Иран-Ғайып шығармашылығы және қазіргі қазақ поэзиясы
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.4
ІІ.Негізгі бөлім
1тарау. Иран . Ғайып . ақындық даралығы ... ... ...29.34
2 тарау. Иран . Ғайып поэзиясының поэтикасы ... ... ... ... 35.46
3 тарау.Иран.Ғайып және қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53.68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69.70
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70.71
ІІ.Негізгі бөлім
1тарау. Иран . Ғайып . ақындық даралығы ... ... ...29.34
2 тарау. Иран . Ғайып поэзиясының поэтикасы ... ... ... ... 35.46
3 тарау.Иран.Ғайып және қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53.68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69.70
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70.71
Жұмыстың тақырыбы: Иран-Ғайып шығармашылығы және қазіргі қазақ поэзиясы
Жұмыстың көлемі: _71_ бет.
Магистрлік жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден тұрады. Әрбір бөлім өз ішінен жіктеліп, бірнеше тарауларға бөлінген.
Жұмыстың мақсаты: Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы түркілік сарын, көркемдік ерекшеліктері, оның негізгі тұлғаларының шығармашылығына талдау жасап, ондағы ізденістерді, тек қазақ поэзиясына ғана тән ұлттық таным ерекшеліктерін, көркемдеу құралдары мен әдіс-тәсілдерін арқау еткен.
Жұмыстың негізгі мазмұны: дисертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олар бірінен-бірі туындап, сабақтасып жатқан бірнеше тараулардан тұрады. «Иран-Ғайып поэзиясының дәстүр жалғастығы» және «Поэзиясындағы замана шындығы» атты алғашқы бөлімдерде дәстүр жалғастығы ғылыми-теориялық негіздерге сүйене, кеңінен қарастырылып, ақынның заман бейнесін жасаудағы шеберлігі мен өзіндік ерекшеліктері сомдалады. М.Мақатаев, М.Шаханов, Т.Айбергенов секілді талантты ақындардың өлеңдері талданып, ондағы ұлттық таным белгілері айқындалған. Қазақ ақынының ғана қаламынан туатын ұғымдар мен сөз тіркестері, ойлау жүйесі нанымды дәлелденген. Ал, «Иран-Ғайып поэзиясының көркемдік ерекшеліктері» атты бөлімде өлеңдерінің сюжеттік-композициялық құрылымындағы баяндау, толғау, ретроспективалық, диалогтық сипаттарды анықталды. Иран-Ғайыптың сюжетті лирикамен эпикалық поэзияны ұштастыру жолындағы тың көркемдік ізденістерін, ақын поэмаларының образдық танымдық аспектілерін, стильдік даралығын, жанр мүмкіндіктерін танытудағы соны тәсіл-амалдарын өзге қаламгерлер шығармашылығымен салыстыра отырып көрсетілді. Иран-Ғайып жырларындағы ажарлау, көріктеу, айшықтау түрлеріне тоқтала келіп, ақынның өзіне ғана тән поэтикалық ойлау жүйесін саралау, өзіндік тілдік нақыштары мен әсем сөз қолданыстарын шығармаддағы негізгі рухани эстетикалық бағдармен тамырластыра талданды.
Жұмысты орындауда қолданылған әдістер: Жұмыста поэзияның тарихи-теориялық зерттеулерде кең қолданылатын объективті аналитикалық, салыстырмалы, салғастырмалы әдістері қолданылды.
Жұмыстың негізгі қорытындысы: магистрлік бітіру жұмысы бойынша жүргізілген зерттеу барысында Иран-Ғайып поэзиясының айшықтары нақтыланған. Жетекші ойлар мен негізгі арналары бөліп көрсетілген.
Жұмыстың көлемі: _71_ бет.
Магистрлік жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден тұрады. Әрбір бөлім өз ішінен жіктеліп, бірнеше тарауларға бөлінген.
Жұмыстың мақсаты: Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы түркілік сарын, көркемдік ерекшеліктері, оның негізгі тұлғаларының шығармашылығына талдау жасап, ондағы ізденістерді, тек қазақ поэзиясына ғана тән ұлттық таным ерекшеліктерін, көркемдеу құралдары мен әдіс-тәсілдерін арқау еткен.
Жұмыстың негізгі мазмұны: дисертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олар бірінен-бірі туындап, сабақтасып жатқан бірнеше тараулардан тұрады. «Иран-Ғайып поэзиясының дәстүр жалғастығы» және «Поэзиясындағы замана шындығы» атты алғашқы бөлімдерде дәстүр жалғастығы ғылыми-теориялық негіздерге сүйене, кеңінен қарастырылып, ақынның заман бейнесін жасаудағы шеберлігі мен өзіндік ерекшеліктері сомдалады. М.Мақатаев, М.Шаханов, Т.Айбергенов секілді талантты ақындардың өлеңдері талданып, ондағы ұлттық таным белгілері айқындалған. Қазақ ақынының ғана қаламынан туатын ұғымдар мен сөз тіркестері, ойлау жүйесі нанымды дәлелденген. Ал, «Иран-Ғайып поэзиясының көркемдік ерекшеліктері» атты бөлімде өлеңдерінің сюжеттік-композициялық құрылымындағы баяндау, толғау, ретроспективалық, диалогтық сипаттарды анықталды. Иран-Ғайыптың сюжетті лирикамен эпикалық поэзияны ұштастыру жолындағы тың көркемдік ізденістерін, ақын поэмаларының образдық танымдық аспектілерін, стильдік даралығын, жанр мүмкіндіктерін танытудағы соны тәсіл-амалдарын өзге қаламгерлер шығармашылығымен салыстыра отырып көрсетілді. Иран-Ғайып жырларындағы ажарлау, көріктеу, айшықтау түрлеріне тоқтала келіп, ақынның өзіне ғана тән поэтикалық ойлау жүйесін саралау, өзіндік тілдік нақыштары мен әсем сөз қолданыстарын шығармаддағы негізгі рухани эстетикалық бағдармен тамырластыра талданды.
Жұмысты орындауда қолданылған әдістер: Жұмыста поэзияның тарихи-теориялық зерттеулерде кең қолданылатын объективті аналитикалық, салыстырмалы, салғастырмалы әдістері қолданылды.
Жұмыстың негізгі қорытындысы: магистрлік бітіру жұмысы бойынша жүргізілген зерттеу барысында Иран-Ғайып поэзиясының айшықтары нақтыланған. Жетекші ойлар мен негізгі арналары бөліп көрсетілген.
1. Белинский В.Г. Шығармалар жинағы.Том-3.М;-1967ж-89123 бб
2. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
3. Шаханов М. Шындықтың жыршысы. Жас Алаш №56(87).2002.-4б
4. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Елорда, 2002. – 408 б.
5. Иран-Ғайып. Сөз патшалығы Т.2 (Он үш томдық таңдамалы). – Алматы: 2006 – 429 бет.
6.Ержанова С. Тәуелсіздік тұсындағы қазақ поэзиясы.А-Білім-2010ж
7. Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепілі: Әдеби мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 210 б.
8. Ханкелдин С. Ақын және қоғам. «Түркістан»газеті.4мамыр,2007ж
9. Құран-Кәрім.Нисса сүресі. А,-Арыс-2007ж
10. Қайырбеков Ә. Санадағы сәулелер. «Алматы ақшамы»№12(98)-2004ж
11. Мақатаев.М. Жырлайды жүрек.А-Жазушы-2006ж
12.Әуезов М. Әр жылдар ойлары. А-Жазушы-1969ж
13.ӘшімбаевС. Парасатқа құштарлық.-А,Жазушы- 1987ж
14. Иран-Ғайып. Киелі Күнә Т.9 (Он үш томдық таңдамалы). – Алматы: 2006 – 429 бет.
15. Дәстүр және жаңашылдық: Монографиялық жинақ. – Алматы: Ғылым, 1980. – 215 б.
16. Мақатаев М. Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жалын, 2002. – 3 т. – 280 б.
17. Сапарбай И. Түнгі әуендер. – Алматы: Жазушы, 2006. – 280 б.
18. Есдәулет Ұ. Баллада. Өлеңдер: Көп томдық шығармалар. – Алматы: Қазғұрт, 2006. – 2 т. – 296 б.
19. Зікібаев Е. Одаққа ода // Жұлдыз. – 1999. – № 7. – 85 б.
20.Иран-Ғайып. Он үш томдық шығ.жин.-А:2006-Том-3
21. З.Қабдолов Сөз өнері.-А:2003ж-328б
22. Б.Майтанов. Сөз сыны.-А:2002ж-256б
23. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. Алматы, 1982 ж.
Жүнісбекова К. Ә. Абайділданов поэзиясындағы көркемдік ізденістер: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2004. – 140 б.
24. Қазанбаева А. З. Мұқағали Мақатаев лирикасының лексика– грамматикалық ерекшеліктері . (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.) Алматы. 1999 ж.
25. Қара өлең ( Құрастырған Оразақын Асқрар) жазушы. 1989ж. 320 б.
26. Қаратаев М. Социалистік реализм туы астында. -Алматы; 1960ж.
27. Қирабаев. С. Шығармалар. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1984, 1 том.
28. Қуандық Ж. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік “ЭКО” ҒӨФ, 2007 ж.,442 б.
29. Мақатаев М.. Күнделік. Алматы: Жалын, 1991ж., 48 б.
30. Мақатаев М. Аққудың қанатына жазылған жыр. – Алматы: Шартарап, 2001. – 352 б.
31. Мұқағалидастан. Құрастырған А. Әбдіқалов - Алматы: Шартарап, 2001.- 192б.
32. Музыкадағы этномәдени дәстүрлер (Материалы международной конференций Алматы,2000 ж.).
33. Мырзалиев Қ. Көкейкесті. – Алматы. – Атамұра, 2003. – 280 б.
34. Нәжімеденов Ж. Мезгіл әуендері. – Алматы: Жазушы, 1968. – 112 б.
35. Оңғарсынова Ф. Сөз сыры // 10 томдық шығармалар жинағы. – Астана: Елорда, 2004. – 8 т. – 312 б.
36. Тұржан О. Махамбет поэзиясының көркемдік ерекшелігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Астана, 2005 ж.
37. Тургенев И. С. Полное собрание сочинений и писем. Сочинение, т. XII М-Л, 1966, с 303.
38. Сейдімбеков А. // Жас алаш. 1997 ж.
39. Хамидуллаев К. Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның авторефераты) Алматы 1993. 187 б.
40. Храпченко М. Б. Собрание сочинений. т. III Москва, 1981.
2. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б.
3. Шаханов М. Шындықтың жыршысы. Жас Алаш №56(87).2002.-4б
4. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Елорда, 2002. – 408 б.
5. Иран-Ғайып. Сөз патшалығы Т.2 (Он үш томдық таңдамалы). – Алматы: 2006 – 429 бет.
6.Ержанова С. Тәуелсіздік тұсындағы қазақ поэзиясы.А-Білім-2010ж
7. Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепілі: Әдеби мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 210 б.
8. Ханкелдин С. Ақын және қоғам. «Түркістан»газеті.4мамыр,2007ж
9. Құран-Кәрім.Нисса сүресі. А,-Арыс-2007ж
10. Қайырбеков Ә. Санадағы сәулелер. «Алматы ақшамы»№12(98)-2004ж
11. Мақатаев.М. Жырлайды жүрек.А-Жазушы-2006ж
12.Әуезов М. Әр жылдар ойлары. А-Жазушы-1969ж
13.ӘшімбаевС. Парасатқа құштарлық.-А,Жазушы- 1987ж
14. Иран-Ғайып. Киелі Күнә Т.9 (Он үш томдық таңдамалы). – Алматы: 2006 – 429 бет.
15. Дәстүр және жаңашылдық: Монографиялық жинақ. – Алматы: Ғылым, 1980. – 215 б.
16. Мақатаев М. Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жалын, 2002. – 3 т. – 280 б.
17. Сапарбай И. Түнгі әуендер. – Алматы: Жазушы, 2006. – 280 б.
18. Есдәулет Ұ. Баллада. Өлеңдер: Көп томдық шығармалар. – Алматы: Қазғұрт, 2006. – 2 т. – 296 б.
19. Зікібаев Е. Одаққа ода // Жұлдыз. – 1999. – № 7. – 85 б.
20.Иран-Ғайып. Он үш томдық шығ.жин.-А:2006-Том-3
21. З.Қабдолов Сөз өнері.-А:2003ж-328б
22. Б.Майтанов. Сөз сыны.-А:2002ж-256б
23. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. Алматы, 1982 ж.
Жүнісбекова К. Ә. Абайділданов поэзиясындағы көркемдік ізденістер: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2004. – 140 б.
24. Қазанбаева А. З. Мұқағали Мақатаев лирикасының лексика– грамматикалық ерекшеліктері . (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.) Алматы. 1999 ж.
25. Қара өлең ( Құрастырған Оразақын Асқрар) жазушы. 1989ж. 320 б.
26. Қаратаев М. Социалистік реализм туы астында. -Алматы; 1960ж.
27. Қирабаев. С. Шығармалар. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1984, 1 том.
28. Қуандық Ж. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік “ЭКО” ҒӨФ, 2007 ж.,442 б.
29. Мақатаев М.. Күнделік. Алматы: Жалын, 1991ж., 48 б.
30. Мақатаев М. Аққудың қанатына жазылған жыр. – Алматы: Шартарап, 2001. – 352 б.
31. Мұқағалидастан. Құрастырған А. Әбдіқалов - Алматы: Шартарап, 2001.- 192б.
32. Музыкадағы этномәдени дәстүрлер (Материалы международной конференций Алматы,2000 ж.).
33. Мырзалиев Қ. Көкейкесті. – Алматы. – Атамұра, 2003. – 280 б.
34. Нәжімеденов Ж. Мезгіл әуендері. – Алматы: Жазушы, 1968. – 112 б.
35. Оңғарсынова Ф. Сөз сыры // 10 томдық шығармалар жинағы. – Астана: Елорда, 2004. – 8 т. – 312 б.
36. Тұржан О. Махамбет поэзиясының көркемдік ерекшелігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Астана, 2005 ж.
37. Тургенев И. С. Полное собрание сочинений и писем. Сочинение, т. XII М-Л, 1966, с 303.
38. Сейдімбеков А. // Жас алаш. 1997 ж.
39. Хамидуллаев К. Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның авторефераты) Алматы 1993. 187 б.
40. Храпченко М. Б. Собрание сочинений. т. III Москва, 1981.
ҚАЗАҚТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
И Р А Н – Ғ А Й Ы П (ОРАЗБАЕВ) АҚЫНДЫҒЫ
2 курс магистранты Г.Нұрбекова
Ғылыми жетекшісі:
Ф.ғ.д., проф. Ержанова С.Б
Норма бақылаушы:
Ф.ғ.к. доц м.а. Көшекова А.
______________
Қорғауға жіберілді.
2013 жылғы _____________
Қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
Ф.ғ.д., проф. Ержанова С.Б.
Алматы, 2013
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-
4
ІІ.Негізгі бөлім
1тарау. Иран - Ғайып – ақындық даралығы ... ... ..-29-34
2 тарау. Иран – Ғайып поэзиясының поэтикасы ... ... ... ... 35-46
3 тарау.Иран-Ғайып және қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53-68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...69-70
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70-71
Кіріспе
Жұмыстың тақырыбы: Иран-Ғайып шығармашылығы және қазіргі қазақ
поэзиясы
Жұмыстың көлемі: _71_ бет.
Магистрлік жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден тұрады. Әрбір бөлім өз ішінен
жіктеліп, бірнеше тарауларға бөлінген.
Жұмыстың мақсаты: Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы
түркілік сарын, көркемдік ерекшеліктері, оның негізгі тұлғаларының
шығармашылығына талдау жасап, ондағы ізденістерді, тек қазақ поэзиясына
ғана тән ұлттық таным ерекшеліктерін, көркемдеу құралдары мен әдіс-
тәсілдерін арқау еткен.
Жұмыстың негізгі мазмұны: дисертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олар
бірінен-бірі туындап, сабақтасып жатқан бірнеше тараулардан тұрады. Иран-
Ғайып поэзиясының дәстүр жалғастығы және Поэзиясындағы замана шындығы
атты алғашқы бөлімдерде дәстүр жалғастығы ғылыми-теориялық негіздерге
сүйене, кеңінен қарастырылып, ақынның заман бейнесін жасаудағы шеберлігі
мен өзіндік ерекшеліктері сомдалады. М.Мақатаев, М.Шаханов, Т.Айбергенов
секілді талантты ақындардың өлеңдері талданып, ондағы ұлттық таным
белгілері айқындалған. Қазақ ақынының ғана қаламынан туатын ұғымдар мен сөз
тіркестері, ойлау жүйесі нанымды дәлелденген. Ал, Иран-Ғайып поэзиясының
көркемдік ерекшеліктері атты бөлімде өлеңдерінің сюжеттік-композициялық
құрылымындағы баяндау, толғау, ретроспективалық, диалогтық сипаттарды
анықталды. Иран-Ғайыптың сюжетті лирикамен эпикалық поэзияны ұштастыру
жолындағы тың көркемдік ізденістерін, ақын поэмаларының образдық танымдық
аспектілерін, стильдік даралығын, жанр мүмкіндіктерін танытудағы соны тәсіл-
амалдарын өзге қаламгерлер шығармашылығымен салыстыра отырып көрсетілді.
Иран-Ғайып жырларындағы ажарлау, көріктеу, айшықтау түрлеріне тоқтала
келіп, ақынның өзіне ғана тән поэтикалық ойлау жүйесін саралау, өзіндік
тілдік нақыштары мен әсем сөз қолданыстарын шығармаддағы негізгі рухани
эстетикалық бағдармен тамырластыра талданды.
Жұмысты орындауда қолданылған әдістер: Жұмыста поэзияның тарихи-
теориялық зерттеулерде кең қолданылатын объективті аналитикалық,
салыстырмалы, салғастырмалы әдістері қолданылды.
Жұмыстың негізгі қорытындысы: магистрлік бітіру жұмысы бойынша
жүргізілген зерттеу барысында Иран-Ғайып поэзиясының айшықтары нақтыланған.
Жетекші ойлар мен негізгі арналары бөліп көрсетілген.
Магистрлік жұмыстың мақсаты мен міндеті: магистрлік жұмысқа
төмендегідей мақсат пен міндеттер қойылды:
1. Бұған дейін көлемді зерттеу нысанасына айналмаған көрнекті қазақ
ақыны Иран-Ғайыптың шығармашылық эволюциясын нақты тарихи кезеңдер
ерекшеліктерімен сабақтастыра саралап, ұлттық поэзия өнеріндегі
іргелі мәдени құбылыс екенін дәлелдеу.
2. Ақын лирикасындағы субъект пен объект, лирикалық қаһарманның рухани
отаншылдық, сыршыл болмысын оның авторлық ұстаныммен, дәуір
шындығымен арақатынасын, реалистік табиғатын ашу. Иран-Ғайып
өлеңдерінің сюжеттік-композициялық құрылымындағы баяндау, толғау,
ретроспективалық, диалогтық сипаттарды анықтау.
3. Иран-Ғайыптың сюжетті лирикамен эпикалық поэзияны ұштастыру
жолындағы тың көркемдік ізденістерін, ақын поэмаларының образдық
танымдық аспектілерін, стильдік даралығын, жанр мүмкіндіктерін
танытудағы соны тәсіл-амалдарын өзге қаламгерлер шығармашылығымен
салыстыра отырып көрсету.
4. Иран-Ғайып жырларындағы ажарлау, көріктеу, айшықтау түрлеріне
тоқтала келіп, ақынның өзіне ғана тән поэтикалық ойлау жүйесін
саралау, өзіндік тілдік нақыштары мен әсем сөз қолданыстарын
шығармаддағы негізгі рухани эстетикалық бағдармен тамырластыра
талдау.
Магистрлік жұмыстың объектісі ретінде алынған шығармалар және
олардың зерттелу жайы: жұмыс нысанасына Иран-Ғайыптың әр жылдары жарыққа
шыққан кітаптары мен баспасөз бетінде жарық көрген шығармалары негіз болды.
Әр жылдары жарық көрген өлең топтамаларын зерделей қарағанымызда ақынның
ылғи да өсу, өрлеу үстінде болғанын аңғардық.
Иран-Ғайыптың шығармашылығы жүйелі түрде қолға алынып, арнайы
зерттелген емес. Сондықтан осы бітіру жұмысында тұңғыш рет бұрын көп сөз
бола қоймаған шығармалары талданып, ақын шығармашылығы әр қырынан тереңдей
зерттелгенін айтқанымыз орынды. Мерзімді баспасөз бен ғылыми мәнді
жинақтарда қазақ және орыс тілдерінде шыққан 170-тен аса сын-рецензиялар
бар. Олардың кейбірінде ақынның лирикасы туралы теориялық толғамдар
айтылса, енді бір бөлек зерттеу мақалаларда поэмалары біршама талданып,
зерттеледі.
Магистрлік диссертация жұмысының теориялық-методологиялық негізі:
Поэзия жанры мен оның ерекшелігі, өзге жанрлармен байланысы және
айырмашылығы, қоғамдық-әлеуметтік ортадағы қызметі туралы зерттеу еңбектер
жазған; өлең сөздің теориясы, оның бейнелеу принциптері мен ерекшеліктері
туралы тұжырымды ой айтқан; қаламгер дүниетанымының сыр-сипатын ашып, оған
ресми идеология ықпалының әсер етуі туралы зерттеу жасаған; тақырыптық-
идеялық, көркемдік-эстетикалық ізденістердің мазмұн мен пішінге әсері,
поэзиядағы өмір шындығы мен реалистік шарттылықтың қарым-қатынасы, өлең
өрімі және оның диалектикалық даму принциптері туралы батыл болжам, түйінді
пікір білдірген ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, М.Қаратаев, М.Базарбаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев т.б ғалымдардың еңбектерінен туындайды.
Магистрлік жұмыстың зерттеу әдісі ретінде поэзияның тарихи-теориялық
зерттеулерде кең қолданылатын объективті аналитикалық, салыстырмалы,
салғастырмалы әдістері қолданылды.
Магистрлік жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден және
негізгі үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ИРАН-ҒАЙЫПТЫҢ(ОРАЗБАЕВ) АҚЫНДЫҚ ДАРАЛЫҒЫ
Поэзия - әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне саласы. М.Базарбаев
сөзімен айтқанда ...жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы. Ол –
ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет жанрының бір
түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған жоқ.
Адам жаны - күй сандық. Поэзияның оған тіл бітіретін сиқырлығы – адам
бойындағы не асыл, аяулы, асқақ сезімдердің пернесін баса білетіндігінде
болса керек. Ол адамға оның адам деген атына лайық асқар талаптар қояды,
сонысымен жүрек отын маздатады, қанат бітіреді, жақсылыққа жетелейді.
Иә, поэзия адам жанында жақсылықты оятқанда, адамгершілік туын
көтергенде соның бәрін қас зұлмат қараң дүниеге қарсы күресуге әзір болуға
баулиды. Поэзия қай тақырыпта жырламасын – ол махаббат па, бақыт пен
азаматтық борыш жайлы ма,- ол әрқайсысымыздың өз басымыздың кісілік
қасиетімізді танып білуімізге, өзгені де солай тануымызға ат салысады және
әлдебір ұяттан безгендерден өзінің қоғам алдындағы борышы мен міндетін
ұмытып, өз жанын өзі жеп тауысып, өмірін зая қылушылардан безіндіреді.
Адамның әлеуметтік белсенділігін, жігерін арттыру атты қашанғы
мақсатқа қоса поэзия сол адамның ақыл – парасат кемелдігіне жету мүддесін
алға қояды. Сайып келгенде поэзия біздің осы уақытымыздың асыл мақсаты
–сегіз қырлы, бір сырлы адам тәрбиелеу биігіне құлаш сермейді. Мәселен,
орыс әдебиетінде А.Потебня, В.Сквозников, Г. Гачев, В.Жирмунский, Н.
Гуляев, Ю. Лотман еңбектері жарық көрсе, қазақ әдебиетінде де ауыз толтырып
айтарлықтай лирика табиғатын танытатын біршама ғылыми еңбектер бар. Атап
айтқанда, Ш.Уалиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов,
Қ.Мырзалиев, Б.Кәрібаева, Қ.Жүсіп, С.Негимов, М.Әлімбаев, Б.Кәрібозұлы,
А.Шәріп, Ә.Жәмішев және т.б.
Әдебиет - ең алдымен тәрбиеші. Ал бұл міндет поэзияға тіпті мол
жүктеледі. Сонау эпостан бастап, бүгінгі поэзиямызға дейінгі ғаламат
қашықтыққа көктей көз жіберсек, халық өмірінің барлық кезеңдерінде де, екі
талай күндерде де тек өлең ғана озып алға шығып отырғанын көреміз .
Көрнекті орыс сыншысы В.Г.Белинский : Поэзия - өмірдің әрі мен нәрі.
Бүкіл әлем, барлық өмір құбылыстарындағы құпия қуат, оларға тіршілік,
ойнақы өмір беретін сырлар-поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні...,
– [1]десе, заманымыздың заңғар жазушысы, өмірден өткенше қазақ әдебиетінің
отымен кіріп, күлімен шығып, туған әдебиеті үшін өлшеусіз қызмет атқарып
өткен сыншы, әдебиеттанушы З. Қабдолов сөз өнерінің осынау сұлу да
сымбатты, кірпияз тегіне: Поэзия – творчество. Поэзия – еркін сөйленетін
жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы
мен бунағына дейін белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі, –
[2]деп анықтама береді. Немесе біз сөз еткелі отырған ақын Мұхтар Шаханов
айтпақшы, Поэзияда әрбір ой тыңнан айтылуы тиіс. Нағыз поэзия тудыру –
қиынның қиыны. Бұл мұхиттың түбінен маржан ілгенмен бірдей[3].
Әдебиетші-ғалымдардың осы тұжырымдарына қосарымыз, сонымен қатар,
поэзия - ақиқат. Өмірде шындық көп, ақиқат - жалқы. Әрбір нағыз ұлт ақыны
қарапайым адам күнделікті өмірде көріп, біліп, сезе бермейтін ерекшеліктер
мен шындықты көріп, өлеңіне арқау етеді. Сол шындықтың ақиқатын анықтауды
оқырманға шешуге қалдырады. Поэзияның құдіреттілігі де, ақиқаттылығы да
осында. Сондықтан поэзия - шындықтан биік, ақиқатқа тұспа-тұс құбылыс.
Мұндай құбылысты сезініп игеру, игеру тұрмақ халқының мәдени мұрасына
айналдыру кез келген ақынның тіршілігіне бұйырған несібе емес. Ол – Азамат
ақынның ғана еншісіне тиетін, маңдайына жазылған бақ.
Қазаққа Иран-Ғайып болып танылған ақынның шын аты жөні Иранбек
Оразбаев екенін біреу білсе, біреу білмес. Оның шығармаларының жүйелі
көркемдік ерекшеліктері айырықша зор. Құбылтудың, әрі айшықтаудың тобына
жататын көркемдегіш құралдарын қолдану мен көркем сөз-образдарын жасауда
ақынның шеберлігі еш ақыннан кем емес, керісінше өзіндік бояуы қанық.
Иран-Ғайып 70 жылы Қазақ политехникалық институтының тау-кен
факультетін, 1980 жылы М. Горький атындағы Мәдениет институтының (Мәскеу
қаласы) Жоғары курстарын бітірген.
Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Тәуелсіз Қазақстан Республикасының
түңғыш өткен жазба акындар жыр-мүшәйрасының Бас жүлдегері, ¥лы Абайдың 150
жылдық мерейтойына арналған Республикалық ақындар жыр-мұшәйрасының Бас
жүлдегері, Түркістан-1500 жыл атты халықаралық жыр-бәйгесінің Бас
жүлдегері, Қазақстан Жазушылар Одағы сыйлығының иегері, Қазақстан
Журналистер Одағы сыйлығының иегері, Поэзия фестивальдарының бірнеше дүркін
лауреаты, Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулык сактау
министрлігінің аса озық драмматургиялық туындыларға жариялаған
конкурстарының бірнеше дүркін жеңімпазы. Ақын-драмматург 2003 жыл
көлеміндегі айрықша еңбектері үшін, оның ішінде Махамбет трагедиясы үшін
Әдебиет номинациясы бойынша Қазақстан Республикасы Меценаттар Клубының
Тарлан сыйлығына ие болды.
Сөз патшасы – Өлең құдіретіне табынбайтын жан болар ма... Жер бетінде?!
- деп жырлаған Иран-Ғайып қара өлеңі арқылы қазақты шет елдерге де
танытушы ақын. Екеуі бір-бірінің елін де білмейді, тілін де білмейді.
Шеттілінің семантикасын ұғу қиынға соққан жағдайда басқа дүниелер көмекке
келе алады, мысалға келесі адамның еліне деген әуестікті атауға болады.
Немесе бір-біріне үнсіз қарама-қарсы тұрған екі адамның өздерін тілден
басқа да таңғажайып дүниелердің байланыстыра алатындығын түйсінуі. Неміс
ақыны Герт Хайднрайх пен оның қазақ әріптесі Иран-Ғайыптың біріккен
шығармашылығының қызықты нәтижесіне куә болыңыз.
Алматы Гёте-Институтының проектісі: Неміс тілінде және жас тәуелсіз
мемлекет Қазақстанның тілінде жазылған жырлар мен олардың екі тілдегі
аудармасы. Неміс жазушысы әрі ақыны Герт Хайднрайхтың 2001 жылы мамыр
айында Қазақстанға (Павлодар, Астана, Алматы) жасаған әдеби сапарынан кейін
Алматы Гёте-Институты неміс жазушысын қазақ әріптестерімен кезіктіріп,
байланыстыруды мақсат тұтқан еді. Осыған орай, „Іздегенге – сұраған“,
Алматыда Герт Хайднрайх пен оның қазақ әріптесі Иран-Ғайыптың арасында тез
арада, түсте көрген өңдей, тылсым шығармашылық қатынас орнады. Екі ақынның
тез тіл табысуына олардың бастарына түскен ұқсас қайғы да себепкер болды
білем: екеуінің де ұлдары араларына бірнеше ай салып, бақытсыз жағдайда
дүниеден озған еді... Қазақстан мен Германияға жасалған бірнеше екіжақты
сапардан кейін халықаралық поэзия тілінің бар екендігіне көз жеткізген екі
ақын алғашында мүмкін емес сияқты көрінген істі жүзеге асыруға бел байлады:
олар Қазақстан мен Германияда туған өлеңдерін жолма-жол аудару арқылы бір-
бірінің шығармашылығын, өлең жазу ерекшелігін сезініп, түйсіне білуді қолға
алды. Шырынгүл Зухайқызы жасаған өлеңдердің сөзбе-сөз аудармасы ақындардың
алғаш бір-бірінің өлең өрмектеріне жол табуына көмектесті. Содан кейін ғана
олар өлеңдерді өз тіліне аударуға, яғни, осы проект жұмысының шығармашылық
бөлігіне кірісіп кетті. Төрт жылдан соң проект жұмысы мәреге жетті: неміс-
қазақ өлеңдері бір-біріне алғаш рет орыс тілі арқылы емес тікелей
аударылды. Неміс жазушысы әрі ақыны Герт Хайднрайхтың 2001 жылы мамыр
айында Қазақстанға (Павлодар, Астана, Алматы) жасаған әдеби сапарынан кейін
Алматы Гёте-Институты неміс жазушысын қазақ әріптестерімен кезіктіріп,
байланыстыруды мақсат тұтқан еді. Осыған орай, „Іздегенге – сұраған“,
Алматыда Герт Хайднрайх пен оның қазақ әріптесі Иран-Ғайыптың арасында тез
арада, түсте көрген өңдей, тылсым шығармашылық қатынас орнады. Екі ақынның
тез тіл табысуына олардың бастарына түскен ұқсас қайғы да себепкер болды
білем: екеуінің де ұлдары араларына бірнеше ай салып, бақытсыз жағдайда
дүниеден озған еді... Иран-Ғайып пен Герт Хайднрайх екеуінде бір-бірімен
сөйлесетін ортақ тіл жоқ, бірақ бұл жағдай екі ақынның рухани қатынасына
бөгет бола алмады. Бұл хақында Иран-Ғайып бірде былай деген еді: „Күллі
Әлемді Құдіреті Күштінің Күн Сәулесіндей Рахман Нұрына бөлеу үшін бүкіл
Тіршілік атаулы Поэзия Тілінде сөйлеуі керек екен.
„Ой-Санамда – Уайым бар,
Өлмеу – Қиял-Елестей:
Қор санауды қойыңдар,
Ақын – Адам еместей...“ –
Неміс ақыны Герт Хайднрайхпен тұңғыш кезігіп, алғаш сұқбат құрған құт-
хана шағымда мен осыны сездім: ләм-мим деместен-ақ, көзімізбен ұғынысып,
көңілімізбен түсінісіп, жан-жүрегімізбен түйсіністік те – кете бардық... “
Ал Хайднрайхтың ойынша: „Халықаралық Поэзия Тілі тұрғанда ақындар әр кезде
де тіл табыса алады...“.
Сонымен не керек, екі ақын боп, біз болып – бәріміз де Қазақстан мен
Германияда туған өлеңдерді жолма-жол аудару арқылы олардың бір-бірімен
шығармашылық жанды байланыс орнатуына барынша мүмкіндік жасауға бел
байладық. Екі ақын, Шырынгүл Зухайқызының жасаған сөзбе-сөз аудармасының
көмегімен, алғаш рет бір-бірінің өлең өрмектеріне жол таба алды және содан
кейін бір-бірінің өлеңдерін өз тілдеріне аударуға, яғни, осы жобалық
жұмыстың шығармашылық бөлігіне кірісіп кетті. Жобалық жұмыстың 1-кезеңі
(2001-2002): Хайднрайх пен Иран-Ғайып бір-бірімен Алматыда танысты. 2002
жылы екі ақын бір-бірінің ош үштен өлеңдерін өз тілдеріне аударды.
Хайднрайхтың өлеңдерінің аудармасы “Қазақ әдебиеті” газетінің 2002 жылғы 14-
санында жарық көрді. Екі ақынның әдеби кеші алғаш рет ресми түрде
Алматыдағы Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем
Тілдері Университетінің роман-герман тілдері факультетінде, Өскемендегі
Пушкин атындағы облыстық кітапханада және Қырғызстанның Ош қаласындағы
Мемлекеттік Университетте өтті. Жобалық жұмыстың 2-кезеңі (2004): Иран-
Ғайыптың Берлиндегі Неміс-Қазақ Қоғамы мен Әдебиет Одағының көмегімен
қараша айындағы Германияға сапары. Иран-Ғайып алман жерінде алуан-алуан
жырлар жазды... Жобалық жұмыстың 3-кезеңі (2005): 2005 жылдың күзіне дейін
екі ақынның әрқайсысының 20 өлеңі келесі тілге аударылып бітеді. Михаэл
Унланд мырза проект нәтижесінің веб-сайтқа арналған жобасын жасайды және
екі ақынның әдеби кеші Астанадағы Қазақ Ұлттық Кітапханасының жаңа салынған
ғимаратында, Мюнхендегі Гёте-Институттың форумында және Берлиндегі Әдебиет
Одағында өтеді. Жобалық жұмыстың негізгі мақсаты – неміс және қазақ
өлеңдерін бір-біріне ортақ орыс тілі арқылы емес, тікелей аудару болатын.
Бұл мақсат толығымен орындалды.
Иә!,
Өріле бер, Өлеңім, өріле бер,
Таңғы шықтай мөлтілдеп төгіле бер.
Төмендемей бұл жолда, өрге серпі,
Ұсынатын болса Жыр төрін егер...
Иран-Ғайыптың шығармашылығына келетін болсақ:
Жүрек жырлайды, Өлеңдер, Жазушы 1974
Жеті қазына, Балладалар мен поэма, Жазушы 1977
Түннің көзі, Өлеңдер, Жалын 1979
Сұлулықпен сырласу, Өлеңдер, Жазушы 1980
Өмір-Өлең, Жыр кітабы, Жазушы 1982
Глаза ночи, Өлеңдер, Жалын 1983
Царь слова, Өлеңдер, Советский писатель 1984
Сұлулық сарасы, Өлеңдер мен дастан, Жазушы 1985
Дүниежарық, Жыр кітабы, Жазушы 1987
Наследник, Поэма, Жазушы 1988
Батқан Кеменің Бейбақтары, Дастандар, Жазушы 1990
Мұнар, Мұнар, Мұнарым..., Қасірет кітабы, Рауан 1992
Иран бағы, Таңдамалы, Жалын 1995
Иран бағы, Таңдамалы, Жалын 1995
Жыр әлемі, Таңдамалы, Атамұра 1996
Қорқыттың көрі, Жыр кітабы, Ғылым 2001
Жалпы жинақтарға енген көптеген дүниелер...
Драмалық дастандары:
Хайуандық комедия (Шыңғыс хан), Трагедия
Күшігінен таланған (Ақсақ Темір), Трагедия
Мен ішпеген у бар ма?! Трагедия
Тың құрбаны, Трагедия
Батқан Кеменің Бейбақтары, Трагедия
Желжуан, Трагикомедия
Жамбылдың қызыл жолбарысы, Драма
Негізгі шаруа, Трагикомедия
Қанына тартқан қыңырлар, Трагикомедия
Алтын адам, Трагедия
Алтын – Ажал, Трагедия
Киелі күнә, Трагедия
Естайдың Қорланы, Драма
Театр романы, Трагикомедия
Мауглидің оралуы, Трагедия
Гүл – Нәр, Трагедия
Жарылғап – Шаған, Трагедия
Хан Абылай-Сабалақ, Драма
Былыққа батқан қала, Драма
Қорқыттың көрі, Трагедия
Құдай қарғағандар, Трагедия
Аласталғандар (2 пьеса - орыс тілінен аударма), Драма
Махамбет, Трагедия
Керкеткен, Трагедия
Іздеп таптым сені (Татар тілінен аударма), Мелодрама
Бөшке, Драма
Тас-Қорған хикаясы - атты көлемді кітаптары жарық көрді. Ақынның 2006 жылы
13 томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Жинаққа ең таңдаулы деген
шығармалары енген. Иран-Ғайып - Республика жыр сүйер қауымының, әсіресе,
студент жастар-дың қазіргі таңдағы ең сүйікті ақыны әрі драматургі.
Кеудесінде асыл тас өлшейтін таразыдай биік талғамы бар шын дарын
қашанда әр шығармасын әбден сорықтырып, сартап қылып, емешеңді құртып барып
ортаға тастайды. Жалпақ әлемге жан дүниесін жайып салу – ақын адамның өзге
жұмыр басты пенделерден жалғыз-ақ айырмасы осы тәрізді. Бірақ, сол дүйім
жұрттың аузыңа қарату үшін қаншама рухани ерлік керек. Шын ақынның құзар
шыңдай өр келетіні де содан шығар.
Иран-Ғайып шығармашылығының ерекшелігі де, өзіне тән дербестігі де –
осынау лирикалық туындылардың бүкпесіз ақтарыла білу, бүкпесіз сырласа
білу, бүкпесіз сенім арта отырып, бүкпесіз сендіре білу құдіретінде –
талант сиқырында жатқандығын баса көрсеткен ақын.
Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы туралы сөз қозғаған
З.Ахметов Абайдың дәстүр жалғастығына тоқтала отырып: Абай
шығармашылығының қоғамдық, танымдық, көркемдік-эстетикалық мәнін толық
түсіну үшін оның әдебиетте орнықтырған бейнелеу әдіс-тәсілдері, дәстүрлері,
үлгі-өнегесі қалай жалғастық тапқанын арнайы қарастырып, тексеру қажет.
Ақын тұлғасы қаншалықты ірі болса, ықпалы да соншалықты зор болатыны,
айналасына түсетін жарығы да мол болатыны анық, – [4, 245 б.] дейді.
Иран-Ғайып поэзиясының бір ерекшелігі – дәстүрлі қазақ поэзиясының
негізгі көзі болған қара өлең жанрынан нәр алып, кең тынысы, серпінмен
еркін игеріп көркемдік шеберлікпен соны туындылар берді. Ақынның лирикасы –
эпикалық еркін тынысты, ерен құлашты, әрі өрісі кең. Тарихи-философиялық
поэмалары мен дастандарының көркемдік — эстетикалық тұтастығы мол. Ақын
Абай поэзиясынан нәр алып, жаңа өң беріп, өзінше өлең құпиясын ашуға
ұмтылады. Мысалы:
Жақсы да жүр,
Жаман да – назарымда,
Базарым да.
Тірі екем деп қуанам жазарымда.
Жаны сұлу жадында жырым қалса –
Қорқытпайды ауру да,
Ажалың да! — дейді.
Ақын Иран-Ғайып Ұлы Абай поэзиясын, тұлғасын өзіне пір тұтқан.
...Пірім –
Абай! –
Бұдабай!
Шүкір!
Шүкір!(5, 7б.) – деген өлең жолдарынан Ұлы Абайдай өнегелі адамның
болғанына шүкірлік етеді. Өлеңдерінің барлығында деп айтсақ, артық болмас.
Абайды өнеге етіп жазбаған жол жоқ. Ақын өміріндегі сәтсіздіктерді,
әділетсіздікті, өмір қаталдығын, ішіндегі мұңын айтып Абай өмірімен
салыстырып, сырласады. Иран-Ғайыптың Абайға өлеңі:
Мыңмен жалғыз алыстың,
Кінә қойман!
Мұңың бар,
Арманың жоқ – мұны да ойлан!
Шарқ ұрды шыбыг жанын шырқыратып,
Ұрпағың күні майдан, түні майдан.
Шаң қаптым көшіңе ұлы ілесем деп,
Түтіктім түрленсем деп, түлесем деп.
Қалам тартқан қазақтың бәрі мықты,
Майырылдым мықтылармен тіресем деп,
Жанға сая іздеген, ая – басқа,
Епшіл ие көбейді даяр асқа.
Қалам тарқан қазақтың бәрі ақын,
Ақынды ақын айналды аямасқа! ... .(5, 312 б.)
Иран-Ғайып өнердегі тазалықты, шындықты қалайтын ақын. Өзіне қойған
талапта әр ақында болса деп армандайды. Ақынның тыныс-тіршілігі, арман-
тілегі әр өлеңдерінде көрініс тапқан. Ақын Абайға, өлеңің шексіз
құдіреттілігіне деген сүйіспеншілігін Сөз патшасы шығармасында былай
жеткізген.
Сөз патшасы,
Тәңір тұттым,
Табындым,
Табындым да мұң алқасын тағындым.
Жұртқа жүрмес әміріңді жүргізіп,
Күн-түн құрақ ұшырардай не қылдым?!
Қаршадайдан қадырыңа жетем деп,
Төрт құбылаң түгел болса екен деп,
Қажып біттім алақ алтын балықтай,
Ауыр ойдың астын атамекендеп ...
Көнгем!
Көндім!
Көнем даусыз, дамайсыз,
Сөз патшасы,
Тағы нені қалайсыз?!
Сарсаң қылар сен болмасаң,
Қүл қауып,
Қара басып қалар ма едім Абайсыз!(5, 5-6 б.б.)
Ал ақыннның Абай өлеңінен ішкі ой-сезімін астарлы шебер жеткізген.
Негізінен ақынның қай шығармасын оқысаң да тілі жеңіл, тез оқылады, әрі
түсінікті. ... Әр нәсеге абай бол!... - әжесінің, әкесінің, анасының,
жары, досы айтқаны дей келе өлеңді мынандай жолдармен қорытындылаған:
...Қауіп ойлар жәй қалай көп –
Кеткенім бе АБАЙ боп?!.. (5, 28 б.)
Ақын Абай поэзиясынан нәр алып, жаңа өң беріп, өзінше өлең құпиясын
ашуға ұмтылады. Мысалы:
Жақсы да жүр,
Жаман да – назарымда,
Базарым да.
Тірі екем деп қуанам жазарымда.
Жаны сұлу жадында жырым қалса –
Қорқытпайды ауру да,
Ажалың да! — дейді.
Енді бір өлеңінде халыққа, заманға деген өкпесін, налын былай
жеткізген:
...Мәңгіліктің Өлеңі:
Жерде де – Абай,
Көкте – Абай!
Қоя салғым келеді –
Құр бекерге оттамай!
Бұдан ар,ым ұят-ты,
Болмаған соң айырма:
Түк қалмаған сияқты –
Иран-Ғайып шайырға?!
Дей тұрғанмен,
Тап шыным,
Мен де ермекке жазбадым:
Моласындай бақсының -
Көрдім Заман азғанын! ... (5. 24 б.) – деген жолдардан өмірде ешқашан
әділет орын алмайтынана ақынныің ызалы үні естілгендей.
Әрине, мұндай образ жасаудың басты құралы – сөз. Олай болса, сөздің
мағыналық тереңдігі мен сыр-сипатының шегі болмайды. Осы сөз поэзиялық
шығармада сөз суретін, сөз-образын жасауда контекстегі өзімен қатар
келген сөз екінші сөзбен үйлесіп, үндесіп, сөз-тіркестерімен көркемдік
мағынаға, әсерге бөленіп құлпырады емес пе? Ендеше осы суретті сөз образын
жасағанда көркемдегіш компоненттерді қолданғанда бір заттың немесе
құбылыстың ұқсастығын, сипатын екінші бір нәрсеге байланысты
ауыстырып, немесе бір-бірімен салыстыра отырып суреттеуден,
бейнелеуден туады десек, Иран-Ғайып өз шығармаларында, контекстің ішінде
жеке сөзден, сөз тіркесінен тұратын көркемдегіш құралдары арқылы
эстетикалық тұтастыққа негіздеп өзгеше бір сәулетті көркем әлем
жасайтынын көреміз.
Жыр жазамын жат көзге бұрқыраған,
Жарақатым ішімде, сыртым аман.
Күндіз күліп жүремін көппен бірге,
Түнде сары сүйегім сырқыраған –
Кезін аңсап табысқан, шұрқырағын.
Дәстүр әрдайым жаңашылдыққа келіп тіреледі, жаңашылдық өзгеше формаға
еніп, дәстүрдің қойнауынан шығады да, қайталай дәстүрге айналады [6, 52
б.]. Әр кезеңдегі жаңашыл қадамдар дәстүр сүрлеуін ұзарта түспек [6, 279
б.]. Дәстүр туралы жалпы ғалымдарымыздың пікірі осыған саятын болғандықтан,
дәстүр дегенімізді көркем үлгінің жалғасуы, жаңашылдықты сол көркем үлгі
негізінде туындайтын көркемдік ерекшелік деп атауға болады. Дәстүр мен
жаңашылдық екі түрлі категория болғанымен де, олардың арасындағы қарым-
қатынастың болатынын ескермей және сол байланыстың нәзік желілерін дұрыс
сараламай өтуге болмайды. Шығармашылық иесі қашанда дәстүрге сүйенеді. Бұл
жерде дәстүрге сүйену дегенді дәстүрге еліктеу немесе дәстүрді қайталау
деп ұғатындар болады. Жаңа дәстүрдің әсерін қабылдап, одан үйрену жолын осы
ретпен іздеу жиі кездеседі [6, 19 б.]. Дәстүрге сүйену – қалыптасқан
формалық, әдіс-тәсілдік ерекшеліктерді сақтай отырып, жаңа идеялық-
көркемдік мазмұнға қол жеткізу. Бұл туралы жазылып та, айтылып та жүр.
Шығармашылық иесінің дарын қуатының ара-салмағына да біздер сол қалыптасқан
дәстүрді қаншалықты түрлентіп, жаңғырта алды немесе сол дәстүрге қаншалықты
жаңа мазмұн үстей алды сол тұрғыда қараймыз. Ақын немесе жазушы дәстүр
негізінде жаңашылдыққа қол жеткізе алмайтын болса, онда шығармашылық
иесінің таптаурын болған шарттылықтан шыға алмауы, тіпті дарынсыздығы ғана
емес, дилетанттығы деп қарауға болады. Осы тұста зерттеуші Ә. Нарымбетовтің
мына пікірін келтіре кетуге болады: Дәстүр мен жаңашылдық бір-бірімен
табиғи тамырлас... Әдебиеттегі жаңа құбылыс дейтініміз сол көп жылғы
тәжірибенің, көркемдік дәстүрдің озығы болуға тиіс [7, 22 б.].
Ақын Иран-Ғайыптың өлеңдерінде имандықыққа, құдайға деген сезімге
ерекше көңіл бөлген.
...Ауыр тартса адуын айбар қандай,
Біліміне білігі сай болғандай.
Парқы – Патша, парасат пайымы – тақ,
Кештеу туып қор болған пайғамбардай.
...Жұмақты да тең көрмес Созағына,
Құдайдың да көнбестей мазағына.
Ұстарасыз сақал – мұрт аузын жауып,
Кейде айналар Абайдың қазағына.
...Қолы – тарақ шашты артқа қайырғанда,
Алладай Ақ, Қараны айырғанда.
Жөгі көрсе кірпідей жиырылады,
Жатса – жастық, көрпеше – жайылғанда.(5, 68 б.)
Соңғы уақыттарда ақын Иран-Ғайыптың артынан дінді бұрмалаушы деген де
айып-қаралаулар таңылуда. Мәселен Шайх-Асан Сарқұловтың мақаланы тұтасымен
беруге тура келеді: Танымал ақын Иран-Ғайып нағашысы Асқар Сүлейменовке
арнап Нағашыма атты жыр жазыпты. Онда:
...Ауыр тартса адуын айбар қандай,
Біліміне білігі сай болғандай.
Парқы – Патша, парасат пайымы – тақ,
Кештеу туып қор болған пайғамбардай.
...Жұмақты да тең көрмес Созағына,
Құдайдың да көнбестей мазағына.
Ұстарасыз сақал – мұрт аузын жауып,
Кейде айналар Абайдың қазағына.
...Қолы – тарақ шашты артқа қайырғанда,
Алладай Ақ, Қараны айырғанда.
Жөгі көрсе кірпідей жиырылады,
Жатса – жастық, көрпеше – жайылғанда. (Иран бағы кітабынан).
Осы жазылған ұйқастардан Жаратушының атына қаншама жала жапқан
сөздерін, айтқанын көріп отырған боларсыздар. Яғни, Жаратушыға жаратылушыны
қарсы қойып отыр. Мақұл бұл тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жазылды
делік. Ал күні кеше жазылған оның топтама шумақтарынан не көреміз?
...Аламысың –
Аманатың -
Жанымды,
Жоғалтам ба-
Мазмұн – Мәнім -
Тәнімді?!:
Өтемін бе -
Көше кезген Ит құсап,
Малғұнданып -
Маймылға ұқсап... кәдімгі?!.. (Иран – Ғайып. Мен – сендермен біргенмін...
Қазақ әдебиеті газеті, 16. 04. 2010 ж.)
Бұл жердегі шумақтар да өте сәтсіз шыққандығы сол Малғұнданып (адамдық
қасиеттен жұрдай адамды осылай атайды), Маймылға ұқсап... (ғалымдар маймылды
адамға ұқсаған сүт қоректілерге жатқызады) деп өзін соншалықты төмендеткені
оқырмандардың көңілінен шықты деп айта алмаймыз. Болмаса:
...Таусылып тұр -
Тірліктің Хош – Қадамы,
Бөгет болмай,
Тұруға -
Жолдан былай:
Әл-Жұмақтап -
Ақмола-
Астананы,
Жасап жатыр Қазақтар -
Қолдан Құдай...
Бұл жолдар да түсініксіз. Осындағы он тоғыз сөздің тоғызы тырнақшаға ()
алынып берілген. Не үшін? Осы кісіге: ...Бұл не жазып жүргенің? Ұйқастың
бәрі өлең емес, анайылықтың бәрі поэзия емес, өлеңіңде ешқандай мағына жоқ,
құр ұйқас қалыбына салынған анайы сөздер деңізші.... Сені халық жауы
атандырады. Өзін – өзі мазақ қылғанын ( Малғүнданып – Маймылға ұқсап...
кәдімгі?!..) мақтаныш тұтып, ақтап, оған жауап іздеп, тағы да бір зарлы,
айқай сөздерден құрылған топтаманы жазып БАҚ арқылы таратады. Ал,
шындығында оның бұл кесірлігі қадірлі поэзияны қорлау. Оның соңғы жылдары
жазған қайсыбір шумақтарынан не басылым беттеріне берген сұхбаттарынан
оқырман сүйсінерлік жөні түзу сөз таба алмадым. Жоғарыдағыдай өлеңдеріне
қатысты, қоғамдағы келеңсіз жайттарға байланысты Иран – Ғайып жайында
біреулер былай деп те жазылыпты: ...Тумай жатып дүниеге сыймаған, өзіне
өзі құдай ақын неден қорқып, кімді аясын!? Ол қалам – жебесін қолға алып:
Ал дүние... дейді де сатираның садағымен сахнаға шығады. Сөйтіп сіз бен
біздің ұйқылы – ояу санамызды сілкілеп, жарымжан жігерімізді шабақтайды...
Ал керек болса! Өзіне өзі құдай (Астағфиралла!) бұл не?. Иран-Ғайып өзі
көп айтатын Ал, дүниеге... атауына қатысты бір газет тілшісіне берген
сұхбатында: Кешіріңіз, кешіңізді неге Ал, дүние... деп атадыңыз? Жалпы Ал,
дүние... деген нені білдіреді, сіздіңше? деген сұраққа: Ислам діні дендеп
енгелі бері қазақтар бір-бірімен Ассалаумағалейкум деп амандасып,
Уағалеукмассалам деп сәлемдеседі. Солай емес пе? Бұл арабтың сөзі.
Алланың нұры жаусын деген мағына береді. Сонда ислам діні – арабтар
жаулағанға дейін қазақтар бір – бірімен амандаспаған ба? Әрине амандасқан
да, қоштасқан да. Тек бір сөзбен: Ал, дүние.... Үйге, ішке еніп келе жатса
да, жар қойнына енсе де, перзентіне еміренсе де Ал, дүние... деген
көрінеді. Мен мұны себептен себепсіз, нахақ айтып отырғаным жоқ. Тарихшы не
этимологиямен айналысатын маман емеспін, көп зерттедім осыны мен. Талайдан
сұрап таптым... дейді. Оның сөз төркінін білетіні де шамалы болып шықты.
Зерттегені де жалған. Әйтеуір, біреулерден сұраған сыңай танытады. Қасиетті
Құранның Мүлік сүресінде: Расында Біз дүние аспанын шамдар (жұлдыздар)
мен безедік. Оны шайтандарды атуға жасадық. Сондай-ақ оларға жалындаған
азап әзірледік. Сондай Раббыларына қарсы келгендер үшін тозақ азабы бар.
Нендей жаман орын. Ішіне тасталған сәтте, оның қайнап, күжілдеген дауысын
естиді дейтін аят бар. Аяттың арабшасы: Уә ләқод зәйиннәәссаммәә әд
дуниәә бимәс биха уә жәғалнәәһәә руджуу мәәл лил шәйәтин уә ағдәд нәә
ләкһум әзәбәәс сағиир деп айтылады. Осында дүние (дуниәә) сөзі тұрған
жоқ па? Бұл сөз1400 жыл бұрын қолданысқа енген жоқ па. Қазақ әдеби тілінің
сөздігінің Ү томында: дүние сөзінің (өмір, тіршілік) араб тілінен
енгендігі, оның 123-ке жуық мағынада айтылатындығы тізімделіп берілген.
Құран-Кәрімнің Ниса сүресінде: Алла (Т.) жаман сөздің жарияланып
сөйленуін жақсы көрмейді [9]делінген.(Ғаламтор, Иран-Ғайып сайт.) Яғни
менің, бұл мақалам біреуді шымшып алайын деген ойдан туған жоқ. Менің
сенімімді мазақ қылған, Ислам дініне тиіспесе ішкен асы батпайтын сәуегей
топ мүшелеріне ғана қатысты жазылды.- деп қорытындылайды. Аузынан иманын
тастамайтын нағыз ақынға бұлайша нақақтан жала жабу – білместік пен
күндестікке бой алдырғандардың әрекеті болса керек. Ақиқатын айтар болсақ,
күллі қазақ оқырманы білетін, әдебиетте өзінің лайықты бағасын алған ақынды
Құдайын танымастар қатарына қосу – әділетсіздіктің сорақысы. Біздікі –
ақынды ақтау емес, біздікі – барды бар деп көрсетіп, теріс пікір айтқанның
көзін ашу ғана.
Кеңес идеологиясының дәуірі жүріп тұрған кезеңде, қазақ қоғамы
барынша атеистік көзқараспен тәрбиеленгені мәлім. Соның салдарынан төл
дініміз – ислам қағидаларынан айтарлықтай ажырап қалған едік. Қасиетті
Құранды елдегі бірен-саран қариялар білмесе, жастар жағы имандылық жолы мен
діни сауаттан ада еді. Бір күні біздің үйге жолаушылап, қаладан бір топ
кісі түсті. Үйде үлкендерден ешкім жоқ еді. Білуімше, олар қаза болған бір
кісінің қырқынан, әлде жылынан қайтып келе жатқан беті екен. Шамамыз
келгенше дастарқан жайып, әлгі кісілерге дәм ұсындық. Бір кезде дастарқан
басында отырған бір кісі: Бұл да бір қара шаңырақ, жол жүріп бара
жатырмыз, біреулерің Құран оқып жіберіңдер, – [9]деді. Ешкім үндеген жоқ.
Тек араларындағы біреуі толық білмеуші едім деп ақталғандай болды. Осы
кезде мен кітап сөресінен Иранбек Оразбаевтың жаңадан жарық көрген Батқан
кеменің бейбақтары атты дастандар жинағындағы Күшігінен таланған деген
дастанда кейіпкерлердің аузымен келтірілетін Ықылас, Фатиха сүрелерінен
үзінділерді тауып бердім. Ақсақ Темір туралы трагедияны осының алдында ғана
бас алмай оқығаным бар еді. Содан әлгі кісі Құран сүрелерінің ұмытып қалған
кейбір тұстарын Иран-Ғайыптың кітабынан қарап оқыған еді. Жаңылмасам, бұл
1988 жылы орын алған оқиға.
Көзіқарақты оқырман болса, Иранбек ақынның өлеңінен иман есіп тұратынын
аңғармай қоймас. Біле-білгенге, Кеңес заманының қыспағын көрсе де, кешегі
Мұқағали, Кеңшілік, Жарасқандар аузына Алласын алмай тұрып, қолдарына қалам
ұстамағаны аян[10]- әдебиеттанушы Ә.Қайырбековтің бұл тұжырымы Иран-
Ғайыпқа қатысы жоқ пікірді жойғандай дәлелі. Мәселен, Мұқағали Мақатаев
поэзиясындағы діни сарын көрінісі:
Мына жер, ана аспанның тереңінен
Сенделіп сенімді іздеп келемін мен.
Сенемін,
Мейлі, аңсарым табылмасын,
Сенемін тек сертінен жаңылмасын.
Ақынның табынары не?
Мүмкін, мен мына жарық күнге сенем.
Жанамын, жанамын да бірге сенем..
Күннен де өткен Жарықты білмесем мен,
Бір минут өмір сүріп жүрмес ем мен...
Осы өлең жолдарынан ақынның ұлы сенімі, құдіретті жарығы алла. Жаратушыға
деген сенім.
Сатқан емен. Сатпаймын дінімді мен,
Өлмейтұғын, өшпейтін күнім білім.
Алла есімі – жүрегім жұдырықтай,
Жүрегімнің соққанын біліп жүрем.
Мұхаммедтің үмбеті – мұсылманмын,
Пайғамбарым қолдайды қысылған күн.
Алсын тағалам, ант етем, ант етемін
Алла есімін кеудемнен ұшырған күн,
-деп, ақын Жаратушының құдіретіне мойынсұнады. Адам өмірінің мәні –Құдайдан
үмітті болу екендігін жан-жүрегімен сезінеді.
Жүрек арызы өлеңінде ақынның адам жанының табиғатына терең үңіліп,
жаратылысы жайында сыр ақтарып, құпиясына бойлайды.
Оу, ием менің,
Өзіңнен бұрын жаралғам.
Алдымен – менмін, сонан соң
сенсің жаралған...
Басың мен миың, ақылың, есің,
қимылың,
Аяқ пен қолың –
Барлығы менен нәр алған..
Бұл тұста ақынның ойы ашық айтылып, мақсаты айқын көрінеді, тым тереңге
меңзеп, қасиетті Алла сөзінің бір шегінен хабардар екені байқалады.
Ақын жүрек жарылысы турасында көп толғайды. Рух пен нәпсінің
толассыз күресің, жақсылық пен жамандық арпалысы жүрек тілімен жеткізеді.
Өмір деген біреу бар өлеңінде жан мен тән жайлы
Желіктіріп, су бүркіп сайтан маған
Кезім болды әділдік айта алмаған..
Сайтанның да, күнәсіз періштенің
Бал мен уын талғамай неге ішкенмін.
Періштенің қайғысын бөліспедім,
Сайтанменен болса да, келіспедім,
Не істермін, тәңір-ау, не істермін?
Аңқылдаған не таптым ақ көңілден,
Несіне ердім сайтанға жат көрінген?
Өмір деген біреу бар билік құрған
Билігінен мен соның қақ бөліндім.- Сайтан мен періштенің, тәңір мен
оның пендесі – адамзат жұмбағы жайлы тылсым ой құшағына көмілеміз.
Сайтанның азғыруы мен періштенің қайғыруын ажырата білу кез келгеннің
қолына бермес.
Түсінемін, түсінсем бірдеңені
Өзім-өзім түсінген шақта ғана,
Өзімді өзім зерттеген шақта ғана. – деп тағы бір құпиясын ашады. ( 5,
212 б.)
Сөзімізді түйіндей келе, ақын Иран-Ғайыптың ертеректе хакім
Абай хақында жазған ой-түйіндерінің бірінен үзінді келтіре кетсек:
Есімді жинап, етегімді жапқалы бері білетін пайғамбарларымның бірегейі –
Мұхаммед. Осы күні кейбір сыпыра жазғыштар мен асыра білгіштер ислам діні
– бізге кейіннен келген, социализм сияқты, сұранысымызға тіптен де тиімсіз
дін!.. – деп көкіп-ақ жүр. Меніңше, Мұхаммед пайғамбар енгізген ислам діні
(бізге қашан келгеніне қарамастан) – бірден-бір һадал дін, хақ жол, сара
бағыт. Соның үшін де біздер – мұсылмандар туғалы тірі жанға қиянат
жасамауға тырысып, еш пенденің ала жібін аттамай, ғаріп-ғасыр мен жетім-
жесірлердің көз жасынан жасқанып, қайғырса – қорғаны, опынса орманы болып,
ғұмыр бойы құрақ ұшып, жақсылықтың бәйегінде келеміз. Соның үшін де тән
парызын өтеуге, жерден бауырымызды көтерместен – сүндетке отырып, жан
тазалығының мінажатына, белімізді жазбастан – сәждеге бас қоямыз. Соның
үшін де баянсыз ақырын біле тұра, өмірді өлердей сүйіп, өлімді – өмірдің
шыңы санаймыз, Соның үшін де: ...құдайдың – құлымыз, пайғамбардың
үмбетіміз..
Қазақтың ақын халық екендігінде дау жоқ. Әйтсе де көп ақынның
ішіндегі нағызы болу – екінің бірінің маңдайына жазылмайды. Алладан берген
шексіз қасиетті терең білім мен ерінбеген еңбектің арқасында шыңдай
білгендер ғана халықтың ақыны болып, ел атынан сөйлеу құқығына ие бола
алады. Демек, Алладан берген қасиетті имансыз игеру мүмкін емес. Сондықтан
да ақындық – екі сөздің басын құрастырып, келістіре ұйқастыра алатын
қатардағы өлеңшінің деңгейінен әлдеқайда биік, анағұрлым терең.
Ақын шығармаларында ұлттық тілдің болмысына тереңнен бойлау, қазақтың
ауызша және жеке шығармашылық жанрларына деген қызығушылықта байқалады.
Толғау, балладалар, арнаулар, поэмаларда сол заманның қалып-күйін бейнелей
отырып, стильдің қағидаларын ұстанып, жанр алдылық тілдік жағдайды шебер
жеткізе алған. Қазақтың халықтық өнерінің қалпына келтірудегі жанрларында
ұлттық философия, ғұрыптарға деген байыптылық және сөзге деген
мұқияттылықта көрініс тапқан. Иран-Ғайыптың Шолақ ата мен Шырын мен
Неміс қызы поэмалары, Әке рухы реквиемі, Поэзия құрбаны жыры,
Алатаға аңыз, Екі ғасыр поэма диалогі және Эскиздер публицистикалық
поэмаларында елдің, тайпа, рудың шыққан тегі, кешкен жолы хақындағы немесе
тарихта болған әйгілі адамдар – хан, батыр, би-шешендер жайындағы, сондай-
ақ нақты бір жер-су, сол жерде өткен оқиғалар турасындағы тарихи шындыққа
негізделген халықтың тарихи жадында сақталған, әйтсе де уақыт өте келе
өңделіп, көркемдік сипат алған оқиғалар баяндалады. Аңыз шартты түрде
тақырыптық сипатына қарай тарихи және топонимикалық болып жіктеледі.
Бейнелейтін оқиғаларына, кейіпкерлеріне, жалпы тақырыбы мен мазмұнына
қарап, тарихи аңыздар шартты түрде жіктеледі.
Бүгіндері, мәтін-әлем танымының үрдісі барысында оның барлық сыңарларына
қайта түсінік беретін, сәулеленуші деп аталатын поэзия пайда болып келе
жатыр. Жаңа поэзияның болмысы осылайша көрініс ала бастаса оның негізгі
мақсатына жаңа поэтикалық тұтастық арқылы, тұлғаның жаңаланған заңдарынан
әлем қалып-күйін тану болып табылатынын байқау қиын емес.
Көп жанрлық құрылымдардың түзілуіне қарай бағытталған үрдістер, жанрлық
әлем көрінісінің ықпалдасуы, жеке авторлық пайымдардың пайда болуы, тілдің
мүмкіндіктердін әртүрлі лексикалық қабаттар есебінен іске асырылу
құбылысын, қазіргі заманның әдеби үрдістерінің осы нышандары поэзияның
эстетикалық кең аясына енгенін білдіреді.
Ағымдағы жанрлық қайта туындаудың мазмұны туралы ақпаратты, басқа
жанрдағы сондай үрдістерге қарағанда, одалардың элегия, сонеттің құрылымдық
діңгектердің бұзылуы әлдеқайда көбірек көрінеді. Жанрлық қағиданың
бұзылуының сипаты туралы ақпарат қайта тұжырымдалған жанрлық сыңардың бірін
ғана емес, көркем кеңістік пен уақытты қайта жаңғырту сипатына салатын
екпіні бар, жанр тасымалдаушысының жүйесіндегі өзгерістерде шоғырланады.
Мәтіндерді талдаудың нәтижесінде, жанрлық құрылымдардың өзгерістерінің үш
түрін ажыратуға болады: 1) кеңістік –уақыттық сыңарын толықтай сақтаумен
бірге (сонет); 2) кеңістік – уақыт категориясындағы жартылай бұзылуымен
бірге (элегия); 3,) жанр түзілудің аталған деңгейінің толықтай бұзылуымен
бірге (ода) жүретін өзгерістер.
Ода тоқыраулар мен күйзелістер заманында иерархиялы жанрлық жүйедегі
өзінің маңызды орнын жоғалтқан еді, бірақ аталған түр-тұлғаға жасалған ең
сирек тәжірибелердің өзі оның құрылымдық-сыңарлық түрленуінің сапасы бар
екенін дәлелдейді. Одалық жанрлық құрылымның қайта құрылуы пародиялық
постмодернистік тұғырынан іске асырылып жатады. Уақыттық кеңістікте қазақ
ақындары оданың барлық жанр түзуші категорияларын айқындайды. Уақыттың
келелі мәселелерін көркем мәтінде берілуі ақынның мадақтау, арнау арқылы
өнерге айналдыруы, әлемнің пародиялық нышаны бар одалық көрінісін жасап
шығарады. Осылайша, егер классикалық ода қағидасы субьектілік-образдық
иерархияның ұстанымына табандауды талап етсе, бұл ережені қазіргі заман
одасы да ұстанып, социумдық емес құндылықтарды орнықтырады. Бұл ақпаратты
тақырып атауынан да Қанатбаевтың Д. Оралманға ода , Ұ.Есдәулетовтың Әнге
ода , С. Нұржанның Тәуелсіздік одасы, Иран-ғайыптың Наурызға ода, Б.
Бабажанұлының Естелік одасы дәріптеуге деген дәстүрлі әдет лирикалық
кейіпкердің ойдағы оқырманның сана-сезімен осы тарихи тұлғаның маңыздылығын
түсінуге жетелейді.
Оданың қайта құрылуы үрдістері осы жанрдың ұлттық мәдениетіміздің қазақ
әдебиетінің құрамына үйір болуымен бірге іске асырылады. Қазіргі заманның
одалық тәжірибелері қазақ поэзиясындағы шынайылық пен көркемдікті өмір
құбылыстарымен ғана бейнелеп қоймай, ақынның рухани-ұлттық тұғырдан көріну
құбылысын да өзгертеді. Дәл сондықтан, қазақ мәдениетінің сана-сезімінде
шығарманы әйелге арнау құбылысы- отбасының далалық институтын, адамдардың
өзара қарым-қатынасының этикасын бұзатындықтан, мұндай арнау жанрлық теріс
беткейліктің кеңістігіне ауысу ретінде қабылданды.
Белгілі бір тұлғаны мадақтау, ғибратшылдық ой саралау, мифологиялық және
тарихи образдылық, табиғатқа арнау сияқты маңызды құрамдарын сақтай отырып,
қазіргі заман одасы салтанатты дауыс ырғағы мен жоғары стилін жаңғыртуға
тырысады. Сәулеленудің бұған қарағанда қарапайым обьекті болған жағдайда,
оданың тебіренісі мен патетикасы лирикалық кейіпкердің әдеттен тыс танымын
анықтауға мүмкіндік алады, дегенмен, көңіл-күйді білдіреді.
Ризамын өмірге,
Өмір қызық, тамаша – ақ!
Сен болған соң
Мені де
Шақырады болашақ [5, 234 б.].
Өмір өзі өлтіргенде
Бойыңдағы кей сезімді
Сол сезімді тірілейтін
Ән, ән ғана, ән ғана [5, 75 б.].
Е. Зікібаевтың Одаққа ода атты өлеңінде номинативтік тұғырдан алынатын
одалық жанр мәтіннің жоғары патетикасына дәлел беріп, оны өлеңнің
драматикалық сюжетімен байланыстыра отырғанымен, тақырып атауы өлімге
қарсылықтың әуенін танытады:
Айтыңдаршы, жиналамыз неге біз.
Қимайтұғын қара жерге дос-жарды
Ақтық көріп қалу үшін келеміз...
Ақтық тауып қалу үшін келеміз [10, 86 б.].
Одадағы стиль біртұтастығы, қазіргі заманның басқа поэтикалық
жанрларындағыдай, белсенді тілдік жаңартуының ықпалының нәтижесінде іске
асады.
Кейбір шығармалардағы жер мен көкті адам-патша-құдай үш тұтастықпен
біріктіретін одалық вертикаль, қазіргі заман мәтіндерінің бойынан мүлдем
жоғалады. Ода кейіпкері, әдетте, өзінің лирикалық күйзелісі шектеріне ғана
терең бойлайды. Оның субьект-субьектілік қатынастары - лирикалық кейіпкер
және оның әдеттегі қоршаған ортасы (М. Ақдәулет Тіршілік туралы ода:
шымшықтар, қарғалар, иттер, үйсіздер) векторына шоғырланады немесе, өз ойын
социумдық қарым-қатынастарды реттейтін, абстрактілік түсініктермен
(естелік, достық, сүйіспеншілік) жеткізуге итермелейді. Оданың құдайшыл
адами құндылықтарының қатаң иерархиясына негізделген, әлемнің көрінісінен
қыр көрсете бас тартуы - постмодернизмнің жанр табиғатына жасалған
қарапайымдаушы эстетикасының ықпалының нәтижесі болып табылады.
Тәуелсіздік жылдар аяғындағы мәдениетке жат болып табылатын ода түр-
тұлғасы кеңістік-уақыт деңгейіндегі іске асырылуын мүлде жоғалтып, өзінің
жанрлық үрдісін дүниетанымын лирикалық үлгіде танытты. Оданың кеңістік-
уақыт сыңарындағы заңсыздануының себебін Иран-Ғайып өзінің Ғасыр одасында
қарастырады. Тіршіліктің адасып жүрген болмысын, өзінің құдай іздестіру
идеясы, тіршіліктің тұтастай нышаны ретінде, Мәтіннің жаңаша қабылдауымен
іске асырылады:
Құдай деген
Халықтың
Бір аты ма?!
Бір Аты!
Фразалық шектердің құрылмауы, сөздегі мағынаның бір кесіндісінен
екіншісіне өтуі, сөз жасамдарының ассонансты-ассоциативтік түрде терең
байланымы, баршаға ортақ лингвистикалық мәніне (синтаксистік,
орфографиялық, лексикалық, морфологиялық) деген немқұрайлық - негізгі күйді
анықтауға ықпалдасады - Құдайды іздестіру әрекет векторлық бір сызықты
сипатта бола алмайды, ол мәңгі екені анық.
Еңбекпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
И Р А Н – Ғ А Й Ы П (ОРАЗБАЕВ) АҚЫНДЫҒЫ
2 курс магистранты Г.Нұрбекова
Ғылыми жетекшісі:
Ф.ғ.д., проф. Ержанова С.Б
Норма бақылаушы:
Ф.ғ.к. доц м.а. Көшекова А.
______________
Қорғауға жіберілді.
2013 жылғы _____________
Қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
Ф.ғ.д., проф. Ержанова С.Б.
Алматы, 2013
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-
4
ІІ.Негізгі бөлім
1тарау. Иран - Ғайып – ақындық даралығы ... ... ..-29-34
2 тарау. Иран – Ғайып поэзиясының поэтикасы ... ... ... ... 35-46
3 тарау.Иран-Ғайып және қазіргі қазақ поэзиясының құрылымдық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 53-68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...69-70
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70-71
Кіріспе
Жұмыстың тақырыбы: Иран-Ғайып шығармашылығы және қазіргі қазақ
поэзиясы
Жұмыстың көлемі: _71_ бет.
Магистрлік жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден тұрады. Әрбір бөлім өз ішінен
жіктеліп, бірнеше тарауларға бөлінген.
Жұмыстың мақсаты: Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы
түркілік сарын, көркемдік ерекшеліктері, оның негізгі тұлғаларының
шығармашылығына талдау жасап, ондағы ізденістерді, тек қазақ поэзиясына
ғана тән ұлттық таным ерекшеліктерін, көркемдеу құралдары мен әдіс-
тәсілдерін арқау еткен.
Жұмыстың негізгі мазмұны: дисертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олар
бірінен-бірі туындап, сабақтасып жатқан бірнеше тараулардан тұрады. Иран-
Ғайып поэзиясының дәстүр жалғастығы және Поэзиясындағы замана шындығы
атты алғашқы бөлімдерде дәстүр жалғастығы ғылыми-теориялық негіздерге
сүйене, кеңінен қарастырылып, ақынның заман бейнесін жасаудағы шеберлігі
мен өзіндік ерекшеліктері сомдалады. М.Мақатаев, М.Шаханов, Т.Айбергенов
секілді талантты ақындардың өлеңдері талданып, ондағы ұлттық таным
белгілері айқындалған. Қазақ ақынының ғана қаламынан туатын ұғымдар мен сөз
тіркестері, ойлау жүйесі нанымды дәлелденген. Ал, Иран-Ғайып поэзиясының
көркемдік ерекшеліктері атты бөлімде өлеңдерінің сюжеттік-композициялық
құрылымындағы баяндау, толғау, ретроспективалық, диалогтық сипаттарды
анықталды. Иран-Ғайыптың сюжетті лирикамен эпикалық поэзияны ұштастыру
жолындағы тың көркемдік ізденістерін, ақын поэмаларының образдық танымдық
аспектілерін, стильдік даралығын, жанр мүмкіндіктерін танытудағы соны тәсіл-
амалдарын өзге қаламгерлер шығармашылығымен салыстыра отырып көрсетілді.
Иран-Ғайып жырларындағы ажарлау, көріктеу, айшықтау түрлеріне тоқтала
келіп, ақынның өзіне ғана тән поэтикалық ойлау жүйесін саралау, өзіндік
тілдік нақыштары мен әсем сөз қолданыстарын шығармаддағы негізгі рухани
эстетикалық бағдармен тамырластыра талданды.
Жұмысты орындауда қолданылған әдістер: Жұмыста поэзияның тарихи-
теориялық зерттеулерде кең қолданылатын объективті аналитикалық,
салыстырмалы, салғастырмалы әдістері қолданылды.
Жұмыстың негізгі қорытындысы: магистрлік бітіру жұмысы бойынша
жүргізілген зерттеу барысында Иран-Ғайып поэзиясының айшықтары нақтыланған.
Жетекші ойлар мен негізгі арналары бөліп көрсетілген.
Магистрлік жұмыстың мақсаты мен міндеті: магистрлік жұмысқа
төмендегідей мақсат пен міндеттер қойылды:
1. Бұған дейін көлемді зерттеу нысанасына айналмаған көрнекті қазақ
ақыны Иран-Ғайыптың шығармашылық эволюциясын нақты тарихи кезеңдер
ерекшеліктерімен сабақтастыра саралап, ұлттық поэзия өнеріндегі
іргелі мәдени құбылыс екенін дәлелдеу.
2. Ақын лирикасындағы субъект пен объект, лирикалық қаһарманның рухани
отаншылдық, сыршыл болмысын оның авторлық ұстаныммен, дәуір
шындығымен арақатынасын, реалистік табиғатын ашу. Иран-Ғайып
өлеңдерінің сюжеттік-композициялық құрылымындағы баяндау, толғау,
ретроспективалық, диалогтық сипаттарды анықтау.
3. Иран-Ғайыптың сюжетті лирикамен эпикалық поэзияны ұштастыру
жолындағы тың көркемдік ізденістерін, ақын поэмаларының образдық
танымдық аспектілерін, стильдік даралығын, жанр мүмкіндіктерін
танытудағы соны тәсіл-амалдарын өзге қаламгерлер шығармашылығымен
салыстыра отырып көрсету.
4. Иран-Ғайып жырларындағы ажарлау, көріктеу, айшықтау түрлеріне
тоқтала келіп, ақынның өзіне ғана тән поэтикалық ойлау жүйесін
саралау, өзіндік тілдік нақыштары мен әсем сөз қолданыстарын
шығармаддағы негізгі рухани эстетикалық бағдармен тамырластыра
талдау.
Магистрлік жұмыстың объектісі ретінде алынған шығармалар және
олардың зерттелу жайы: жұмыс нысанасына Иран-Ғайыптың әр жылдары жарыққа
шыққан кітаптары мен баспасөз бетінде жарық көрген шығармалары негіз болды.
Әр жылдары жарық көрген өлең топтамаларын зерделей қарағанымызда ақынның
ылғи да өсу, өрлеу үстінде болғанын аңғардық.
Иран-Ғайыптың шығармашылығы жүйелі түрде қолға алынып, арнайы
зерттелген емес. Сондықтан осы бітіру жұмысында тұңғыш рет бұрын көп сөз
бола қоймаған шығармалары талданып, ақын шығармашылығы әр қырынан тереңдей
зерттелгенін айтқанымыз орынды. Мерзімді баспасөз бен ғылыми мәнді
жинақтарда қазақ және орыс тілдерінде шыққан 170-тен аса сын-рецензиялар
бар. Олардың кейбірінде ақынның лирикасы туралы теориялық толғамдар
айтылса, енді бір бөлек зерттеу мақалаларда поэмалары біршама талданып,
зерттеледі.
Магистрлік диссертация жұмысының теориялық-методологиялық негізі:
Поэзия жанры мен оның ерекшелігі, өзге жанрлармен байланысы және
айырмашылығы, қоғамдық-әлеуметтік ортадағы қызметі туралы зерттеу еңбектер
жазған; өлең сөздің теориясы, оның бейнелеу принциптері мен ерекшеліктері
туралы тұжырымды ой айтқан; қаламгер дүниетанымының сыр-сипатын ашып, оған
ресми идеология ықпалының әсер етуі туралы зерттеу жасаған; тақырыптық-
идеялық, көркемдік-эстетикалық ізденістердің мазмұн мен пішінге әсері,
поэзиядағы өмір шындығы мен реалистік шарттылықтың қарым-қатынасы, өлең
өрімі және оның диалектикалық даму принциптері туралы батыл болжам, түйінді
пікір білдірген ғалымдар А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
З.Қабдолов, З.Ахметов, С.Қирабаев, М.Қаратаев, М.Базарбаев, Т.Кәкішев,
Р.Нұрғалиев т.б ғалымдардың еңбектерінен туындайды.
Магистрлік жұмыстың зерттеу әдісі ретінде поэзияның тарихи-теориялық
зерттеулерде кең қолданылатын объективті аналитикалық, салыстырмалы,
салғастырмалы әдістері қолданылды.
Магистрлік жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден және
негізгі үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ИРАН-ҒАЙЫПТЫҢ(ОРАЗБАЕВ) АҚЫНДЫҚ ДАРАЛЫҒЫ
Поэзия - әдебиеттің ертеде қалыптасқан көне саласы. М.Базарбаев
сөзімен айтқанда ...жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы. Ол –
ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет жанрының бір
түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған жоқ.
Адам жаны - күй сандық. Поэзияның оған тіл бітіретін сиқырлығы – адам
бойындағы не асыл, аяулы, асқақ сезімдердің пернесін баса білетіндігінде
болса керек. Ол адамға оның адам деген атына лайық асқар талаптар қояды,
сонысымен жүрек отын маздатады, қанат бітіреді, жақсылыққа жетелейді.
Иә, поэзия адам жанында жақсылықты оятқанда, адамгершілік туын
көтергенде соның бәрін қас зұлмат қараң дүниеге қарсы күресуге әзір болуға
баулиды. Поэзия қай тақырыпта жырламасын – ол махаббат па, бақыт пен
азаматтық борыш жайлы ма,- ол әрқайсысымыздың өз басымыздың кісілік
қасиетімізді танып білуімізге, өзгені де солай тануымызға ат салысады және
әлдебір ұяттан безгендерден өзінің қоғам алдындағы борышы мен міндетін
ұмытып, өз жанын өзі жеп тауысып, өмірін зая қылушылардан безіндіреді.
Адамның әлеуметтік белсенділігін, жігерін арттыру атты қашанғы
мақсатқа қоса поэзия сол адамның ақыл – парасат кемелдігіне жету мүддесін
алға қояды. Сайып келгенде поэзия біздің осы уақытымыздың асыл мақсаты
–сегіз қырлы, бір сырлы адам тәрбиелеу биігіне құлаш сермейді. Мәселен,
орыс әдебиетінде А.Потебня, В.Сквозников, Г. Гачев, В.Жирмунский, Н.
Гуляев, Ю. Лотман еңбектері жарық көрсе, қазақ әдебиетінде де ауыз толтырып
айтарлықтай лирика табиғатын танытатын біршама ғылыми еңбектер бар. Атап
айтқанда, Ш.Уалиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов,
Қ.Мырзалиев, Б.Кәрібаева, Қ.Жүсіп, С.Негимов, М.Әлімбаев, Б.Кәрібозұлы,
А.Шәріп, Ә.Жәмішев және т.б.
Әдебиет - ең алдымен тәрбиеші. Ал бұл міндет поэзияға тіпті мол
жүктеледі. Сонау эпостан бастап, бүгінгі поэзиямызға дейінгі ғаламат
қашықтыққа көктей көз жіберсек, халық өмірінің барлық кезеңдерінде де, екі
талай күндерде де тек өлең ғана озып алға шығып отырғанын көреміз .
Көрнекті орыс сыншысы В.Г.Белинский : Поэзия - өмірдің әрі мен нәрі.
Бүкіл әлем, барлық өмір құбылыстарындағы құпия қуат, оларға тіршілік,
ойнақы өмір беретін сырлар-поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік
өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні...,
– [1]десе, заманымыздың заңғар жазушысы, өмірден өткенше қазақ әдебиетінің
отымен кіріп, күлімен шығып, туған әдебиеті үшін өлшеусіз қызмет атқарып
өткен сыншы, әдебиеттанушы З. Қабдолов сөз өнерінің осынау сұлу да
сымбатты, кірпияз тегіне: Поэзия – творчество. Поэзия – еркін сөйленетін
жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы
мен бунағына дейін белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі, –
[2]деп анықтама береді. Немесе біз сөз еткелі отырған ақын Мұхтар Шаханов
айтпақшы, Поэзияда әрбір ой тыңнан айтылуы тиіс. Нағыз поэзия тудыру –
қиынның қиыны. Бұл мұхиттың түбінен маржан ілгенмен бірдей[3].
Әдебиетші-ғалымдардың осы тұжырымдарына қосарымыз, сонымен қатар,
поэзия - ақиқат. Өмірде шындық көп, ақиқат - жалқы. Әрбір нағыз ұлт ақыны
қарапайым адам күнделікті өмірде көріп, біліп, сезе бермейтін ерекшеліктер
мен шындықты көріп, өлеңіне арқау етеді. Сол шындықтың ақиқатын анықтауды
оқырманға шешуге қалдырады. Поэзияның құдіреттілігі де, ақиқаттылығы да
осында. Сондықтан поэзия - шындықтан биік, ақиқатқа тұспа-тұс құбылыс.
Мұндай құбылысты сезініп игеру, игеру тұрмақ халқының мәдени мұрасына
айналдыру кез келген ақынның тіршілігіне бұйырған несібе емес. Ол – Азамат
ақынның ғана еншісіне тиетін, маңдайына жазылған бақ.
Қазаққа Иран-Ғайып болып танылған ақынның шын аты жөні Иранбек
Оразбаев екенін біреу білсе, біреу білмес. Оның шығармаларының жүйелі
көркемдік ерекшеліктері айырықша зор. Құбылтудың, әрі айшықтаудың тобына
жататын көркемдегіш құралдарын қолдану мен көркем сөз-образдарын жасауда
ақынның шеберлігі еш ақыннан кем емес, керісінше өзіндік бояуы қанық.
Иран-Ғайып 70 жылы Қазақ политехникалық институтының тау-кен
факультетін, 1980 жылы М. Горький атындағы Мәдениет институтының (Мәскеу
қаласы) Жоғары курстарын бітірген.
Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Тәуелсіз Қазақстан Республикасының
түңғыш өткен жазба акындар жыр-мүшәйрасының Бас жүлдегері, ¥лы Абайдың 150
жылдық мерейтойына арналған Республикалық ақындар жыр-мұшәйрасының Бас
жүлдегері, Түркістан-1500 жыл атты халықаралық жыр-бәйгесінің Бас
жүлдегері, Қазақстан Жазушылар Одағы сыйлығының иегері, Қазақстан
Журналистер Одағы сыйлығының иегері, Поэзия фестивальдарының бірнеше дүркін
лауреаты, Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулык сактау
министрлігінің аса озық драмматургиялық туындыларға жариялаған
конкурстарының бірнеше дүркін жеңімпазы. Ақын-драмматург 2003 жыл
көлеміндегі айрықша еңбектері үшін, оның ішінде Махамбет трагедиясы үшін
Әдебиет номинациясы бойынша Қазақстан Республикасы Меценаттар Клубының
Тарлан сыйлығына ие болды.
Сөз патшасы – Өлең құдіретіне табынбайтын жан болар ма... Жер бетінде?!
- деп жырлаған Иран-Ғайып қара өлеңі арқылы қазақты шет елдерге де
танытушы ақын. Екеуі бір-бірінің елін де білмейді, тілін де білмейді.
Шеттілінің семантикасын ұғу қиынға соққан жағдайда басқа дүниелер көмекке
келе алады, мысалға келесі адамның еліне деген әуестікті атауға болады.
Немесе бір-біріне үнсіз қарама-қарсы тұрған екі адамның өздерін тілден
басқа да таңғажайып дүниелердің байланыстыра алатындығын түйсінуі. Неміс
ақыны Герт Хайднрайх пен оның қазақ әріптесі Иран-Ғайыптың біріккен
шығармашылығының қызықты нәтижесіне куә болыңыз.
Алматы Гёте-Институтының проектісі: Неміс тілінде және жас тәуелсіз
мемлекет Қазақстанның тілінде жазылған жырлар мен олардың екі тілдегі
аудармасы. Неміс жазушысы әрі ақыны Герт Хайднрайхтың 2001 жылы мамыр
айында Қазақстанға (Павлодар, Астана, Алматы) жасаған әдеби сапарынан кейін
Алматы Гёте-Институты неміс жазушысын қазақ әріптестерімен кезіктіріп,
байланыстыруды мақсат тұтқан еді. Осыған орай, „Іздегенге – сұраған“,
Алматыда Герт Хайднрайх пен оның қазақ әріптесі Иран-Ғайыптың арасында тез
арада, түсте көрген өңдей, тылсым шығармашылық қатынас орнады. Екі ақынның
тез тіл табысуына олардың бастарына түскен ұқсас қайғы да себепкер болды
білем: екеуінің де ұлдары араларына бірнеше ай салып, бақытсыз жағдайда
дүниеден озған еді... Қазақстан мен Германияға жасалған бірнеше екіжақты
сапардан кейін халықаралық поэзия тілінің бар екендігіне көз жеткізген екі
ақын алғашында мүмкін емес сияқты көрінген істі жүзеге асыруға бел байлады:
олар Қазақстан мен Германияда туған өлеңдерін жолма-жол аудару арқылы бір-
бірінің шығармашылығын, өлең жазу ерекшелігін сезініп, түйсіне білуді қолға
алды. Шырынгүл Зухайқызы жасаған өлеңдердің сөзбе-сөз аудармасы ақындардың
алғаш бір-бірінің өлең өрмектеріне жол табуына көмектесті. Содан кейін ғана
олар өлеңдерді өз тіліне аударуға, яғни, осы проект жұмысының шығармашылық
бөлігіне кірісіп кетті. Төрт жылдан соң проект жұмысы мәреге жетті: неміс-
қазақ өлеңдері бір-біріне алғаш рет орыс тілі арқылы емес тікелей
аударылды. Неміс жазушысы әрі ақыны Герт Хайднрайхтың 2001 жылы мамыр
айында Қазақстанға (Павлодар, Астана, Алматы) жасаған әдеби сапарынан кейін
Алматы Гёте-Институты неміс жазушысын қазақ әріптестерімен кезіктіріп,
байланыстыруды мақсат тұтқан еді. Осыған орай, „Іздегенге – сұраған“,
Алматыда Герт Хайднрайх пен оның қазақ әріптесі Иран-Ғайыптың арасында тез
арада, түсте көрген өңдей, тылсым шығармашылық қатынас орнады. Екі ақынның
тез тіл табысуына олардың бастарына түскен ұқсас қайғы да себепкер болды
білем: екеуінің де ұлдары араларына бірнеше ай салып, бақытсыз жағдайда
дүниеден озған еді... Иран-Ғайып пен Герт Хайднрайх екеуінде бір-бірімен
сөйлесетін ортақ тіл жоқ, бірақ бұл жағдай екі ақынның рухани қатынасына
бөгет бола алмады. Бұл хақында Иран-Ғайып бірде былай деген еді: „Күллі
Әлемді Құдіреті Күштінің Күн Сәулесіндей Рахман Нұрына бөлеу үшін бүкіл
Тіршілік атаулы Поэзия Тілінде сөйлеуі керек екен.
„Ой-Санамда – Уайым бар,
Өлмеу – Қиял-Елестей:
Қор санауды қойыңдар,
Ақын – Адам еместей...“ –
Неміс ақыны Герт Хайднрайхпен тұңғыш кезігіп, алғаш сұқбат құрған құт-
хана шағымда мен осыны сездім: ләм-мим деместен-ақ, көзімізбен ұғынысып,
көңілімізбен түсінісіп, жан-жүрегімізбен түйсіністік те – кете бардық... “
Ал Хайднрайхтың ойынша: „Халықаралық Поэзия Тілі тұрғанда ақындар әр кезде
де тіл табыса алады...“.
Сонымен не керек, екі ақын боп, біз болып – бәріміз де Қазақстан мен
Германияда туған өлеңдерді жолма-жол аудару арқылы олардың бір-бірімен
шығармашылық жанды байланыс орнатуына барынша мүмкіндік жасауға бел
байладық. Екі ақын, Шырынгүл Зухайқызының жасаған сөзбе-сөз аудармасының
көмегімен, алғаш рет бір-бірінің өлең өрмектеріне жол таба алды және содан
кейін бір-бірінің өлеңдерін өз тілдеріне аударуға, яғни, осы жобалық
жұмыстың шығармашылық бөлігіне кірісіп кетті. Жобалық жұмыстың 1-кезеңі
(2001-2002): Хайднрайх пен Иран-Ғайып бір-бірімен Алматыда танысты. 2002
жылы екі ақын бір-бірінің ош үштен өлеңдерін өз тілдеріне аударды.
Хайднрайхтың өлеңдерінің аудармасы “Қазақ әдебиеті” газетінің 2002 жылғы 14-
санында жарық көрді. Екі ақынның әдеби кеші алғаш рет ресми түрде
Алматыдағы Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем
Тілдері Университетінің роман-герман тілдері факультетінде, Өскемендегі
Пушкин атындағы облыстық кітапханада және Қырғызстанның Ош қаласындағы
Мемлекеттік Университетте өтті. Жобалық жұмыстың 2-кезеңі (2004): Иран-
Ғайыптың Берлиндегі Неміс-Қазақ Қоғамы мен Әдебиет Одағының көмегімен
қараша айындағы Германияға сапары. Иран-Ғайып алман жерінде алуан-алуан
жырлар жазды... Жобалық жұмыстың 3-кезеңі (2005): 2005 жылдың күзіне дейін
екі ақынның әрқайсысының 20 өлеңі келесі тілге аударылып бітеді. Михаэл
Унланд мырза проект нәтижесінің веб-сайтқа арналған жобасын жасайды және
екі ақынның әдеби кеші Астанадағы Қазақ Ұлттық Кітапханасының жаңа салынған
ғимаратында, Мюнхендегі Гёте-Институттың форумында және Берлиндегі Әдебиет
Одағында өтеді. Жобалық жұмыстың негізгі мақсаты – неміс және қазақ
өлеңдерін бір-біріне ортақ орыс тілі арқылы емес, тікелей аудару болатын.
Бұл мақсат толығымен орындалды.
Иә!,
Өріле бер, Өлеңім, өріле бер,
Таңғы шықтай мөлтілдеп төгіле бер.
Төмендемей бұл жолда, өрге серпі,
Ұсынатын болса Жыр төрін егер...
Иран-Ғайыптың шығармашылығына келетін болсақ:
Жүрек жырлайды, Өлеңдер, Жазушы 1974
Жеті қазына, Балладалар мен поэма, Жазушы 1977
Түннің көзі, Өлеңдер, Жалын 1979
Сұлулықпен сырласу, Өлеңдер, Жазушы 1980
Өмір-Өлең, Жыр кітабы, Жазушы 1982
Глаза ночи, Өлеңдер, Жалын 1983
Царь слова, Өлеңдер, Советский писатель 1984
Сұлулық сарасы, Өлеңдер мен дастан, Жазушы 1985
Дүниежарық, Жыр кітабы, Жазушы 1987
Наследник, Поэма, Жазушы 1988
Батқан Кеменің Бейбақтары, Дастандар, Жазушы 1990
Мұнар, Мұнар, Мұнарым..., Қасірет кітабы, Рауан 1992
Иран бағы, Таңдамалы, Жалын 1995
Иран бағы, Таңдамалы, Жалын 1995
Жыр әлемі, Таңдамалы, Атамұра 1996
Қорқыттың көрі, Жыр кітабы, Ғылым 2001
Жалпы жинақтарға енген көптеген дүниелер...
Драмалық дастандары:
Хайуандық комедия (Шыңғыс хан), Трагедия
Күшігінен таланған (Ақсақ Темір), Трагедия
Мен ішпеген у бар ма?! Трагедия
Тың құрбаны, Трагедия
Батқан Кеменің Бейбақтары, Трагедия
Желжуан, Трагикомедия
Жамбылдың қызыл жолбарысы, Драма
Негізгі шаруа, Трагикомедия
Қанына тартқан қыңырлар, Трагикомедия
Алтын адам, Трагедия
Алтын – Ажал, Трагедия
Киелі күнә, Трагедия
Естайдың Қорланы, Драма
Театр романы, Трагикомедия
Мауглидің оралуы, Трагедия
Гүл – Нәр, Трагедия
Жарылғап – Шаған, Трагедия
Хан Абылай-Сабалақ, Драма
Былыққа батқан қала, Драма
Қорқыттың көрі, Трагедия
Құдай қарғағандар, Трагедия
Аласталғандар (2 пьеса - орыс тілінен аударма), Драма
Махамбет, Трагедия
Керкеткен, Трагедия
Іздеп таптым сені (Татар тілінен аударма), Мелодрама
Бөшке, Драма
Тас-Қорған хикаясы - атты көлемді кітаптары жарық көрді. Ақынның 2006 жылы
13 томдық шығармалар жинағы жарық көрді. Жинаққа ең таңдаулы деген
шығармалары енген. Иран-Ғайып - Республика жыр сүйер қауымының, әсіресе,
студент жастар-дың қазіргі таңдағы ең сүйікті ақыны әрі драматургі.
Кеудесінде асыл тас өлшейтін таразыдай биік талғамы бар шын дарын
қашанда әр шығармасын әбден сорықтырып, сартап қылып, емешеңді құртып барып
ортаға тастайды. Жалпақ әлемге жан дүниесін жайып салу – ақын адамның өзге
жұмыр басты пенделерден жалғыз-ақ айырмасы осы тәрізді. Бірақ, сол дүйім
жұрттың аузыңа қарату үшін қаншама рухани ерлік керек. Шын ақынның құзар
шыңдай өр келетіні де содан шығар.
Иран-Ғайып шығармашылығының ерекшелігі де, өзіне тән дербестігі де –
осынау лирикалық туындылардың бүкпесіз ақтарыла білу, бүкпесіз сырласа
білу, бүкпесіз сенім арта отырып, бүкпесіз сендіре білу құдіретінде –
талант сиқырында жатқандығын баса көрсеткен ақын.
Қазақ әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы туралы сөз қозғаған
З.Ахметов Абайдың дәстүр жалғастығына тоқтала отырып: Абай
шығармашылығының қоғамдық, танымдық, көркемдік-эстетикалық мәнін толық
түсіну үшін оның әдебиетте орнықтырған бейнелеу әдіс-тәсілдері, дәстүрлері,
үлгі-өнегесі қалай жалғастық тапқанын арнайы қарастырып, тексеру қажет.
Ақын тұлғасы қаншалықты ірі болса, ықпалы да соншалықты зор болатыны,
айналасына түсетін жарығы да мол болатыны анық, – [4, 245 б.] дейді.
Иран-Ғайып поэзиясының бір ерекшелігі – дәстүрлі қазақ поэзиясының
негізгі көзі болған қара өлең жанрынан нәр алып, кең тынысы, серпінмен
еркін игеріп көркемдік шеберлікпен соны туындылар берді. Ақынның лирикасы –
эпикалық еркін тынысты, ерен құлашты, әрі өрісі кең. Тарихи-философиялық
поэмалары мен дастандарының көркемдік — эстетикалық тұтастығы мол. Ақын
Абай поэзиясынан нәр алып, жаңа өң беріп, өзінше өлең құпиясын ашуға
ұмтылады. Мысалы:
Жақсы да жүр,
Жаман да – назарымда,
Базарым да.
Тірі екем деп қуанам жазарымда.
Жаны сұлу жадында жырым қалса –
Қорқытпайды ауру да,
Ажалың да! — дейді.
Ақын Иран-Ғайып Ұлы Абай поэзиясын, тұлғасын өзіне пір тұтқан.
...Пірім –
Абай! –
Бұдабай!
Шүкір!
Шүкір!(5, 7б.) – деген өлең жолдарынан Ұлы Абайдай өнегелі адамның
болғанына шүкірлік етеді. Өлеңдерінің барлығында деп айтсақ, артық болмас.
Абайды өнеге етіп жазбаған жол жоқ. Ақын өміріндегі сәтсіздіктерді,
әділетсіздікті, өмір қаталдығын, ішіндегі мұңын айтып Абай өмірімен
салыстырып, сырласады. Иран-Ғайыптың Абайға өлеңі:
Мыңмен жалғыз алыстың,
Кінә қойман!
Мұңың бар,
Арманың жоқ – мұны да ойлан!
Шарқ ұрды шыбыг жанын шырқыратып,
Ұрпағың күні майдан, түні майдан.
Шаң қаптым көшіңе ұлы ілесем деп,
Түтіктім түрленсем деп, түлесем деп.
Қалам тартқан қазақтың бәрі мықты,
Майырылдым мықтылармен тіресем деп,
Жанға сая іздеген, ая – басқа,
Епшіл ие көбейді даяр асқа.
Қалам тарқан қазақтың бәрі ақын,
Ақынды ақын айналды аямасқа! ... .(5, 312 б.)
Иран-Ғайып өнердегі тазалықты, шындықты қалайтын ақын. Өзіне қойған
талапта әр ақында болса деп армандайды. Ақынның тыныс-тіршілігі, арман-
тілегі әр өлеңдерінде көрініс тапқан. Ақын Абайға, өлеңің шексіз
құдіреттілігіне деген сүйіспеншілігін Сөз патшасы шығармасында былай
жеткізген.
Сөз патшасы,
Тәңір тұттым,
Табындым,
Табындым да мұң алқасын тағындым.
Жұртқа жүрмес әміріңді жүргізіп,
Күн-түн құрақ ұшырардай не қылдым?!
Қаршадайдан қадырыңа жетем деп,
Төрт құбылаң түгел болса екен деп,
Қажып біттім алақ алтын балықтай,
Ауыр ойдың астын атамекендеп ...
Көнгем!
Көндім!
Көнем даусыз, дамайсыз,
Сөз патшасы,
Тағы нені қалайсыз?!
Сарсаң қылар сен болмасаң,
Қүл қауып,
Қара басып қалар ма едім Абайсыз!(5, 5-6 б.б.)
Ал ақыннның Абай өлеңінен ішкі ой-сезімін астарлы шебер жеткізген.
Негізінен ақынның қай шығармасын оқысаң да тілі жеңіл, тез оқылады, әрі
түсінікті. ... Әр нәсеге абай бол!... - әжесінің, әкесінің, анасының,
жары, досы айтқаны дей келе өлеңді мынандай жолдармен қорытындылаған:
...Қауіп ойлар жәй қалай көп –
Кеткенім бе АБАЙ боп?!.. (5, 28 б.)
Ақын Абай поэзиясынан нәр алып, жаңа өң беріп, өзінше өлең құпиясын
ашуға ұмтылады. Мысалы:
Жақсы да жүр,
Жаман да – назарымда,
Базарым да.
Тірі екем деп қуанам жазарымда.
Жаны сұлу жадында жырым қалса –
Қорқытпайды ауру да,
Ажалың да! — дейді.
Енді бір өлеңінде халыққа, заманға деген өкпесін, налын былай
жеткізген:
...Мәңгіліктің Өлеңі:
Жерде де – Абай,
Көкте – Абай!
Қоя салғым келеді –
Құр бекерге оттамай!
Бұдан ар,ым ұят-ты,
Болмаған соң айырма:
Түк қалмаған сияқты –
Иран-Ғайып шайырға?!
Дей тұрғанмен,
Тап шыным,
Мен де ермекке жазбадым:
Моласындай бақсының -
Көрдім Заман азғанын! ... (5. 24 б.) – деген жолдардан өмірде ешқашан
әділет орын алмайтынана ақынныің ызалы үні естілгендей.
Әрине, мұндай образ жасаудың басты құралы – сөз. Олай болса, сөздің
мағыналық тереңдігі мен сыр-сипатының шегі болмайды. Осы сөз поэзиялық
шығармада сөз суретін, сөз-образын жасауда контекстегі өзімен қатар
келген сөз екінші сөзбен үйлесіп, үндесіп, сөз-тіркестерімен көркемдік
мағынаға, әсерге бөленіп құлпырады емес пе? Ендеше осы суретті сөз образын
жасағанда көркемдегіш компоненттерді қолданғанда бір заттың немесе
құбылыстың ұқсастығын, сипатын екінші бір нәрсеге байланысты
ауыстырып, немесе бір-бірімен салыстыра отырып суреттеуден,
бейнелеуден туады десек, Иран-Ғайып өз шығармаларында, контекстің ішінде
жеке сөзден, сөз тіркесінен тұратын көркемдегіш құралдары арқылы
эстетикалық тұтастыққа негіздеп өзгеше бір сәулетті көркем әлем
жасайтынын көреміз.
Жыр жазамын жат көзге бұрқыраған,
Жарақатым ішімде, сыртым аман.
Күндіз күліп жүремін көппен бірге,
Түнде сары сүйегім сырқыраған –
Кезін аңсап табысқан, шұрқырағын.
Дәстүр әрдайым жаңашылдыққа келіп тіреледі, жаңашылдық өзгеше формаға
еніп, дәстүрдің қойнауынан шығады да, қайталай дәстүрге айналады [6, 52
б.]. Әр кезеңдегі жаңашыл қадамдар дәстүр сүрлеуін ұзарта түспек [6, 279
б.]. Дәстүр туралы жалпы ғалымдарымыздың пікірі осыған саятын болғандықтан,
дәстүр дегенімізді көркем үлгінің жалғасуы, жаңашылдықты сол көркем үлгі
негізінде туындайтын көркемдік ерекшелік деп атауға болады. Дәстүр мен
жаңашылдық екі түрлі категория болғанымен де, олардың арасындағы қарым-
қатынастың болатынын ескермей және сол байланыстың нәзік желілерін дұрыс
сараламай өтуге болмайды. Шығармашылық иесі қашанда дәстүрге сүйенеді. Бұл
жерде дәстүрге сүйену дегенді дәстүрге еліктеу немесе дәстүрді қайталау
деп ұғатындар болады. Жаңа дәстүрдің әсерін қабылдап, одан үйрену жолын осы
ретпен іздеу жиі кездеседі [6, 19 б.]. Дәстүрге сүйену – қалыптасқан
формалық, әдіс-тәсілдік ерекшеліктерді сақтай отырып, жаңа идеялық-
көркемдік мазмұнға қол жеткізу. Бұл туралы жазылып та, айтылып та жүр.
Шығармашылық иесінің дарын қуатының ара-салмағына да біздер сол қалыптасқан
дәстүрді қаншалықты түрлентіп, жаңғырта алды немесе сол дәстүрге қаншалықты
жаңа мазмұн үстей алды сол тұрғыда қараймыз. Ақын немесе жазушы дәстүр
негізінде жаңашылдыққа қол жеткізе алмайтын болса, онда шығармашылық
иесінің таптаурын болған шарттылықтан шыға алмауы, тіпті дарынсыздығы ғана
емес, дилетанттығы деп қарауға болады. Осы тұста зерттеуші Ә. Нарымбетовтің
мына пікірін келтіре кетуге болады: Дәстүр мен жаңашылдық бір-бірімен
табиғи тамырлас... Әдебиеттегі жаңа құбылыс дейтініміз сол көп жылғы
тәжірибенің, көркемдік дәстүрдің озығы болуға тиіс [7, 22 б.].
Ақын Иран-Ғайыптың өлеңдерінде имандықыққа, құдайға деген сезімге
ерекше көңіл бөлген.
...Ауыр тартса адуын айбар қандай,
Біліміне білігі сай болғандай.
Парқы – Патша, парасат пайымы – тақ,
Кештеу туып қор болған пайғамбардай.
...Жұмақты да тең көрмес Созағына,
Құдайдың да көнбестей мазағына.
Ұстарасыз сақал – мұрт аузын жауып,
Кейде айналар Абайдың қазағына.
...Қолы – тарақ шашты артқа қайырғанда,
Алладай Ақ, Қараны айырғанда.
Жөгі көрсе кірпідей жиырылады,
Жатса – жастық, көрпеше – жайылғанда.(5, 68 б.)
Соңғы уақыттарда ақын Иран-Ғайыптың артынан дінді бұрмалаушы деген де
айып-қаралаулар таңылуда. Мәселен Шайх-Асан Сарқұловтың мақаланы тұтасымен
беруге тура келеді: Танымал ақын Иран-Ғайып нағашысы Асқар Сүлейменовке
арнап Нағашыма атты жыр жазыпты. Онда:
...Ауыр тартса адуын айбар қандай,
Біліміне білігі сай болғандай.
Парқы – Патша, парасат пайымы – тақ,
Кештеу туып қор болған пайғамбардай.
...Жұмақты да тең көрмес Созағына,
Құдайдың да көнбестей мазағына.
Ұстарасыз сақал – мұрт аузын жауып,
Кейде айналар Абайдың қазағына.
...Қолы – тарақ шашты артқа қайырғанда,
Алладай Ақ, Қараны айырғанда.
Жөгі көрсе кірпідей жиырылады,
Жатса – жастық, көрпеше – жайылғанда. (Иран бағы кітабынан).
Осы жазылған ұйқастардан Жаратушының атына қаншама жала жапқан
сөздерін, айтқанын көріп отырған боларсыздар. Яғни, Жаратушыға жаратылушыны
қарсы қойып отыр. Мақұл бұл тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жазылды
делік. Ал күні кеше жазылған оның топтама шумақтарынан не көреміз?
...Аламысың –
Аманатың -
Жанымды,
Жоғалтам ба-
Мазмұн – Мәнім -
Тәнімді?!:
Өтемін бе -
Көше кезген Ит құсап,
Малғұнданып -
Маймылға ұқсап... кәдімгі?!.. (Иран – Ғайып. Мен – сендермен біргенмін...
Қазақ әдебиеті газеті, 16. 04. 2010 ж.)
Бұл жердегі шумақтар да өте сәтсіз шыққандығы сол Малғұнданып (адамдық
қасиеттен жұрдай адамды осылай атайды), Маймылға ұқсап... (ғалымдар маймылды
адамға ұқсаған сүт қоректілерге жатқызады) деп өзін соншалықты төмендеткені
оқырмандардың көңілінен шықты деп айта алмаймыз. Болмаса:
...Таусылып тұр -
Тірліктің Хош – Қадамы,
Бөгет болмай,
Тұруға -
Жолдан былай:
Әл-Жұмақтап -
Ақмола-
Астананы,
Жасап жатыр Қазақтар -
Қолдан Құдай...
Бұл жолдар да түсініксіз. Осындағы он тоғыз сөздің тоғызы тырнақшаға ()
алынып берілген. Не үшін? Осы кісіге: ...Бұл не жазып жүргенің? Ұйқастың
бәрі өлең емес, анайылықтың бәрі поэзия емес, өлеңіңде ешқандай мағына жоқ,
құр ұйқас қалыбына салынған анайы сөздер деңізші.... Сені халық жауы
атандырады. Өзін – өзі мазақ қылғанын ( Малғүнданып – Маймылға ұқсап...
кәдімгі?!..) мақтаныш тұтып, ақтап, оған жауап іздеп, тағы да бір зарлы,
айқай сөздерден құрылған топтаманы жазып БАҚ арқылы таратады. Ал,
шындығында оның бұл кесірлігі қадірлі поэзияны қорлау. Оның соңғы жылдары
жазған қайсыбір шумақтарынан не басылым беттеріне берген сұхбаттарынан
оқырман сүйсінерлік жөні түзу сөз таба алмадым. Жоғарыдағыдай өлеңдеріне
қатысты, қоғамдағы келеңсіз жайттарға байланысты Иран – Ғайып жайында
біреулер былай деп те жазылыпты: ...Тумай жатып дүниеге сыймаған, өзіне
өзі құдай ақын неден қорқып, кімді аясын!? Ол қалам – жебесін қолға алып:
Ал дүние... дейді де сатираның садағымен сахнаға шығады. Сөйтіп сіз бен
біздің ұйқылы – ояу санамызды сілкілеп, жарымжан жігерімізді шабақтайды...
Ал керек болса! Өзіне өзі құдай (Астағфиралла!) бұл не?. Иран-Ғайып өзі
көп айтатын Ал, дүниеге... атауына қатысты бір газет тілшісіне берген
сұхбатында: Кешіріңіз, кешіңізді неге Ал, дүние... деп атадыңыз? Жалпы Ал,
дүние... деген нені білдіреді, сіздіңше? деген сұраққа: Ислам діні дендеп
енгелі бері қазақтар бір-бірімен Ассалаумағалейкум деп амандасып,
Уағалеукмассалам деп сәлемдеседі. Солай емес пе? Бұл арабтың сөзі.
Алланың нұры жаусын деген мағына береді. Сонда ислам діні – арабтар
жаулағанға дейін қазақтар бір – бірімен амандаспаған ба? Әрине амандасқан
да, қоштасқан да. Тек бір сөзбен: Ал, дүние.... Үйге, ішке еніп келе жатса
да, жар қойнына енсе де, перзентіне еміренсе де Ал, дүние... деген
көрінеді. Мен мұны себептен себепсіз, нахақ айтып отырғаным жоқ. Тарихшы не
этимологиямен айналысатын маман емеспін, көп зерттедім осыны мен. Талайдан
сұрап таптым... дейді. Оның сөз төркінін білетіні де шамалы болып шықты.
Зерттегені де жалған. Әйтеуір, біреулерден сұраған сыңай танытады. Қасиетті
Құранның Мүлік сүресінде: Расында Біз дүние аспанын шамдар (жұлдыздар)
мен безедік. Оны шайтандарды атуға жасадық. Сондай-ақ оларға жалындаған
азап әзірледік. Сондай Раббыларына қарсы келгендер үшін тозақ азабы бар.
Нендей жаман орын. Ішіне тасталған сәтте, оның қайнап, күжілдеген дауысын
естиді дейтін аят бар. Аяттың арабшасы: Уә ләқод зәйиннәәссаммәә әд
дуниәә бимәс биха уә жәғалнәәһәә руджуу мәәл лил шәйәтин уә ағдәд нәә
ләкһум әзәбәәс сағиир деп айтылады. Осында дүние (дуниәә) сөзі тұрған
жоқ па? Бұл сөз1400 жыл бұрын қолданысқа енген жоқ па. Қазақ әдеби тілінің
сөздігінің Ү томында: дүние сөзінің (өмір, тіршілік) араб тілінен
енгендігі, оның 123-ке жуық мағынада айтылатындығы тізімделіп берілген.
Құран-Кәрімнің Ниса сүресінде: Алла (Т.) жаман сөздің жарияланып
сөйленуін жақсы көрмейді [9]делінген.(Ғаламтор, Иран-Ғайып сайт.) Яғни
менің, бұл мақалам біреуді шымшып алайын деген ойдан туған жоқ. Менің
сенімімді мазақ қылған, Ислам дініне тиіспесе ішкен асы батпайтын сәуегей
топ мүшелеріне ғана қатысты жазылды.- деп қорытындылайды. Аузынан иманын
тастамайтын нағыз ақынға бұлайша нақақтан жала жабу – білместік пен
күндестікке бой алдырғандардың әрекеті болса керек. Ақиқатын айтар болсақ,
күллі қазақ оқырманы білетін, әдебиетте өзінің лайықты бағасын алған ақынды
Құдайын танымастар қатарына қосу – әділетсіздіктің сорақысы. Біздікі –
ақынды ақтау емес, біздікі – барды бар деп көрсетіп, теріс пікір айтқанның
көзін ашу ғана.
Кеңес идеологиясының дәуірі жүріп тұрған кезеңде, қазақ қоғамы
барынша атеистік көзқараспен тәрбиеленгені мәлім. Соның салдарынан төл
дініміз – ислам қағидаларынан айтарлықтай ажырап қалған едік. Қасиетті
Құранды елдегі бірен-саран қариялар білмесе, жастар жағы имандылық жолы мен
діни сауаттан ада еді. Бір күні біздің үйге жолаушылап, қаладан бір топ
кісі түсті. Үйде үлкендерден ешкім жоқ еді. Білуімше, олар қаза болған бір
кісінің қырқынан, әлде жылынан қайтып келе жатқан беті екен. Шамамыз
келгенше дастарқан жайып, әлгі кісілерге дәм ұсындық. Бір кезде дастарқан
басында отырған бір кісі: Бұл да бір қара шаңырақ, жол жүріп бара
жатырмыз, біреулерің Құран оқып жіберіңдер, – [9]деді. Ешкім үндеген жоқ.
Тек араларындағы біреуі толық білмеуші едім деп ақталғандай болды. Осы
кезде мен кітап сөресінен Иранбек Оразбаевтың жаңадан жарық көрген Батқан
кеменің бейбақтары атты дастандар жинағындағы Күшігінен таланған деген
дастанда кейіпкерлердің аузымен келтірілетін Ықылас, Фатиха сүрелерінен
үзінділерді тауып бердім. Ақсақ Темір туралы трагедияны осының алдында ғана
бас алмай оқығаным бар еді. Содан әлгі кісі Құран сүрелерінің ұмытып қалған
кейбір тұстарын Иран-Ғайыптың кітабынан қарап оқыған еді. Жаңылмасам, бұл
1988 жылы орын алған оқиға.
Көзіқарақты оқырман болса, Иранбек ақынның өлеңінен иман есіп тұратынын
аңғармай қоймас. Біле-білгенге, Кеңес заманының қыспағын көрсе де, кешегі
Мұқағали, Кеңшілік, Жарасқандар аузына Алласын алмай тұрып, қолдарына қалам
ұстамағаны аян[10]- әдебиеттанушы Ә.Қайырбековтің бұл тұжырымы Иран-
Ғайыпқа қатысы жоқ пікірді жойғандай дәлелі. Мәселен, Мұқағали Мақатаев
поэзиясындағы діни сарын көрінісі:
Мына жер, ана аспанның тереңінен
Сенделіп сенімді іздеп келемін мен.
Сенемін,
Мейлі, аңсарым табылмасын,
Сенемін тек сертінен жаңылмасын.
Ақынның табынары не?
Мүмкін, мен мына жарық күнге сенем.
Жанамын, жанамын да бірге сенем..
Күннен де өткен Жарықты білмесем мен,
Бір минут өмір сүріп жүрмес ем мен...
Осы өлең жолдарынан ақынның ұлы сенімі, құдіретті жарығы алла. Жаратушыға
деген сенім.
Сатқан емен. Сатпаймын дінімді мен,
Өлмейтұғын, өшпейтін күнім білім.
Алла есімі – жүрегім жұдырықтай,
Жүрегімнің соққанын біліп жүрем.
Мұхаммедтің үмбеті – мұсылманмын,
Пайғамбарым қолдайды қысылған күн.
Алсын тағалам, ант етем, ант етемін
Алла есімін кеудемнен ұшырған күн,
-деп, ақын Жаратушының құдіретіне мойынсұнады. Адам өмірінің мәні –Құдайдан
үмітті болу екендігін жан-жүрегімен сезінеді.
Жүрек арызы өлеңінде ақынның адам жанының табиғатына терең үңіліп,
жаратылысы жайында сыр ақтарып, құпиясына бойлайды.
Оу, ием менің,
Өзіңнен бұрын жаралғам.
Алдымен – менмін, сонан соң
сенсің жаралған...
Басың мен миың, ақылың, есің,
қимылың,
Аяқ пен қолың –
Барлығы менен нәр алған..
Бұл тұста ақынның ойы ашық айтылып, мақсаты айқын көрінеді, тым тереңге
меңзеп, қасиетті Алла сөзінің бір шегінен хабардар екені байқалады.
Ақын жүрек жарылысы турасында көп толғайды. Рух пен нәпсінің
толассыз күресің, жақсылық пен жамандық арпалысы жүрек тілімен жеткізеді.
Өмір деген біреу бар өлеңінде жан мен тән жайлы
Желіктіріп, су бүркіп сайтан маған
Кезім болды әділдік айта алмаған..
Сайтанның да, күнәсіз періштенің
Бал мен уын талғамай неге ішкенмін.
Періштенің қайғысын бөліспедім,
Сайтанменен болса да, келіспедім,
Не істермін, тәңір-ау, не істермін?
Аңқылдаған не таптым ақ көңілден,
Несіне ердім сайтанға жат көрінген?
Өмір деген біреу бар билік құрған
Билігінен мен соның қақ бөліндім.- Сайтан мен періштенің, тәңір мен
оның пендесі – адамзат жұмбағы жайлы тылсым ой құшағына көмілеміз.
Сайтанның азғыруы мен періштенің қайғыруын ажырата білу кез келгеннің
қолына бермес.
Түсінемін, түсінсем бірдеңені
Өзім-өзім түсінген шақта ғана,
Өзімді өзім зерттеген шақта ғана. – деп тағы бір құпиясын ашады. ( 5,
212 б.)
Сөзімізді түйіндей келе, ақын Иран-Ғайыптың ертеректе хакім
Абай хақында жазған ой-түйіндерінің бірінен үзінді келтіре кетсек:
Есімді жинап, етегімді жапқалы бері білетін пайғамбарларымның бірегейі –
Мұхаммед. Осы күні кейбір сыпыра жазғыштар мен асыра білгіштер ислам діні
– бізге кейіннен келген, социализм сияқты, сұранысымызға тіптен де тиімсіз
дін!.. – деп көкіп-ақ жүр. Меніңше, Мұхаммед пайғамбар енгізген ислам діні
(бізге қашан келгеніне қарамастан) – бірден-бір һадал дін, хақ жол, сара
бағыт. Соның үшін де біздер – мұсылмандар туғалы тірі жанға қиянат
жасамауға тырысып, еш пенденің ала жібін аттамай, ғаріп-ғасыр мен жетім-
жесірлердің көз жасынан жасқанып, қайғырса – қорғаны, опынса орманы болып,
ғұмыр бойы құрақ ұшып, жақсылықтың бәйегінде келеміз. Соның үшін де тән
парызын өтеуге, жерден бауырымызды көтерместен – сүндетке отырып, жан
тазалығының мінажатына, белімізді жазбастан – сәждеге бас қоямыз. Соның
үшін де баянсыз ақырын біле тұра, өмірді өлердей сүйіп, өлімді – өмірдің
шыңы санаймыз, Соның үшін де: ...құдайдың – құлымыз, пайғамбардың
үмбетіміз..
Қазақтың ақын халық екендігінде дау жоқ. Әйтсе де көп ақынның
ішіндегі нағызы болу – екінің бірінің маңдайына жазылмайды. Алладан берген
шексіз қасиетті терең білім мен ерінбеген еңбектің арқасында шыңдай
білгендер ғана халықтың ақыны болып, ел атынан сөйлеу құқығына ие бола
алады. Демек, Алладан берген қасиетті имансыз игеру мүмкін емес. Сондықтан
да ақындық – екі сөздің басын құрастырып, келістіре ұйқастыра алатын
қатардағы өлеңшінің деңгейінен әлдеқайда биік, анағұрлым терең.
Ақын шығармаларында ұлттық тілдің болмысына тереңнен бойлау, қазақтың
ауызша және жеке шығармашылық жанрларына деген қызығушылықта байқалады.
Толғау, балладалар, арнаулар, поэмаларда сол заманның қалып-күйін бейнелей
отырып, стильдің қағидаларын ұстанып, жанр алдылық тілдік жағдайды шебер
жеткізе алған. Қазақтың халықтық өнерінің қалпына келтірудегі жанрларында
ұлттық философия, ғұрыптарға деген байыптылық және сөзге деген
мұқияттылықта көрініс тапқан. Иран-Ғайыптың Шолақ ата мен Шырын мен
Неміс қызы поэмалары, Әке рухы реквиемі, Поэзия құрбаны жыры,
Алатаға аңыз, Екі ғасыр поэма диалогі және Эскиздер публицистикалық
поэмаларында елдің, тайпа, рудың шыққан тегі, кешкен жолы хақындағы немесе
тарихта болған әйгілі адамдар – хан, батыр, би-шешендер жайындағы, сондай-
ақ нақты бір жер-су, сол жерде өткен оқиғалар турасындағы тарихи шындыққа
негізделген халықтың тарихи жадында сақталған, әйтсе де уақыт өте келе
өңделіп, көркемдік сипат алған оқиғалар баяндалады. Аңыз шартты түрде
тақырыптық сипатына қарай тарихи және топонимикалық болып жіктеледі.
Бейнелейтін оқиғаларына, кейіпкерлеріне, жалпы тақырыбы мен мазмұнына
қарап, тарихи аңыздар шартты түрде жіктеледі.
Бүгіндері, мәтін-әлем танымының үрдісі барысында оның барлық сыңарларына
қайта түсінік беретін, сәулеленуші деп аталатын поэзия пайда болып келе
жатыр. Жаңа поэзияның болмысы осылайша көрініс ала бастаса оның негізгі
мақсатына жаңа поэтикалық тұтастық арқылы, тұлғаның жаңаланған заңдарынан
әлем қалып-күйін тану болып табылатынын байқау қиын емес.
Көп жанрлық құрылымдардың түзілуіне қарай бағытталған үрдістер, жанрлық
әлем көрінісінің ықпалдасуы, жеке авторлық пайымдардың пайда болуы, тілдің
мүмкіндіктердін әртүрлі лексикалық қабаттар есебінен іске асырылу
құбылысын, қазіргі заманның әдеби үрдістерінің осы нышандары поэзияның
эстетикалық кең аясына енгенін білдіреді.
Ағымдағы жанрлық қайта туындаудың мазмұны туралы ақпаратты, басқа
жанрдағы сондай үрдістерге қарағанда, одалардың элегия, сонеттің құрылымдық
діңгектердің бұзылуы әлдеқайда көбірек көрінеді. Жанрлық қағиданың
бұзылуының сипаты туралы ақпарат қайта тұжырымдалған жанрлық сыңардың бірін
ғана емес, көркем кеңістік пен уақытты қайта жаңғырту сипатына салатын
екпіні бар, жанр тасымалдаушысының жүйесіндегі өзгерістерде шоғырланады.
Мәтіндерді талдаудың нәтижесінде, жанрлық құрылымдардың өзгерістерінің үш
түрін ажыратуға болады: 1) кеңістік –уақыттық сыңарын толықтай сақтаумен
бірге (сонет); 2) кеңістік – уақыт категориясындағы жартылай бұзылуымен
бірге (элегия); 3,) жанр түзілудің аталған деңгейінің толықтай бұзылуымен
бірге (ода) жүретін өзгерістер.
Ода тоқыраулар мен күйзелістер заманында иерархиялы жанрлық жүйедегі
өзінің маңызды орнын жоғалтқан еді, бірақ аталған түр-тұлғаға жасалған ең
сирек тәжірибелердің өзі оның құрылымдық-сыңарлық түрленуінің сапасы бар
екенін дәлелдейді. Одалық жанрлық құрылымның қайта құрылуы пародиялық
постмодернистік тұғырынан іске асырылып жатады. Уақыттық кеңістікте қазақ
ақындары оданың барлық жанр түзуші категорияларын айқындайды. Уақыттың
келелі мәселелерін көркем мәтінде берілуі ақынның мадақтау, арнау арқылы
өнерге айналдыруы, әлемнің пародиялық нышаны бар одалық көрінісін жасап
шығарады. Осылайша, егер классикалық ода қағидасы субьектілік-образдық
иерархияның ұстанымына табандауды талап етсе, бұл ережені қазіргі заман
одасы да ұстанып, социумдық емес құндылықтарды орнықтырады. Бұл ақпаратты
тақырып атауынан да Қанатбаевтың Д. Оралманға ода , Ұ.Есдәулетовтың Әнге
ода , С. Нұржанның Тәуелсіздік одасы, Иран-ғайыптың Наурызға ода, Б.
Бабажанұлының Естелік одасы дәріптеуге деген дәстүрлі әдет лирикалық
кейіпкердің ойдағы оқырманның сана-сезімен осы тарихи тұлғаның маңыздылығын
түсінуге жетелейді.
Оданың қайта құрылуы үрдістері осы жанрдың ұлттық мәдениетіміздің қазақ
әдебиетінің құрамына үйір болуымен бірге іске асырылады. Қазіргі заманның
одалық тәжірибелері қазақ поэзиясындағы шынайылық пен көркемдікті өмір
құбылыстарымен ғана бейнелеп қоймай, ақынның рухани-ұлттық тұғырдан көріну
құбылысын да өзгертеді. Дәл сондықтан, қазақ мәдениетінің сана-сезімінде
шығарманы әйелге арнау құбылысы- отбасының далалық институтын, адамдардың
өзара қарым-қатынасының этикасын бұзатындықтан, мұндай арнау жанрлық теріс
беткейліктің кеңістігіне ауысу ретінде қабылданды.
Белгілі бір тұлғаны мадақтау, ғибратшылдық ой саралау, мифологиялық және
тарихи образдылық, табиғатқа арнау сияқты маңызды құрамдарын сақтай отырып,
қазіргі заман одасы салтанатты дауыс ырғағы мен жоғары стилін жаңғыртуға
тырысады. Сәулеленудің бұған қарағанда қарапайым обьекті болған жағдайда,
оданың тебіренісі мен патетикасы лирикалық кейіпкердің әдеттен тыс танымын
анықтауға мүмкіндік алады, дегенмен, көңіл-күйді білдіреді.
Ризамын өмірге,
Өмір қызық, тамаша – ақ!
Сен болған соң
Мені де
Шақырады болашақ [5, 234 б.].
Өмір өзі өлтіргенде
Бойыңдағы кей сезімді
Сол сезімді тірілейтін
Ән, ән ғана, ән ғана [5, 75 б.].
Е. Зікібаевтың Одаққа ода атты өлеңінде номинативтік тұғырдан алынатын
одалық жанр мәтіннің жоғары патетикасына дәлел беріп, оны өлеңнің
драматикалық сюжетімен байланыстыра отырғанымен, тақырып атауы өлімге
қарсылықтың әуенін танытады:
Айтыңдаршы, жиналамыз неге біз.
Қимайтұғын қара жерге дос-жарды
Ақтық көріп қалу үшін келеміз...
Ақтық тауып қалу үшін келеміз [10, 86 б.].
Одадағы стиль біртұтастығы, қазіргі заманның басқа поэтикалық
жанрларындағыдай, белсенді тілдік жаңартуының ықпалының нәтижесінде іске
асады.
Кейбір шығармалардағы жер мен көкті адам-патша-құдай үш тұтастықпен
біріктіретін одалық вертикаль, қазіргі заман мәтіндерінің бойынан мүлдем
жоғалады. Ода кейіпкері, әдетте, өзінің лирикалық күйзелісі шектеріне ғана
терең бойлайды. Оның субьект-субьектілік қатынастары - лирикалық кейіпкер
және оның әдеттегі қоршаған ортасы (М. Ақдәулет Тіршілік туралы ода:
шымшықтар, қарғалар, иттер, үйсіздер) векторына шоғырланады немесе, өз ойын
социумдық қарым-қатынастарды реттейтін, абстрактілік түсініктермен
(естелік, достық, сүйіспеншілік) жеткізуге итермелейді. Оданың құдайшыл
адами құндылықтарының қатаң иерархиясына негізделген, әлемнің көрінісінен
қыр көрсете бас тартуы - постмодернизмнің жанр табиғатына жасалған
қарапайымдаушы эстетикасының ықпалының нәтижесі болып табылады.
Тәуелсіздік жылдар аяғындағы мәдениетке жат болып табылатын ода түр-
тұлғасы кеңістік-уақыт деңгейіндегі іске асырылуын мүлде жоғалтып, өзінің
жанрлық үрдісін дүниетанымын лирикалық үлгіде танытты. Оданың кеңістік-
уақыт сыңарындағы заңсыздануының себебін Иран-Ғайып өзінің Ғасыр одасында
қарастырады. Тіршіліктің адасып жүрген болмысын, өзінің құдай іздестіру
идеясы, тіршіліктің тұтастай нышаны ретінде, Мәтіннің жаңаша қабылдауымен
іске асырылады:
Құдай деген
Халықтың
Бір аты ма?!
Бір Аты!
Фразалық шектердің құрылмауы, сөздегі мағынаның бір кесіндісінен
екіншісіне өтуі, сөз жасамдарының ассонансты-ассоциативтік түрде терең
байланымы, баршаға ортақ лингвистикалық мәніне (синтаксистік,
орфографиялық, лексикалық, морфологиялық) деген немқұрайлық - негізгі күйді
анықтауға ықпалдасады - Құдайды іздестіру әрекет векторлық бір сызықты
сипатта бола алмайды, ол мәңгі екені анық.
Еңбекпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz