздері .
Психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын
енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбек ақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі. Келешекте
Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде психолог маманы болуға тиiстi. Әзірге
тоғыз мыңдай психологты қажет ететін, елімізде оның үштен біріндей ғана
болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір
жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж.Пиаже,
В.Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) [14].
Яғни психологтардың басты міндеті оқушылардың жас ерекшелігіне қарай
білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса, оқушылардың жас
ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп, кіші мектеп және
жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп қарастырды.
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап
ететін өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
педагогика-психология саласы – халық педагогикасын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын зерттеуге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – педагог-психологтың
қызметі. Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы педагог-
психологтардың кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып
қарасақ, көптеген қателіктерге толы процестер алып жатады.Біреуі – арақ пен
темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен айналысып,
өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар қылықтармен
айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа туған, өмірге
шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге олар мұндай
жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған, қара
түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы педагог-психологтар бірінші
орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына мақсат
қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың қазіргі
таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, педагог-психологтар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол психолог.
Қазіргі психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Нағыз психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол
үшін еңбек ететін тұлға.
Мақсаты:бейімділік, ойлау, зейін тұрақтандыру, тілдік таңбаларды
дұрыс қолдану, сөздік қорын байыту;
Тәрбиелік:адамгершілік, еңбексүйгіш, эстетикалық, ұйымшылдық,
патриоттық;
Дамытушылық: қабілетін, тіл байлығын, өз бетінше жұмыс істеуін,
ізденімпаздық, қорытынды жасауға үйрету.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім
беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы
жұмыстарына тікелей қатысты.
Ал, Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет Білім және ғылым
министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі, білімдегі
психологиялық қызметтің аймақтық орталығы, облыстық, аудандық орталықтары
арнайы білім мекемесінің педагогикалық-психологиялық қызметі сияқты
еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас тікелей құрылым күйінде жобаланады.
Бұлардың әрқайсысы білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің
тиімділігіне кепілдік бере отырып, өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде
бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі тиіс.
Білім берудегі қызметтік міндеттері:
• жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық
кезеңдерінде балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін
педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
• писхологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып,
мектеп оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі
дамуын қамтуға ықпал етеді;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру,
диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп
оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер
ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға
психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып,
бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
▪ педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің, сыныптардағы,
сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады, оқушыларға ықпал
етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі проблемаларды шешуге
арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық кеңестерге қажетті
ақпараттар дайындайды;
▪ мектептегі психология бөлмесін құрудыжәне қажетті құжаттарды сақтауды,
оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне алады;
▪ мектептегі психологиялық қызметтің психологиялық жұмыстарының нәтижесі
мен есебінің ғылыми-әдістемелік орталықтар тағайындаған талаптарына сай
болуын қатаң түрде жүзеге асырады.
Мектеп психологы: жалпы, орта және кәсіптік білім беретін
мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды,
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді,
қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін
пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың
сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің
психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен
нормативті құжаттарды білуге тиісті.
Психологтың әрекеттің негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың
негізі – баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық
жағдай жасау, оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып
табылады.
Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың
психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын
қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық
қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. – білім
берудегі тікелей міндеттері.
Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп,
өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен,
социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста
ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тәртібі осы ереже негізінде қабылданған
психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып,
оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу
мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-
әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару
орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін
оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру
немесе жазуға қатысады. 16.
Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне
тарату және енгізуге, психолог қызметкерлердің іс-әрекетін психология
саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.
Бұл тәрбиеленушілердің мәдени-құқықтық орнын және біліктілігін
ұғынып түсіну, тәрбиелік адамгершілік деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену,
не тәрбиелену мүмкіндік терін көре білу, өз жұмыс практикасына қатысты
тарихи-педагогикалық тәжірибелерді меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде
пайдалану мүмкіндігі, әр түрлі категориядағы адамдармен қарым-қатынас
орнату технологиясының инновациялық тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу
мен оқытудың әдіс-тәсілдерін модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б.
Біздің өмір сүріп отырған қоғамымызда психолог маманы өте маңызды
орынға ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым,
топ, ұйым және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени,
шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін,
этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай
қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік дамуына
көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық,
биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани,
интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, психолог маманын адам баласы
өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан бастап,
келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай жетілуіне әсерін
тигізеді. Психолог – отбасында ана, мектепте мұғалім, балабақшада тәрбиеші,
жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста қызметкер, өз ісіне жауапты маман.
Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру
негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті қалай,
қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу - екінші жағынан, оқытып
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана білу.
Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жол сілтейді, оның өз
ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі.
Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы
оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей
байланысты.
Психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына сіңіре
біледі.
Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті:
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық
ізденісін дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа,
әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына
ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог; психолог; тәрбиеші; ақылшы; қамқоршы; жетекші;
мейірімді жан.
Ал психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық, шыдамдылық,
адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына
негізінен педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-
ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен
іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен
олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының
біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу процесінің
педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің бірінші
сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде білімнің
мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу процесі
жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті және
субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды. 17.
Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген
өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп
саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-
біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз
бастауын алады.
Психолог мамандығына талдау жасағанда, мектептегі кәсіби қатынас
мәдениетінің төмен екекнін көрсетеді. Мұнда ең аз дегенде үш себеп айтуға
болады:
1. Мұғалім оқу-тәрбие процесінде қарым-қатынасқа көп көңіл бөлмейді және
оны ұйымдастыруды ойламайды.
2. Мұғалім практикалық жұмысында адам психикасына көз жұма қарайды.
3. Әр мұғалімнің өзінің ортадағы кәсіби мәдениетінің жоғарылауына мән
бермейді.
Үш мәселеде мынадай педагогикалық ситуацияда кездеседі:
1. Сабақта материалдарды қандай мөлшерде және қалай жеткізу;
2. Уақтылы оқу бағдарламасын орындау;
3. Қайталауға және сабақты қорытындылауға қандай материалдар беру.
Мұғалім сабақ жүргізу барысында көп сөйлемейтін балалардың сенімділігін
арттыру, белсенді балалардың белсенділігін түсірмеуді жоспарлайды.
Психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі мекемелерде де
жетекші қызметтер атқарады.
Қазіргі кезеңде мектепте және кәсіби орта оқу орындарында психологтың
қызметі өте қажет. Біз байқағанымыздай, көптеген мектептерде кәсіби
мамандығы педагог-психологтар емес, сағат жетіспеген физик, математик,
тарихшы мамандар психолог қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-
шаралар, сынып жетекшісінің қызметі деңгейінде жұмыс жасайды. Ол дұрыс
емес, біз осы тақырыпты алғаннан бастап, ізденушілік жұмыс барысында
сауалнамалар жүргіздік. Сыныпқа мінездеме жаздық. Енді ары қарай әлі де
педагогикалық-психологиялық тест, тренинг, іскерлік ойындар, ой толғау,
т.б. іс-шараларын жүргіземіз деп жоспарлап отырмыз.
Кеңес үкіметі аясында психология ғылымының дамып, өркендей түсуіне
біраз тұсау салынып, кедергі болғаны рас. Мәселен, 1947 жылы КазГУ-де
ашылған логика және психология бөлімі 1953 жылы жабылды. Содан 35 жылдан
кейін ғана жұртшылықтың үлкен дабылынан кейін орыс тілді жиырма бес
шәкіртке педагогика-психологиядан білім алуға мүмкіндік туды. Оның қазақ
бөлімі төрт жылдан кейін ғана барып ашылды.
Өркениетті елдерде жас ұрпаққа психологиялық білім беру ертеден
келе жатқан дәстүр және ол жақсы жолға қойылған. Бізбен тағдырлас Ресей,
Украина, Өзбекстан, Армения, т.б. ТМД елдерінде педагогика-психология пәні
орта мектептерде оқытылып жүр.
Елдік пен еркіндікке қол жеткен қазақ елі бүгін де қоғам іргесін
бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан
орын алуда. Осындай еліміздің ары қарай алға қарай дамуына өзіндік үлес
қоса білетін азаматты тәрбиелеп шығару үшін, алдымен біз мектеп
қабырғасындағы тәрбиеге аса мән беруіміз қажет.
Сонымен қатар психология саласы бойынша адамның жан қуаттарының әр қилы
жақтарын түсіндіруде Жанның мәні туралы, Түс көру туралы сөз, Жан
туралы, Ақыл және ұғым, Жас өспірімнің ақылы туралы кітап,
Ересектердің ақылы туралы кітап, Темперамент туралы, жазған еңбектері
бар. [19].
XX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда психология ғылымының
дамуына үлес қосқан академик Т. Тәжібаев пен профессор М. Мұқанов, доцент
Ә. Сыдықов т.б. қазақ ғалымдарының еңбектерін қамтиды. [21].
Т. Тәжібаевтің ғылыми ізденістері негізінен екі бағыттың төңірегінде,
атап айтқанда ұлт тілінде психологиядан оқу құралдарын құрастыру мен
халқымыздың педагогикалық және психологиялық ой–пікірлерінің даму,
қалыптасу жолын зерттеу ісіне бағышталады. Т. Тәжібаев бұрын әр жерде
шашырап, белгілі жүйеге түспей жүрген ұлттық психологиялық терминдерді
саралап, бұл ғылымның төл тілімізде тамыр жол түсуіне жағдай жасады. Т.
Тәжібаевтің Жалпы психология деген атпен Қазақ Университеті баспасынан
жарық көрген еңбегіне (1992) психология ғылымының теориялық негіздері
баяндалады.
Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқандардың
бірі – М. М. Мұқанов. Оның 1979 жылы жарық көрген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ТАРАУ. БІЛІМ БЕРУДЕГІ ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ МӘСЕЛЕСІ МЕН КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ- ТЕОРИЯЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы
шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық
шолу
1.2. Білім берудегі өзін-өзі тануға апарар жолы мен кәсіби
қызметінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздері
1.3. Білім берудегі өзін-өзі тану мәселесінің кәсіби
қызметімен байланысын ғылыми теориясын анықтау
1.4. Мектептегі психологтың кәсіби қызметінің ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”, “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”,
“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”, “Білім мазмұнын
гуманитарландыру” тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени
құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау,
кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз
жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама
табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе
оқушының психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі болмақ.
Сондай-ақ адам бойына рухани-адамгершiлiк – адамның тұлғалық бағытын,
оның рухани келбетiн және ақыл-ой эмоционалдық сенiмi не? Өз бетiмен
қорытынды шығаруы мен оның қызығушылығына және өмiрлiк көзқарасына
негiзделген әлеуметтiк-психологиялық бiлiмi.
Елiмiздiң болашақ азаматтары әрекетiнiң негiзi ретiнде мемлекет
идеологиясының бағдарын анықтауда адамгершiлiк тәрбиесiнiң маңызы зор
болғандықтан, адамгершiлiк мәдениетi қазiргi заманға тәрбиелiк деңгейiнiң
негiзгi өлшемi болып табылады.
Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық
идеялардың тез өзгеруімен, инновациялық жаңашылдыққа көшуге психолог
маманның іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.
Қазіргі қоғамызда болашақ ұрпақтың дайындауда әр ұстаз өз шеберлігін оқу-
тәрбие үрдісінде жаңа инновациялық технологияны жетік меңгерумен қатар
шығармашылықпен жұмыс жүргізуге тиіс.
Осыған байланысты мектеп психологы қызметінің негізгі психикалық,
этикалық принциптеріне сүйене отырып, білім берудегі кәсіби өзін-өзі қалай
ұстауы керек екендігін елестету оңай.
Қазіргі заманғы психологияда басқа анық сипаттамалар беруге, жеке
өзіндік танымды қалыптастыруға, әрине өзіндік сипаттама беруге мүмкіндік
беретін көптеген мағлұматтар бар.
Алдымен психолог өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі
бақылау, өзін-өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.Максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде зерттелуі
(И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Психологиялық даму ерекшеліктерін шет елдік ғалымдардан Н.В. Кузьмина
[6], Ю.Н. Кулютк, А.А. Реан, Е.И. Степанова, П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев,
В.А. Сластенин [7], В.А. Якунин, И.А. Зимняя [8] және т.б. зерттесе,
отандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев [9], С.М. Жакупов [10], З.Ә.Исаева, Г.К.
Ахметова, Ш.Т. Таубаева, М.А. Құсайынова және т.б. ғылыми еңбектерде
сарапталып өзіндік тұжырымдама берген.
І- ТАРАУ. Білім берудегі өзін-өзі тану мәселесі мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық психологиялық негіздері.
1.1. Өзін- өзі тану, өзіндік сана- сезім, өзін-өзі бағалау мәселелері
туралы шет елдік және кеңестік психологтардың еңбектеріне теориялық шолу.
Өзін-өзі танудың кеңестік теориялары мен әдіснамалық аспектілері
Б.Г.Ананьевтің, Л.С.Выготскийдің, И.С.Конның, Д.В.Ольшанскийдің, А.Г.
Спиркиннің, Г.Я.Розеннің, И.И.Чеснокованың еңбектерінде қарастырылады, өзін-
өзі тану бойынша эксперименталды зерттеулер М.И.Лисинаның,
А.И.Сильвеструдың, В.В.Сталиннің жұмыстарында талап қорытылған; өзін-өз
тану бойынша Г.А.максимова, А.Г.Гусева диссертациялық зерттеу жүргізген.
Өзін-өзі тану мәселесі бойынша кеңес авторларының еңбектерін талдау кезінде
оның зерттелуінің екі негізгі бағытын көрсетуге болады:
1) Өзін-өзі танудың өзіндік сананың құрылымдық компоненті ретінде
зерттелуі (И.С.Кон, М.И.Лисина, А.Г.Спиркин, И.И.Чеснокова);
2) Өзін -өзі танудың танымдық іс-әрекет аспектісі, спецификалық түрі
ретінде, негізінен, өзге адамдарды танумен байланысты зерттелуі
(А.А.Бодальев, А.Г.Гусева, н.В.Крогиус, Г.Я.Розин);
Өзіндік сананы зертеу кезінде психологтар өзін-өзі танудың дамуына,
құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты
мәселелере басты назар аударады.
Адамның өзін-өзі тануының объектісі не деген сұраққа жауап іздеп
көрейік. Кез-келген адамнан өзің туралы не ? деп сұрасаң, онда әрбір адам
өзі туралы бірнеше жалпылама сипаттамалардан тұратын жауап бере бастайды,
мысалы: Мен көпшілмін, бірақ кішкене ұялшақтаумын, жалпы ақкөңілмін деген
сияқты. Сол себепті өзін-өзі тану процесінде де өз тұлғамыздың танығымыз
және зерттеп білгіміз келетін аймақтары мен сфераларын анықтау қажеттілігі
туады. Психологияда алғашқылардың бірі болып өзін-өзі танудың сфераларын
американ психологы У.Джемс белгіледі. Адам санасындағы таным элементтері
ретінде ол физикалық тұлғаны, әлеуметтік тұлғаны, рухани тұлғаны бөледі.
Физикалық тұлға- бұл адамның тәні және адамға қатысты барлық
нәрселер: киімі, отбасы, жағдайы, өзінің еңбек өнімдері.
Әлеуметтік тұлға- бұл өзге адамдар тарапынан біздің тұлғамыздың
мойындалуы. У.Джемстің айтуынша, адамды қанша индивид тұлға деп мойындаса
және ол туралы пікірлері болса, онда сол адамда сонша әлеуметтік тұлға
болады.
Рухани тұлға- бұл сананың жеке күйлерінің нақты алынған рухани
қабілеттер мен қасиеттерінің бірлігі. Тұлғаның аталған үш типі иерархиалы
түрде ұйымдасқан. Ең жоғарғы деңгейінен рухани тұлға орын алады,
төменгісінде- физикалық, әлеуметтік тұлғалар аралық орын алады. Демек,
У.Джемс бойынша өзін-өзі тану физикалық, әлеуметтік және рухани
деңгейлерде жүзеге аса алады. Кеңестік психологияда ғалымдардың басым
бөлігі адамдардың биоәлеуметтік табиғаты туралы қағиданы ұстанады. Осыған
сәйкес оның биологиялық және әлеуметтік қасиеттері ажыратылады. Сондықтан
ғылымда ұзақ жылдар бойына адамның екі түрлі деңгейде ұйымдасуы туралы
түсінік жетекші болды, яғни индивид және тұлға ХХ ғасырдың 80 жылдарынан
бастап қана аралық айнымалы- әлеуметтік индивид ұғымы енгізіледі. Атап
айтқанда, кеңес психологы, В.В.Столин адамның үш түрлі деңгейін бөледі:
организм, әлеуметтік индивид және тұлға.
Биологиялық индивид ретінде (организм) адам жүйке жүйесінің типі,
мидың нейродинамикалық қасиеттері, түрлі биологиялық қасиеттері бойынша
сипатталады.
Әлеуметтік индивид қоршаған әлемді меңгеру қабілетімен, білім мен
білікті, жүріс-тұрыс нормалары мен ережелерін игеру қабілетімен
сипатталады. Тұлға рет таңдау қабілетіне, өзінің өмір жолын құру және
қоршағандармен қарым-қатынас жасау жүйесінде өз жүріс-тұрысын реттеу
қабілетіне ие.
Тұлғалық – мінез-құлықтық ерекшеліктері: адамның өзге адамдарға
қатынасы (кеңпейілділік, көпшілділік, сыпайылық және т.б.); іс-әрекетке,
еңбекке, оқуға қатынасы (еңбекқорлық және т.б.) өз-өзіне қатынасы (өзін-өзі
сыйлау, сенім, сенімсіздік); заттарға қатысы (ұқыптылық, тазалық);
табиғатқа, өнерге, ғылымға және т.с.с. қатынасы көрініс табатын тұлғаның
сапалары мен мінез-құлық қасиеттері. Тұлғаның мотивациялық құндылықтық
сферасы- адамның өз іс-әрекеті мен жүріс-тұрысын анықтайтын өзінің
қызығушылықтары мен мотивтерін, құндылықтарын тануы;
Тұлғаның эмоционалды-еріктік сферасы-өзінің эмоционалды күйлерін,
сезімдерін, стресс жағдайларына жауап беру тәсілдерін, мақсатқа
ұмтылушылықтарын, қайсарлығын тануы; Қабілеттер мен мүмкіндіктер сферасы-
адамның тіршілік әрекетінің, түрлі сфераларындағы өз қабілеттерін талдауы,
ойларын жүзеге асыру үшін өз мүмкіндіктерін бағалауы.
Тұлғаның танымдық сферасы- психикалық үрдістердің, қызметтерін сезінуі
мен ұғыну, мысалы: қабылдау, ес, ойлау, қиял, ақыл-ой және т.с.с.
Сыртқы келбет және темперамент ерекшеліктері сферасы- адам өзінің
сыртқы келбетін, түрін, жүрісін, сөйлеу, өзін-өзі ұстау, мәдениетін және
темпераментті анықтайтын қасиеттерді талдайды.
Өзге адамдармен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынас сферасы-адам өзінің
өзгелермен жақын және алыс адамдармен байланысын өзара әрекетін талдайды.
Іс-әрекет сферасы-адам қандай білім, білік дағдыларды, меңгерген және
оларды өмірде және іс-әрекет барысында қалай пайдаланады, соны білуі қажет.
Өзінің өмірлік жолы сферасы- әрбір адам қандай да бір дәрежеде
өткен өмірін талдайды, қандайда бір қорытынды шығарады, болашыққа жоспар
құрады, өз тұлғасына болжам жасайды.
Бұл схеманың шартты екендігі белгілі, мұнда өзін-өзі талдауға және
өзін-өзі тануға болатын тұлғаның және адам өмірінің түрлі қырларын
бейнелеуге мүмкін емес.
Схема тек біз өзімізде нені тани аламыз соған бағыт береді. Енді өзін-
өзі танудың аймақтарын белгілейік. Дәстүрлі психологияда өзін-өзі танудың
екі аймағын бөледі: сана және бейсана, алайда кейбір концепцияларда
жоғарғы бейсана сияқты тағы бір аймаққа назар аударылады. Осылайша, З.Фрейд
тұлға құрылымында Эго немесе Мен, Супер-Эго немесе –Мен және Ит немесе ол
сияқты аймақтарды бөледі. Эго немесе Мен толығымен сана сферасында жатады
және шынайылық принципіне бағынады, супер-Эго немесе жоғары- Мен бір
мезгілде сананың да бейсананың да сферада жатады және түрлі қоғамның
нормалар, құндылықтар, тыйымдарды білдіреді, Ид немесе Ол инстинктер кезі
болып табылады және бейсара сферада орналасады. Әрі қарай В.Г.Маралов
к.Юнгтың тұлғаға берген құрылымын талдайды. Яғни, Эго- адамның шынайы Мені,
Маска-адамның өзге адамдар алдындағы бейнесі; Көлеңке- адамның өзі
жақтырмайтын, мазасыздық тудыратын тұлғалық сапалары ығыстырылатын бейсана
аймағы, және соңғысы мифтерден, аңыздардан көрініс беретін архетиптерден
тұратын ұжымдық бейсана аймағы.
Сонымен қатар, В.Г.Маралов психологиядағы схема түрінде берілген
моделді мысалға келтіре отырып оның өзін-өзі танудың сферасы аймақтары
туралы біздің түсінігімізді кеңейтетіндігін айтады. Ал модель
құрастырушыларының құрметіне орай (Д.Лафт және Г.Ингром) Джогари терезесі
деп аталады.
Мінез- құлық акцентуациясының әр түрлі типтерінің өзін-өзі танудың
өзіндік ерекшеліктері мен сфераларына тигізетін әсері сияқты басқа да
ерекшеліктеріне қатысты да осындай мысал келтіруге болады.
Өзін-өзі танудың ең кең таралған тәсілдеріне өзін-өзі бақылау, өзін-
өзі талдау, өзін қандайда бір өлшеммен салыстыру жатады.
Өзін-өзі бақылау. Бұл өзін-өзі, өз жүріс-тұрысын, әрекеттерін, ішкі
әлемінің оқиғаларын бақылау арқылы өзін-өзі тану тәсілі. Бір кездері
психологияның негізгі әдісі ретінде болған және интероспекция деп аталған
өзін-өзі бақылаумен адамзат бұрыннан таныс. Кейінен бұл әдістен негізгі
әдіс ретінде бас тарты, себебі ол ете субьективті және адам психикасының
нақты бейнесін бере алмады, алайда өзін-өзі танудың тәсілі ретінде үлкен
мәнге ие.
Өзіндік сана мәселесімен айналысатын барлық зерттеушілер оның
құрылымының күрделі екендігін айтады және оны көптеген компонеттерден
тұратын жаратылыс терінде қарастырады. Әдетте, өзіндік сананы екі
құрылымдық компонентін бөледі: өзін-өзі білу және өзіне қатынасы
(М.И.Лисина), И.И.Чеснокова өзіндік сана құрылымының үш компонентін бөледі:
танымдық (өзін-өзі тану), эмоционалды (өзіне қатынасы), еріктік (өзін-өзі
ретеу). Л.Д.Олейник өзіндік сананың құрылымының алты компоненті үлгісін
ұсынады: өзін-өзі сезіну, өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі сынау,
өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеу.
Өзін- өзі танудың дамуымен, оның ерекшеліктерімен байланысты мәселелер
өте аз зерттелген. Осы бағытта А.Г.Спиркиннің, М.И.Лисинаның,
И.И.Чеснокованың жұмыстарын атап өту қажет.
И.И.Чеснокова өзін-өзі тануды процесс ретінде қарастыра отырып, оның
когнитивті, эмоционалды-бағалау және жүріс-тұрыс сияқты үш құрамдас
компоненттерінің өзінің ішкі процестерінің бірлігі арқылы өмір сүретіндігін
бөліп көрсетеді. Автордың пікірінше, өзін-өзі тану өзіндік сананың тіршілік
етуі мен көрінуінің, негізі. Адамның өзін-өзі тануы арқылы алған білімі
өзіндік сананың орталық ядросы болып табылады.
Көптеген психологиялық еңбектерді авторлар өзін-өзі танудың құрылымын
қарастырады. Соның ішінде И.С.Кон, Р.Бернс және И.И.Чеснокова өзін-өзі
танудың құрылымын үш құраушы компоненттерге бөледі.
● Когнитивті құраушысы немесе Мен бейнесі;
● Эмоционалды-бағалау компоненті немесе өзін-өзі бағалау;
● Жүріс-тұрыстың құраушысы немесе талаптану деңгейі.
Өзін-өзі танудың осы негізгі үш құраушысына толығырақ тоқталайық.
1. Мен бейнесі- индивиттің өзі туралы түсінігі. Индивиттің өзі
туралы түсінігі объективті білімдерге немесе субъективті пікіріне
негізделуі, негізделмеуіне қарамастан өзіне сенімді болып көрінеді. Адамның
денесі, қабілеттері, әлеуметтік қатынастар және тағы басқа оның көптеген
тұлғалық көріністері танудың пәні болуы мүмкін. Мен бейнесінің қалыптасуына
әкелетін өзін-өзі танудың нақты тәсілдері сан түрлі болуы мүмкін. Адам өзін-
өзі суреттей отырып, түрлі анықтауыштардың көмегіне жүгінеді: сенімді,
көпшіл, күшті, әдемі, және т.б. Олар негізінен ешқандай оқиғамен
байланыспайтын абстрактылы сипаттамалар болып табылады, бірақ адам сол
арқылы өзінің үйреншікті өзін-өзі тануының тәжірибесі арқылы жүзеге асады.
Бірінші жағдайда бала өзі туралы үлкен эмоционалды күшке ие жанама
білімдерді жинақтайды; екіншісінде- баланың өзі туралы білімі нақтырақ
сипатқа ие болады. Дәл осы мағынада қарым-қатынас тәжірибесі өзі-өзінің
бейнесін қалыптастыруы кезінде, негізінен оның аффективті бөлігінің
құрылуына материал тасымалдайды, ал жеке тәжірибе, эмоционалды бояулармен
аз өрнектелгендіктен, бейненің когнитивті бөлігіне адамның өзі туралы және
өзінң мүмкіндіктері туралы нақты білімдерді жеткізеді.
Сонымен, авторлардың пікірінше өзін-өзі бейненің когнитивті белігін
өзі туралы нақты білімдермен қамтамасыз ететін баланың жеке тәжірибесімен
байланысты. өзін-өзі бағалау (өз бейнесінің аффективті бөлігі) бала үшін
эмоционалды мәні бар қарым-қатынас тәжірибесіне байланысты. Кеңес
психологтарының бірқатар жұмыстарында іс-әрекеттің жоғарғы деңгейде
қалыптасуы көп жағдайда оны қалай бағалағанға байланысты болатындығы
көрсетілген. Өзінің қабілеттерін дұрыс бағалаудан көрінетін баланың өзіне
адекватты қатынасы, Л.С.Сапожникованың пікірінше әлеуметтік ықпалдың, мінез-
құлықтың ішкі реттеуіштеріне айналуына шешуші жағдай туғызады. Басқаша
айтқанда, адамның өзін және өз іс-әрекетнің нәтижелерін дұрыс бағалауы,
оның крийтерилерінің адекваттылығы, дифференциалдығы, объективтілігі өзін-
өзі тану мен өзіндік сананың әсерлі механизмі болып табылады. Өзін-өзі
танудың қызметі фундаментальды болып табылады, себебі ол өзіндік сананың
барлық басқада қызметтерінің негізінде жатады. Ол эволюциялық тұрғыдан
алғанда генетикасы бойынша бірінші орын алады және тұлғаның өзіндік
санасының онтогенетикалық даму негізінің негіщі. Үлкен мәнге ие болу
салдарынан, өзін-өзі тану тек сана мен өзіндік сана мәселелерінің
төңірегінде ғана емес, сонымен қатар жалпы таным психохологиясында да
зерттеу пәніне айналды. (Дж.Бруннер, 1977; Г.Я.Розен, 1977 және т.б.).
Өзін-өзі тануды зерттеу кезінде екінші бағыттың өкілдері өзіндік сананың
құрылымын емес, танымды талдайды және өзін-өзі тануды танымның аспектісі,
іс-әрекет түрі ретінде қарастырады.
Г.Я.Розен таным психологиясына арналған еңбектерінде аталған зерттеу
аймағының құрылымын қарастырады және оның төмендегідей компонеттерін
бөледі:
А. Танымдық нақты механизмдерін, процестері мен шарттарын зерттейтін
танымның жалпы психологиясы.
Б. Жеке салалардағы танымдық процесстерді зерттеумен шектелген жеке
пәндер:
1. Ғылыми таным психологиясы
2. Көркемдік таным психологиясы
3. Күнделікті өмірдің түрлі салаларындағы практикалық таным
психологиясы:
а) үйреншікті таным психологиясы
б) адамдардың бірін-бірі тану психологиясы
в) өзін-өзі тану психологиясы
Г.Я.Розеннің айтуынша, өзін-өзі тану әдіснамалық тұрғыдан, өзіне ең
жақын болып келетін кең ауқымды мәселелерді қамтитын салаға, яғни
адамдардың бірін-бірі тану психологиясына бағынады. Автордың пікірінше,
өзін-өзі тану үшін әлеуметтік перцепция аймағында жүзеге асатын процестер
мен механизмдер маңызды болып табылады.
Г.Я.Розен осы механизмдер мен процестерді келесідей түрлерге
жіктейді:
а) стереотипизация, категоризация
б) біздің мінез-құлқымыздың жеке фактілеріне негізделетін логикалық ой
түйіндер;
в) адамдардың өзі туралы, өзгедер туралы пайымдауы;
г) өзін-өзі сенінуі;
д) проекция тура әлеуметтік перцепциядағыдай, тек кері белгісімен;
е) ореол эффектісі;
ж) өзі туралы бір кездері қалыптасқан пікірлердің тұрақтылығы;
з) алдын-ала ойланған пікір;
и) тұлғаның имплицидті теориясы
Г.Я.Розеннің ойынша, өзін өзі тануда өзгелерді тану кезінде
қолданылатын әдістерді пайдалануға болады. Өзін -өзі тану ... танымның
сыртқы әдістерін де қамтитын түрлі когнитивті процесстердің өте күрделі...
жүйесі болып табылады. Бұл жүйені автор төменде келтіреді.
А. Алғашқы ақпарат көздері:
1. Ешбір саналы түрде күш жұмсауды қажет етпейтін, еріксіз пайда
болатын сезімдер
2. Өткен басстан кешкен оқиғалар мен іс әркеттер туралы естеліктер
3. Объективті бақылауға келетін іс-әрекеттер
4. Іс-әрекет өнімдері
5. Қоршағандардың пікірлері мен айтқан сөздері
Б. Талдау және синтез:
1. Әдістердің көмегімен бастапқы алынған мәлісеттерді тексеру
2. Бөгеттер мен бұзылыстарды жөндеу мақсатымен түзеулер енгізу
3. Өз тұлғасының гипотетикалық үлгісін құру.
Өзін-өзі тануды осы тұрғыдан Н.В.Крогиус зерттеді. Оның зерттеу жұмысы
адамдардың бірін-бірі тануы мен конфликтілігі іс-әрекеттегі өзін-өзі
танудың өзара байланысын анықтауға бағытталды. Аталған зерттеулер өзін-өзі
бағалаудың адекваттылығы мен өзге адамдардың берген бағасы арасында
жағымды коррелляцияның болатындығын көрсетті. Автор өзін-өзі танудың
ерекшеліктері мен өзге адамдардың танымы арасындағы байланыстың аталған
құбылыстардың жағдайға, іс-әрекет сипатына тәуелділігінің көп мәнге ие
болатындығын атап көрсетеді. Осылайша, үйреншікті жағдайда сыналушылар
өзгелерді талдау кезінде олардағы ең маңызды белгі деп, өздерінде оның
көрініс табатындарын айтады.
Өзін-өзі тануды қоршаған орта туралы ақпарат өзін-өзі қабылдаудың
пәндік аймағы және адамның іс-әрекеті субъектісі өзі туралы ақпараты
спецификалық түрде араласып жатады. Екінші типтегі ақпараттандыру когитация
процесінде жүзеге асады. Когитацияның мәні индивид өзін белгілі бір нақты
жағдайдан және оның қызметінің өрістеуіне себеп болатын қатынастар
жүйесінен тыс сезіне алмайды. Алайда, сонымен қатар әр сәтте оның зейіні не
өзіне, не өз қызметінің мазмұны мен жағдайына бағытталып отырады.
Өзін-өзі танудың жалпы екі түрін бөледі: еріксіз өзін-өзі тану және
мақсатқа бағытталған өзін-өзі тану немесе өзін-өзі талдау.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады.
Өзін-өзі танудың құрылымы адамның өзін-өзі тануының элементтері немесе
тәсілдерінен тұрады деуге болады, яғни өзін-өзі қабылдаудан, өзін-өзі
бақылаудан, өзін-өзі талдаудан, өзін-өзі бағалау мен оның даму деңгейінен
тұрады. П.Р.Чаматаның айтуынша, адам өзі туралы негізгі білімді өз мінез-
құлқына өзгелердің берген бағаларын саналаудың нәтижесінде алады.
Өзіндік сана мен өзін-өзі танудың қалыптасуы – интерактивті процестер
екенін ескере отырып, біз В.С.Мерлиннің пікірімен келісеміз. Оның
пайымдауынша, тек іс-әрекеттің жемісті болуына септігін психикалық
қасиеттерді ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік бағалауға жиі ұшырайтын
психикалық қасиеттерді де жақсы саналауға болады.
Сонымен, өзін-өзі тану процесс ретінде адамның өзі туралы бір
білімінен екінші білімге үздіксіз жылжып отыруынан, жеке ситуативті
бейнелерден адамның өзі туралы тұрақты түсінігінің қалыптасуынан көрінеді.
Мұндай білімдер өзіндік сананың мазмұнына оның өзегі ретінде кіреді. В.В.
Столиннің айтуынша, өзін-өзі танудың, соңғы нәтижесі болып мен бейнесі
табылады. Демек, өзін-өзі тану іс–әрекет пен қарым– қатынас процесінде
адамның өзі туралы обьективті білімге қажеттілігінен пайда болатын өзін-өзі
бағалауға қатысты да осындай қызмет атқарады. Кеңестік психологияда өзін-
өзі бағаалауды тұлғаның өзіндік сана формаларының бірі ретінде
(Б.Г.Ананьев, М.И.Лисина, И.С.Кон, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова және т.б.),
тұлға ядросы ретінде (А.В.Захарова, А.И.Липкина) қарастырған.
Аталған түрлі зерттеу жұмыстары бір–біріне қайшы келмейді, керісінше
өзін-өзі бағалаудың мәнін ашуда бірін–бірі терендетіп, толықтырады. Өзін-
өзі тану адамның өзі туралы білімі және өзін-өзі қатынасы ретінде
(Ю.М.Орлов, Н.Д.Творогова); адамның өз бойындағы белгілі бір сапалар мен
қасиеттердің белгілі бір эталонмен байланысу дәрежесі туралы пайымдауы
(М.И.Боршиевский) ретінде анықталады. Өзін-өзі бағалау ұғымына берілген осы
анықтамаларда оның құрылымы, яғни когнитивті және эмоционалды компоненттері
(М.И.Боршиевский, А.В.Захарова, Д.В.Ольшанский, М.И.Лисина және т.б.)
бейнеленген. Өзін-өзі танудың нәтижесі өзін-өзі бағалаудың мазмұнды негізі
болып табылады, ал өзін-өзі бағалау адамның өзі туралы білімінің әрі қарай
кеңеюіне, тереңдей түсуіне, оларды тұлғалық мағынаға толтыруға себепші
болады. Өзіне-өзі тану мен өзін-өзі бағалау арасындағы айырмашылық: өзін-
өзі тану процесуалды, үздіксіз даму сипатына ие, ал өзін-өзі бағалау
белгілі бір кезенде адамның өзін-өзі тануын тежейді. Өзін-өзі бағалау
адамның өзін-өзі жеке және сонан соң жалпы бағалауы арқылы тануының
нәтижесі.
Адамның бірін- бірі тануы мен тұлғааралық қарым-қатынас роліне
А.А.Бодалевтің, Г.В.Дьянконовтың, Ю.М.Забродиннің т.б. жұмыстары арналған
өзін-өзі тану әлеуметтік перцепция мәселесі ретінде В.А.Богдановтің,
А.Г.Гусеваның, И.И.Льсенконның, Г.Л.Розеннің еңбектері арналған. Адамның
өзін-өзі тануы өзгелерді тану сияқты жүреді. Өзін-өзі тану таным
диалектикасының заңдарына бағынады және оның барлық сатылары арқылы өтеді.
Өзін-өзі тану белсенді мақсатқа бағытталған, саналы процесс.
Өзін-өзі танудың механизмдеріне авторлар өзін-өзі сезіну, өзін-өзі
тәрбиелеу, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау процестері жатқызады.
Психикалық процестердің маңыздылығын бөліп көрсету үшін Спиркин А.Г өзін-
өзі танудың субъективті әдісі ретінде өзін-өзі бақылауды қарастырады. Мұны
түсіну үшін өзін-өзі бақылау мен интроспекцияны ажырату маңызды.
Кеңес психологтары С.Л.Рубинштейн, П.Р.Чамата, Г.Я.Розен өзін-өзі
танудың жетекші механизмдерінің бірі өзін-өзі бақылаудың мәні туралы
мәселені түсіндіруге тырысты олар өзін-өзі тануды интроспекцияға келтіретін
сананың классикалық психологиясын сынады.
Өзін-өзі бақылау- адамның өзін-өзі тануға емес, өзіне бағытталған
процессс. Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі тану шынайы индивидтің өзіндік санасы.
Интроспекция- таза психиканы адамның өзін-өзі бейнелеуі. Интроспекцияны
мойындау адамның өзін-өзі ешбір материалдың араласысыз тануын мойындамау
өзін-өзі тануды, өзіндік мойындамау.
Өзін-өзі бақылау психикалық күйді, іс-әрекетті ой мен сезімді, сапаны
анықтауға, оларды салыстырып, интерпрециялауға мүмкіндік береді. Өзін-өзі
сипаттау, өзіне өзі есеп беру өзін-өзі бақылаудың нәтижесі болып табылады.
И.И.Чеснокова өзін-өзі бақылаудың екі түрін бөледі:
1. тұлғаның шынайы табиғатына мінез құлқының сәйкес келуінен көрінетін
тура өзін-өзі бақылау;
2. жасырын, бұл жағдайда мұндай сәйкестіктің болмауына байланысты
тұлғаға психологиялық қорғаныстың түрлі формаларын
қолдануға мәжбүр болады.
Өзін-өзі бақылау, өзін-өзі реттеудің табиғатын түсіну үшін
К.А.Абульханова-Славскаяның берген анықтамаларын келтірген жөн:
1. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің әрбір сәтінде субъектінің күйі мен
жалпы ұстанымын ескеру арқылы жүреді;
2. өзін-өзі реттеу субъектінің іс-әрекет міндеттеріне 1 қатынасына
байланысты жүзеге асады;
3. өзін-өзі реттеу адамның аталған іс-әрекетке қабілетітілігі мен
даңғысының деңгейіне байланысты;
4. өзін-өзі реттеу іс-әрекеттің субъективті және обьективті
қиындықтарын жеңуді болайды.
Сонымен өзін-өзі танудың негізгі механизмдері болып, өзін-өзі
бақылау, рефлекция, идентификация және өзін-өзі бақылау (самоконтроль)
табылады.
Қорыта келгенде, өзін-өзі тануды зерттеу кезінде авторлар
(А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Ф.Сафин, В.В.Сталин, И.И.Чеснокова)
төмендегідей жғдайларды бөліп көрсетеді:
1) өзін-өзі танудың құрылымдық компоненті болады;
2) өзін-өзі танудың бейнелегіш және әлеуметтік табиғаты болады;
3) өзін-өзі тану бұл адамның өзін-өзі іс - әрекет және қарым-қатынас
субъектісі ретінде тануы;
4) өзін-өзі тану –бұл тұлғаның өзіндік санасын мазмұнға толтыру
процесі;
5) өзін-өзі тану күрделі, көп деңгейлі процесс;
6) өзін-өзі танушы тұлғаға өзін-өзі танудың субъектісі де, обьектісі
де.
Жеке адамның өзіндік сана- сезімінің қалыптасыуына қоғамдық сананың
ролі ерекше.
А.Т. Спиркиннің пікірінше, адамның өзіндік сана- сезімі, адам
қалыптасқан кезден басталады. Және ертедегі дәуірден кейінгі даму
кезеңдеріне байланысты. Бұл көзқарасты қабылдассақта, өзіндік сана-
сезімнің айырмасы ретінде әлеуметтік- психологиялық міңез- құлық сана-
сезімнің дамуына әсер етеді.
Өзіндік сана-сезімнің құрылымынан мынаны бөліп көрсетуге болады:
а) Өзінің менің жақын және алшақ мотивтері мен мақсаттарын саналы түрде
түсіну;
ә) өзіні реалды және қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну (Реалды Мен
және Идеалды Мен);
б) өзі туралы таңымдық және когнитивті көзқарастары ( Мен бақылаушы объект
ретінде);
в) өзіне деген сезімталдық, эмоциональды көзқарастары.
Р.Чамата пікірінше, адамның туылғаннан бастап, өзіндік сан-
сезімнің көріністері бар.
Ағзаның бірлігі мен жекеленген жүйке жүйесі, жеке адамның ең негізгі
материалы болып табылады. Өзіндік сана- сезім бұл процесс әр түрлі
баспалдақтан өтетін даму.
Генетикалық сана бірініші, ал сана- сезім екінші көрсетіледі.
Заттық сана баланың дүниеге келгеннен бастап, мысалы, тануы, жаңғыртуы, ал
өзіндік сана- сезім 2-5 жаста өзінің орнын сезгенде барып қана пайда
болады.
Жеке адамның дамуы жоғары болса, оның әрекеті мен қылығы да жоғары
болады, оның өмірлік жолының дұрыс болуы өзіндік сана- сезімге байланысты.
Өзіндік сана- сезімді адамның жан дүниесінің айнасы ретінде көрсетуге
болады.
Таным процесстері, сыртқы дүниедегі таным объектілері арқылы
адам өмірінде басқа адамдар бар екенін сезінеді. Бұл процесстерінің бәрі
қажеттіліктер, субъектіге жеке адам сияқты қарым- қатынас, өзіндік сана-
сезімнің динамикалық бірлігі, білім және оған деген қарым- қатынасы
интелектуальдылығы және аффективті тәрізді талай көзқарастарды шет ел және
кеңес психологтары өз еңбектерінде қарастырған.Әр түрлі психологиялық
мектептерінде Л.С.Выготский, А.Л.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.И.Мясищев,
А.А.Бодалев т.б., өздерінің көзқарастары бойынша дамытуға көптеген еңбек
сіңірді.
И.М. Сеченов өзіндік сана-сезім тұжырымдамасында адам шексіз
көзқарастарды өз деңгейінен алады.Олардың біреуі жәй ғана именшек, ал
екіншісі дененің ішкі дүниесінен және анықталмаған терең сезім бар.
Түйсіктегі соңғы процесстердің анотомиялық жүйе болуы, сезгіштік жүйесі деп
атады.
Адамда жекеленген затты түйсіну болмайды. Сезгіштік жүйесі
араласпаса, берілген әрекеттің жоғары сезгіштік органы эквивалентті
тәрізді сыртқы дүниені сезеді. Өзіндік сана- сезім жеке адамды құрайтын
белгілер- адамды қалыптастыруы.
И.С.Конның айтуынша, адам өзін қоғам арқылы көрсете алады. Бастапқыда
басқалар арқылы бағалайды, ал содан басқаларды өзі арқылы бағалайды.
1.2. Білім берудегі өзін-өзі тануға апарар жолы мен кәсіби қызметінің
ерекшеліктері ғылыми-теориялық психологиялық негіздері .
Психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын
енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбек ақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі. Келешекте
Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде психолог маманы болуға тиiстi. Әзірге
тоғыз мыңдай психологты қажет ететін, елімізде оның үштен біріндей ғана
болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір
жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж.Пиаже,
В.Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) [14].
Яғни психологтардың басты міндеті оқушылардың жас ерекшелігіне қарай
білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса, оқушылардың жас
ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп, кіші мектеп және
жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп қарастырды.
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап
ететін өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
педагогика-психология саласы – халық педагогикасын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын зерттеуге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – педагог-психологтың
қызметі. Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы педагог-
психологтардың кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып
қарасақ, көптеген қателіктерге толы процестер алып жатады.Біреуі – арақ пен
темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен айналысып,
өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар қылықтармен
айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа туған, өмірге
шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге олар мұндай
жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған, қара
түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы педагог-психологтар бірінші
орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына мақсат
қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың қазіргі
таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, педагог-психологтар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол психолог.
Қазіргі психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Нағыз психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол
үшін еңбек ететін тұлға.
Мақсаты:бейімділік, ойлау, зейін тұрақтандыру, тілдік таңбаларды
дұрыс қолдану, сөздік қорын байыту;
Тәрбиелік:адамгершілік, еңбексүйгіш, эстетикалық, ұйымшылдық,
патриоттық;
Дамытушылық: қабілетін, тіл байлығын, өз бетінше жұмыс істеуін,
ізденімпаздық, қорытынды жасауға үйрету.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім
беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы
жұмыстарына тікелей қатысты.
Ал, Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет Білім және ғылым
министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі, білімдегі
психологиялық қызметтің аймақтық орталығы, облыстық, аудандық орталықтары
арнайы білім мекемесінің педагогикалық-психологиялық қызметі сияқты
еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас тікелей құрылым күйінде жобаланады.
Бұлардың әрқайсысы білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің
тиімділігіне кепілдік бере отырып, өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде
бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі тиіс.
Білім берудегі қызметтік міндеттері:
• жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық
кезеңдерінде балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін
педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
• писхологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып,
мектеп оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі
дамуын қамтуға ықпал етеді;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру,
диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп
оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер
ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға
психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып,
бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
▪ педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің, сыныптардағы,
сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады, оқушыларға ықпал
етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі проблемаларды шешуге
арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық кеңестерге қажетті
ақпараттар дайындайды;
▪ мектептегі психология бөлмесін құрудыжәне қажетті құжаттарды сақтауды,
оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне алады;
▪ мектептегі психологиялық қызметтің психологиялық жұмыстарының нәтижесі
мен есебінің ғылыми-әдістемелік орталықтар тағайындаған талаптарына сай
болуын қатаң түрде жүзеге асырады.
Мектеп психологы: жалпы, орта және кәсіптік білім беретін
мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды,
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді,
қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін
пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың
сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің
психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен
нормативті құжаттарды білуге тиісті.
Психологтың әрекеттің негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың
негізі – баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық
жағдай жасау, оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып
табылады.
Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың
психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын
қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық
қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. – білім
берудегі тікелей міндеттері.
Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп,
өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен,
социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста
ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тәртібі осы ереже негізінде қабылданған
психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып,
оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу
мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-
әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару
орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін
оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру
немесе жазуға қатысады. 16.
Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне
тарату және енгізуге, психолог қызметкерлердің іс-әрекетін психология
саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.
Бұл тәрбиеленушілердің мәдени-құқықтық орнын және біліктілігін
ұғынып түсіну, тәрбиелік адамгершілік деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену,
не тәрбиелену мүмкіндік терін көре білу, өз жұмыс практикасына қатысты
тарихи-педагогикалық тәжірибелерді меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде
пайдалану мүмкіндігі, әр түрлі категориядағы адамдармен қарым-қатынас
орнату технологиясының инновациялық тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу
мен оқытудың әдіс-тәсілдерін модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б.
Біздің өмір сүріп отырған қоғамымызда психолог маманы өте маңызды
орынға ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым,
топ, ұйым және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени,
шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін,
этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай
қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік дамуына
көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық,
биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани,
интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, психолог маманын адам баласы
өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан бастап,
келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай жетілуіне әсерін
тигізеді. Психолог – отбасында ана, мектепте мұғалім, балабақшада тәрбиеші,
жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста қызметкер, өз ісіне жауапты маман.
Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру
негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті қалай,
қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу - екінші жағынан, оқытып
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана білу.
Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жол сілтейді, оның өз
ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі.
Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы
оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей
байланысты.
Психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына сіңіре
біледі.
Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті:
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық
ізденісін дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа,
әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына
ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог; психолог; тәрбиеші; ақылшы; қамқоршы; жетекші;
мейірімді жан.
Ал психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық, шыдамдылық,
адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына
негізінен педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-
ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен
іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен
олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының
біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу процесінің
педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің бірінші
сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде білімнің
мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу процесі
жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті және
субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды. 17.
Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген
өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп
саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-
біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз
бастауын алады.
Психолог мамандығына талдау жасағанда, мектептегі кәсіби қатынас
мәдениетінің төмен екекнін көрсетеді. Мұнда ең аз дегенде үш себеп айтуға
болады:
1. Мұғалім оқу-тәрбие процесінде қарым-қатынасқа көп көңіл бөлмейді және
оны ұйымдастыруды ойламайды.
2. Мұғалім практикалық жұмысында адам психикасына көз жұма қарайды.
3. Әр мұғалімнің өзінің ортадағы кәсіби мәдениетінің жоғарылауына мән
бермейді.
Үш мәселеде мынадай педагогикалық ситуацияда кездеседі:
1. Сабақта материалдарды қандай мөлшерде және қалай жеткізу;
2. Уақтылы оқу бағдарламасын орындау;
3. Қайталауға және сабақты қорытындылауға қандай материалдар беру.
Мұғалім сабақ жүргізу барысында көп сөйлемейтін балалардың сенімділігін
арттыру, белсенді балалардың белсенділігін түсірмеуді жоспарлайды.
Психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі мекемелерде де
жетекші қызметтер атқарады.
Қазіргі кезеңде мектепте және кәсіби орта оқу орындарында психологтың
қызметі өте қажет. Біз байқағанымыздай, көптеген мектептерде кәсіби
мамандығы педагог-психологтар емес, сағат жетіспеген физик, математик,
тарихшы мамандар психолог қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-
шаралар, сынып жетекшісінің қызметі деңгейінде жұмыс жасайды. Ол дұрыс
емес, біз осы тақырыпты алғаннан бастап, ізденушілік жұмыс барысында
сауалнамалар жүргіздік. Сыныпқа мінездеме жаздық. Енді ары қарай әлі де
педагогикалық-психологиялық тест, тренинг, іскерлік ойындар, ой толғау,
т.б. іс-шараларын жүргіземіз деп жоспарлап отырмыз.
Кеңес үкіметі аясында психология ғылымының дамып, өркендей түсуіне
біраз тұсау салынып, кедергі болғаны рас. Мәселен, 1947 жылы КазГУ-де
ашылған логика және психология бөлімі 1953 жылы жабылды. Содан 35 жылдан
кейін ғана жұртшылықтың үлкен дабылынан кейін орыс тілді жиырма бес
шәкіртке педагогика-психологиядан білім алуға мүмкіндік туды. Оның қазақ
бөлімі төрт жылдан кейін ғана барып ашылды.
Өркениетті елдерде жас ұрпаққа психологиялық білім беру ертеден
келе жатқан дәстүр және ол жақсы жолға қойылған. Бізбен тағдырлас Ресей,
Украина, Өзбекстан, Армения, т.б. ТМД елдерінде педагогика-психология пәні
орта мектептерде оқытылып жүр.
Елдік пен еркіндікке қол жеткен қазақ елі бүгін де қоғам іргесін
бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан
орын алуда. Осындай еліміздің ары қарай алға қарай дамуына өзіндік үлес
қоса білетін азаматты тәрбиелеп шығару үшін, алдымен біз мектеп
қабырғасындағы тәрбиеге аса мән беруіміз қажет.
Сонымен қатар психология саласы бойынша адамның жан қуаттарының әр қилы
жақтарын түсіндіруде Жанның мәні туралы, Түс көру туралы сөз, Жан
туралы, Ақыл және ұғым, Жас өспірімнің ақылы туралы кітап,
Ересектердің ақылы туралы кітап, Темперамент туралы, жазған еңбектері
бар. [19].
XX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда психология ғылымының
дамуына үлес қосқан академик Т. Тәжібаев пен профессор М. Мұқанов, доцент
Ә. Сыдықов т.б. қазақ ғалымдарының еңбектерін қамтиды. [21].
Т. Тәжібаевтің ғылыми ізденістері негізінен екі бағыттың төңірегінде,
атап айтқанда ұлт тілінде психологиядан оқу құралдарын құрастыру мен
халқымыздың педагогикалық және психологиялық ой–пікірлерінің даму,
қалыптасу жолын зерттеу ісіне бағышталады. Т. Тәжібаев бұрын әр жерде
шашырап, белгілі жүйеге түспей жүрген ұлттық психологиялық терминдерді
саралап, бұл ғылымның төл тілімізде тамыр жол түсуіне жағдай жасады. Т.
Тәжібаевтің Жалпы психология деген атпен Қазақ Университеті баспасынан
жарық көрген еңбегіне (1992) психология ғылымының теориялық негіздері
баяндалады.
Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқандардың
бірі – М. М. Мұқанов. Оның 1979 жылы жарық көрген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz