Монополия мен табиғи монополия

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1. МОНОПОЛИЯ МЕН ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. МОНОПОЛИЯ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ..

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИСТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ
2.1. ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫҢ КЕРЕКТІГІ ЖӘНЕ МОНОПОЛИСТ КОМПАНИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ЗАҢ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

3. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНА ӨТУ КЕЗІНДЕ МОНОПОЛИЯНЫҢ АТҚАРАТЫҢ РОЛІ
3.1. НАРЫҚҚА ӨТУДЕГІ МЕНШІК МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІГІН АЛУДЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Рыноктық экономиканың мән-мағынасы бұл әрине бәсекелестік . Ол рыноктық субъектілердің экономикалық бақталастығы және де қоғамдық өндірісті реттеудің басты құралы болып табылады. Бірақ белгілі бір кезеңде бәсекелестіктің өзі монополияны туғызады.
Таза монополия мен таза бәсекелестік бұл бір-біріне қарама- қарсы түсініктер. Монополия мен бәсекенің де жақсы да, жаман да жақтары бар осылардың жақсы жақтардан дамуға қолдау, ал жаман жақтарын шетте, ішкі және сыртқы бәсекелестіктің қатынастарын белгілеу. Бұл өте күрделі мәселе,монополияның іс-әрекетін реттеу жәнеде бәсекелестікті қорғау жүесі антимонополиялық саясат деп аталады. Мемлекет ерте заманнан бері моноплияның іс-әрекетін шектерін заңды түрде белгілегісі келді.
Қазақстан Республикасы, әкімшілік басқару жүесінен өзіне мұра етіп шаруашылық қатынастардың бұзылуы және де басқада жағымсыз процесстер алды. Осының бәрі елімізді бұрын болмаған әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа әкелді. Өзін - өзі басқару тәжірбиеміз болмағандықтан осы мәселелерді шешу, антимонополиялық реттеуді қиындата түсті. Сонда да Қазақстан ТМД елдерінің ішінен бірінші болып 1991 жылы монополиялық іс-әрекетті реттеу туралы заң қабылдады.
Қазақстан нарыққа өтүге дайындалып жатқанда монополия мәселесіне көп көніл бөлуі керек. Себебі бұл жерде халық, қоғам мүдесі тұр. Қазіргі таңда мемлекет үшін ең юасты мәселелердің бірі-бұл табиғи монополия мәселесі. Сондықтанда өзімнің курстық жұмысымның тақырыбы ретінде таңдап алғанымның бірден-бір себебім.
Монополия ұғымы өзінің кең мағынысында, бір сатушы және де оның тауарының алмастырушының болмауы мен бірнеще сатып алушы. Бұл жерде монополист фирма көптеген артықшылықтарға ие болады.
Мысалғы фирма өз тауарына бағаның жоғары деңгейін орната алады немесе тауар өндірісің қысқарта алады. Ал фирманың бұндай әрекетінен әрине қоғам зиян щегеді.сондықтанда қазіргі таңда осы табиғи монополистердің іс-әрекетін бақылау мәселесі тұр.осы жұмысымның келесі бөлімдерінде мен табиғи монополия туралы түсінік беріп, қазіргі кездегі Қазақстандағы табиғи монополист фирмалар туралы сөз етемін. Осы табиғи монополияның қазіргі таңдағы қажеттілігі, Қ.Р-сының монополияға қарсы саясаты, табиғи монополист фирманың іс-әрекетін бақылау және де нарыққа өтү кезеңінде монополияның атқаратын ролін көрсетемін.

1. Мухамедиев Б.М. Микроэкономика.-Алматы,2003.-154-159б.
2. Мамыров Н.К. Микроекономика.- Алматы,
3. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономики и образования в Казахстане.- Алматы,1998.- 78б.
4. Қадыров М.Н. Қазақтелеком-ең ірі монополист //Континент журналы.- 2003.-№1.,-11-12б.
5. Қазақстан Республикасының азаматтық кодекс.-1998.
6. Сулейменов Ә.К.«Азон» тоо «Шуйский» СХТОО потерпели поражение // Казахстанская правда.-2002.- №14. май.-2б.
7 Ереженов Б. Будем ожидать снижения цен //Каз.правда.- 1998.-17июля.-1б.
8. Амренов М.Х. Итоги и перспективы экономики и жизни //Малый бизнес.-1997.- №42.-15б.
9. Фаретдинов Р.М. Политико-экономические отношения переходного периода в Казахстане //Саясат.-1998.-июль.- №7.-21б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...

1. МОНОПОЛИЯ МЕН ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. МОНОПОЛИЯ ТҮСІНІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ..

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИСТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ
2.1. ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫҢ КЕРЕКТІГІ ЖӘНЕ МОНОПОЛИСТ
КОМПАНИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2. МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ЗАҢ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

3. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНА ӨТУ КЕЗІНДЕ МОНОПОЛИЯНЫҢ АТҚАРАТЫҢ РОЛІ
3.1. НАРЫҚҚА ӨТУДЕГІ МЕНШІК МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. МЕМЛЕКЕТТІК МЕНШІГІН АЛУДЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ
Рыноктық экономиканың мән-мағынасы бұл әрине бәсекелестік . Ол
рыноктық субъектілердің экономикалық бақталастығы және де қоғамдық
өндірісті реттеудің басты құралы болып табылады. Бірақ белгілі бір кезеңде
бәсекелестіктің өзі монополияны туғызады.
Таза монополия мен таза бәсекелестік бұл бір-біріне қарама- қарсы
түсініктер. Монополия мен бәсекенің де жақсы да, жаман да жақтары бар
осылардың жақсы жақтардан дамуға қолдау, ал жаман жақтарын шетте, ішкі және
сыртқы бәсекелестіктің қатынастарын белгілеу. Бұл өте күрделі
мәселе,монополияның іс-әрекетін реттеу жәнеде бәсекелестікті қорғау жүесі
антимонополиялық саясат деп аталады. Мемлекет ерте заманнан бері
моноплияның іс-әрекетін шектерін заңды түрде белгілегісі келді.
Қазақстан Республикасы, әкімшілік басқару жүесінен өзіне мұра етіп
шаруашылық қатынастардың бұзылуы және де басқада жағымсыз процесстер алды.
Осының бәрі елімізді бұрын болмаған әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа
әкелді. Өзін - өзі басқару тәжірбиеміз болмағандықтан осы мәселелерді шешу,
антимонополиялық реттеуді қиындата түсті. Сонда да Қазақстан ТМД елдерінің
ішінен бірінші болып 1991 жылы монополиялық іс-әрекетті реттеу туралы заң
қабылдады.
Қазақстан нарыққа өтүге дайындалып жатқанда монополия мәселесіне көп
көніл бөлуі керек. Себебі бұл жерде халық, қоғам мүдесі тұр. Қазіргі таңда
мемлекет үшін ең юасты мәселелердің бірі-бұл табиғи монополия мәселесі.
Сондықтанда өзімнің курстық жұмысымның тақырыбы ретінде таңдап алғанымның
бірден-бір себебім.
Монополия ұғымы өзінің кең мағынысында, бір сатушы және де оның
тауарының алмастырушының болмауы мен бірнеще сатып алушы. Бұл жерде
монополист фирма көптеген артықшылықтарға ие болады.
Мысалғы фирма өз тауарына бағаның жоғары деңгейін орната алады
немесе тауар өндірісің қысқарта алады. Ал фирманың бұндай әрекетінен әрине
қоғам зиян щегеді.сондықтанда қазіргі таңда осы табиғи монополистердің іс-
әрекетін бақылау мәселесі тұр.осы жұмысымның келесі бөлімдерінде мен табиғи
монополия туралы түсінік беріп, қазіргі кездегі Қазақстандағы табиғи
монополист фирмалар туралы сөз етемін. Осы табиғи монополияның қазіргі
таңдағы қажеттілігі, Қ.Р-сының монополияға қарсы саясаты, табиғи монополист
фирманың іс-әрекетін бақылау және де нарыққа өтү кезеңінде монополияның
атқаратын ролін көрсетемін.

1. МОНОПОЛИЯ МЕН ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. МОНОПОЛИЯ ТҮСІНІГІ

Монополия бұл басында айтып кеткендей 1 сатушы бірнеше сатып алушы. Ал енді
монополия туралы толық түсінік берейін.

1. өндірісте бір ғана фирма бар болғандықтан фирма және өндіріс
түсініктері тең емес .
2. фирма өндірген тауар барлық сұранысқа жауап беретін болғандықтан,
фирма толық және абсолютты нарықтық басқаруға ие болады, оның ішіне
бағаны бақылау қызметі жатады. Бұл дегеніміз фирма өзі өндірген
тауарға деген бағаны көтеруге толық құқы бар, соның өзінде оған деген
сұраныс төмендемейді.
3. басқалардың (фирмалардың) нарыққа шығуға жол болмаыды. Бұл жағдай
әкімшілік – құқықтық және экономикалық әдістерімен қамтылған. Мысалға
алатын болсақ, дасқа фирмалардың шығуына кедергі болатын мына
жағдайлар:

1) бір өндіруші фирмаға сол өзінің тауарына патент беруі немесе қуқық
беруі;
2) тауарды өндіруге байланысты фирмаға мемлекеттік лицензия беру;
3) толық ресурспен қамтылуы . Мысалға алатың болсақ американдық Де Верс
әлемдегі ең ірі монополист компания, дүниежүзіндегі алмаз шығару
өндірісінің көп бөлігін қолына ұстап отыр. 20 – шы ғасырдың Америка
Алюминий Корпорация (ААК)-сы әлемдік боксит өндірісіндегі 100-пайызға
дейін үстемдік етті. Соның арқасында бұл корпорация 1940 жылы
абсолютты монополист болды;
4) сол фирма (монополост) – ның капиталының болуы. Себебі кейбір өндіріс
көздері алғашқы инвестицияны кажет етеді. Фирмалардың барлығы осындай
капиталғы ие бола бермеіді;
5) фирмалардың өнімдерінің алмастыратын тауар болмайды. Мысалы ретінде
бриллиянты алуғ болады;

Монополист фирманың мінез-қуқын зерттей отырып, мына жағдайларға кез
боламыз:

1) фирма әрқашанда өз өнімің сол бағамен сатады, яғини өзгертпейді деген
сөз;
2) Фирма барлық ақпаратқа ие болады. Соның арқасынды фирма баға
өзгергенде тұтынушылардың әсерің таба алады. Басқа сөзбен айтқанда
фирма өз өнімдерінің сұраныс қисығын құрастыра алады. Сонымен қатар
фирма маркетингтік зерттеулер жүргізіп, тұтынушылардың сұранысың дәл
тауып айтады. Сұраныс қисығың біле отырып монополост, өзінң табысын
қалай көбейеу керек егендігін білетін болады.

Бірақта монополист өз өнімдеріне кез келген бағана орната бермейді.
Себебі оны монополияға қарсы комитет бақылап отырады. Егер ол өндіру
көлемін белгілейтін болса, онда сұраныс қисығы оған тұтынушылар сатып
алатың бағаны көрсетеді. Сонымеи қатар монополист бағаны белгілейтін болса,
онда ол ұсыныс көліміне қарап щектеу керек. Сондықтанда монополия жағдйынды
фирма бірдей уақытта өндіру көлемін және баға саясатын оңтайлы қабылдау
керек. 1 суреттен біз монополист тауарына сұраныс қисығын көре аламыз.

1 сурет. Монополист тауарына сураныс қисығы

Жоғарыдағы айтылған сөздерге қарап монополия проблемасы бар екенін көруге
болады. Әр монополист өз жағдайын райдалана отырып пайданы
максимизациялауғы тырысады. Олар әрине бағаны ғана көтере бермейді сонымен
қатар жаңа техпологиыны пайдаланып және көлемін үлкейтіп, белгілі бір
оптималды бір шешімге, әғини пайданың оптималды денгейіне ұмтылады.

2. сурет. Жалпы табыс пен жалпы шығындар.

Фирманың мұндай әрекеті тұтынушығы қолайлы ма жоқ па?

2. ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯ НЕГІЗДЕРІ

Кейбір жағдайларда мемлекет фирмаға монополисттік жағдайын сақтап
қалуға руқсат береді, бірақ оның қізметін қатты бақылауға алады. Мұндай
жеңілдіктерге табиғи монополия нарығындағы фирмалар ие.
Табиғи монополоияға тауарлық рынокта үстемдік ететін шаруашылық
субъектілер, фирмалар жатады. Олар:
1) өндіретін немесе өндейтін кәсібімен айналысатын шаруашылық
субъектілер жатады. (мунай, газ, түсті және қара металдар, көмір және
т.б.)
2) қаруды өндіретін, сонымен қатар жарылғыш заттар, ұландыратын
наркотикалық заттарды өндіріп өндейтің шаруашылық субъектілер жатады.
3) Машина және темір жолдар, электр беру жүесінде, радио, телефон
байланысында және басқа да инфрақұрылымдарда қызмет көрсететін
шаруашылық субъектілер.
4) Қалалық қоғамдық – транспорттарда қызмет көрсететің қоғамдастықтар.
5) комуналдық қызметтерді ізке асырытын шаруашылық субъектілер.2,

Ал енді табиғи монополияға анықтама беріп кетейін. Табиғи монополия
нақты нарықта бола алады, егер бір фирма басқа фирмаларға қарағанда осы
нарықты толығымен қанағаттандыра алатын болса.
Табиғи монополияға жоғарғы капитал салымы тән. Кейбір фирмалар
инвестиция салуғы жағдайлары жетпейді. Табиғи монополияға ең томенгі
шығындар тән. Фирма капитал құю арқылы өндіріс көлемін көбейте алады,
соның арқасында фирма жоғары пайдаға ие болады.
Теңбе-тең баға қоғам үшін тиімді емес, ал қоғамының оптималды бағасы
фирмаға тиімді емес. Бұл қарама-қайшылықты қалай шешуге болады. Бұл
компромистен шығудын бірден-бір жолы шекті шығындыар негізінде бағаны
қалыптыстыру керек, яғини Р=МС

3. сурет. Табиғи монополияны реттеу.

Осының арқасында табиғи монополия орында турып, саладан шығу қаупінен
қутылады, бірақ дегенмен қоғам шығыннан қутыла алмайды.
Ал басқа да вариант бар, ол фирма – монополистінің бағаны орташа
шығындар негізінде қалыптастыруы, Р=АС. Бұдан қоғам ұтады, өйткені бул баға
монополисттің бақыламайтың бағадан төмен. Фирма шығынға сәйкес келетін
табыс табады. Осының арқасында фирма өндірісті тоқтатпай пайда табу
мүмкіндігіне ие болады. 1,154-159

2.　ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАБИҒИ МОНОПОЛИСТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУ

2.1 ТАБИҒИ МОНОПОЛИЯНЫҢ КЕРЕКТІГІ ЖӘНЕ МОНОПОЛИСТ КОМПАНИЯЛАР

Соңғы жылдары қандай фирманы табиғи монополия жатқызуға болатындығы
туралы көп талас – тартыс туған болатын. Табиғи монополияның сақталуыны
қарсы жақ, техника мен технологияның өзгеруі, табиғи монополияның
критерилері капитал салымы мен аңықталған шығындарын ығыстырады. Сондықтан
тіпті телефон компаниясы немесе электр компаниясының жергілікті нарықта
үстемдік етуі ақталмаған.
Ал табиғи монополияның сақталуына жақтас болған адамдар өз
дәлелдемелерінде: 1) табиғи монополияның сақталуы мемлекеттің маңызды
стратегиялық мүддесіне септігін тигізіп, маңызды салаларды бақылауға
мүмкіндік бкркді. Оның ішіне энергетика, байланыс, қару өндіру,
коммуникация, траспорт т.б. жатады. 2) ең манызды аргумент ретінде, барлық
адамдардың тауарлар мен қызметтерге жол ашылады деп есептейді, яғини
адамдар, қоғам үшін тиімді болады.
Ғалымдардың айтуынша барлық адамдардың осы жоғарыдағы айтылған
қызметтерды қолдануы үшін баға арзан болуы керек деп есептейді. 3,78
Табиғи монополияны реттеудегі маңызды әдістері бұлар: бағаны реттеу,
пайданың шектіденгейін қалыптастыру, акциялярды бақылау, тұтынушылардың
белгілі бір топтарға бөлу.
Ал енді табиғи моноплиядағы фирмалар және компаниялар туралы сөз
етейін. Ең алдымен телекомуникация саласындағы компаниялар туралы айта
кетейін.
Қазақтелеком - Қазақстандығы ең ірі байланыс тасымалдау қызмет
көрсететін табиғи монополист. Бұл компания Ұлттық оператор функциясын
атқара отырып, қалаарылық және халықарылық телефон байланыс қызметін
көрсетуде. Қазірде Қазақтелеком - ең ірі және тез дамып келе жатқан
компания. Бұл компанияда 31 мыңнан астам жұмысшы істейді.
Қазақтелеком алдына мынадай мақсаттар тұр:
1) Қ.Р-сын ең қазіргі замаңға техникалармен қамтамасыз ету;
2) Барлық байланыс турлерін жоспарлау, басқару, жетілдіру әрекетің
жасау;
3) Басқа да телекоммуникация телеоператорлармен байланысты терендете
түсү.

Кателко Қазақстан телекоммуникация акционерлық қоғамы. Телевизиялық
және радио бағдарламарың тек қана облыс орталықтарына тарату қызметін
атқарады.
TNS-plus - телекомуникациялық компания. Бұл компания спутникал
байланыстарды орналастыру және телефон каналдарын щығару, тарату қызметімен
айналысады. 4,11-12

2. МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ ЗАҢ

Монополияға қарсы заң жинағы Қазақстандағы жаңа құбылыс соған
байланысты монополияға қарсы заң жинағының нәтежелі жұмысына күдікпен
қараймыз. Басқа дамыған елдерге қарағанда монополияға қарсы заң жинағы
қоғамның экономикалық өміріне әсер ете алмайды. Бірақ, дегенмен,
Республикада Қ.Р-нын Президентінің жарлығы, үкіметтің ережелері теқ қана
қоғам үшін маңызды емес сонымен қатар монополияға қарсы органдарға маңызды
септігін тегізеді.
Мысалға үшін Қ.Р-нын Конституциясында кез келген кәсіпкер еркін жұмыс
істеуге, өзінің жеке меншігіндегі заттарды заңды түрде қолдануға құқы бар,
монополия жұмысы бақылауға алынады және заңмен қорғалады деп жазылған.
1991 жылдың 11 маусымында Қ.Р- сында осы облыста ең алғашқы арнайы
бәсе келестіктің дамуы және монополия қызметін тұйықтан туралы
монополияға қарсы заң қабылданды. Бұның өзі заңгерлердің бәсекелестікті
қорғау және қолдау керек екендігінен туған мәселе болатын.
Заң бойынша әділетсіздік бәсекелестік деп төмендегіні айтады:
1) әділетсіз кәсіпкерлік қызмет;
2) бәсекелес кәсіпкердің қызметіне шек қою;
3) бәсекелестердің әділетсіз келісімдері;
4) топтық байкот;
5) бағаны келісіп орнату;
6) бәсекелестердін бірігуі.
Осыдан заңның бір әлсіз жері байқалады. Ол практикада әділетсіз
бәсекенің орналуы.
Бәсекелестік және монополия ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.