Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделу жолдары
Кіріспе. 3.6 бет.
I тарау. Баланың мектепке бейімделуінің кейбір психологиялық аспектілері.
1.1. Зерттеліп отырған проблемаға байланысты ғылыми әдебиеттерге шолу. 7.13 бет.
1.2. Бірінші сынып оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктері. 14.20 бет.
1.3. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету жолдары. 21.27 бет.
II тарау. Баланың мектепке бейімделуін диагностикалау әдістері.
2.1. Оқушының мектепке бейімделуінде мұғалім мен ата
. ананың, және психологтың атқаратын рөлі. 28.32 бет.
2.2. Жүргізілген іс . тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі. 33.39 бет.
Қорытынды. 40 бет.
Қосымшалар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі. 41.42 бет.
I тарау. Баланың мектепке бейімделуінің кейбір психологиялық аспектілері.
1.1. Зерттеліп отырған проблемаға байланысты ғылыми әдебиеттерге шолу. 7.13 бет.
1.2. Бірінші сынып оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктері. 14.20 бет.
1.3. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету жолдары. 21.27 бет.
II тарау. Баланың мектепке бейімделуін диагностикалау әдістері.
2.1. Оқушының мектепке бейімделуінде мұғалім мен ата
. ананың, және психологтың атқаратын рөлі. 28.32 бет.
2.2. Жүргізілген іс . тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі. 33.39 бет.
Қорытынды. 40 бет.
Қосымшалар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі. 41.42 бет.
Бала – біздің болашағымыз. Бала – ғұмыр жалғасы, тіршілік көзі. Қай халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағынан күтеді. Бала бұл елдігіміздің, ұлтымыздың болашағы. Еліміздің гүлденіп, көркеюі, алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылуы да осы бүлдіршін балалардың қолында. Ол үшін қоғам және біз балаға білім беріп, жан – жақты дамытуымыз керек. Білімді, сауатты, дені сау ұрпақ қана осы мақсатқа жете алады. Осы орайда Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқынына жолдауында былай деген еді: «XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деген еді. Ал білімді ұрпақтың болуы мектеп қабырғасынан басталатыны белгілі. Жаңа қоғамның тізгінін берік ұстайтын еркін елдің ертеңгі кемеңгерлерін оқыту, тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталып, ұдайы, үздіксіз даму барысында ғана қалыптасатыны белгілі. Бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына үлкен міндеттер жүктейді. Әсіресе, мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш буынның алар орны ерекше. Өйткені бұл саты баланың рухани күш – қуатының, мүмкіндіктерінің, танымдық қажеттіліктері мен интеллект көзінің ашылар кезі.
ҚР-ң 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш білім беру жөнінде былай айтылған: «Оқу алты жастан басталады. Бұл жас баланың ақыл – ойының дамуы және әлеуметтік даярлығы үшін мейлінше қолайлы кезең болып табылады. Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік қарым – қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез – құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды».
Баланың алғаш мектеп қабырғасына келуі – оның бойында ерекше сезімдер туғызады. Жақсы оқушы, жақсы азамат болу – уақыт талабы. Баланың мектепке келуінің басты міндеті – білім алып, қоршаған ортаны тереңірек тану, жақсы азамат болып, ұлт болашағын жалғастырар білімді ұрпақ болып шығу. Ол үшін бала түрлі қиындықтардан өтуі керек. Соның бірі баланың мектепке бейімделуі. Осыған орай біз бірінші сыныпқа келген оқушыға жан – жақты жағдай жасай отырып, оның мектепке еш қиындықсыз бейімделуіне көмек көрсетуіміз керек.
ҚР-ң 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш білім беру жөнінде былай айтылған: «Оқу алты жастан басталады. Бұл жас баланың ақыл – ойының дамуы және әлеуметтік даярлығы үшін мейлінше қолайлы кезең болып табылады. Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік қарым – қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан таныта білуге, мінез – құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды».
Баланың алғаш мектеп қабырғасына келуі – оның бойында ерекше сезімдер туғызады. Жақсы оқушы, жақсы азамат болу – уақыт талабы. Баланың мектепке келуінің басты міндеті – білім алып, қоршаған ортаны тереңірек тану, жақсы азамат болып, ұлт болашағын жалғастырар білімді ұрпақ болып шығу. Ол үшін бала түрлі қиындықтардан өтуі керек. Соның бірі баланың мектепке бейімделуі. Осыған орай біз бірінші сыныпқа келген оқушыға жан – жақты жағдай жасай отырып, оның мектепке еш қиындықсыз бейімделуіне көмек көрсетуіміз керек.
1. Ахметбекова А. Ұрпақ тәрбиесі-ұлт болашағы // Әдіскер 2003, № 2, 17 бет.
2. Әлімбаева Р.Т., Айқынбаева Бастауыш мектепке келген балалардың даму деңгейін анықтап білу әдістемесі. Қарағанды 1999 жыл. 2 бет.
3. Байжұманова Б. Оқушының психикалық даму ерекшелігі // Бастауыш мектеп, 1998ж., №12. 17-19 бет.
4. Горленко Е.А. Учет индивидуальных и возрастных особенностей младших школьников» // Начальная школа Казахстана, 2004г., №4, стр. 9-11.
5. Гоноболин Ф. Н. Психология Алматы 1976 жыл. 36-38 бет.
6. Дәрібаева С., Ағаділова Р. Баланың мектепке дайындығының кейбір психологиялық аспектілері // Бастауыш мектеп, 2002ж., №3-4, 55 бет.
7. Елубаева Г. Бірінші сынып оқушыларының мектепке психологиялық бейімделуі // Бастауыш мектеп, 2001ж., №8, 3 бет.
8. Ерәлиева М. Оқыту сапасын жетілдірудің әлемдік және отандық бағыттары // Бастауыш мектеп, 1998ж., №11. 49-56 бет.
9. // Егемен Қазақстан, ҚР-ң 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2003 жыл, 26 желтоқсан. 3 бет.
10. Жүнісова К. 12 жылдық білім беру жүйесіндегі мектепалды даярлықтың маңызы // Бастауыш білім, 2004ж., №5. 35 бет.
11. Иманбекова Б.И. Бастауыш мектептегі тәрбие // Білім берудегі менеджмент, 2004ж., №3, 186-195 бет.
12. Колмогорова Л.С. Особенности становления психологической культуры младших школьников // Вопросы психологий, 2001, №1, стр. 47-56.
13. Қаппарова Ұ. Жапырақ тамырдан нәр алады // Бастауыш білім, 2004ж., №2, 24 бет.
14. Қаженбаева А. Оқушының мектепке бейімделуі // Бастауыш мектеп, 2001ж., №12, 64 бет.
15. Мұқанова Н. Оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу // Бастауыш мектеп, №8, 15 бет.
16. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология Алматы 1982 жыл.
17. Овчерова Р.В. Технологии практического пстхолога образования Москва 2001г. 23-28 бет.
18. Пазылова Г.Ш. Бастауыш мектеп жасы-бала өмірінің ерекше кезеңі // Бастауыш мектеп, 2001ж., №8, 6 бет.
19. Педагогикалық ізденіс, Алматы 1990 жыл.2-8 бет.
20. Практическая психология образования ( Под редакцией И.В.Дубровиной ), Москва 2003г. 65 бет.
21. Прохоров А.О. Особенности психических состояний младших школьников в учебной деятельности // Вопросы психологий, 1998, №4. 42 бет.
22. Рабочая книга практического психолога (Под редакцией И.В. Дубровиной ), Москва 1991г. 23 бет.
23. Руководство практического психолога (Под редакцией И. В. Дубровиной ), Москва 1995 г. 86 бет.
24. Рахатова К. Шығармашылық тапсырмалар // Бастауыш мектеп, 2004, №12, 52-54 бет.
25. Сейтахметова Ж.М. Мектепалды даярлық және бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ойын дамытудың сабақтастығы // Отбасы және балабақша, 2004ж., №69, 6 бет.
26. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов 1996 год. 410 бет.
27. Саметова Ф.Т. Бастауыш сатыдағы оқыту ерекшеліктері // Білім берудегі менеджмент, 2004, №4. 17 бет.
28. Тәжібаев Т. Жалпы психология Алматы 1993 жыл. 32-34 бет.
29. Шевердина Н.А. , Сушинскас Л.Л. Тестирование будущих первоклашек Ростов на Дону 2004г. 62-64 бет.
30. Фейзулдаева С. Балалардың психологиялық ерекшелігі // Бастауыш мектеп, 2004ж., 12, 23-25 бет.
2. Әлімбаева Р.Т., Айқынбаева Бастауыш мектепке келген балалардың даму деңгейін анықтап білу әдістемесі. Қарағанды 1999 жыл. 2 бет.
3. Байжұманова Б. Оқушының психикалық даму ерекшелігі // Бастауыш мектеп, 1998ж., №12. 17-19 бет.
4. Горленко Е.А. Учет индивидуальных и возрастных особенностей младших школьников» // Начальная школа Казахстана, 2004г., №4, стр. 9-11.
5. Гоноболин Ф. Н. Психология Алматы 1976 жыл. 36-38 бет.
6. Дәрібаева С., Ағаділова Р. Баланың мектепке дайындығының кейбір психологиялық аспектілері // Бастауыш мектеп, 2002ж., №3-4, 55 бет.
7. Елубаева Г. Бірінші сынып оқушыларының мектепке психологиялық бейімделуі // Бастауыш мектеп, 2001ж., №8, 3 бет.
8. Ерәлиева М. Оқыту сапасын жетілдірудің әлемдік және отандық бағыттары // Бастауыш мектеп, 1998ж., №11. 49-56 бет.
9. // Егемен Қазақстан, ҚР-ң 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2003 жыл, 26 желтоқсан. 3 бет.
10. Жүнісова К. 12 жылдық білім беру жүйесіндегі мектепалды даярлықтың маңызы // Бастауыш білім, 2004ж., №5. 35 бет.
11. Иманбекова Б.И. Бастауыш мектептегі тәрбие // Білім берудегі менеджмент, 2004ж., №3, 186-195 бет.
12. Колмогорова Л.С. Особенности становления психологической культуры младших школьников // Вопросы психологий, 2001, №1, стр. 47-56.
13. Қаппарова Ұ. Жапырақ тамырдан нәр алады // Бастауыш білім, 2004ж., №2, 24 бет.
14. Қаженбаева А. Оқушының мектепке бейімделуі // Бастауыш мектеп, 2001ж., №12, 64 бет.
15. Мұқанова Н. Оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу // Бастауыш мектеп, №8, 15 бет.
16. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология Алматы 1982 жыл.
17. Овчерова Р.В. Технологии практического пстхолога образования Москва 2001г. 23-28 бет.
18. Пазылова Г.Ш. Бастауыш мектеп жасы-бала өмірінің ерекше кезеңі // Бастауыш мектеп, 2001ж., №8, 6 бет.
19. Педагогикалық ізденіс, Алматы 1990 жыл.2-8 бет.
20. Практическая психология образования ( Под редакцией И.В.Дубровиной ), Москва 2003г. 65 бет.
21. Прохоров А.О. Особенности психических состояний младших школьников в учебной деятельности // Вопросы психологий, 1998, №4. 42 бет.
22. Рабочая книга практического психолога (Под редакцией И.В. Дубровиной ), Москва 1991г. 23 бет.
23. Руководство практического психолога (Под редакцией И. В. Дубровиной ), Москва 1995 г. 86 бет.
24. Рахатова К. Шығармашылық тапсырмалар // Бастауыш мектеп, 2004, №12, 52-54 бет.
25. Сейтахметова Ж.М. Мектепалды даярлық және бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ойын дамытудың сабақтастығы // Отбасы және балабақша, 2004ж., №69, 6 бет.
26. Столяренко Л.Д. Основы психологии Ростов 1996 год. 410 бет.
27. Саметова Ф.Т. Бастауыш сатыдағы оқыту ерекшеліктері // Білім берудегі менеджмент, 2004, №4. 17 бет.
28. Тәжібаев Т. Жалпы психология Алматы 1993 жыл. 32-34 бет.
29. Шевердина Н.А. , Сушинскас Л.Л. Тестирование будущих первоклашек Ростов на Дону 2004г. 62-64 бет.
30. Фейзулдаева С. Балалардың психологиялық ерекшелігі // Бастауыш мектеп, 2004ж., 12, 23-25 бет.
Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделу жолдары
Кіріспе.
3-6 бет.
I тарау. Баланың мектепке бейімделуінің кейбір психологиялық аспектілері.
1.1. Зерттеліп отырған проблемаға байланысты ғылыми әдебиеттерге шолу.
7-13 бет.
1.2. Бірінші сынып оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктері. 14-
20 бет.
1.3. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету
жолдары. 21-27
бет.
II тарау. Баланың мектепке бейімделуін диагностикалау әдістері.
2.1. Оқушының мектепке бейімделуінде мұғалім мен ата
– ананың, және психологтың атқаратын рөлі. 28-
32 бет.
2.2. Жүргізілген іс – тәжірибелік жұмыстардың
нәтижесі. 33-39 бет.
Қорытынды. 40 бет.
Қосымшалар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі. 41-42
бет.
Кіріспе.
Бала – біздің болашағымыз. Бала – ғұмыр жалғасы, тіршілік көзі. Қай
халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағынан күтеді. Бала бұл елдігіміздің,
ұлтымыздың болашағы. Еліміздің гүлденіп, көркеюі, алдыңғы қатарлы дамыған
елдер қатарына қосылуы да осы бүлдіршін балалардың қолында. Ол үшін қоғам
және біз балаға білім беріп, жан – жақты дамытуымыз керек. Білімді,
сауатты, дені сау ұрпақ қана осы мақсатқа жете алады. Осы орайда Елбасымыз
Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқынына жолдауында былай деген еді: XXI
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық деген еді. Ал
білімді ұрпақтың болуы мектеп қабырғасынан басталатыны белгілі. Жаңа
қоғамның тізгінін берік ұстайтын еркін елдің ертеңгі кемеңгерлерін оқыту,
тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталып, ұдайы, үздіксіз
даму барысында ғана қалыптасатыны белгілі. Бұл білім беру жүйесінің барлық
буындарына үлкен міндеттер жүктейді. Әсіресе, мектепке дейінгі мекемелер
мен бастауыш буынның алар орны ерекше. Өйткені бұл саты баланың рухани күш
– қуатының, мүмкіндіктерінің, танымдық қажеттіліктері мен интеллект көзінің
ашылар кезі.
ҚР-ң 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш
білім беру жөнінде былай айтылған: Оқу алты жастан басталады. Бұл жас
баланың ақыл – ойының дамуы және әлеуметтік даярлығы үшін мейлінше қолайлы
кезең болып табылады. Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу
қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік
қарым – қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан
таныта білуге, мінез – құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты
өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің
жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды.
Баланың алғаш мектеп қабырғасына келуі – оның бойында ерекше сезімдер
туғызады. Жақсы оқушы, жақсы азамат болу – уақыт талабы. Баланың мектепке
келуінің басты міндеті – білім алып, қоршаған ортаны тереңірек тану, жақсы
азамат болып, ұлт болашағын жалғастырар білімді ұрпақ болып шығу. Ол үшін
бала түрлі қиындықтардан өтуі керек. Соның бірі баланың мектепке
бейімделуі. Осыған орай біз бірінші сыныпқа келген оқушыға жан – жақты
жағдай жасай отырып, оның мектепке еш қиындықсыз бейімделуіне көмек
көрсетуіміз керек.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемлекеттік
стандартында: ... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен
дағдылардың иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз
көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз
жолын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала – деп қарау міндеті
анықталған. Осыған орай біз бірінші сыныпқа келген оқушыға жан – жақты
жағдай жасай отырып, оның мектепке еш қиындықсыз бейімделуіне көмек
көрсетуіміз керек.
Адамзат өміріндегі алғашқы оқудың маңызына баға жетпейді. Бала
нақ осы уақытта жазба сөзге үйренеді, бұл оны адамдардың көп ғасырлық
мәдениетімен ұштастырады, оған дейін адамзат жасап шығарғанның бәрін білуге
мүмкіндік береді. Осы кезде тіл, математика, табиғат және адамзат қоғамы
бойынша білімдердің маңызды негіздерін, сондай – ақ өз ойын басқаларға
жеткізуді біліп шығады.
Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы – жеткіншек
ұрпақтарды негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал меңгерген
білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік, шеберлікпен қолдана
білу. Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім алдындағы оқушының мінез –
құлқын, сана – сезімінің жетілу дәрежесін таным процестерінің дұрыс
қалыптасуын қадағалап, әрі дамытып отыруы қажет.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім
мазмұны тұжырымдамасында бастауыш білім берудің басты міндеттері былай
көрсетілген:
- оқушының өзін қоршаған, өзі өмір сүрген жаңа табиғи және әлеуметтік
ортаға үйренуін, онда жаңа әлеуметтік мәртебе – оқушы мәртебесінің
қалыптасуын;
- оқу, ойын, еңбек, қарым – қатынас т. б. сияқты әрекет түрлерін қажетті
деңгейде меңгеруін;
- айналадағы дүниемен дара – тұлғалық қатынасының қалыптасып, эстетикалық,
этикалық, адамгершілік нормаларды меңгеруін;
- білімін әрі қарай жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір
деңгейдегі эрудициясының болуын қамтамасыз етуі тиіс.
Әрбір баланың психологиясын білу көп ойлануды, көп ізденуді қажет
етеді. Бірінші сыныпқа келген кейбір балалар мектеп өміріне бейімделуі, оқу
бағдарламасын меңгеруі қиынға соғады. Бұл балаларға мұғалімнің
психологиялық назары ерекше қажет. Мұнда оқу бағдарламасын толық меңгере
алмауы баланың болашақ интеллектуалды және жеке дамуына кері әсерін
тигізеді. Сондықтан мұндай балалармен жұмыс жасау үшін баланың жеке
ерекшелігіне байланысты ықпал ету қажет. Осы орайда бастауыш мектептің
негізгі міндеті – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз
ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Мектеп табалдырығын аттаған
бала міндетті түрде белгілі бір эмоционалды және әлеуметтік дамуға сәйкес
келуі қажет. Баланың мектептегі алғашқы күндері ең қиыны. Баланы нәтижелі
оқыту үшін бейімделудің ерекшеліктерін, яғни үйрену, мектеп өміріне
бейімделуін ескеру керек. Мектепке бейімделу кезеңін әрбір оқушы өзінің
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты түрліше өткізеді. Осы кезеңде
баланың іс - әрекетінің барлығы оқуға, білім алуға, жаңа міндеттер атқаруға
бағытталады. Әлеуметтік мәртебесі өзгереді, балабақша мүшесі мектеп
оқушысына айналады. Сонымен қатар осы сәтте қайшылық туындайды, баланың
таңдау еркіндігін енді нақты ұйымдастырылған шегі бар оқушы мінез – құлқы
ережесімен біріктіру жүзеге асады. Көптеген балалар бұған дайын
болмағандықтан, мектеп режиміне өту қақтығыспен өтеді. Алғашқы кезеңде бала
әрекетінде психологиялық қайта құруды басынан кешеді. Егер бұрын ойынға көп
мән берілсе, енді ол мінез – құлық мотивін өзгертетін, танымдық
қызығушылықтары мен адамгершілік көзқарастары дамуына түрткі болатын оқу
әрекетіне ауысады.
Баланың мектепке бейімделуі бірден болмайды. Оқушы болғаннан
кейін оған көптеген міндеттер жүктеледі. Оқушы мұғалімнің талаптарын
орындауы қажет, тәртіпті болуы керек, құрдастарымен қарым – қатынас жасай
алуы керек, сабақтар ретіне үйренуі тиіс. Бастауыш мектеп баланы оқуға
үйретумен, тәрбиелеу, оның тұлға ретінде өзін - өзі ашуға, жалпы дамуының
қалыптасуына жағдай жасайтын негізгі саты. Сондықтан да мұғалім де баланың
мектепке бейімделуіне көмек көрсетуі қажет. Бала үшін мектеп ең алдымен
мұғалім! Бала үшін және оның ойдағыдай оқуы үшін мұғалімнің жеке басының
қаншалықты зор маңызы бар екені осыдан ақ айқын көрінеді. Өйткені бала
сыныптағы мұғалімнің көзқарасымен қарайды. Мұғалім балаға теріс баға
беруден қашуы керек. Оның алғашқы айлардағы негізгі міндеті – балаға
сыныпта бөтен емес екендігін сездіру. Балалардың бір – бірімен қарым –
қатынасының қалыптасуына мұғалім себепші ретінде болуы керек. Бала
құрбылары арасында өзіне тиісті орын алуы да, оның қарым – қатынасына әсер
етеді. Сол үшін де мұғалім баланың мектепке бейімделуі кезінде оларға жылы
жүзбен қарап, мейірімділік, шыдамдылық таныта білуі керек. Менің ойымша
сонда ғана бала мектепке тез бейімделіп, мектеп деген сөзден қорқыныш
сезімін сезіне алмайды, олардың оқу процесі жақсарып, әлеуметтік -
психологиялық дамуы белсенді түрде жүреді. Алайда барлық ұстаз, ата – ана
баланың мектепке бейімделу жолдарын біле бермейді.
Осыған орай, мен өзімнің зерттеу тақырыбымды Бірінші сынып
оқушыларының мектепке бейімделу жолдары деп алдым.
Мақсаты: Психодиагностикалық зерттеу жұмыстары арқылы
бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуін анықтау, мектепке
бейімделуіне көмек көрсету.
Міндеттері: 1.Түрлі психодиагностикалық
әдістерді қолдану арқылы баланың мектепке бейімделуін
зерттеу.
2.Балаға мектептегі ортада
бейімделуге көмек көрсету.
3.Қажетті ішкі
психологиялық механизмдермен әдетін қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуінің
жолдары.
Зерттеу пәні: Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуіндегі
қиындықтарды жеңу
жолдары.
Зерттеу
болжамы: Егерде баланың мектептегі ортаға, оқуға қажетті
психологиялық механизмдері
қалыптасатын жағдай жасалса,онда баланың мектепке бейімделуі қиындықсыз
өтеді.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді саралау,
байқау, тест т. б. .
Iтарау. Баланың мектепке бейімделуінің кейбір психологиялық аспектілері.
1. Зерттеліп отырған проблемаға байланысты ғылыми әдебиеттерге шолу.
Қазіргі кезеңдегі бастауыш білім берудің басты міндеті – баланың күш –
қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдай жасау жолымен оның
интеллектісін байыту. Сондықтан да бастауыш білім – үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы, қиын да қадірлі жұмыс.
Балалар, әдетте, мектепке баруды асыға күтеді, мұнда оған алғашқы
кезде барлығы да жаңа, тартымды болып көрінеді: мұғалімнің әңгімесі,
мектептің жалпы тәртібі, оқу, жазу және көруге қызықты көрнекі құралдар т.
б. Бір қызығы, бұл тұста балаларды қызықтыратын білім алу емес, оқу
процесінің өзі. Олар мұғалімнің сұрағына дұрыс жауап бере алмаса да оның
сұрағанын жақсы көріп тұрады. Сонымен қатар бірқатар зерттеулерге қарағанда
бірінші сыныпта балалар асқан ұқыптылығымен, өзінің міндетін адал атқарып,
мұғалімнен алған тапсырмаға жауапкершілікпен қарайтындығымен ерекшеленеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың көбірек шұғылданатыны ойын. Ақын Қадір
Мырза Әлидің :
Жаста кім боп ойнайсың,
Кім болам деп ойлайсың.
Өскенде сол боласың,
Ақыл – ойға толасың.
Жүргенде де ойында,
Мақсат болсын ойыңда! – деген өлең жолдарында терең сыр жатыр. Егер осы
жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін
оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып,
баланың психикалық дамуын билейтін болады. Осыған орай баланың психикалық
дамуы ірі өзгерістерге ұщырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға
қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар оқуға жаңа
түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, орсының нәтижесінде
өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман – жақсыны ажырата бастайды.
Дегенмен, әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе
алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар кездеседі: біріншіден,
бала мектеғптің жағдайына бейімделе алмай (мысалы, белгілі уақытта тұрып,
мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш отыруға
үйрене алмағандықтан) қиналады. Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да
ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай
қарым – қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың
мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін
сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға
болама, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Үшіншіден,
1 сыныпта оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың
жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды.
Оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен. Мектепке келу
қызық болып көрінгенімен, оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта
алмайды. Бала мектепке келісімен мұғалім оларды әртүрлі іс - әрекеттер
арқылы оқуға, еңбектенуге баули отырып, ұқыптылық пен зейінділікті талап
етеді. Мектептегі оқудың басталуы – бала өміріндегі әлеуметтік,
психологиялық жағынан да физиологиялық жағынан да қиын әрі жауапкершілігі
мол кезең. Бұл адам өміріндегі және іс - әрекетіндегі жаңа жағдай болып
табылады. Баланың бұл кезде бар өмірі өзгеріске түседі.
Л. Д. Столяренко бұл кезеңді былайша сипаттайды: 6-11 жаста
баланың танымдық процестері қайтадан құрыла бастайды. Ерікті зейіні,
мақсатқа бағытталған ерікті қабылдауы – байқау, ерікті есте сақтау дамиды.
Сөздік – логикалық ойлауы, өзін - өзі басқару, мінез – құлық, ерік дамиды.
Белгілі бір іспен айналысуға, өзінің мінез – құлқын меңгеруге үйренеді.
Рефлексия дамиды (бала өзінің істеген ісін сезініп, оны жеткізе біледі).
Ақыл – ой әрекеті қалыптасады. Бала осы кезде мектепке барып өзінің қарым –
қатынас жасау аймағын кеңейтеді. Мектеп бала дербестігіне әсер етеді.
Оқуды, жазуды, есеп шығаруды үйренеді. Үй жұмысымен айналысуға дағдыланады.
Қарым – қатынас аймағы кеңейеді, өздерінің мұғалім деген жаңа авторитеттері
көрініс береді. Оқу ұжымында қарым – қатынас жасау қалыптасады. Ойын оқудан
кейін екінші орынға түседі. Мұғалім бағалауы мен оқудағы жетістіктерінің
негізінде өзіндік бағалау, өзіне - өзі сенім қалыптасады. Бірақ оқудағы
қиын кездерде, мұғалім мен ата – анасының сындарының кезінде өз күшіне
сенбеушілік қалыптасады.
Бұл қауырт кезеңде мектеп 1-ші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар
қоятыны белгілі. Ал оқушының азын – аулақ алған білімі, ол қажеттіліктерді
орындауға мүмкіншілік бермейді. Осыдан келеді де, оқушылардың
мүмкіндіктерімен мектептің қойылатын талаптары арасында қарама –
қайшылықтар туады. Себебі оқу басталғаннан жүктеменің көлемі өседі. Баланың
өткен кезеңімен салыстырғанда ұзақ уақыт қозғалмай іс - әрекет жасауы. Осы
кезде бұл жүктеме ауыр тиіп жалықтырады. Бала мектепке бірден бейімделіп
кете алмайды. Бұл ағзаның, барлық жүйенің қатты жұмыс істеуін қажет ететін
ұзақ үрдіс. Баланың ағзасында жаңа тәртіптер мен іс - әрекеттерге үйрену
өзгерістер туғызады. Бала мектепке бірден төселіп кете алмайды. Ережелерге
ие болу – деп жазады А. Н. Леонтьев – бұл дегеніміз өз мінез – құлқына ие
болу, оларды басқаруды үйрену, оны нақты бір тапсырмаға бағындыруға
үйрену.
Белгілі орыс психологы Л. И. Божовичтің көрсетуінше, балалық шақтан
мектепке өту – баланың өмір салтын түбірімен өзгертеді, ол оқу арқылы білім
игеріп қана қоймай, күнделікті міндетті еңбек ету арқылы қоршаған ортаға
бейімделе бастайды. Мектепке келген баланың психологиясы да түбегейлі
өзгереді. Ол баланың оқу әрекетіне байланысты. Сондықтан мектеп
жүктемелерін табысты игеру немесе меңгермеуі ол үшін не зор қуаныш, не
үлкен уайымға айналады. Өз ортасында жоғарыдан көріне алмауы жан
күйзелісіне әкеліп соқтырады. Мектепке тез бейімделе алмаған балалардың
көңіл күйі төмен болады, жиі ауырады, олардың ауыруы мектеп неврозы
сипатында болады, яғни мектепке баруды есіне салса, бала ренжиді, жылайды,
уайымдайды.
Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің Дені сау балалардың қорқынышы атты
еңбегінде : Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар
үнемі мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба? деген
қорқынышпен жүреді – дейді. Баланың өмірдегі әрқилы өзгермелі жағдайларға
тез арада бейімделе алмау деңгейі өмірлік дағдыларды меңгеру жәрежесі
қаншалықты екендігінен көрінеді. Өмірлік дағдылар дегеніміз күнделікті
өмірде оқушыларды оқуға және еңбек етуге байланысты өз қажетіне қарай
бейімдеу, кедергілерді өз дәрежесінде шеше білуге көмектесу.
Осы кезеңнің жетістігі баланың психикасы өте тез дамиды, олар өте
сезімтал, әсершіл болып келеді. Бірақта кіші мектеп жасындағы балалардың
қабылдауы әлі де тұрақсыз болғанымен, білімге деген құштарлығы өте зор.
Деңгейлі қабылдауының қалыптаспауы, сараптауға бейімсіздігі әр нәрседен
үлкен әсер алатындығымен теңестіріледі. Мұғалім баланың әсершілдігіне
сүйене отырып, оқушыны мақсат қойып тыңдауға, көруге үйретеді, өз әрекетін
зейін мәдениетін тәрбиелеуге бағыттайды. Осы жаста баланың дерексіздендіру
қабілеті, логикалық ой - өрісі дамиды. Және баланың интеллектісінің даму
кезеңінің шыңы, сондықтан оқу тәрбие үрдісінің ұйымдастырылуынан, оқыту мен
тәрбиенің мазмұны мен әдіс – тәсілдерінен көп нәрсе тәуелді болуы заңды да.
Л. И. Божович бала психикасындағы мектеп талаптарына сәйкес келетін
мынадай жаңалықтарды ұсынады. Мектепке келген балада танымдық
қызығушылықтарының нақты даму деңгейі, әлеуметтік позициясының өзгеруіне
дайындық, оқимын деген тілек болуы керек; сонымен қатар оның мотивациясы,
этикалық инстанциясы, өз - өзін бағалау пайда болуы керек. Аталған
психологиялық қасиеттер мен сапалардың бірлігі осы бағыт шеңберінде жұмыс
істеуші ғалымдардың көзқарасы бойынша мектеп оқуына дайындықты құрайды.
Д. Б. Эльконин мектепке дайындық проблемасын талқылай отырып, бірінші
орынға оқу әрекетіне қажетті алғышарттардың қалыптасуын қояды. Осы
алғышарттарды талқылай отырып, ол және оның әріптестері келесідей
параметрлерді көрсетіп берді:
- балалардың саналы түрде өз әрекеттерін ережеге бағындыра алуы;
- берілген жүйе талаптарына бағыттала алуы;
- сөйлеп жатқан адамды зейін қойып тыңдау және ауызша формада берілген
тапсырмаларды нақты орындай алуы;
- көздік қабылдау үлгісі бойынша талап етілген тапсырманы өз бетінше
орындай алуы.
Бұл параметрлер еріктіліктің дамуына әсер етеді, және мектепке
психологиялық дайындықтың бөлігі болып табылады.
Психолог Л. С. Выготский: Бала дүниеге келісімен әлеуметтік, қоғамдық
тіршілік иесі болып саналады, оның өсіп – жетілуі үшін ересектермен қарым –
қатынасқа түсуінің маңызы зор, осы арқылы бала білім мен әлеуметтік
тәжірибені меңгереді – деген. Психологиялық дамуға баланың ересек адамның
сөзін түсінуі, оқуға жағымды көзқарасы, өздігінен іс - әрекетке дұрыс баға
беруі, көпшілікпен бірге жұмыс атқаруға ынталануы, жұмыс істей білуі
жатады.
С. Т. Басұрманова еңбегінде бастауыш сынып оқушысының психологиялық
жаңа құрылымы - өз беттерінше ерікті әрекет ету, ішкі және сыртқы
бөгеттерден өтуді меңгерту. Бірінші сынып оқушысы барлық жұмысты өзі
атқаруға ылғи ынта қояды, оның белсенділігі артады деген пікір айтады.
Бастауыш сынып оқушысы барлығын білгісі келеді, беделді адамға сенгіш,
болып жатқан оқиғаларға шынайы түрде қарайды. Осы кезеңде ақыл – ой
қасиеттерінің жалпы түрі: белсенділік пен өзін - өзі реттеуді атап өтуге
болады. Белсенділік барлығына қызығушылықпен қарауда көрінсе, өзін - өзі
реттеу барлық психикалық актілерде көрініс береді. Осы жерде мектеп өміріне
А. В. Запорожецтің сөздерін еске алуға болады, яғни психикалық дамудың
ерекше логикасы туралы, баланың психикалық дамуының әрбір жаңа сатысы
заңдылық ретінде дағдыланған сыртқы және ішкі шарттармен бір біріне өтеді.
Сондықтан да 6-7 жастағы бала мектеп өміріне дайын деген. Осы кезеңнің
жетістігі баланың психикасы өте тез дамиды, олар өте сезімтал, әсершіл
болып келеді. Бірақта бірінші сынып оқушысының қабылдауы әлі де тұрақсыз
болғанымен, білімге деген құштарлығы өте зор .
Қазіргі заманғы педагогикалық – психологиялық зерттеулердің
анықтауы бойынша мектептің бастауыш сатысындағы кезең баланың қай жағынан –
ақыл-ой, рухани, дүниетаным, т.б. – болсын ең қарқынды дамитын кезеңі екен.
Бастауыш сатыда оқушы тек пәндік білім, білік дағдылардың
белгілі бір қажетті жиынтығын ғана меңгерумен шектелмей, бұған қоса оқу
және сөйлеу әрекетін, өзін - өзі ұстау мәдениетін, этикалық, эстетикалық,
адамгершілік нормаларын, яғни оқушының тәрбиелік деңгейін сипаттайтын және
қалыптасуында әр пән белгілі бір рөл атқаратын құндылық қатынастарды да
меңгереді.
Осының бәрі:
- оқушының өзін қоршаған, өзі өмір сүретін табиғи және әлеуметтік ортаға
үйренуін; жаңа әлеуметтік мәртебе – оқушы мәртебесінің қалыптасуын;
- оқу, ойын, қарым – қатынас, еңбек, т. б. әрекет түрлерін қөажетті
деңгейде меңгеруін;
- айналамен жеке – тұлғалы қатынасының қалыптасып, этикалық, адамгершілік
нормаларды меңгеруін;
- білімін әрі қарай жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір
деңгейдегі эрудициясының болуын қамтамасыз етеді.
Бастауыш мектеп жауапкершілік сезімдерін тәрбиелеудегі өте қолайлы кезең.
Себебі 6-7 жастағы баланың санасының дамуы адамдар әрекетінің адамгершілік
қатынасын тәрбиелейтін деңгейге жеткен. Сондай – ақ олардың қоршаған
өмірдегі шындыққа деген қатынасы мейлінше анық және тура, баланың сезім
өрісінің дамуы қажет деңгейге жеткен. Бұл жастағы балаға қоршаған ортаның
нақты, анық кезеңдерін қабылдап, бағалау тән.
Л .И. Божович, А.А.Люблинская, Д. Б. Эльконин және т. б. бұл
кезеңді баланың адамгершілік қасиеттерінің белсенді қалыптасу кезеңі деп
қарастырады. Әрқашанда әр оқушының мүмкіндігі мен қабілетіне сену керек.
Ш. А. Амонашвили “Балаға, оқу – тәрбие процесіне қоылатын талаптарды
айқындамастан бұрын, олардың мұғалімі қандай болуы керек екенін анықтап алу
қажет. Менің ойымша, мұғалім қызметінде жандана түсетін оқушылармен жұмыс
тәсілдері, принциптері, формалары егер ол солар арқылы өзінің оқушыларға
деген ізгі, мүдделі қарым – қатынасын жүргізбейтін болса, балалар ұжымында
ынтымақтастық пен жолдастық рухын орнатпайтын болса, әр оқушының өз күшіне
деген сенімін ұштай алмайтын болса өздігінен жақсы да тиімді де бола
алмайды. Өйткені әсіресе бірінші сынып оқушылары үшін ұстаз сенімі мен
оның бағасы өте мәнді. Сондықтан да әр ұстаз оқушылардың бірімен бірі тез
тіл табысып, сыйлауға бірін – бірі түсінуге жағдай жасағаны жөн. Себебі
бала үлкендердің айтқанынан гөрі өзінің құрбысы айтқанын тез қабылдайды.
Бұл жұмыстың барлығы өзара ынтымақтастық негізіндегі қарым – қатынас арқылы
жүзеге асып әр оқушының белсенділігін арттыруды мақсат етуі қажет. Себебі
тәрбие мәселесінде нәтижеге жету үшін ұстаз бен шәкірт, шәкірт пен шәкірт
арасында сенім мен пікірлесу орнығуы керек. Ал бұл сенімді және іскерлік
негізіндегі қарым – қатынас арқылы ғана жүзеге асады. Л. С. Выготский
“Ынтымақтастықта дербестіктен гөрі жетекшілік етумен, біреудің көмегімен
бала әрдайым көбірек тындырады және қиынырақ мәселелерді шеше алады... Дербес
жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастықта күштірек әрі ақылдырақ болып, ол
өзі шеше алатын интеллектуалды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке
көтеріледі...” - деп жазады. “Оқытудың бүкіл психологиясы үшін, - деп
толықтырады ол, - ынтымақтастық интеллектуалды биік баспалдаққа көтерілу
мүмкіндігі баланың қолынан келмейтіннен қолынан келетінге ұмтылу мүмкіндігі
орталық сәт болып табылады”.
Д. Н. Узнадзе Л. С. Выготский сияқты бастауышта оқытудың басты
міндетін баланың ішкі күштері мен мүмкіндіктерінің дамуы үшін жағдайлар
жасаудан көреді.
Жауапкершілік қасиеттерін қалыптастырып, оны жеке бас қасиеті
үстінде бекіту үшін оқыту процесінде арнаулы жағдай жасау керек. Біріккен
іс - әрекет адам белсенділігінің негізі болып, оқу барысында педагогтың
оқушылардың іскерлік, өзара дербес қарым – қатынасқа түсуіне жағдай жасауы
өз тарапынан жасалған нақты шара. Осындай көмек барысында педагог әр
оқушының жауапкершілік сезімін алғаш рет өз басынан өткізіп, сол қасиетке
сай психологиялық жүйеге енуіне, сол күйдің әр оқушының және басының
тұрақты қасиетіне айналуына жағдай жасағаны жөн.
Бірінші сынып оқушылары сезім әрекетіне тез бой алдыратыны
ғылымда белгілі. Сондықтан Б. А. Сухомлинскийдің жауапкершілік сезімін
тәрбиелеуде мейлінше әсерлі ықпал ету жолы ретінде қолданған жағдайды
бастауыш сынып оқушыларына қолданған жөн. Балалармен ертегі, әңгіме, кино
және т. б. жайында қарым – қатынасқа түсіп, сол жағдайлар арқылы оқушыларды
басқа адам сезімін бастарынан өткізуге, өзін көмекті түсінушілікті қажет
ететін адамның орнына қоя білуге, оның бастан өткізген сезімін өз басынан
кешіруіне үйреткен жөн. Бұл жұмыс тек мектеп қабырғасында ғана жүргізілмей,
әр отбасында қолдау тапса ғана айтарлықтай нәтиже шығады.
Баланың оқушы ретінде табысты қалыптасуының белгілеріне
төмендегілер жатады:
- білімге деген қажеттілік, адам мәдениетінің белгілі бір саласына деген
қызығушылық және оны терең меңгеруге ұмтылыс, әлеммен ақпараттық өзара
әрекет мәдениеті;
- өзінің білім ордасымен, сыныбы, мұғалімімен мақтану сезімінің болуы;
- білім мекемесінде, сыныпта оқушылардың өздерін жайлы сезінуі,
қауіпсіздіктерін сезінуі;
- өз сыныбының дәстүріне берілуі, оған қамқорлық білдіруі;
- ересектердің тәжірибесі мен білімін сыйлайтын оқушы болу білігі;
Бастауыш мектеп жасындағы баланы тәрбиелеу – жалпы тәрбие үрдісінің ең
негізгі кезеңі. Сондықтан мұғалім алдымен жалпы тәрбие үрдісінің тоериясы
мен жетекші идеясын және бастауыш саты оқушысының жас ерекшелігін, соған
орай балаға педагогикалық қолдау көрсетуді қатар білуі тиіс. Тәрбие жұмысы
жас ерекшелігіне орай жүзеге асады. Бұл жастағы балалардың ерекшелігі –
олар әлеуметтік өмірге араласуға, енуге, оның заңдарын білмесе де, соншама
құлшыныспен асығып ұмтылады. Осы жас кезеңіне тән табиғи ерекшеліктерінің
бірі – еліктеушілік әлеуметтік жағдайларды қабылдауына ықпал етеді. Мұнда
баланың нәзік жан дүниесіне дақ түсіріп алмау керек.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылады. Бала психологиясын жан жақты зерттеп, оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Бала психикасының дамуы бір
қозғаушы күштің нәтижесі емес, ол – ішкі заңды даму. Бірақ даму қалыпты
болуы үшін балаға әсер етуші сыртқы жағдайлардың, оқудың дұрыс
ұйымдастырылуы және баланың белсенді түрде әрекет етуі шарт. Бала қылығының
түрлі формалары және жаңа сапалы психикалық әрекеттердің пайда болуы, оның
әрекеттерінің өзгеруімен, айналасындағы дүниені тануының бара – бара дамып,
жаңа сатыға шығуымен байланысты.
Баланың психикалық дамуы қиын процесс, оны түсіну ылғида тек қана
балаға әсер ететін объективті шарттардың анализін ғана талап етпей, сонымен
қатар оның психикасының қалыптасу ерекшеліктерін де талап етеді, - дейді
орыс психологы Л. И. Божович.
Психиканың бүкіл саласының қалыптасуы адамның белсенді қызметі
өрістеуіне мүмкіндік береді. Бұл процесте ол, бір жағынан, өзінің іскерлігі
мен қабілетін нығайтып, жетілдіреді, жаңа дағдыларды игереді, екінші
жағынан, материалдық және рухани байлықтар жасап, сол арқылы жалпы адамзат
мәдениетіне өз үлесін қосады. Бала өмірінің осы кезеңінде даму туралы іс -
әрекеттің танымдық, еңбек және басқа да қызмет түрлерінің әдістерін байыту
ретінде айтуға болады. Баланың потенциалдық күштері неғұрлым жан – жақты,
үйлесімді және толығырақ дамыса, келешекте, ол есейген кезінде оның қызметі
соғұрлым мазмұнды, жан – жақты, табысты болады, оны жүзеге асырудың
тәсілдерін ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшелігіне
байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына, балабақшада болу
болмауына, тұрмыстық жағдайына, табиғи ортаға т.б. байланысты. Бірінші
сынып оқушыларына 6-7 жастағы балалар жатады. Бұл кезеңде баланың денесі
едәуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны
сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын арқа бел бүгілістері дамиды. Бірақта
сүйек системасы қатая түскенмен, қатаю процесі бітпеген. Балаларды сабақ
кезінде отырғызғанда мұны ескерген жөн. Балаларды тым көп жазу жаздырып
шаршатпау керек, өйткені оларға саусақтары мен қол буынын дәл қимылдату
қиынға түседі. Бастауыш сынып оқушыларының жүрек – тамыр системасы әлі де
болса толық дамып жетілмеген, сондықтан сабақ үстінде, ойын ойнаған кезінде
балаларды шаршатып алмау керек. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай
бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс - әрекеті мен жүйке қалыптасуына
үлкен әсер етеді. Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың
бастауыш мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қасиеті жетіледі.
Көру мен есту қабілеті жоғары деңгейге көтеріліп, түрлі түстерді айқын
ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге
аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес,
қажетті нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты
зейінінің дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің
мәні зор. Зейіннің дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі
кездегі ойын әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алумен
байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс-әрекет белсенділігін көрсете
отырып, ақыл-ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады. Оқу іс-әрекеті балаға
өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу үрдісінің
талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір дамытады; есте сақтау
мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі-есте сақталынатын материалдың
мазмұнына, іс-әрекет сипатына, материалды есте сақтау және қайта жаңғырту
тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдері бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекетінен
ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмай, керісінше, оқушылардың жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде
байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы
практикалық әрекетті орындауды үйренеді. I сигнал системасының барлау
рефлексі жеткілікті дамыған кезде, баланы нақты, көрнекі, көзбен көретін,
қолмен ұстайтын, еститін нәрселерге құштар етеді. Сондықтан да көрнекі оқу
материалдарын балалар өте жақсы қабылдайды. Бірақ сонымен қатар бастауыш
сыныпта оқыған кезде екінші сигналдық система жедел дамиды. Бала бірінші
сыныптың өзінде ақ кейбір нәрселерге талдау жасап, дұрыс қорытынды шығарып,
кейбір құбылыстың себебін табуға қабілетті болады.
Оқу үрдісінде ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша заттарды
дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру байқалады.
Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын жасай алу, себер-
салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды.
Оқушыларда жоғары дәрежеде, жүйелі түрде және нәтижелі ақыл-ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білу жатады. Бала бойында кездесетін әр түрлі жағдайларда ішкі ойлау
қалыптасады. Сөйлеудің коммуникативтік, сигнификативтік функцтяларын
қолдана алады. Өзін қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, оқу,
әңгіме, пікірталас, тыңдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.Бастауыш мектеп
жасындағы көркем жазу бала ойына едәуір өзгешелік енгізеді. Көркем жазу
сабағы ана тілінің грамматикалық табиғатын ашады және ана тілін еркін
меңгеруге мүмкіндік береді. Баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы-оның
бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар арасындағы, әр үйдегі, әр
мектептегі жаңа талаптарға негізделеді.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапукершілік, әділдік, қайырымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді
ашады. Бастауыш сынып оқушысының ерік сапаларының дамуы, 1-ден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, 2-ден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, 3-ден, ұзақ
уақыт күш жұмсай алуына, 4-ден, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі
меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың жеке басының дамуы - оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалптасуындағы қарқынды кезең. Олардың
өзгелермен қарым-қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерінің дамуына
көшелік. Жеке бас деген ұғымға Мен деген мәніс те кіреді. Бала өзін
білген соң құрбыларына қарағанда бәлендей тізімде қандай орын алатынын
ойлап, қайткенде жақсы орынға ие болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда
баланың өзінің қандай орын алғысы келетіні туралы бағасы мен құрбыларының,
не үлкендердің ол жөніндегі бағасы арасында үлкен алшақтық болмағаны жақсы.
Егер бірінші сынып оқушысының өзі жөніндегі бағасы өзгелердің
(құрбыларының) бағасынан асып кетсе, мұндай баланы мақтаншақ деп атайды.
Керісінше, оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған беретін бағасынан
төмен келсе, осындай баланы кішіпейіл дейді. Бірінші сынып оқушысы өзінің
ісіне, не мінезіне әлі сын көзімен қарай алмайтын болғандықтан, оның өзі
жөніндегі бағасы, әдетте, өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басы деген түсінікке оның сыпайылығы,
керісінше, осыған қарама – қарсы әдепсіздік сапалары да жатады. 7 – 11
жастағылар көбінесе ақкөңіл келетіндіктен, бұлардың көбі сыпайы болып
келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерді тек Мен деген
сапа тұрғысынан бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік – жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті
ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып
қарауға болады. Олар мыналар:
Мөлшер не норма деп балаға қоятын талаптарды айтады. Бала мектепке
келмей тұрып, нені істеуге болатынын не болмайтынын әбден жақсы біледі.
Мектепке кіргеннен кейін бұрын орындап көрмеген міндеттерді игере білуі
тиіс. Айталық, сабаққа кешігіп, не берілген тапсырманы орындамай келуіне
болмайды. Тапсырманы орындамаса мұғалім мен құрбыларынан ұят. Сол сияқты
мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұлда нормаларды бұзуға
жатады. Әуелгі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ бірте
бірте мөлшерлерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма дейтін
себебі осыларды орындау көпшілік арасында мойындалған және дәстүр болып
кеткен.
Ал бастауыш сынып оқушысының мінезіне: қиыншылыққа төзімділігі, берген
уәдесінде тұра алуы, өзгелерге сүйкімді келуі, бір нәрсеге әуесқойлығы т.
б. жатады. 7 – 8 жастағылардың әуесқойлығын алсақ, өзгелерге сұрақ
қойғанда, мектепке дейінгілер сияқты бұл не? деп сұрамайды. Бұл
неліктен? – дейді. Сұрақтарды осылай құруда үлкен мән бар, өйткені бірінші
сынып оқушылары нәрсенің не екенін ғана білгісі келмейді, соның бәлендей
нәрсенің сырын, себебін білгісі келеді.
Бастауыш сынып оқушысында кейде ашуланшақтық қасиеті де болып тұрады.
Баланы үй – іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп
– пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы
деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушысының ерік – жігері недәуір қалыптасып қалса да, кейде
өзін - өзі меңгере алмай, импульстік іс жасап қалатыны кездеседі.
Импульстік іс деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп алуды
айтады. Осындай жағдай баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске
өзінің икем келуінен, яғни өзін - өзі меңгере алмауынан кездеседі.
Бастауыш сынып оқушысы әсемдікті ажырату талғамының дамытуына толық
мүмкіншілігі бар. Бұл қасиет сурет салу, өлең айтып, музыка тыңдау үстінде
қалыптасады. Әрекеттенудің бұл түрлері баланың қолының шеберлігін,
құлағының дыбыс ырғағын және музыканы ажыратып естуін кеңінен дамытуға
мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушысының өз құрбыларымен қарым – қатынасы бастауыш
мектептің әр сыныбында әр түрлі және осының өзі бұрын бала бақшада өсті ме,
әлде үйінде өсті ме, соған орай келеді. Бұлардың ұжымдық қасиетінің қалай
қалшыптасатынын алсақ, осының өзі 1 сыныпта әлі қалыптаспаған, балалар
бақшасында тәрбиеленген балалардың бірқатары өзгелерден бөлшектеніп, өзін
сол ұжым мүшесі деп санамайтыны кездеседі.
Бұлар бір біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді. Тек басқалар
өзіне кедергі жасамаса болғаны. Бірақ 2 – 3 сыныптарда бұл қасиеттер
жойылып, бұлар өзара достаса бастайды. Баланың бір біріне көмектесуі әуелгі
уақытта мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлығы өзара достасып,
бірі өзгесіне мейірімді келе бастайды.
Бала дамуындағы ерекше кезең ретінде бастауыш мектеп жасына оның
негізгі жаңа түзілімдеріне сипаттама берсек онда мектепке түсу бала
өмірінде жаңа жас кезеңінің басталуын байқатады – ол бастауыш мектеп жасы,
оның жетекші әрекеті оқу әрекеті болып табылады. Оны жүзеге асыру үрдісінде
бала мұғалімнің жетекшілігімен қоғамдық сананың дамыған түрлерінің
мазмұнына және олардың талабына сәйкес біліктілігін жүйелі игере бастайды.
Қоғамдық сананың осы түрлерінің мазмұны теориялық сипаттамаға ие.
Психологиялық зерттеулер анықтағандай, 6-10 жастағы оқушылардың оқуға
деген ынталы қызығуы жеке пәндердің мазмұны бойынша емес, оқу әрекетінің
түрлері бойынша жүреді. Оқушылардың әрекеттік жағдайын әрдайым қолдайтын
басты ынталандыру өзіндік жұмыстар болып табылады. Оқушылардың өзіндік
жұмыстары, ересек адамдардың әрекетіндегі басқа кез – келген ынталандыру
секілді, өз ішінде, өзіндік жұмыс әрдайым оқушының белгілі бір жауабын
шақырады. Кез келген әрекет өзіне өз пәнін, өз әдісін қосады. Оқу еңбегінің
кез келген түрінде әрекет мәні білім көзі және өзіндік жұмыстарының
дидактикалық мағынасы болып табылмайды, ол өзіндік жұмыстың кез келген
нақты түрінде жатқан міндет, мәселе, соны шешпекші болып оқушылардың әрекет
істеуі.
Бастауыш сатыдағы кезең – оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының ең қуатты
жүретін кезеңі. Мұның нәтижесінде ғылыми ұғымдар мен түсініктерді меңгере
отырып, оқушылардың өздері өзгеріп, дамиды: жеке тұлғаның негізгі
пстхологиялық үрдістері мен қасиеттері қалыптасады. Яғни, бастауыш мектеп
жасындағылардың оқу әрекеті кезінде қалыптасатын психологиялық жаңа
түзілімдер қалыптасады және дамиды.
Олардың негізгісі – оқушылырдың ішкі позициясы, еркіндіктің дамуы,
әрекеттің ішкі жоспары және рефлексия. Оқушының ішкі позициясы 6-7 жас
аралығында қалыптасады және олар екі қажеттілік арқылы сипатталады.
1. Танымдық қажеттілігі. Бұл қажеттілік қанағаттандыруын оқудан алады.
2. Белгілі бір әлеуметтік қатынасқа байланысты қажеттілік. Ол баланың
қарым – қатынасқа түскісі келетіндіктен пайда болатын қажеттілік.
Еркіндіктің дамуы ішкі оқу әрекеті пайда болуы нәтижесінде, яғни
қойылған міндеттердің барлығын қабылдаған кезде, жүріс – тұрыс түрткілерін
бағындырған кезде, бар жұмысты тәртіпке байланысты орындаған т. б.
жағдайларда болады.
Ішкі жоспарлы әрекеттің дамуы сюжетті рөлдік ойындарда, оның одан әрі
қарай қалыптасуы оқу әрекетінде көрінеді. Сонымен қатар, ішкі жоспарлы
әрекет балалар өз әрекеттерін орындаған кезде, жоспарлау кезінде және неше
түрлі жағдайларды қорытқан кезде көрініп отырады.
Бастауыш мектеп жасының аяғында рефлексия пайда болады, яғни бала
өзінің жеке ойлау іс әрекетіне және өзінің жүріс – тұрыстарын бақылап қарай
бастайды. Рефлексия тоеретикалық ойлаудың негізгі компоненті, сонымен қатар
баланың өзіндік сана сезімінің дамуының белгілі бір механизмі болып
табылады.
Оқу әрекеті арқылы теориялық білімді меңгеру ол ойынмен, еңбекпен,
қоғамдық – ұйымдастыру істерімен және т. б. қабысып тұрғанда құнды болады.
Оқу әрекетін балалардың тек интеллектуалдық – танымдық белсенділігін
көрсету деп түсінуге болмайды. Оқу әрекеті олардың дамуының мектеп
кезеңіндегі біртұтастығы мен толыққанды өмірінің құбылысы. Бастауыш
сатыдағы білімнің теориялық деңгейін біршама көтерудің оқушының танымдық,
психикалық дамуындағы маңызы зор. Бұл осы уақытқа дейін оқыту тәжірибесінде
басым қолданылып жүрген айналадағы дүниенің заттары мен құбылыстарын тек
сырттай қарап қабылдап, үстіртін танумен шектелетін таным әдісі шеңберінде
қалмай, олардың арасындағы байланысты, тәуелділікті, заңдылықтарды оқушының
өзі ашып, түсінуіне жол ашады: оқушыда заттар мен құбылыстарды мәнді
белгілерін дұрыс, дәл анықтау, талқылап талдау, бұлтартпайтын
дәлелдемелерді дұрыс іріктеп алу т. б. осылар сияқты біліктердің қалыптасып
дамуын қамтамасыз етеді.
1.3. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету жолдары.
Мектепке қабылданған баланы оқушы, мектеп оқушысы деп атауға
үйренгенбіз. Бұл нені білдіреді? Бұл - оның он бір жылдық өмірінде
ғылымдар негізін, іскерлік пен дағдылар жүйесін, жүріс – тұрыстың
адамгершілік – этиканың нормаларын игеріп, қажетті өзіне тән қасиеттерді
қалыптастырудың сапалық жаңа кезеңі басталғанын білдіреді. Бұл өмір шын
мәнісінде оқушыдан оқу таным, өзін - өзі тәрбиелеу тәсілдерін меңгеруді
талап ететін кәсіби қызмет сипатына ие бола бастайды. Бала қалай оқу
керектігін біліп, білім алудың алғы шарттарын игергенде ғана оқушы деп
атала алады. Ал баланың қалай оқу керектігін, кәсібінің негізі болатын
іскерлік пен дағдылар жүйесін меңгермей тұрып мектепке келетіні аян.
Басқаша айтқанда, машинаны басқара алмайтын адам рөлге отырғанымен оны
жүргізуші деуге болмайтыны сияқты баланы да әлі толық мәніндегі оқушы деуге
болмайды. Оқушы болуы мәжбүр бала жалпы оқу шеберлігін игерумен бірге
психологиялық және әлеуметтік – адамгершілік дамудың белгілі бір дәрежесіне
жетуі керек, атап айтқанда:
1) оқи білуі, яғни оқу – танымдық қызметінің бастапқы тәсілдерін
меңгеруі, оларды жетілдіріп, байытуға талпынуы;
2) оқуға ынтасы болуы;
3) жеткілікті дамыған ерік – жігері, яғни әр түрлі міндеттерді шешуге
күш – жігерді жұмылдыра алатындай қабілет болуы;
4) оқушы өзінің қоғамдық парызын түсінуі;
5) ұжымда өмір сүруге, ұжымдық таным мен қоғамдық пайдалы қызметке
белсене қатысуға әзір болуы;
6) өзін жолдастарының, мұғалімдердің, жақын адамдарының көзімен көре
біліп, жетіле түсуге талпынуы тиіс.
Әрине осы қасиеттердің бәрі бірден емес, бірте – бірте, мұғалім мақсатты
түрде ұйымдастырған балалардың ұжымдық қызметінің нәтижесінде қалыптасады.
Оларды алдымен мұғалімді тыңдауға, назарын шоғырландыруға, ұжымдық таным
қызметіне қатысуға, сыныптас балалармен достасуға үйрету керек. Одан кейін,
оқу мен жазуды, қарапайым есептерді меңгергеннен кейін, балалар оқу –
танымдық міндеттерді шешудің тәсілдерін үйренеді. Сонымен бірге олардың
сергектігін, зеректігін, ойлауын жетілдіріп , жұмыстың қиын кезеңінде бір -
біріне көмекке келуге үйрету керек, алғашқы оқу жылының соңында алта жасар
бала ойдағыдай оқу үшін, былайша айтқанда оқумен болу үшін қажетті іскерлік
пен сапаның бәрін қарапайым түрінде игереді. Одан әрі қарай кәсіби
қалыптасуы көп ретте мұғалімге, оның сыныбындағы жұмыс стиліне, әрбір
оқушыны оқуға оның қалай дәйекті де тиімді түрде оқытқанына байланысты
болады.
Баланы мектеп оқуына дайындау міндеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
3-6 бет.
I тарау. Баланың мектепке бейімделуінің кейбір психологиялық аспектілері.
1.1. Зерттеліп отырған проблемаға байланысты ғылыми әдебиеттерге шолу.
7-13 бет.
1.2. Бірінші сынып оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктері. 14-
20 бет.
1.3. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету
жолдары. 21-27
бет.
II тарау. Баланың мектепке бейімделуін диагностикалау әдістері.
2.1. Оқушының мектепке бейімделуінде мұғалім мен ата
– ананың, және психологтың атқаратын рөлі. 28-
32 бет.
2.2. Жүргізілген іс – тәжірибелік жұмыстардың
нәтижесі. 33-39 бет.
Қорытынды. 40 бет.
Қосымшалар.
Қолданылған әдебиеттер тізімі. 41-42
бет.
Кіріспе.
Бала – біздің болашағымыз. Бала – ғұмыр жалғасы, тіршілік көзі. Қай
халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағынан күтеді. Бала бұл елдігіміздің,
ұлтымыздың болашағы. Еліміздің гүлденіп, көркеюі, алдыңғы қатарлы дамыған
елдер қатарына қосылуы да осы бүлдіршін балалардың қолында. Ол үшін қоғам
және біз балаға білім беріп, жан – жақты дамытуымыз керек. Білімді,
сауатты, дені сау ұрпақ қана осы мақсатқа жете алады. Осы орайда Елбасымыз
Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқынына жолдауында былай деген еді: XXI
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық деген еді. Ал
білімді ұрпақтың болуы мектеп қабырғасынан басталатыны белгілі. Жаңа
қоғамның тізгінін берік ұстайтын еркін елдің ертеңгі кемеңгерлерін оқыту,
тәрбиелеу бесіктен, баланың нәрестелік шағынан басталып, ұдайы, үздіксіз
даму барысында ғана қалыптасатыны белгілі. Бұл білім беру жүйесінің барлық
буындарына үлкен міндеттер жүктейді. Әсіресе, мектепке дейінгі мекемелер
мен бастауыш буынның алар орны ерекше. Өйткені бұл саты баланың рухани күш
– қуатының, мүмкіндіктерінің, танымдық қажеттіліктері мен интеллект көзінің
ашылар кезі.
ҚР-ң 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш
білім беру жөнінде былай айтылған: Оқу алты жастан басталады. Бұл жас
баланың ақыл – ойының дамуы және әлеуметтік даярлығы үшін мейлінше қолайлы
кезең болып табылады. Бастауыш мектептің негізгі міндеті баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәжді қалыптастыруға және оқу
қызметін білуге, оқу, жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік
қарым – қатынастың қарапайым тәжірибесіне, өзін - өзі шығармашылық тұрғыдан
таныта білуге, мінез – құлықтың мәдениетіне, жеке гигиенаның және салауатты
өмір салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің
жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды.
Баланың алғаш мектеп қабырғасына келуі – оның бойында ерекше сезімдер
туғызады. Жақсы оқушы, жақсы азамат болу – уақыт талабы. Баланың мектепке
келуінің басты міндеті – білім алып, қоршаған ортаны тереңірек тану, жақсы
азамат болып, ұлт болашағын жалғастырар білімді ұрпақ болып шығу. Ол үшін
бала түрлі қиындықтардан өтуі керек. Соның бірі баланың мектепке
бейімделуі. Осыған орай біз бірінші сыныпқа келген оқушыға жан – жақты
жағдай жасай отырып, оның мектепке еш қиындықсыз бейімделуіне көмек
көрсетуіміз керек.
Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемлекеттік
стандартында: ... бастауыш сынып оқушысын белгілі бір қажетті біліктер мен
дағдылардың иесі, оқу әрекетінің субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз
көзқарасы тұрғысынан диалогқа түсетін автор және жас ерекшелігіне сәйкес өз
жолын қалыптастыруға күш жұмсап еңбектенетін бала – деп қарау міндеті
анықталған. Осыған орай біз бірінші сыныпқа келген оқушыға жан – жақты
жағдай жасай отырып, оның мектепке еш қиындықсыз бейімделуіне көмек
көрсетуіміз керек.
Адамзат өміріндегі алғашқы оқудың маңызына баға жетпейді. Бала
нақ осы уақытта жазба сөзге үйренеді, бұл оны адамдардың көп ғасырлық
мәдениетімен ұштастырады, оған дейін адамзат жасап шығарғанның бәрін білуге
мүмкіндік береді. Осы кезде тіл, математика, табиғат және адамзат қоғамы
бойынша білімдердің маңызды негіздерін, сондай – ақ өз ойын басқаларға
жеткізуді біліп шығады.
Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы – жеткіншек
ұрпақтарды негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал меңгерген
білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік, шеберлікпен қолдана
білу. Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім алдындағы оқушының мінез –
құлқын, сана – сезімінің жетілу дәрежесін таным процестерінің дұрыс
қалыптасуын қадағалап, әрі дамытып отыруы қажет.
Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім
мазмұны тұжырымдамасында бастауыш білім берудің басты міндеттері былай
көрсетілген:
- оқушының өзін қоршаған, өзі өмір сүрген жаңа табиғи және әлеуметтік
ортаға үйренуін, онда жаңа әлеуметтік мәртебе – оқушы мәртебесінің
қалыптасуын;
- оқу, ойын, еңбек, қарым – қатынас т. б. сияқты әрекет түрлерін қажетті
деңгейде меңгеруін;
- айналадағы дүниемен дара – тұлғалық қатынасының қалыптасып, эстетикалық,
этикалық, адамгершілік нормаларды меңгеруін;
- білімін әрі қарай жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір
деңгейдегі эрудициясының болуын қамтамасыз етуі тиіс.
Әрбір баланың психологиясын білу көп ойлануды, көп ізденуді қажет
етеді. Бірінші сыныпқа келген кейбір балалар мектеп өміріне бейімделуі, оқу
бағдарламасын меңгеруі қиынға соғады. Бұл балаларға мұғалімнің
психологиялық назары ерекше қажет. Мұнда оқу бағдарламасын толық меңгере
алмауы баланың болашақ интеллектуалды және жеке дамуына кері әсерін
тигізеді. Сондықтан мұндай балалармен жұмыс жасау үшін баланың жеке
ерекшелігіне байланысты ықпал ету қажет. Осы орайда бастауыш мектептің
негізгі міндеті – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз
ету, оның қабілеттерін анықтау және дамыту. Мектеп табалдырығын аттаған
бала міндетті түрде белгілі бір эмоционалды және әлеуметтік дамуға сәйкес
келуі қажет. Баланың мектептегі алғашқы күндері ең қиыны. Баланы нәтижелі
оқыту үшін бейімделудің ерекшеліктерін, яғни үйрену, мектеп өміріне
бейімделуін ескеру керек. Мектепке бейімделу кезеңін әрбір оқушы өзінің
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты түрліше өткізеді. Осы кезеңде
баланың іс - әрекетінің барлығы оқуға, білім алуға, жаңа міндеттер атқаруға
бағытталады. Әлеуметтік мәртебесі өзгереді, балабақша мүшесі мектеп
оқушысына айналады. Сонымен қатар осы сәтте қайшылық туындайды, баланың
таңдау еркіндігін енді нақты ұйымдастырылған шегі бар оқушы мінез – құлқы
ережесімен біріктіру жүзеге асады. Көптеген балалар бұған дайын
болмағандықтан, мектеп режиміне өту қақтығыспен өтеді. Алғашқы кезеңде бала
әрекетінде психологиялық қайта құруды басынан кешеді. Егер бұрын ойынға көп
мән берілсе, енді ол мінез – құлық мотивін өзгертетін, танымдық
қызығушылықтары мен адамгершілік көзқарастары дамуына түрткі болатын оқу
әрекетіне ауысады.
Баланың мектепке бейімделуі бірден болмайды. Оқушы болғаннан
кейін оған көптеген міндеттер жүктеледі. Оқушы мұғалімнің талаптарын
орындауы қажет, тәртіпті болуы керек, құрдастарымен қарым – қатынас жасай
алуы керек, сабақтар ретіне үйренуі тиіс. Бастауыш мектеп баланы оқуға
үйретумен, тәрбиелеу, оның тұлға ретінде өзін - өзі ашуға, жалпы дамуының
қалыптасуына жағдай жасайтын негізгі саты. Сондықтан да мұғалім де баланың
мектепке бейімделуіне көмек көрсетуі қажет. Бала үшін мектеп ең алдымен
мұғалім! Бала үшін және оның ойдағыдай оқуы үшін мұғалімнің жеке басының
қаншалықты зор маңызы бар екені осыдан ақ айқын көрінеді. Өйткені бала
сыныптағы мұғалімнің көзқарасымен қарайды. Мұғалім балаға теріс баға
беруден қашуы керек. Оның алғашқы айлардағы негізгі міндеті – балаға
сыныпта бөтен емес екендігін сездіру. Балалардың бір – бірімен қарым –
қатынасының қалыптасуына мұғалім себепші ретінде болуы керек. Бала
құрбылары арасында өзіне тиісті орын алуы да, оның қарым – қатынасына әсер
етеді. Сол үшін де мұғалім баланың мектепке бейімделуі кезінде оларға жылы
жүзбен қарап, мейірімділік, шыдамдылық таныта білуі керек. Менің ойымша
сонда ғана бала мектепке тез бейімделіп, мектеп деген сөзден қорқыныш
сезімін сезіне алмайды, олардың оқу процесі жақсарып, әлеуметтік -
психологиялық дамуы белсенді түрде жүреді. Алайда барлық ұстаз, ата – ана
баланың мектепке бейімделу жолдарын біле бермейді.
Осыған орай, мен өзімнің зерттеу тақырыбымды Бірінші сынып
оқушыларының мектепке бейімделу жолдары деп алдым.
Мақсаты: Психодиагностикалық зерттеу жұмыстары арқылы
бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуін анықтау, мектепке
бейімделуіне көмек көрсету.
Міндеттері: 1.Түрлі психодиагностикалық
әдістерді қолдану арқылы баланың мектепке бейімделуін
зерттеу.
2.Балаға мектептегі ортада
бейімделуге көмек көрсету.
3.Қажетті ішкі
психологиялық механизмдермен әдетін қалыптастыру.
Зерттеу объектісі: Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуінің
жолдары.
Зерттеу пәні: Бірінші сынып оқушыларының мектепке бейімделуіндегі
қиындықтарды жеңу
жолдары.
Зерттеу
болжамы: Егерде баланың мектептегі ортаға, оқуға қажетті
психологиялық механизмдері
қалыптасатын жағдай жасалса,онда баланың мектепке бейімделуі қиындықсыз
өтеді.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді саралау,
байқау, тест т. б. .
Iтарау. Баланың мектепке бейімделуінің кейбір психологиялық аспектілері.
1. Зерттеліп отырған проблемаға байланысты ғылыми әдебиеттерге шолу.
Қазіргі кезеңдегі бастауыш білім берудің басты міндеті – баланың күш –
қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдай жасау жолымен оның
интеллектісін байыту. Сондықтан да бастауыш білім – үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы, қиын да қадірлі жұмыс.
Балалар, әдетте, мектепке баруды асыға күтеді, мұнда оған алғашқы
кезде барлығы да жаңа, тартымды болып көрінеді: мұғалімнің әңгімесі,
мектептің жалпы тәртібі, оқу, жазу және көруге қызықты көрнекі құралдар т.
б. Бір қызығы, бұл тұста балаларды қызықтыратын білім алу емес, оқу
процесінің өзі. Олар мұғалімнің сұрағына дұрыс жауап бере алмаса да оның
сұрағанын жақсы көріп тұрады. Сонымен қатар бірқатар зерттеулерге қарағанда
бірінші сыныпта балалар асқан ұқыптылығымен, өзінің міндетін адал атқарып,
мұғалімнен алған тапсырмаға жауапкершілікпен қарайтындығымен ерекшеленеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың көбірек шұғылданатыны ойын. Ақын Қадір
Мырза Әлидің :
Жаста кім боп ойнайсың,
Кім болам деп ойлайсың.
Өскенде сол боласың,
Ақыл – ойға толасың.
Жүргенде де ойында,
Мақсат болсын ойыңда! – деген өлең жолдарында терең сыр жатыр. Егер осы
жастағылардың негізгі әрекеті бұрын ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін
оқу қызметі шешуші рөл атқарады. Сөйтіп, оқу негізгі қызметке айналып,
баланың психикалық дамуын билейтін болады. Осыған орай баланың психикалық
дамуы ірі өзгерістерге ұщырайды. Өзгерістерге ұшырауының себебі ойынға
қарағанда оқу талабының бала үшін қиындығында. Сонымен қатар оқуға жаңа
түскен бала сыныптағы құрбыларымен қатынас жасап, орсының нәтижесінде
өзінің психикалық байлығын дамытып, жаман – жақсыны ажырата бастайды.
Дегенмен, әуелгі уақытта мектептегі жаңа жағдайға бала әлі бейімделе
алмағандықтан, оқу үстінде мына сияқты қиыншылықтар кездеседі: біріншіден,
бала мектеғптің жағдайына бейімделе алмай (мысалы, белгілі уақытта тұрып,
мезгілінде жатуға, сабақтан қалмауға, сабақ кезінде үнсіз тыныш отыруға
үйрене алмағандықтан) қиналады. Осының нәтижесінде тез болдырып шаршауы да
ықтимал. Екіншіден, мұғалімнің өзіне тән мінезіне және құрбыларымен қалай
қарым – қатынас жасауға үйрене алмағандықтан бала қиналады, сыныптың
мұғалімі қанша жақсы болғанымен, бала оған бата алмай, бірдеңені сұрау үшін
сескенеді. Сол сияқты қасындағы партада отырған кім, оған сыр айтуға
болама, кіммен ойнауға болады, кіммен болмайды, осыны білмейді. Үшіншіден,
1 сыныпта оқушыларға қойылатын талаптар тым жеңіл келеді. Тапсырмалардың
жеңіл болуы баланы қиыншылықпен күресуге жетелемейді, дегенмен бала оқиды.
Оқығысы келуі мектептегі жағдайдың оған қызық көрінуінен. Мектепке келу
қызық болып көрінгенімен, оқуға арналған баланың қажеттілігін жөнді дамыта
алмайды. Бала мектепке келісімен мұғалім оларды әртүрлі іс - әрекеттер
арқылы оқуға, еңбектенуге баули отырып, ұқыптылық пен зейінділікті талап
етеді. Мектептегі оқудың басталуы – бала өміріндегі әлеуметтік,
психологиялық жағынан да физиологиялық жағынан да қиын әрі жауапкершілігі
мол кезең. Бұл адам өміріндегі және іс - әрекетіндегі жаңа жағдай болып
табылады. Баланың бұл кезде бар өмірі өзгеріске түседі.
Л. Д. Столяренко бұл кезеңді былайша сипаттайды: 6-11 жаста
баланың танымдық процестері қайтадан құрыла бастайды. Ерікті зейіні,
мақсатқа бағытталған ерікті қабылдауы – байқау, ерікті есте сақтау дамиды.
Сөздік – логикалық ойлауы, өзін - өзі басқару, мінез – құлық, ерік дамиды.
Белгілі бір іспен айналысуға, өзінің мінез – құлқын меңгеруге үйренеді.
Рефлексия дамиды (бала өзінің істеген ісін сезініп, оны жеткізе біледі).
Ақыл – ой әрекеті қалыптасады. Бала осы кезде мектепке барып өзінің қарым –
қатынас жасау аймағын кеңейтеді. Мектеп бала дербестігіне әсер етеді.
Оқуды, жазуды, есеп шығаруды үйренеді. Үй жұмысымен айналысуға дағдыланады.
Қарым – қатынас аймағы кеңейеді, өздерінің мұғалім деген жаңа авторитеттері
көрініс береді. Оқу ұжымында қарым – қатынас жасау қалыптасады. Ойын оқудан
кейін екінші орынға түседі. Мұғалім бағалауы мен оқудағы жетістіктерінің
негізінде өзіндік бағалау, өзіне - өзі сенім қалыптасады. Бірақ оқудағы
қиын кездерде, мұғалім мен ата – анасының сындарының кезінде өз күшіне
сенбеушілік қалыптасады.
Бұл қауырт кезеңде мектеп 1-ші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар
қоятыны белгілі. Ал оқушының азын – аулақ алған білімі, ол қажеттіліктерді
орындауға мүмкіншілік бермейді. Осыдан келеді де, оқушылардың
мүмкіндіктерімен мектептің қойылатын талаптары арасында қарама –
қайшылықтар туады. Себебі оқу басталғаннан жүктеменің көлемі өседі. Баланың
өткен кезеңімен салыстырғанда ұзақ уақыт қозғалмай іс - әрекет жасауы. Осы
кезде бұл жүктеме ауыр тиіп жалықтырады. Бала мектепке бірден бейімделіп
кете алмайды. Бұл ағзаның, барлық жүйенің қатты жұмыс істеуін қажет ететін
ұзақ үрдіс. Баланың ағзасында жаңа тәртіптер мен іс - әрекеттерге үйрену
өзгерістер туғызады. Бала мектепке бірден төселіп кете алмайды. Ережелерге
ие болу – деп жазады А. Н. Леонтьев – бұл дегеніміз өз мінез – құлқына ие
болу, оларды басқаруды үйрену, оны нақты бір тапсырмаға бағындыруға
үйрену.
Белгілі орыс психологы Л. И. Божовичтің көрсетуінше, балалық шақтан
мектепке өту – баланың өмір салтын түбірімен өзгертеді, ол оқу арқылы білім
игеріп қана қоймай, күнделікті міндетті еңбек ету арқылы қоршаған ортаға
бейімделе бастайды. Мектепке келген баланың психологиясы да түбегейлі
өзгереді. Ол баланың оқу әрекетіне байланысты. Сондықтан мектеп
жүктемелерін табысты игеру немесе меңгермеуі ол үшін не зор қуаныш, не
үлкен уайымға айналады. Өз ортасында жоғарыдан көріне алмауы жан
күйзелісіне әкеліп соқтырады. Мектепке тез бейімделе алмаған балалардың
көңіл күйі төмен болады, жиі ауырады, олардың ауыруы мектеп неврозы
сипатында болады, яғни мектепке баруды есіне салса, бала ренжиді, жылайды,
уайымдайды.
Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің Дені сау балалардың қорқынышы атты
еңбегінде : Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар
үнемі мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба? деген
қорқынышпен жүреді – дейді. Баланың өмірдегі әрқилы өзгермелі жағдайларға
тез арада бейімделе алмау деңгейі өмірлік дағдыларды меңгеру жәрежесі
қаншалықты екендігінен көрінеді. Өмірлік дағдылар дегеніміз күнделікті
өмірде оқушыларды оқуға және еңбек етуге байланысты өз қажетіне қарай
бейімдеу, кедергілерді өз дәрежесінде шеше білуге көмектесу.
Осы кезеңнің жетістігі баланың психикасы өте тез дамиды, олар өте
сезімтал, әсершіл болып келеді. Бірақта кіші мектеп жасындағы балалардың
қабылдауы әлі де тұрақсыз болғанымен, білімге деген құштарлығы өте зор.
Деңгейлі қабылдауының қалыптаспауы, сараптауға бейімсіздігі әр нәрседен
үлкен әсер алатындығымен теңестіріледі. Мұғалім баланың әсершілдігіне
сүйене отырып, оқушыны мақсат қойып тыңдауға, көруге үйретеді, өз әрекетін
зейін мәдениетін тәрбиелеуге бағыттайды. Осы жаста баланың дерексіздендіру
қабілеті, логикалық ой - өрісі дамиды. Және баланың интеллектісінің даму
кезеңінің шыңы, сондықтан оқу тәрбие үрдісінің ұйымдастырылуынан, оқыту мен
тәрбиенің мазмұны мен әдіс – тәсілдерінен көп нәрсе тәуелді болуы заңды да.
Л. И. Божович бала психикасындағы мектеп талаптарына сәйкес келетін
мынадай жаңалықтарды ұсынады. Мектепке келген балада танымдық
қызығушылықтарының нақты даму деңгейі, әлеуметтік позициясының өзгеруіне
дайындық, оқимын деген тілек болуы керек; сонымен қатар оның мотивациясы,
этикалық инстанциясы, өз - өзін бағалау пайда болуы керек. Аталған
психологиялық қасиеттер мен сапалардың бірлігі осы бағыт шеңберінде жұмыс
істеуші ғалымдардың көзқарасы бойынша мектеп оқуына дайындықты құрайды.
Д. Б. Эльконин мектепке дайындық проблемасын талқылай отырып, бірінші
орынға оқу әрекетіне қажетті алғышарттардың қалыптасуын қояды. Осы
алғышарттарды талқылай отырып, ол және оның әріптестері келесідей
параметрлерді көрсетіп берді:
- балалардың саналы түрде өз әрекеттерін ережеге бағындыра алуы;
- берілген жүйе талаптарына бағыттала алуы;
- сөйлеп жатқан адамды зейін қойып тыңдау және ауызша формада берілген
тапсырмаларды нақты орындай алуы;
- көздік қабылдау үлгісі бойынша талап етілген тапсырманы өз бетінше
орындай алуы.
Бұл параметрлер еріктіліктің дамуына әсер етеді, және мектепке
психологиялық дайындықтың бөлігі болып табылады.
Психолог Л. С. Выготский: Бала дүниеге келісімен әлеуметтік, қоғамдық
тіршілік иесі болып саналады, оның өсіп – жетілуі үшін ересектермен қарым –
қатынасқа түсуінің маңызы зор, осы арқылы бала білім мен әлеуметтік
тәжірибені меңгереді – деген. Психологиялық дамуға баланың ересек адамның
сөзін түсінуі, оқуға жағымды көзқарасы, өздігінен іс - әрекетке дұрыс баға
беруі, көпшілікпен бірге жұмыс атқаруға ынталануы, жұмыс істей білуі
жатады.
С. Т. Басұрманова еңбегінде бастауыш сынып оқушысының психологиялық
жаңа құрылымы - өз беттерінше ерікті әрекет ету, ішкі және сыртқы
бөгеттерден өтуді меңгерту. Бірінші сынып оқушысы барлық жұмысты өзі
атқаруға ылғи ынта қояды, оның белсенділігі артады деген пікір айтады.
Бастауыш сынып оқушысы барлығын білгісі келеді, беделді адамға сенгіш,
болып жатқан оқиғаларға шынайы түрде қарайды. Осы кезеңде ақыл – ой
қасиеттерінің жалпы түрі: белсенділік пен өзін - өзі реттеуді атап өтуге
болады. Белсенділік барлығына қызығушылықпен қарауда көрінсе, өзін - өзі
реттеу барлық психикалық актілерде көрініс береді. Осы жерде мектеп өміріне
А. В. Запорожецтің сөздерін еске алуға болады, яғни психикалық дамудың
ерекше логикасы туралы, баланың психикалық дамуының әрбір жаңа сатысы
заңдылық ретінде дағдыланған сыртқы және ішкі шарттармен бір біріне өтеді.
Сондықтан да 6-7 жастағы бала мектеп өміріне дайын деген. Осы кезеңнің
жетістігі баланың психикасы өте тез дамиды, олар өте сезімтал, әсершіл
болып келеді. Бірақта бірінші сынып оқушысының қабылдауы әлі де тұрақсыз
болғанымен, білімге деген құштарлығы өте зор .
Қазіргі заманғы педагогикалық – психологиялық зерттеулердің
анықтауы бойынша мектептің бастауыш сатысындағы кезең баланың қай жағынан –
ақыл-ой, рухани, дүниетаным, т.б. – болсын ең қарқынды дамитын кезеңі екен.
Бастауыш сатыда оқушы тек пәндік білім, білік дағдылардың
белгілі бір қажетті жиынтығын ғана меңгерумен шектелмей, бұған қоса оқу
және сөйлеу әрекетін, өзін - өзі ұстау мәдениетін, этикалық, эстетикалық,
адамгершілік нормаларын, яғни оқушының тәрбиелік деңгейін сипаттайтын және
қалыптасуында әр пән белгілі бір рөл атқаратын құндылық қатынастарды да
меңгереді.
Осының бәрі:
- оқушының өзін қоршаған, өзі өмір сүретін табиғи және әлеуметтік ортаға
үйренуін; жаңа әлеуметтік мәртебе – оқушы мәртебесінің қалыптасуын;
- оқу, ойын, қарым – қатынас, еңбек, т. б. әрекет түрлерін қөажетті
деңгейде меңгеруін;
- айналамен жеке – тұлғалы қатынасының қалыптасып, этикалық, адамгершілік
нормаларды меңгеруін;
- білімін әрі қарай жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір
деңгейдегі эрудициясының болуын қамтамасыз етеді.
Бастауыш мектеп жауапкершілік сезімдерін тәрбиелеудегі өте қолайлы кезең.
Себебі 6-7 жастағы баланың санасының дамуы адамдар әрекетінің адамгершілік
қатынасын тәрбиелейтін деңгейге жеткен. Сондай – ақ олардың қоршаған
өмірдегі шындыққа деген қатынасы мейлінше анық және тура, баланың сезім
өрісінің дамуы қажет деңгейге жеткен. Бұл жастағы балаға қоршаған ортаның
нақты, анық кезеңдерін қабылдап, бағалау тән.
Л .И. Божович, А.А.Люблинская, Д. Б. Эльконин және т. б. бұл
кезеңді баланың адамгершілік қасиеттерінің белсенді қалыптасу кезеңі деп
қарастырады. Әрқашанда әр оқушының мүмкіндігі мен қабілетіне сену керек.
Ш. А. Амонашвили “Балаға, оқу – тәрбие процесіне қоылатын талаптарды
айқындамастан бұрын, олардың мұғалімі қандай болуы керек екенін анықтап алу
қажет. Менің ойымша, мұғалім қызметінде жандана түсетін оқушылармен жұмыс
тәсілдері, принциптері, формалары егер ол солар арқылы өзінің оқушыларға
деген ізгі, мүдделі қарым – қатынасын жүргізбейтін болса, балалар ұжымында
ынтымақтастық пен жолдастық рухын орнатпайтын болса, әр оқушының өз күшіне
деген сенімін ұштай алмайтын болса өздігінен жақсы да тиімді де бола
алмайды. Өйткені әсіресе бірінші сынып оқушылары үшін ұстаз сенімі мен
оның бағасы өте мәнді. Сондықтан да әр ұстаз оқушылардың бірімен бірі тез
тіл табысып, сыйлауға бірін – бірі түсінуге жағдай жасағаны жөн. Себебі
бала үлкендердің айтқанынан гөрі өзінің құрбысы айтқанын тез қабылдайды.
Бұл жұмыстың барлығы өзара ынтымақтастық негізіндегі қарым – қатынас арқылы
жүзеге асып әр оқушының белсенділігін арттыруды мақсат етуі қажет. Себебі
тәрбие мәселесінде нәтижеге жету үшін ұстаз бен шәкірт, шәкірт пен шәкірт
арасында сенім мен пікірлесу орнығуы керек. Ал бұл сенімді және іскерлік
негізіндегі қарым – қатынас арқылы ғана жүзеге асады. Л. С. Выготский
“Ынтымақтастықта дербестіктен гөрі жетекшілік етумен, біреудің көмегімен
бала әрдайым көбірек тындырады және қиынырақ мәселелерді шеше алады... Дербес
жұмыс істегеннен гөрі бала ынтымақтастықта күштірек әрі ақылдырақ болып, ол
өзі шеше алатын интеллектуалды қиындықтар деңгейі жөнінен биікке
көтеріледі...” - деп жазады. “Оқытудың бүкіл психологиясы үшін, - деп
толықтырады ол, - ынтымақтастық интеллектуалды биік баспалдаққа көтерілу
мүмкіндігі баланың қолынан келмейтіннен қолынан келетінге ұмтылу мүмкіндігі
орталық сәт болып табылады”.
Д. Н. Узнадзе Л. С. Выготский сияқты бастауышта оқытудың басты
міндетін баланың ішкі күштері мен мүмкіндіктерінің дамуы үшін жағдайлар
жасаудан көреді.
Жауапкершілік қасиеттерін қалыптастырып, оны жеке бас қасиеті
үстінде бекіту үшін оқыту процесінде арнаулы жағдай жасау керек. Біріккен
іс - әрекет адам белсенділігінің негізі болып, оқу барысында педагогтың
оқушылардың іскерлік, өзара дербес қарым – қатынасқа түсуіне жағдай жасауы
өз тарапынан жасалған нақты шара. Осындай көмек барысында педагог әр
оқушының жауапкершілік сезімін алғаш рет өз басынан өткізіп, сол қасиетке
сай психологиялық жүйеге енуіне, сол күйдің әр оқушының және басының
тұрақты қасиетіне айналуына жағдай жасағаны жөн.
Бірінші сынып оқушылары сезім әрекетіне тез бой алдыратыны
ғылымда белгілі. Сондықтан Б. А. Сухомлинскийдің жауапкершілік сезімін
тәрбиелеуде мейлінше әсерлі ықпал ету жолы ретінде қолданған жағдайды
бастауыш сынып оқушыларына қолданған жөн. Балалармен ертегі, әңгіме, кино
және т. б. жайында қарым – қатынасқа түсіп, сол жағдайлар арқылы оқушыларды
басқа адам сезімін бастарынан өткізуге, өзін көмекті түсінушілікті қажет
ететін адамның орнына қоя білуге, оның бастан өткізген сезімін өз басынан
кешіруіне үйреткен жөн. Бұл жұмыс тек мектеп қабырғасында ғана жүргізілмей,
әр отбасында қолдау тапса ғана айтарлықтай нәтиже шығады.
Баланың оқушы ретінде табысты қалыптасуының белгілеріне
төмендегілер жатады:
- білімге деген қажеттілік, адам мәдениетінің белгілі бір саласына деген
қызығушылық және оны терең меңгеруге ұмтылыс, әлеммен ақпараттық өзара
әрекет мәдениеті;
- өзінің білім ордасымен, сыныбы, мұғалімімен мақтану сезімінің болуы;
- білім мекемесінде, сыныпта оқушылардың өздерін жайлы сезінуі,
қауіпсіздіктерін сезінуі;
- өз сыныбының дәстүріне берілуі, оған қамқорлық білдіруі;
- ересектердің тәжірибесі мен білімін сыйлайтын оқушы болу білігі;
Бастауыш мектеп жасындағы баланы тәрбиелеу – жалпы тәрбие үрдісінің ең
негізгі кезеңі. Сондықтан мұғалім алдымен жалпы тәрбие үрдісінің тоериясы
мен жетекші идеясын және бастауыш саты оқушысының жас ерекшелігін, соған
орай балаға педагогикалық қолдау көрсетуді қатар білуі тиіс. Тәрбие жұмысы
жас ерекшелігіне орай жүзеге асады. Бұл жастағы балалардың ерекшелігі –
олар әлеуметтік өмірге араласуға, енуге, оның заңдарын білмесе де, соншама
құлшыныспен асығып ұмтылады. Осы жас кезеңіне тән табиғи ерекшеліктерінің
бірі – еліктеушілік әлеуметтік жағдайларды қабылдауына ықпал етеді. Мұнда
баланың нәзік жан дүниесіне дақ түсіріп алмау керек.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының психикалық даму
ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылады. Бала психологиясын жан жақты зерттеп, оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Бала психикасының дамуы бір
қозғаушы күштің нәтижесі емес, ол – ішкі заңды даму. Бірақ даму қалыпты
болуы үшін балаға әсер етуші сыртқы жағдайлардың, оқудың дұрыс
ұйымдастырылуы және баланың белсенді түрде әрекет етуі шарт. Бала қылығының
түрлі формалары және жаңа сапалы психикалық әрекеттердің пайда болуы, оның
әрекеттерінің өзгеруімен, айналасындағы дүниені тануының бара – бара дамып,
жаңа сатыға шығуымен байланысты.
Баланың психикалық дамуы қиын процесс, оны түсіну ылғида тек қана
балаға әсер ететін объективті шарттардың анализін ғана талап етпей, сонымен
қатар оның психикасының қалыптасу ерекшеліктерін де талап етеді, - дейді
орыс психологы Л. И. Божович.
Психиканың бүкіл саласының қалыптасуы адамның белсенді қызметі
өрістеуіне мүмкіндік береді. Бұл процесте ол, бір жағынан, өзінің іскерлігі
мен қабілетін нығайтып, жетілдіреді, жаңа дағдыларды игереді, екінші
жағынан, материалдық және рухани байлықтар жасап, сол арқылы жалпы адамзат
мәдениетіне өз үлесін қосады. Бала өмірінің осы кезеңінде даму туралы іс -
әрекеттің танымдық, еңбек және басқа да қызмет түрлерінің әдістерін байыту
ретінде айтуға болады. Баланың потенциалдық күштері неғұрлым жан – жақты,
үйлесімді және толығырақ дамыса, келешекте, ол есейген кезінде оның қызметі
соғұрлым мазмұнды, жан – жақты, табысты болады, оны жүзеге асырудың
тәсілдерін ол соғұрлым серпінді меңгеріп, жаңғырта алады.
Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы тек жас ерекшелігіне
байланысты емес, сонымен қатар тұрған, өскен ортасына, балабақшада болу
болмауына, тұрмыстық жағдайына, табиғи ортаға т.б. байланысты. Бірінші
сынып оқушыларына 6-7 жастағы балалар жатады. Бұл кезеңде баланың денесі
едәуір дамып, бұлшық еттері мен шеміршектері, сүйектері нығайып, табаны
сүйектенеді, омыртқасы барлық мойын арқа бел бүгілістері дамиды. Бірақта
сүйек системасы қатая түскенмен, қатаю процесі бітпеген. Балаларды сабақ
кезінде отырғызғанда мұны ескерген жөн. Балаларды тым көп жазу жаздырып
шаршатпау керек, өйткені оларға саусақтары мен қол буынын дәл қимылдату
қиынға түседі. Бастауыш сынып оқушыларының жүрек – тамыр системасы әлі де
болса толық дамып жетілмеген, сондықтан сабақ үстінде, ойын ойнаған кезінде
балаларды шаршатып алмау керек. Бұлшық еттері шапшаң өседі. Мидың маңдай
бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс - әрекеті мен жүйке қалыптасуына
үлкен әсер етеді. Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың
бастауыш мектеп шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қасиеті жетіледі.
Көру мен есту қабілеті жоғары деңгейге көтеріліп, түрлі түстерді айқын
ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрселерге
аударады. Бала біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес,
қажетті нәрселерге зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты
зейінінің дамуында сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің
мәні зор. Зейіннің дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі
кездегі ойын әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алумен
байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Іс-әрекет белсенділігін көрсете
отырып, ақыл-ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады. Оқу іс-әрекеті балаға
өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу үрдісінің
талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір дамытады; есте сақтау
мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі-есте сақталынатын материалдың
мазмұнына, іс-әрекет сипатына, материалды есте сақтау және қайта жаңғырту
тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдері бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекетінен
ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмай, керісінше, оқушылардың жаңа, қиын тапсырмаларды орындау негізінде
байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы
практикалық әрекетті орындауды үйренеді. I сигнал системасының барлау
рефлексі жеткілікті дамыған кезде, баланы нақты, көрнекі, көзбен көретін,
қолмен ұстайтын, еститін нәрселерге құштар етеді. Сондықтан да көрнекі оқу
материалдарын балалар өте жақсы қабылдайды. Бірақ сонымен қатар бастауыш
сыныпта оқыған кезде екінші сигналдық система жедел дамиды. Бала бірінші
сыныптың өзінде ақ кейбір нәрселерге талдау жасап, дұрыс қорытынды шығарып,
кейбір құбылыстың себебін табуға қабілетті болады.
Оқу үрдісінде ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша заттарды
дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру байқалады.
Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытындысын жасай алу, себер-
салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды.
Оқушыларда жоғары дәрежеде, жүйелі түрде және нәтижелі ақыл-ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзін қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білу жатады. Бала бойында кездесетін әр түрлі жағдайларда ішкі ойлау
қалыптасады. Сөйлеудің коммуникативтік, сигнификативтік функцтяларын
қолдана алады. Өзін қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, оқу,
әңгіме, пікірталас, тыңдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.Бастауыш мектеп
жасындағы көркем жазу бала ойына едәуір өзгешелік енгізеді. Көркем жазу
сабағы ана тілінің грамматикалық табиғатын ашады және ана тілін еркін
меңгеруге мүмкіндік береді. Баланың алғашқы мектеп табалдырығын аттауы-оның
бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар арасындағы, әр үйдегі, әр
мектептегі жаңа талаптарға негізделеді.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапукершілік, әділдік, қайырымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді
ашады. Бастауыш сынып оқушысының ерік сапаларының дамуы, 1-ден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, 2-ден, ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе алуына, 3-ден, ұзақ
уақыт күш жұмсай алуына, 4-ден, өзін ерікті тежеу барысында өзін-өзі
меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың жеке басының дамуы - оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалптасуындағы қарқынды кезең. Олардың
өзгелермен қарым-қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерінің дамуына
көшелік. Жеке бас деген ұғымға Мен деген мәніс те кіреді. Бала өзін
білген соң құрбыларына қарағанда бәлендей тізімде қандай орын алатынын
ойлап, қайткенде жақсы орынға ие болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда
баланың өзінің қандай орын алғысы келетіні туралы бағасы мен құрбыларының,
не үлкендердің ол жөніндегі бағасы арасында үлкен алшақтық болмағаны жақсы.
Егер бірінші сынып оқушысының өзі жөніндегі бағасы өзгелердің
(құрбыларының) бағасынан асып кетсе, мұндай баланы мақтаншақ деп атайды.
Керісінше, оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған беретін бағасынан
төмен келсе, осындай баланы кішіпейіл дейді. Бірінші сынып оқушысы өзінің
ісіне, не мінезіне әлі сын көзімен қарай алмайтын болғандықтан, оның өзі
жөніндегі бағасы, әдетте, өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басы деген түсінікке оның сыпайылығы,
керісінше, осыған қарама – қарсы әдепсіздік сапалары да жатады. 7 – 11
жастағылар көбінесе ақкөңіл келетіндіктен, бұлардың көбі сыпайы болып
келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерді тек Мен деген
сапа тұрғысынан бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік – жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті
ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып
қарауға болады. Олар мыналар:
Мөлшер не норма деп балаға қоятын талаптарды айтады. Бала мектепке
келмей тұрып, нені істеуге болатынын не болмайтынын әбден жақсы біледі.
Мектепке кіргеннен кейін бұрын орындап көрмеген міндеттерді игере білуі
тиіс. Айталық, сабаққа кешігіп, не берілген тапсырманы орындамай келуіне
болмайды. Тапсырманы орындамаса мұғалім мен құрбыларынан ұят. Сол сияқты
мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұлда нормаларды бұзуға
жатады. Әуелгі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ бірте
бірте мөлшерлерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма дейтін
себебі осыларды орындау көпшілік арасында мойындалған және дәстүр болып
кеткен.
Ал бастауыш сынып оқушысының мінезіне: қиыншылыққа төзімділігі, берген
уәдесінде тұра алуы, өзгелерге сүйкімді келуі, бір нәрсеге әуесқойлығы т.
б. жатады. 7 – 8 жастағылардың әуесқойлығын алсақ, өзгелерге сұрақ
қойғанда, мектепке дейінгілер сияқты бұл не? деп сұрамайды. Бұл
неліктен? – дейді. Сұрақтарды осылай құруда үлкен мән бар, өйткені бірінші
сынып оқушылары нәрсенің не екенін ғана білгісі келмейді, соның бәлендей
нәрсенің сырын, себебін білгісі келеді.
Бастауыш сынып оқушысында кейде ашуланшақтық қасиеті де болып тұрады.
Баланы үй – іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп
– пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда жақсы, өте жақсы
деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушысының ерік – жігері недәуір қалыптасып қалса да, кейде
өзін - өзі меңгере алмай, импульстік іс жасап қалатыны кездеседі.
Импульстік іс деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп алуды
айтады. Осындай жағдай баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске
өзінің икем келуінен, яғни өзін - өзі меңгере алмауынан кездеседі.
Бастауыш сынып оқушысы әсемдікті ажырату талғамының дамытуына толық
мүмкіншілігі бар. Бұл қасиет сурет салу, өлең айтып, музыка тыңдау үстінде
қалыптасады. Әрекеттенудің бұл түрлері баланың қолының шеберлігін,
құлағының дыбыс ырғағын және музыканы ажыратып естуін кеңінен дамытуға
мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушысының өз құрбыларымен қарым – қатынасы бастауыш
мектептің әр сыныбында әр түрлі және осының өзі бұрын бала бақшада өсті ме,
әлде үйінде өсті ме, соған орай келеді. Бұлардың ұжымдық қасиетінің қалай
қалшыптасатынын алсақ, осының өзі 1 сыныпта әлі қалыптаспаған, балалар
бақшасында тәрбиеленген балалардың бірқатары өзгелерден бөлшектеніп, өзін
сол ұжым мүшесі деп санамайтыны кездеседі.
Бұлар бір біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді. Тек басқалар
өзіне кедергі жасамаса болғаны. Бірақ 2 – 3 сыныптарда бұл қасиеттер
жойылып, бұлар өзара достаса бастайды. Баланың бір біріне көмектесуі әуелгі
уақытта мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлығы өзара достасып,
бірі өзгесіне мейірімді келе бастайды.
Бала дамуындағы ерекше кезең ретінде бастауыш мектеп жасына оның
негізгі жаңа түзілімдеріне сипаттама берсек онда мектепке түсу бала
өмірінде жаңа жас кезеңінің басталуын байқатады – ол бастауыш мектеп жасы,
оның жетекші әрекеті оқу әрекеті болып табылады. Оны жүзеге асыру үрдісінде
бала мұғалімнің жетекшілігімен қоғамдық сананың дамыған түрлерінің
мазмұнына және олардың талабына сәйкес біліктілігін жүйелі игере бастайды.
Қоғамдық сананың осы түрлерінің мазмұны теориялық сипаттамаға ие.
Психологиялық зерттеулер анықтағандай, 6-10 жастағы оқушылардың оқуға
деген ынталы қызығуы жеке пәндердің мазмұны бойынша емес, оқу әрекетінің
түрлері бойынша жүреді. Оқушылардың әрекеттік жағдайын әрдайым қолдайтын
басты ынталандыру өзіндік жұмыстар болып табылады. Оқушылардың өзіндік
жұмыстары, ересек адамдардың әрекетіндегі басқа кез – келген ынталандыру
секілді, өз ішінде, өзіндік жұмыс әрдайым оқушының белгілі бір жауабын
шақырады. Кез келген әрекет өзіне өз пәнін, өз әдісін қосады. Оқу еңбегінің
кез келген түрінде әрекет мәні білім көзі және өзіндік жұмыстарының
дидактикалық мағынасы болып табылмайды, ол өзіндік жұмыстың кез келген
нақты түрінде жатқан міндет, мәселе, соны шешпекші болып оқушылардың әрекет
істеуі.
Бастауыш сатыдағы кезең – оқушыда оқу әрекеті қалыптасуының ең қуатты
жүретін кезеңі. Мұның нәтижесінде ғылыми ұғымдар мен түсініктерді меңгере
отырып, оқушылардың өздері өзгеріп, дамиды: жеке тұлғаның негізгі
пстхологиялық үрдістері мен қасиеттері қалыптасады. Яғни, бастауыш мектеп
жасындағылардың оқу әрекеті кезінде қалыптасатын психологиялық жаңа
түзілімдер қалыптасады және дамиды.
Олардың негізгісі – оқушылырдың ішкі позициясы, еркіндіктің дамуы,
әрекеттің ішкі жоспары және рефлексия. Оқушының ішкі позициясы 6-7 жас
аралығында қалыптасады және олар екі қажеттілік арқылы сипатталады.
1. Танымдық қажеттілігі. Бұл қажеттілік қанағаттандыруын оқудан алады.
2. Белгілі бір әлеуметтік қатынасқа байланысты қажеттілік. Ол баланың
қарым – қатынасқа түскісі келетіндіктен пайда болатын қажеттілік.
Еркіндіктің дамуы ішкі оқу әрекеті пайда болуы нәтижесінде, яғни
қойылған міндеттердің барлығын қабылдаған кезде, жүріс – тұрыс түрткілерін
бағындырған кезде, бар жұмысты тәртіпке байланысты орындаған т. б.
жағдайларда болады.
Ішкі жоспарлы әрекеттің дамуы сюжетті рөлдік ойындарда, оның одан әрі
қарай қалыптасуы оқу әрекетінде көрінеді. Сонымен қатар, ішкі жоспарлы
әрекет балалар өз әрекеттерін орындаған кезде, жоспарлау кезінде және неше
түрлі жағдайларды қорытқан кезде көрініп отырады.
Бастауыш мектеп жасының аяғында рефлексия пайда болады, яғни бала
өзінің жеке ойлау іс әрекетіне және өзінің жүріс – тұрыстарын бақылап қарай
бастайды. Рефлексия тоеретикалық ойлаудың негізгі компоненті, сонымен қатар
баланың өзіндік сана сезімінің дамуының белгілі бір механизмі болып
табылады.
Оқу әрекеті арқылы теориялық білімді меңгеру ол ойынмен, еңбекпен,
қоғамдық – ұйымдастыру істерімен және т. б. қабысып тұрғанда құнды болады.
Оқу әрекетін балалардың тек интеллектуалдық – танымдық белсенділігін
көрсету деп түсінуге болмайды. Оқу әрекеті олардың дамуының мектеп
кезеңіндегі біртұтастығы мен толыққанды өмірінің құбылысы. Бастауыш
сатыдағы білімнің теориялық деңгейін біршама көтерудің оқушының танымдық,
психикалық дамуындағы маңызы зор. Бұл осы уақытқа дейін оқыту тәжірибесінде
басым қолданылып жүрген айналадағы дүниенің заттары мен құбылыстарын тек
сырттай қарап қабылдап, үстіртін танумен шектелетін таным әдісі шеңберінде
қалмай, олардың арасындағы байланысты, тәуелділікті, заңдылықтарды оқушының
өзі ашып, түсінуіне жол ашады: оқушыда заттар мен құбылыстарды мәнді
белгілерін дұрыс, дәл анықтау, талқылап талдау, бұлтартпайтын
дәлелдемелерді дұрыс іріктеп алу т. б. осылар сияқты біліктердің қалыптасып
дамуын қамтамасыз етеді.
1.3. Оқушының мектепке бейімделу қиындықтары және оны жеңілдету жолдары.
Мектепке қабылданған баланы оқушы, мектеп оқушысы деп атауға
үйренгенбіз. Бұл нені білдіреді? Бұл - оның он бір жылдық өмірінде
ғылымдар негізін, іскерлік пен дағдылар жүйесін, жүріс – тұрыстың
адамгершілік – этиканың нормаларын игеріп, қажетті өзіне тән қасиеттерді
қалыптастырудың сапалық жаңа кезеңі басталғанын білдіреді. Бұл өмір шын
мәнісінде оқушыдан оқу таным, өзін - өзі тәрбиелеу тәсілдерін меңгеруді
талап ететін кәсіби қызмет сипатына ие бола бастайды. Бала қалай оқу
керектігін біліп, білім алудың алғы шарттарын игергенде ғана оқушы деп
атала алады. Ал баланың қалай оқу керектігін, кәсібінің негізі болатын
іскерлік пен дағдылар жүйесін меңгермей тұрып мектепке келетіні аян.
Басқаша айтқанда, машинаны басқара алмайтын адам рөлге отырғанымен оны
жүргізуші деуге болмайтыны сияқты баланы да әлі толық мәніндегі оқушы деуге
болмайды. Оқушы болуы мәжбүр бала жалпы оқу шеберлігін игерумен бірге
психологиялық және әлеуметтік – адамгершілік дамудың белгілі бір дәрежесіне
жетуі керек, атап айтқанда:
1) оқи білуі, яғни оқу – танымдық қызметінің бастапқы тәсілдерін
меңгеруі, оларды жетілдіріп, байытуға талпынуы;
2) оқуға ынтасы болуы;
3) жеткілікті дамыған ерік – жігері, яғни әр түрлі міндеттерді шешуге
күш – жігерді жұмылдыра алатындай қабілет болуы;
4) оқушы өзінің қоғамдық парызын түсінуі;
5) ұжымда өмір сүруге, ұжымдық таным мен қоғамдық пайдалы қызметке
белсене қатысуға әзір болуы;
6) өзін жолдастарының, мұғалімдердің, жақын адамдарының көзімен көре
біліп, жетіле түсуге талпынуы тиіс.
Әрине осы қасиеттердің бәрі бірден емес, бірте – бірте, мұғалім мақсатты
түрде ұйымдастырған балалардың ұжымдық қызметінің нәтижесінде қалыптасады.
Оларды алдымен мұғалімді тыңдауға, назарын шоғырландыруға, ұжымдық таным
қызметіне қатысуға, сыныптас балалармен достасуға үйрету керек. Одан кейін,
оқу мен жазуды, қарапайым есептерді меңгергеннен кейін, балалар оқу –
танымдық міндеттерді шешудің тәсілдерін үйренеді. Сонымен бірге олардың
сергектігін, зеректігін, ойлауын жетілдіріп , жұмыстың қиын кезеңінде бір -
біріне көмекке келуге үйрету керек, алғашқы оқу жылының соңында алта жасар
бала ойдағыдай оқу үшін, былайша айтқанда оқумен болу үшін қажетті іскерлік
пен сапаның бәрін қарапайым түрінде игереді. Одан әрі қарай кәсіби
қалыптасуы көп ретте мұғалімге, оның сыныбындағы жұмыс стиліне, әрбір
оқушыны оқуға оның қалай дәйекті де тиімді түрде оқытқанына байланысты
болады.
Баланы мектеп оқуына дайындау міндеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz