Валюталық операция түрлерін жүргізетін және реттеу органдары мен ұйымдары
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1.1 Валюталық операциялардың негізгі түрлері және жіктелу барысы
1.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялар және олардың құқықтық қамтылуы
2. ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ТҮРЛЕРІН ЖҮРГІЗЕТІН ЖӘНЕ РЕТТЕУ ОРГАНДАРЫ МЕН ҰЙЫМДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары
2.2 Валюталық операцияны жүргізетін маманданған ұйымдар және олардың міндеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1.1 Валюталық операциялардың негізгі түрлері және жіктелу барысы
1.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялар және олардың құқықтық қамтылуы
2. ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ТҮРЛЕРІН ЖҮРГІЗЕТІН ЖӘНЕ РЕТТЕУ ОРГАНДАРЫ МЕН ҰЙЫМДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары
2.2 Валюталық операцияны жүргізетін маманданған ұйымдар және олардың міндеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгiнгi әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге даму барысында халықаралық валюта қатынастарының өркендеуi өндiргiш күштердiң қарқынды өсуiмен, дүниежүзiлiк рыноктың қалыптасуымен, халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiмен, шаруашылық байланыстарының интернационалдануы және жаһанданумен сипатталады.
Әлемдік валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық бағам, валюталық операциялар, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Өз кезегінде валюталық операциялар осы аталған валюталық қатынастардың негізі болып табылатын валюталардың арасындағы әр түрлі есеп айырысулардың жүргізілуін, төлем құралы ретiнде шетел валютасындағы өзге төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмелердің атқарылуын, ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен резидент еместердің арасындағы валюталық операциялар болып табылады. Сонымен қатар валюталық операциялардың негізінен банктік операция ретінде және Ұлттық банктен лицензиясы бас басқа да валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқысы бар органдардың ваюталық операцияларды жүргізуіне байланысты валюталық операцияның көптеген түрлері болады және олар валюталық мәмілелерде әр түрлі сипатта және мақсаттарда қоладнылады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың тақырыбы «Валюталық операциялар» болып алынды.
Тақырыптың өзектілігі банктер және басқа да лицензиясы бар тұлғалар жүргізетін валюталық операциялардың түрлерін бүгінгі заман талабына сай жан-жақты зерттеп, оларды еліміздің тәжірибесінде тиімді қолдану, валюталық операциялардың түрлері бойынша мәмілелр жүргізуде халықаралық талаптарға сай келуін ескеру және оларды дамыту болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі валюталық операцияның заңдық-экономикалық сипаттамасын ашып, валюталық операциялардың негізгі түрлерін талдау.
Осыған орай келесідей міндеттер ескерілуі керек:
• Валюталық операцияларға анықтама беру және оның құрылымын қарастыру;
• Валюталық қозғалыстарға тоқталу және валюталық операциялардың өзіндік белгілеріне байланысты жіктелуіне тоқталу;
• Валюталық операциялардың негізгі экономикалық түрлерін талдау.
• Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері мен реттеу органдарын талқылау;
• Валюталық операциялар түрлерін жүргізетін маманданған ұйымдар мен олардың міндеттерін қарастыру болып табылады.
Бүгiнгi әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге даму барысында халықаралық валюта қатынастарының өркендеуi өндiргiш күштердiң қарқынды өсуiмен, дүниежүзiлiк рыноктың қалыптасуымен, халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiмен, шаруашылық байланыстарының интернационалдануы және жаһанданумен сипатталады.
Әлемдік валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық бағам, валюталық операциялар, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Өз кезегінде валюталық операциялар осы аталған валюталық қатынастардың негізі болып табылатын валюталардың арасындағы әр түрлі есеп айырысулардың жүргізілуін, төлем құралы ретiнде шетел валютасындағы өзге төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмелердің атқарылуын, ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен резидент еместердің арасындағы валюталық операциялар болып табылады. Сонымен қатар валюталық операциялардың негізінен банктік операция ретінде және Ұлттық банктен лицензиясы бас басқа да валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқысы бар органдардың ваюталық операцияларды жүргізуіне байланысты валюталық операцияның көптеген түрлері болады және олар валюталық мәмілелерде әр түрлі сипатта және мақсаттарда қоладнылады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың тақырыбы «Валюталық операциялар» болып алынды.
Тақырыптың өзектілігі банктер және басқа да лицензиясы бар тұлғалар жүргізетін валюталық операциялардың түрлерін бүгінгі заман талабына сай жан-жақты зерттеп, оларды еліміздің тәжірибесінде тиімді қолдану, валюталық операциялардың түрлері бойынша мәмілелр жүргізуде халықаралық талаптарға сай келуін ескеру және оларды дамыту болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі валюталық операцияның заңдық-экономикалық сипаттамасын ашып, валюталық операциялардың негізгі түрлерін талдау.
Осыған орай келесідей міндеттер ескерілуі керек:
• Валюталық операцияларға анықтама беру және оның құрылымын қарастыру;
• Валюталық қозғалыстарға тоқталу және валюталық операциялардың өзіндік белгілеріне байланысты жіктелуіне тоқталу;
• Валюталық операциялардың негізгі экономикалық түрлерін талдау.
• Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері мен реттеу органдарын талқылау;
• Валюталық операциялар түрлерін жүргізетін маманданған ұйымдар мен олардың міндеттерін қарастыру болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Заңдар:
1. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
2. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
Оқулықтар:
3. Байгiсиев Майдан-Әлі / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Роде Э и др. / Банки, биржа валюта современного капитализма, - Москва, 1986 г.
6. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
7. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
Мерзімді басылымдар
8. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2003 ж.
9. Бертаева К.Ж. «Наличные и срочные валютные операции» // Банки Казахстана, №3, 2004г.
10. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2006 г. №8. 89стр.
Заңдар:
1. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
2. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
Оқулықтар:
3. Байгiсиев Майдан-Әлі / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
4. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
5. Роде Э и др. / Банки, биржа валюта современного капитализма, - Москва, 1986 г.
6. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
7. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
Мерзімді басылымдар
8. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2003 ж.
9. Бертаева К.Ж. «Наличные и срочные валютные операции» // Банки Казахстана, №3, 2004г.
10. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2006 г. №8. 89стр.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1. Валюталық операциялардың негізгі түрлері және жіктелу барысы
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялар және олардың құқықтық
қамтылуы
2. ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ТҮРЛЕРІН ЖҮРГІЗЕТІН ЖӘНЕ РЕТТЕУ ОРГАНДАРЫ МЕН
ҰЙЫМДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен
реттеу шаралары
2. Валюталық операцияны жүргізетін маманданған ұйымдар және олардың
міндеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгiнгi әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге
даму барысында халықаралық валюта қатынастарының өркендеуi өндiргiш
күштердiң қарқынды өсуiмен, дүниежүзiлiк рыноктың қалыптасуымен,
халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiмен, шаруашылық байланыстарының
интернационалдануы және жаһанданумен сипатталады.
Әлемдік валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып
алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және
мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi
даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап
ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк
ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық бағам, валюталық
операциялар, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және
мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Өз кезегінде валюталық операциялар осы аталған валюталық
қатынастардың негізі болып табылатын валюталардың арасындағы әр түрлі есеп
айырысулардың жүргізілуін, төлем құралы ретiнде шетел валютасындағы өзге
төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмелердің атқарылуын, ұлттық
валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада көрсетілген бағалы
қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына
байланысты резиденттер мен резидент еместердің арасындағы валюталық
операциялар болып табылады. Сонымен қатар валюталық операциялардың
негізінен банктік операция ретінде және Ұлттық банктен лицензиясы бас басқа
да валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқысы бар органдардың ваюталық
операцияларды жүргізуіне байланысты валюталық операцияның көптеген түрлері
болады және олар валюталық мәмілелерде әр түрлі сипатта және мақсаттарда
қоладнылады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың тақырыбы Валюталық операциялар
болып алынды.
Тақырыптың өзектілігі банктер және басқа да лицензиясы бар тұлғалар
жүргізетін валюталық операциялардың түрлерін бүгінгі заман талабына сай жан-
жақты зерттеп, оларды еліміздің тәжірибесінде тиімді қолдану, валюталық
операциялардың түрлері бойынша мәмілелр жүргізуде халықаралық талаптарға
сай келуін ескеру және оларды дамыту болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі валюталық операцияның заңдық-
экономикалық сипаттамасын ашып, валюталық операциялардың негізгі түрлерін
талдау.
Осыған орай келесідей міндеттер ескерілуі керек:
• Валюталық операцияларға анықтама беру және оның құрылымын қарастыру;
• Валюталық қозғалыстарға тоқталу және валюталық операциялардың өзіндік
белгілеріне байланысты жіктелуіне тоқталу;
• Валюталық операциялардың негізгі экономикалық түрлерін талдау.
• Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері мен
реттеу органдарын талқылау;
• Валюталық операциялар түрлерін жүргізетін маманданған ұйымдар мен олардың
міндеттерін қарастыру болып табылады.
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1. Валюталық операциялардың негізгі түрлері және жіктелу барысы
Валюталық операциялардың анықтамасын беруден бұрын “валюта” терминiнiң
мәнiне тоқталайық. Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес, “валюта
деп мемлекеттердiң заңды төлем құралы ретiнде қабылданған ақша бiрлiктерi
немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның iшiнде қымдат
жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бiрақ айналымда
жүрген ақша белгiсiмен айырбастауға жататынын қоса алғанда) түрiндегi қолма
–қол және аударым нысандарының құнның ресми стандарттары, сондай- ақ
шоттардағы, соның iшiнде халықаралық ақша немесе есеп айырысу
бiрлiктерiндегi қаражаттарды бiлдiредi”.
Кассалық келісімдер немесе дереу оырндалатын келісімдер спот (spot)
ережелеріне сай жүзеге еасырылады. Спот бағамы (курсы) операция жүргізіліп
жатқан шақта ұлттық валютаның елден тысқары жерлерде қаншалықты жоғары
бағаланатындығын көрсетеді. Спот ережелеріне сай классикалық келісімдер
валютаның дереу алу үшін ған емес, валюталық тәуекелді сақтандыру, сондай-
ақ алып-сатарлық операцияларды жүргізу үшін де қолдналылады.
Спот валюталық операциясының мәні келісім жасалған сәттегі курсы
бойынша валютаны сату, сатып алу және оны контрагент – банктердің келісім
жасалған күннің ертенінен қалдырмай беру міндеттемесінде болса керек.
Валютаны жеткізіп беру мерзімі валюталандыру күні деп аталады. Мұның өзін
келісуші тараптардың өз міндеттемелерін толығымен орындайтын күн деп те
айтуға болады.
Төлемдер күнін дәл анықтау валюталық рыноктың негізін құрайтын құнды
компенсациялау принципін қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Аталған
принциптің мәні айырбас келісім шартына қатысушы тараптардың қай-қайсысы
болса да екінші жаққа кредит бермейді. Практика жүзінде бұның мәні мынада:
егер, Германиядағы банк дәл осы күні марка төлемін жүзеге асырса,
Ұлыбритания марканың эквовалентін фунт стерлингпен төлеуі тиіс.
Ал, практика жүзінде келісуші тараптардың бір мезетте валютаны алу
мүмкіндігін кепілдендіру өте ауыр іс. Әсіресе әр түрлі сағат белдеуіндегі
елдер арасындағы есеп айырысуларды мұның өзі қиындығы көп жұмыс. Осыған
байланысты қажетті төлемін атқарған банк контрагенттің өз міндеттемесін
дәл уақытында орындағандығына сенімді емес, сондықтан кредиттік тәуелділік
– делькреде пайда болады.
Кассалық операциялардың валюталық рыноктарда кеңінен қоданылуының
басты себебі сыртқы саудада валютаны дер кезінде алу мақсатымен байланысты.
Банкаралық рыноктағы олардың көлемі 60%-дан астам болып отыр.
Валюталық операциялардың екінші түріне мерзімдік келісім-шарттар
жатады. Соңғы жылдары қаржы рыногы дамуының маңызды бөлігін дәл осы
мерзімдік сауда құрап отыр.
Қазақстанның рыноктық экономикаға өтуімен байланысты республикамыздағы
мерзімдік сауда бірте-бірте кеңейіп келеді және оның дамуына бірқатар
факторлар әсер етеді;
• біріншіден, мерзімдік келісімдер рыногы әр түрлі өнімдерді өндірушылер
мен тұтынушыларды тауарды өткізуде немесе сатып алуда баға тәуелділігін
кемітуге мүмкіндік береді;
• екіншіден, мерзімдік келісімдер рыногы экспорттаушылар мен импорттаушылар
валюта бағамының шайқалу себебінен туындайтын тәуекелдіктен қорғайды
немесе оның әсерін азайтады. Мерзімдік келісімдер шетелдік инвесторлар
үшін де қолайлы болып отыр;
• үшіншіден, мерзімдік келісімдер рыногының өзі рыноктық экономиканы
тұрақтандырушы механизмге айналып отыр, соның ішінде қаржы-қаражат
секторының да бірқалыпты жұмыс істеуіне игі әсерін тигізіп, қаржы
активтері иелеріне құндық бағамдарды қамсыздандыруға , ал кредиторларға
пайыздық қойылымның өзгеруін қамсыздандыруға едәуір жәрдем жасайды.
Мерзімдік келісім шарттар рыноыгының түрлеріне келетін болсақ, олар
мынадай:
• Форвардтық келісімдер рыногы;
• Фьючерстер рыногы;
• Опциондар рыногы.
Форвардтық келісімдер мерзімдік контрактылардың ең алғашқы қолданыла
бастаған түріне жатады және олар бағалардың едәуір шайқалуларына қарсы
жауап ретінде қалыптасады. Қазіргі кезде форвард операциялары ең алдымен
шетелдік валютамен саудада қолданылады. Форвардтық контракт дегеніміз
мүдделі екі жақтың биржаның қатынасынсыз келісімге көрсетілген затты алдағы
белгіленген уақытта бір-біріне жеткізіп беруді міндеттейтін келісім шарт.
Форвардтық келісім-шарт тек қана валюта төңірегінде емес, сондай-ақ
басқа да активтермен, айталық, тауарлар акциялар, облигациялармен де жасала
береді.
Валютаны сату, сатып алу жөніндегі форвардтық келісім мынадай
ережелерге сүйенеді:
• Келісім-шарт жасаған мезеттегі валютаның курсы белгіленіп, бекітіледі;
• Валютаны екінші жаққа тапсыру тұрақты кезеңдер ішінде, ең көп тараған
кезеңдерде 1,2,3,6 ай мерзімдері жатады. келісім шарт жасалған мезетте
ешқандай ақша сомалары ешкімге де аударылмайды.
Валюталық операциялармен шұғылданатын банктер өздеріне пайда келтіру үшін
валютаның екі түрлі курсын тағайындайды:
• Сатып алушының курсы – бұл курс бойынша банк валютаны сатып алады;
• Сатушының курсы – бұл курс бойынша банк валютаны сатады. Сатып алу мен
сатудың арасында түскен пайданы маржа деп атайды.
Мерзiмдiк операцияда есеп мәмiледе көрсетiлген мезгiлде жүргiзiледi:
ол айдың ортасы немесе аяғы болуы, болмаса үш, алты ай және уақыт өткеннен
кейін болуы мүмкін. Онда касалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін
қағаздардың бағасына өзгеше болады. Шын мәнінде мерзімдік мәміленің
айырмашылығы да оның курсында, яғни қағаздың бағасында. Сондықтан мерзімдік
мәмілені алыпсатарлық мәміле деп атайды. Алыпсатарлардың мақсаты –
биржадағы құндылықтардың сатып алу –сату бағасы арасындағы айырмасынан
пайда табу. Келесі суретте көрсетілгендей мерзімдік мәміле түрлерінің бір
бірімен түбегейлі айырмашылығы жоқ. Олар тек кейбір іс-әрекет варианттармен
ерекшеленеді. Сондықтан мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі түрлерінің
негізі болатын жай көрінісіне тоқтап өтейік.
Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір келісілген уақытта - әлбетте бір айдың ішінде немесе ай ортасында
өтеді. Бірақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың курсымен
жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның курсы төмендеп кетсе
пайданы сатушы алады да, жоғарыласа сатып алушы алады.
Сурет-3 – Биржаның валюталық операциялары
Дүниежүзілік қаржы рыноктарында соңғы жылдары пайда болған
жаңалықтардың біріне және бірегейіне қаржылық фьючерстер саудасын жатқызар
едік.
Фьючерстік келісімдердің негізінде нақты пайыздық ставка мен валюталық
бағамдардан құралған қаржылық шаралар жатыр. Алғашқы қаржылық фьючерстер
биржасы 1972 жылы АҚШ-тың Чикаго қаласында жұмыс істей бастады. Сондан бері
қаржылық фьючертер саудасының өсу қарқыны тұрақты сипат алып келеді. Соңғы
10 жылдықтың өзінде келісімнен 276 млн фьючертік келісім-шартқа дейін артып
олтыр. Аталған уақыт ішінде фьючерстік келісімдер арқылы саудаланылатын
тауарлар түрлері едәуір өзгерістерге ұшырады. Егер бұдан 25-30 жыл бұрын
сауда негізін ауыл шаруашылығы өнімдері құрап келген болса, қазіргі кезде
көлемінің жартысынан артығы акциялардың, облигациялардың және шетелдік
валюта үлесіне тиіп отыр.
Бүгінгі таңда саудаланатын 10 фьючерстік контрактының алтауы қаржылық
тетіктердің саудасы екендігі осы операциялармен шұғылданылатын дилерлер мен
брокерлерге мәлім.
Қазіргі кезде дүниежүзілік фьючерстік сауда көлемінің 30%-ға дейінгісі
АҚШ үкіметінің қазынашылық облигацияларының үлесінде болып отыр. Сонымен ,
фьючерстік контракт дегеніміз көлемі мен базасы алдын ала келісілген, тауар
жеткізу немесе алу жөніндегі заңдық негізі бар екі жақты келісім-шарт.
Қаржылық фьючерс дегеніміз қайсыбір қаржылық тетікті алдын ала
келісілген баға бойынша және белгіленген уақытта сатып алу-сату жөніндегі
келісім шарт.
Қаржылық фьючерстер рыногы жалпы қаржы рыногының басқа бөліктерінен
өзгешелейтін бірқатар сипаттары бар:
• Қаржылық фьючерсте рбиржаларда, белгілі ережелер шеңберінде, олардың
бағалары жөнінде ашық дауыс беру арқылы сауданылады;
• Келісімдер қатаң стандартталған, сауда алдын ала белгіленген қаржы
тетіктері төңірегінде (акциялар, облигациялар т.б.) жүреді де, оларды
жеткізудің нақты мерзімі анық көрсетіледі;
• Қаржылық тетіктерді жеткізу, есептеу палатасы арқылы жүзеге асырылады,
бұл палата тараптар өздерінің міндеттемелерін мүлтіксіз орындауы жөнінде
кепілдік береді;
• Егер қайсыбір фьючерс рыногының өтімділігі төмен болса, ондай фьючерс
өзінің қызметін тоқтатады;
• Фьючертер саудасын жүзеге асыруға жұмсалатын шығындар, әдетте көп
қаражатты керек етпейді.
Көрсетілген сипаттамалар фьючерстік келісімдер мен банк аралық
форвардтық келісімдердің де айырмашылығын дәлелдейді.
Форвардтық рынокта жалпыға бірдей ережелер мен белгіленген сауда
жүргізетін орын болмайды. Келісімдердің жай-жапсары тараптардың нақты
мүмкіншіліктеріне қарай анықталады және оны орындау міндетіне ешкім
кепілдік бермейді.
Қаржылық фьючерстер рыногын пайдаланатындардың негізгі екі қатысушысын
атауға болады, оларға хеджерлер мен алыпсатарлар (спекулянттар) жатады.
хеджерлердің мақсаты валюта курсы мен проценттік ставка деңгейін спот
рыногына қалыптасқан позицияға қарама-қайшы позицияны жасап, оны
мүмкіндігінше қолдау, содан пайда табу.
Ал алыпсатарлардың мақсаты қандай бір болса да фьючерстік мәмілеге
кірісіп, болашақта сол контракты бағасының өздеріне қолайлы сәтін аңдаумен
анықталады.
Опциондар мерзімдік келісім-шарттардың біріне саналады. Опцион
дегеніміз белгілі активті оның анықталған бағамына және келісілге нуақытта
сәйкес сатып алу, сату жөніндегі тараптарға берілетін құқықпен сатып
алушыға жүктелетін міндеттеме (сатушыға) туралы екі жақты келісім шарт.
Валюталық опциондар рыногы үстіміздегі ғасырдың 70-ші жылдары көптеген
елдерде белгіленген валюта бағамының орнына олардың қалықтау бағамын
енгізгеннен кейін қанат жайып кеңінен дами бастады.
Валюталық опцион дегеніміз мәмілеге қатысушылардың біреуіне
белгіленген баға бойынша біраз уақыт ішінде щетелдік валютаның белгілі
санын сатуға немесе алуға құқық (міндеттеме емес) беретін келісім шарт.
Екінші жақ келісілген уақыт ішінде әріпсінің құқығын ақшалай сыйақы ала
отырып, қамтамасыз етуге міндеттеме алады.
Опцион белгіленген уақытқа дейін өз күшін сақтайды, одан кейін ол
пайдаланудан қалады. Неғұрлым жиі жасалатын опциондарға – сатып алуға
опцион (опцион колл) және сатуға опцион (опцион пут ) жатады .
Опцион коллды сатып алушының біраз уақыт аралығында белгіленген баға
бойынша валюта сатып алуға құқығы болады ( міндеттеме емес ).
Опцион коллды сатушы, егер сатып алушы өз құқығынан бас тартпаса
белгіленген баға бойынша валютаның келісілген санын сатуға міндетті.
Опцион путты сатып алушы инвеститциялық қаражатты біраз уақыт ішінде
белгіленген баға бойынша сатуға құқылы. Опцион путты сатушы оның
ережелерін сақталған жағдайда валютаның келісілген санын сатуға міндетті.
Опциондық мәміле бойынша міндеттеме алған жақ уәдесін орындауы үшін құқығы
бар жақ оған сыйақы төлейді.
Опциондық мәміле бойынша міндеттеме алған жақ уәдесін орындау үшін
құқығы бар жақ оған сыйақы төлейді.
Опционның екі стилі белгілі: еуропалық және американдық. Еуропалық
стиль бойынша опцион тек қана белгіленген күнде пайдаланылады. Американдық
стиль бойынша опцион белгіленген мерзім ішіндегі уақыт шеңберінде жүзеге
аса береді.
Своп - өте кең тараған қаржылық тетіктердің бірі. Оы банктер мен
корпорациялар өздерінің активтері мен пассивтерін тиімді басқару үшін
пайдаланылады.
Форвардтық келісімдер, фьючерстер және опциондар сияқты своптар да
біріншіден, пайыздық тәуелділікті қамтамасыздандырады, яғни экономикалық
ортадаңы жағымсыз өзгерістер әсерімен мүмкін болатын шығындар көлемін
кемітіп, азайтуға көмектеседі және екіншіден қосымша табыс табу көзі болып
есептеледі. Ағылшын тілінен аударғанда swap айырбас деген ұғымды
білдіреді және өзінің осы мағынасында қызмет атқарады.
Своп дегеніміз (пайыздық және валюталық своп түрлеріне бірдей) бір
сипаттағы қаражат ағынының басқа сипаттағы қаражат ағынының басқа сипаттағы
қаражат ағынының басқа сипаттағы қаражат ағындарына өзгеруі.
Своп мәмілелері валюталық немесе пайыздық тәуелділікті болдырмау
мақсатында сондай-ақ арбитраждық мақсаттарда жасалады. Жасалатын
мәмілелерідің сипаттамасына орай своп операцияларын контрагенттердің бір
мезгілде қаражаттарды алу, беру жөніндегі қаржылық операцияларының
топтамасы деуге болады. Своп операцияларының негізгі түрлеріне пайыздық
своптар мен валюталық своптар жатады. Бұлар арбитраждық мәмілелермен
тәуелділікті қамсыздандыру іс-тәжірибесінде қолданылады.
Басқа типтегі операциялармен салыстырсақ своп операцияларының олардан
айырмашылығын былай сипаттаған болар едік:
• Рынок көлемінің үлкендігі;
• Мәміле жасаушы контрагенттердің әр түрлілігі;
• Патентциалды клиенттер шеңберінің кеңдігі;
• Көп түрлі мәмілелер нысандарының икемділігі;
Своп операцияларының негізгі екі түрі болады дейік. Енді солардың
анықтамасын келтірейік.
Пайыздық своптар экономикалық жағынан сипаттайтын болсақ, онда ол
белгілі мерзім ішінде ұйғарылған сомадан түсетін пайыздық төлемдердің
айырбасы. Заңдық көзқараста пайыздық своп дегеніміз тараптардың пайызыдқ
төлемдерін өзара айырбастау жөніндегі келісімі.
Пайыздық своптар мынадай мақсатр үшін қолданылады:
1. облигациялық рыногына шығуы мүмкін болмаған жағдайда белгіленген ставка
бойынша қаражаттар келтіруді қамтамасыз ету;
2. облигациялар немесе кредиттер рыногында дәл осы кезең қалыптасқан.
Ставкада төмен деңгейде қаражаттар келтіру мүмкіндігіне жету;
3. қосымша қаражаттарсыздар ақ міндеттемелер портфелін қайта құру
мақсаттарын орындау;
4. активтер портфелін қосымша қаражатсыз қайта құру;
5. свопты активтерді қамтамасыздандыру үшін де, міндеттемелерді
қамсыздандыру үшін де пайдалану;
Пайыздық своптарға қатысу ісінде ешқандай кедергілер жоқ. Дегенмен,
своп жөнінде келісімге келген тараптар келісім мерзімі аяқталғанша
кредиттік тәуелділікті басынан кешіреді.
Своп рыногындағы банктердің қызметі екі түрлі болып келеді: олар
тараптар арасында делдалдық қызмет атқарады және өздерінің жеке активтері
мен пассивтерін басқару мақсатында әрекеттер жасайды.
Пайыздық своп барлық валюталарда жүзеге асырылады, дегенмен ең көп
тараған және мейлінше белсенді валюта, әрине американдық доллар. Әрине
своптар кез келген мерзімге жасала береді. Своп мәмілелерінің ең төменгі
сомасы 5 млн доллар, 5 млн. ағылшын фунты, 10 млн неміс маркасы.
Валюталық своп дегеніміз спот және форвард ережелеріне сәйкес
валюталармен екі конверсиялық мәмілелер комбинациясы. Бұл жердегі
конверсия ұғымы келісім шарттарды өзгерту дегенді білдіреді. Бір конверсия
дереу жеткізуді білдірсе, екінші алдын ала келісілген шарт бойынша
кейінірек жеткізуді ұйғарады.
Валюталық своп оған қатысушы контрагенттерге ерсілі-қарсылы
қаражаттар ағынын қамтамасыз етуге мүмкіндіктер береді. Валюталық своптың
негізгі терминдеріне мыналар жатады:
1. Валюталық позиция дегеніміз валюталардың коды және мерзімдері
бойынша міндеттемелердің ара қатынасы. Валюталық позициялар жабық, ашық,
ұзын және қысқа болып бөлінеді.
Жабық позиция жағдайында әрбір валютаға қатысты міндеттемелер мен
талаптар өздерінің сомасы мен мерзімі бойынша дәлме-дәл келіп, бірдей
болады. Бұл ереже орындалмаған жағдайда позиция ашық деп жарияланады. Әрбір
валютаның кодына қатысты ашық позиция ұзын немесе қысқа болып келеді.
Ұзын позицияда валютаны талап ету мәселесі міндеттемеден басымырақ
болады. Керісінше, қысқа позиция жағдайында валюталық міндеттеме басымдық
танытады.
Валюталық операциялар қарыз тетіктерін туындататын ақша ағындарының
сипаттамасын өзгертуге мүмкіндік береді, сөйтіп операцияны жүзеге асырушы
жаққа оны тартымдырақ етеді.
Валюталық своп мәмілелерінің негізгі мақсаттары төмендегідей:
• рыноктың сегменттелуіне жол бермейтін арбитраждық мәмілелерді жүзеге
асыру арқылы қаражатты келтіру мен орналастыру ставкаларының алшақтық
деңгейін төмендету. Мұның өзі валюталық рыноктың тиімділігін жоғарлатады;
• валюта бағамдары мен проценттік және валюталық тәуелділіктерді икемді
басқару;
• стандартты тетіктер комбинациясын қолдану арқылы алда тұрған мақсаттарды
шешу барысында кездесетін көптеген мәселелердің шешімін тауып қолдану
болып табылады.
Арбитраж дегеніміз өзі қаржылық рыноктың әр түрлі секторындағы бағалар
айырмашылығына негізделген құбылыс. Дәлірек айтсақ, арбитраж деге нсатып
алуда, сатуда немесе төлемдерде қалыптасқан жағдайлардың мүмкіндігінше ең
тиімдісін таңдап алу.
Дүниежүзілік рыноктың дамуына байланысты арбитраждық операциялардың
объектілері болып алтын, басқа да қымбат бағалы металдар, валюталар, меншік
титулдары саналады. Валюталық операцияларды қолданатын арбитраж түсінігіне
пайда табу мақсатымен валютаны сатып алу-сату операциялары кіреді.
Арбитраждық операциялар қорларды қымбастырақ кезінде сатып, ал олар
арзандаған шақта сатып алу арқылы пайда келтіреді. Арбитраждың алып
сатарлықтан айырмашылығы да осы жерде. Арбитраздық қызметтің ең жанданатын
кезі әр түрлі мемлекеттер валютасының тұрақсыздыққа ұшыраған сәттерінде
көрініс табады. Арбитраждық операциялар дереу немесе алдағы уақытта пайда
табу үшін пайдалана береді. Арбитраждық операциялардың кеңінен тараған
мынадай түрлері бар:
• валюталық арбитраж;
• проценттік арбитраж;
• тауарлық арбитраж.
Валюталық арбитражға валюталық бағамдар айырмашылығынан пайда табу
мақсатында ресурстарды бір валютадан екінші валютаға қарай аудару
операциялары жатады. басқаша айтқанда, проценттік арбитраж қысқа мерзімді
активтер мен пассивтердің валюталық құрылымын пайдалы жағына қарай
өзгертудің табыс көзі екендігін көрсетеді.
Сурет-1 – Валюталық операциялардың жiктелуi
1.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялар және олардың
құқықтық қамтылуы
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде Халықаралық валюталық қорға мүше
болып кiргеннен бастап өзiнiң валюта қатынастарын “Ямаика” валюта
жүйесiнiң құрылымдық қағидаларымен қордың жарғысына сәйкес
қалыптастыруда. Валюта қатыныастарын ұйымдастырушы үшiн 1993 жылдың
14 сәуiрiнде “Валюталық реттеу туралы” ҚР-ның алғашқы заңы
қабылданды. Ол кезде Қазақстан Кеңес экономикасы аймағында болғандықтан
шетелдермен жеке валюталық байланыстар жоқтың қасында болатын.
Қабылданған заң бойынша валютаны ырқына жiберу деңгейiне сәйкес келiп
кейбiр жағдайларға байланысты дамып келе жатқан валюта қатынастарына
тiптi қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда “Валюталық реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды. Ол
заң бүгінгі таңда дейін экономиканың дамуына және заман талаптарына сай
өзгертулер мен толықтыруларға ұшырады.
Қазақстан Республикасының валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес
“валюталық операцияларға” төмендегiдей түсiнiк берiлген:
1) меншiк құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
ауысуына байланысты операциялар соның iшiнде төлем құралы ретiнде шетел
валютасындағы өзге төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмелер;
2) валюталық құндылықтарды кезкелген тәсiлмен Қазақстан
Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан
әкету және жөңелту мәмілелері;
3) ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада
көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа
құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен резидент еместердің
арасындағы операциялар.
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
1. Шетел валютасы;
2. Номиналы шетел валютасында көрсетiлген бағалы қағаздар мен төлем
құралдары;
3. Тазартылған құйма алтын;
4. Ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезидентттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетiлген
бағалы қағаздар және төлем құжаттары.
Кейбiр экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына
бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз,
рубин, изумруд, сапфир, александрид, және жемчуг) жатқызады.
Iс жүзінде валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты болып бөлiнедi.
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
• тауарлар жұмыстар және қызметтер үшiн төлемнiң не аванс төлемiнiң
мерзiмiн 180 күннен аспайтын мерзiмге ұзартуды көздейтiн экспорт
импорт ммлелерi бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар;
• 180 күнен аспайтын несиелер беру жәе алу;
• салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1. Валюталық операциялардың негізгі түрлері және жіктелу барысы
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялар және олардың құқықтық
қамтылуы
2. ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯ ТҮРЛЕРІН ЖҮРГІЗЕТІН ЖӘНЕ РЕТТЕУ ОРГАНДАРЫ МЕН
ҰЙЫМДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен
реттеу шаралары
2. Валюталық операцияны жүргізетін маманданған ұйымдар және олардың
міндеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгiнгi әлемде экономикалық және шаруашылық қатынастар күннен-күнге
даму барысында халықаралық валюта қатынастарының өркендеуi өндiргiш
күштердiң қарқынды өсуiмен, дүниежүзiлiк рыноктың қалыптасуымен,
халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiмен, шаруашылық байланыстарының
интернационалдануы және жаһанданумен сипатталады.
Әлемдік валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып
алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және
мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi
даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап
ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк
ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық бағам, валюталық
операциялар, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және
мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Өз кезегінде валюталық операциялар осы аталған валюталық
қатынастардың негізі болып табылатын валюталардың арасындағы әр түрлі есеп
айырысулардың жүргізілуін, төлем құралы ретiнде шетел валютасындағы өзге
төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмелердің атқарылуын, ұлттық
валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада көрсетілген бағалы
қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына
байланысты резиденттер мен резидент еместердің арасындағы валюталық
операциялар болып табылады. Сонымен қатар валюталық операциялардың
негізінен банктік операция ретінде және Ұлттық банктен лицензиясы бас басқа
да валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқысы бар органдардың ваюталық
операцияларды жүргізуіне байланысты валюталық операцияның көптеген түрлері
болады және олар валюталық мәмілелерде әр түрлі сипатта және мақсаттарда
қоладнылады.
Осыған байланысты курстық жұмыстың тақырыбы Валюталық операциялар
болып алынды.
Тақырыптың өзектілігі банктер және басқа да лицензиясы бар тұлғалар
жүргізетін валюталық операциялардың түрлерін бүгінгі заман талабына сай жан-
жақты зерттеп, оларды еліміздің тәжірибесінде тиімді қолдану, валюталық
операциялардың түрлері бойынша мәмілелр жүргізуде халықаралық талаптарға
сай келуін ескеру және оларды дамыту болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі валюталық операцияның заңдық-
экономикалық сипаттамасын ашып, валюталық операциялардың негізгі түрлерін
талдау.
Осыған орай келесідей міндеттер ескерілуі керек:
• Валюталық операцияларға анықтама беру және оның құрылымын қарастыру;
• Валюталық қозғалыстарға тоқталу және валюталық операциялардың өзіндік
белгілеріне байланысты жіктелуіне тоқталу;
• Валюталық операциялардың негізгі экономикалық түрлерін талдау.
• Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу ережелері мен
реттеу органдарын талқылау;
• Валюталық операциялар түрлерін жүргізетін маманданған ұйымдар мен олардың
міндеттерін қарастыру болып табылады.
1. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1. Валюталық операциялардың негізгі түрлері және жіктелу барысы
Валюталық операциялардың анықтамасын беруден бұрын “валюта” терминiнiң
мәнiне тоқталайық. Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес, “валюта
деп мемлекеттердiң заңды төлем құралы ретiнде қабылданған ақша бiрлiктерi
немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның iшiнде қымдат
жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бiрақ айналымда
жүрген ақша белгiсiмен айырбастауға жататынын қоса алғанда) түрiндегi қолма
–қол және аударым нысандарының құнның ресми стандарттары, сондай- ақ
шоттардағы, соның iшiнде халықаралық ақша немесе есеп айырысу
бiрлiктерiндегi қаражаттарды бiлдiредi”.
Кассалық келісімдер немесе дереу оырндалатын келісімдер спот (spot)
ережелеріне сай жүзеге еасырылады. Спот бағамы (курсы) операция жүргізіліп
жатқан шақта ұлттық валютаның елден тысқары жерлерде қаншалықты жоғары
бағаланатындығын көрсетеді. Спот ережелеріне сай классикалық келісімдер
валютаның дереу алу үшін ған емес, валюталық тәуекелді сақтандыру, сондай-
ақ алып-сатарлық операцияларды жүргізу үшін де қолдналылады.
Спот валюталық операциясының мәні келісім жасалған сәттегі курсы
бойынша валютаны сату, сатып алу және оны контрагент – банктердің келісім
жасалған күннің ертенінен қалдырмай беру міндеттемесінде болса керек.
Валютаны жеткізіп беру мерзімі валюталандыру күні деп аталады. Мұның өзін
келісуші тараптардың өз міндеттемелерін толығымен орындайтын күн деп те
айтуға болады.
Төлемдер күнін дәл анықтау валюталық рыноктың негізін құрайтын құнды
компенсациялау принципін қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Аталған
принциптің мәні айырбас келісім шартына қатысушы тараптардың қай-қайсысы
болса да екінші жаққа кредит бермейді. Практика жүзінде бұның мәні мынада:
егер, Германиядағы банк дәл осы күні марка төлемін жүзеге асырса,
Ұлыбритания марканың эквовалентін фунт стерлингпен төлеуі тиіс.
Ал, практика жүзінде келісуші тараптардың бір мезетте валютаны алу
мүмкіндігін кепілдендіру өте ауыр іс. Әсіресе әр түрлі сағат белдеуіндегі
елдер арасындағы есеп айырысуларды мұның өзі қиындығы көп жұмыс. Осыған
байланысты қажетті төлемін атқарған банк контрагенттің өз міндеттемесін
дәл уақытында орындағандығына сенімді емес, сондықтан кредиттік тәуелділік
– делькреде пайда болады.
Кассалық операциялардың валюталық рыноктарда кеңінен қоданылуының
басты себебі сыртқы саудада валютаны дер кезінде алу мақсатымен байланысты.
Банкаралық рыноктағы олардың көлемі 60%-дан астам болып отыр.
Валюталық операциялардың екінші түріне мерзімдік келісім-шарттар
жатады. Соңғы жылдары қаржы рыногы дамуының маңызды бөлігін дәл осы
мерзімдік сауда құрап отыр.
Қазақстанның рыноктық экономикаға өтуімен байланысты республикамыздағы
мерзімдік сауда бірте-бірте кеңейіп келеді және оның дамуына бірқатар
факторлар әсер етеді;
• біріншіден, мерзімдік келісімдер рыногы әр түрлі өнімдерді өндірушылер
мен тұтынушыларды тауарды өткізуде немесе сатып алуда баға тәуелділігін
кемітуге мүмкіндік береді;
• екіншіден, мерзімдік келісімдер рыногы экспорттаушылар мен импорттаушылар
валюта бағамының шайқалу себебінен туындайтын тәуекелдіктен қорғайды
немесе оның әсерін азайтады. Мерзімдік келісімдер шетелдік инвесторлар
үшін де қолайлы болып отыр;
• үшіншіден, мерзімдік келісімдер рыногының өзі рыноктық экономиканы
тұрақтандырушы механизмге айналып отыр, соның ішінде қаржы-қаражат
секторының да бірқалыпты жұмыс істеуіне игі әсерін тигізіп, қаржы
активтері иелеріне құндық бағамдарды қамсыздандыруға , ал кредиторларға
пайыздық қойылымның өзгеруін қамсыздандыруға едәуір жәрдем жасайды.
Мерзімдік келісім шарттар рыноыгының түрлеріне келетін болсақ, олар
мынадай:
• Форвардтық келісімдер рыногы;
• Фьючерстер рыногы;
• Опциондар рыногы.
Форвардтық келісімдер мерзімдік контрактылардың ең алғашқы қолданыла
бастаған түріне жатады және олар бағалардың едәуір шайқалуларына қарсы
жауап ретінде қалыптасады. Қазіргі кезде форвард операциялары ең алдымен
шетелдік валютамен саудада қолданылады. Форвардтық контракт дегеніміз
мүдделі екі жақтың биржаның қатынасынсыз келісімге көрсетілген затты алдағы
белгіленген уақытта бір-біріне жеткізіп беруді міндеттейтін келісім шарт.
Форвардтық келісім-шарт тек қана валюта төңірегінде емес, сондай-ақ
басқа да активтермен, айталық, тауарлар акциялар, облигациялармен де жасала
береді.
Валютаны сату, сатып алу жөніндегі форвардтық келісім мынадай
ережелерге сүйенеді:
• Келісім-шарт жасаған мезеттегі валютаның курсы белгіленіп, бекітіледі;
• Валютаны екінші жаққа тапсыру тұрақты кезеңдер ішінде, ең көп тараған
кезеңдерде 1,2,3,6 ай мерзімдері жатады. келісім шарт жасалған мезетте
ешқандай ақша сомалары ешкімге де аударылмайды.
Валюталық операциялармен шұғылданатын банктер өздеріне пайда келтіру үшін
валютаның екі түрлі курсын тағайындайды:
• Сатып алушының курсы – бұл курс бойынша банк валютаны сатып алады;
• Сатушының курсы – бұл курс бойынша банк валютаны сатады. Сатып алу мен
сатудың арасында түскен пайданы маржа деп атайды.
Мерзiмдiк операцияда есеп мәмiледе көрсетiлген мезгiлде жүргiзiледi:
ол айдың ортасы немесе аяғы болуы, болмаса үш, алты ай және уақыт өткеннен
кейін болуы мүмкін. Онда касалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін
қағаздардың бағасына өзгеше болады. Шын мәнінде мерзімдік мәміленің
айырмашылығы да оның курсында, яғни қағаздың бағасында. Сондықтан мерзімдік
мәмілені алыпсатарлық мәміле деп атайды. Алыпсатарлардың мақсаты –
биржадағы құндылықтардың сатып алу –сату бағасы арасындағы айырмасынан
пайда табу. Келесі суретте көрсетілгендей мерзімдік мәміле түрлерінің бір
бірімен түбегейлі айырмашылығы жоқ. Олар тек кейбір іс-әрекет варианттармен
ерекшеленеді. Сондықтан мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі түрлерінің
негізі болатын жай көрінісіне тоқтап өтейік.
Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір келісілген уақытта - әлбетте бір айдың ішінде немесе ай ортасында
өтеді. Бірақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың курсымен
жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның курсы төмендеп кетсе
пайданы сатушы алады да, жоғарыласа сатып алушы алады.
Сурет-3 – Биржаның валюталық операциялары
Дүниежүзілік қаржы рыноктарында соңғы жылдары пайда болған
жаңалықтардың біріне және бірегейіне қаржылық фьючерстер саудасын жатқызар
едік.
Фьючерстік келісімдердің негізінде нақты пайыздық ставка мен валюталық
бағамдардан құралған қаржылық шаралар жатыр. Алғашқы қаржылық фьючерстер
биржасы 1972 жылы АҚШ-тың Чикаго қаласында жұмыс істей бастады. Сондан бері
қаржылық фьючертер саудасының өсу қарқыны тұрақты сипат алып келеді. Соңғы
10 жылдықтың өзінде келісімнен 276 млн фьючертік келісім-шартқа дейін артып
олтыр. Аталған уақыт ішінде фьючерстік келісімдер арқылы саудаланылатын
тауарлар түрлері едәуір өзгерістерге ұшырады. Егер бұдан 25-30 жыл бұрын
сауда негізін ауыл шаруашылығы өнімдері құрап келген болса, қазіргі кезде
көлемінің жартысынан артығы акциялардың, облигациялардың және шетелдік
валюта үлесіне тиіп отыр.
Бүгінгі таңда саудаланатын 10 фьючерстік контрактының алтауы қаржылық
тетіктердің саудасы екендігі осы операциялармен шұғылданылатын дилерлер мен
брокерлерге мәлім.
Қазіргі кезде дүниежүзілік фьючерстік сауда көлемінің 30%-ға дейінгісі
АҚШ үкіметінің қазынашылық облигацияларының үлесінде болып отыр. Сонымен ,
фьючерстік контракт дегеніміз көлемі мен базасы алдын ала келісілген, тауар
жеткізу немесе алу жөніндегі заңдық негізі бар екі жақты келісім-шарт.
Қаржылық фьючерс дегеніміз қайсыбір қаржылық тетікті алдын ала
келісілген баға бойынша және белгіленген уақытта сатып алу-сату жөніндегі
келісім шарт.
Қаржылық фьючерстер рыногы жалпы қаржы рыногының басқа бөліктерінен
өзгешелейтін бірқатар сипаттары бар:
• Қаржылық фьючерсте рбиржаларда, белгілі ережелер шеңберінде, олардың
бағалары жөнінде ашық дауыс беру арқылы сауданылады;
• Келісімдер қатаң стандартталған, сауда алдын ала белгіленген қаржы
тетіктері төңірегінде (акциялар, облигациялар т.б.) жүреді де, оларды
жеткізудің нақты мерзімі анық көрсетіледі;
• Қаржылық тетіктерді жеткізу, есептеу палатасы арқылы жүзеге асырылады,
бұл палата тараптар өздерінің міндеттемелерін мүлтіксіз орындауы жөнінде
кепілдік береді;
• Егер қайсыбір фьючерс рыногының өтімділігі төмен болса, ондай фьючерс
өзінің қызметін тоқтатады;
• Фьючертер саудасын жүзеге асыруға жұмсалатын шығындар, әдетте көп
қаражатты керек етпейді.
Көрсетілген сипаттамалар фьючерстік келісімдер мен банк аралық
форвардтық келісімдердің де айырмашылығын дәлелдейді.
Форвардтық рынокта жалпыға бірдей ережелер мен белгіленген сауда
жүргізетін орын болмайды. Келісімдердің жай-жапсары тараптардың нақты
мүмкіншіліктеріне қарай анықталады және оны орындау міндетіне ешкім
кепілдік бермейді.
Қаржылық фьючерстер рыногын пайдаланатындардың негізгі екі қатысушысын
атауға болады, оларға хеджерлер мен алыпсатарлар (спекулянттар) жатады.
хеджерлердің мақсаты валюта курсы мен проценттік ставка деңгейін спот
рыногына қалыптасқан позицияға қарама-қайшы позицияны жасап, оны
мүмкіндігінше қолдау, содан пайда табу.
Ал алыпсатарлардың мақсаты қандай бір болса да фьючерстік мәмілеге
кірісіп, болашақта сол контракты бағасының өздеріне қолайлы сәтін аңдаумен
анықталады.
Опциондар мерзімдік келісім-шарттардың біріне саналады. Опцион
дегеніміз белгілі активті оның анықталған бағамына және келісілге нуақытта
сәйкес сатып алу, сату жөніндегі тараптарға берілетін құқықпен сатып
алушыға жүктелетін міндеттеме (сатушыға) туралы екі жақты келісім шарт.
Валюталық опциондар рыногы үстіміздегі ғасырдың 70-ші жылдары көптеген
елдерде белгіленген валюта бағамының орнына олардың қалықтау бағамын
енгізгеннен кейін қанат жайып кеңінен дами бастады.
Валюталық опцион дегеніміз мәмілеге қатысушылардың біреуіне
белгіленген баға бойынша біраз уақыт ішінде щетелдік валютаның белгілі
санын сатуға немесе алуға құқық (міндеттеме емес) беретін келісім шарт.
Екінші жақ келісілген уақыт ішінде әріпсінің құқығын ақшалай сыйақы ала
отырып, қамтамасыз етуге міндеттеме алады.
Опцион белгіленген уақытқа дейін өз күшін сақтайды, одан кейін ол
пайдаланудан қалады. Неғұрлым жиі жасалатын опциондарға – сатып алуға
опцион (опцион колл) және сатуға опцион (опцион пут ) жатады .
Опцион коллды сатып алушының біраз уақыт аралығында белгіленген баға
бойынша валюта сатып алуға құқығы болады ( міндеттеме емес ).
Опцион коллды сатушы, егер сатып алушы өз құқығынан бас тартпаса
белгіленген баға бойынша валютаның келісілген санын сатуға міндетті.
Опцион путты сатып алушы инвеститциялық қаражатты біраз уақыт ішінде
белгіленген баға бойынша сатуға құқылы. Опцион путты сатушы оның
ережелерін сақталған жағдайда валютаның келісілген санын сатуға міндетті.
Опциондық мәміле бойынша міндеттеме алған жақ уәдесін орындауы үшін құқығы
бар жақ оған сыйақы төлейді.
Опциондық мәміле бойынша міндеттеме алған жақ уәдесін орындау үшін
құқығы бар жақ оған сыйақы төлейді.
Опционның екі стилі белгілі: еуропалық және американдық. Еуропалық
стиль бойынша опцион тек қана белгіленген күнде пайдаланылады. Американдық
стиль бойынша опцион белгіленген мерзім ішіндегі уақыт шеңберінде жүзеге
аса береді.
Своп - өте кең тараған қаржылық тетіктердің бірі. Оы банктер мен
корпорациялар өздерінің активтері мен пассивтерін тиімді басқару үшін
пайдаланылады.
Форвардтық келісімдер, фьючерстер және опциондар сияқты своптар да
біріншіден, пайыздық тәуелділікті қамтамасыздандырады, яғни экономикалық
ортадаңы жағымсыз өзгерістер әсерімен мүмкін болатын шығындар көлемін
кемітіп, азайтуға көмектеседі және екіншіден қосымша табыс табу көзі болып
есептеледі. Ағылшын тілінен аударғанда swap айырбас деген ұғымды
білдіреді және өзінің осы мағынасында қызмет атқарады.
Своп дегеніміз (пайыздық және валюталық своп түрлеріне бірдей) бір
сипаттағы қаражат ағынының басқа сипаттағы қаражат ағынының басқа сипаттағы
қаражат ағынының басқа сипаттағы қаражат ағындарына өзгеруі.
Своп мәмілелері валюталық немесе пайыздық тәуелділікті болдырмау
мақсатында сондай-ақ арбитраждық мақсаттарда жасалады. Жасалатын
мәмілелерідің сипаттамасына орай своп операцияларын контрагенттердің бір
мезгілде қаражаттарды алу, беру жөніндегі қаржылық операцияларының
топтамасы деуге болады. Своп операцияларының негізгі түрлеріне пайыздық
своптар мен валюталық своптар жатады. Бұлар арбитраждық мәмілелермен
тәуелділікті қамсыздандыру іс-тәжірибесінде қолданылады.
Басқа типтегі операциялармен салыстырсақ своп операцияларының олардан
айырмашылығын былай сипаттаған болар едік:
• Рынок көлемінің үлкендігі;
• Мәміле жасаушы контрагенттердің әр түрлілігі;
• Патентциалды клиенттер шеңберінің кеңдігі;
• Көп түрлі мәмілелер нысандарының икемділігі;
Своп операцияларының негізгі екі түрі болады дейік. Енді солардың
анықтамасын келтірейік.
Пайыздық своптар экономикалық жағынан сипаттайтын болсақ, онда ол
белгілі мерзім ішінде ұйғарылған сомадан түсетін пайыздық төлемдердің
айырбасы. Заңдық көзқараста пайыздық своп дегеніміз тараптардың пайызыдқ
төлемдерін өзара айырбастау жөніндегі келісімі.
Пайыздық своптар мынадай мақсатр үшін қолданылады:
1. облигациялық рыногына шығуы мүмкін болмаған жағдайда белгіленген ставка
бойынша қаражаттар келтіруді қамтамасыз ету;
2. облигациялар немесе кредиттер рыногында дәл осы кезең қалыптасқан.
Ставкада төмен деңгейде қаражаттар келтіру мүмкіндігіне жету;
3. қосымша қаражаттарсыздар ақ міндеттемелер портфелін қайта құру
мақсаттарын орындау;
4. активтер портфелін қосымша қаражатсыз қайта құру;
5. свопты активтерді қамтамасыздандыру үшін де, міндеттемелерді
қамсыздандыру үшін де пайдалану;
Пайыздық своптарға қатысу ісінде ешқандай кедергілер жоқ. Дегенмен,
своп жөнінде келісімге келген тараптар келісім мерзімі аяқталғанша
кредиттік тәуелділікті басынан кешіреді.
Своп рыногындағы банктердің қызметі екі түрлі болып келеді: олар
тараптар арасында делдалдық қызмет атқарады және өздерінің жеке активтері
мен пассивтерін басқару мақсатында әрекеттер жасайды.
Пайыздық своп барлық валюталарда жүзеге асырылады, дегенмен ең көп
тараған және мейлінше белсенді валюта, әрине американдық доллар. Әрине
своптар кез келген мерзімге жасала береді. Своп мәмілелерінің ең төменгі
сомасы 5 млн доллар, 5 млн. ағылшын фунты, 10 млн неміс маркасы.
Валюталық своп дегеніміз спот және форвард ережелеріне сәйкес
валюталармен екі конверсиялық мәмілелер комбинациясы. Бұл жердегі
конверсия ұғымы келісім шарттарды өзгерту дегенді білдіреді. Бір конверсия
дереу жеткізуді білдірсе, екінші алдын ала келісілген шарт бойынша
кейінірек жеткізуді ұйғарады.
Валюталық своп оған қатысушы контрагенттерге ерсілі-қарсылы
қаражаттар ағынын қамтамасыз етуге мүмкіндіктер береді. Валюталық своптың
негізгі терминдеріне мыналар жатады:
1. Валюталық позиция дегеніміз валюталардың коды және мерзімдері
бойынша міндеттемелердің ара қатынасы. Валюталық позициялар жабық, ашық,
ұзын және қысқа болып бөлінеді.
Жабық позиция жағдайында әрбір валютаға қатысты міндеттемелер мен
талаптар өздерінің сомасы мен мерзімі бойынша дәлме-дәл келіп, бірдей
болады. Бұл ереже орындалмаған жағдайда позиция ашық деп жарияланады. Әрбір
валютаның кодына қатысты ашық позиция ұзын немесе қысқа болып келеді.
Ұзын позицияда валютаны талап ету мәселесі міндеттемеден басымырақ
болады. Керісінше, қысқа позиция жағдайында валюталық міндеттеме басымдық
танытады.
Валюталық операциялар қарыз тетіктерін туындататын ақша ағындарының
сипаттамасын өзгертуге мүмкіндік береді, сөйтіп операцияны жүзеге асырушы
жаққа оны тартымдырақ етеді.
Валюталық своп мәмілелерінің негізгі мақсаттары төмендегідей:
• рыноктың сегменттелуіне жол бермейтін арбитраждық мәмілелерді жүзеге
асыру арқылы қаражатты келтіру мен орналастыру ставкаларының алшақтық
деңгейін төмендету. Мұның өзі валюталық рыноктың тиімділігін жоғарлатады;
• валюта бағамдары мен проценттік және валюталық тәуелділіктерді икемді
басқару;
• стандартты тетіктер комбинациясын қолдану арқылы алда тұрған мақсаттарды
шешу барысында кездесетін көптеген мәселелердің шешімін тауып қолдану
болып табылады.
Арбитраж дегеніміз өзі қаржылық рыноктың әр түрлі секторындағы бағалар
айырмашылығына негізделген құбылыс. Дәлірек айтсақ, арбитраж деге нсатып
алуда, сатуда немесе төлемдерде қалыптасқан жағдайлардың мүмкіндігінше ең
тиімдісін таңдап алу.
Дүниежүзілік рыноктың дамуына байланысты арбитраждық операциялардың
объектілері болып алтын, басқа да қымбат бағалы металдар, валюталар, меншік
титулдары саналады. Валюталық операцияларды қолданатын арбитраж түсінігіне
пайда табу мақсатымен валютаны сатып алу-сату операциялары кіреді.
Арбитраждық операциялар қорларды қымбастырақ кезінде сатып, ал олар
арзандаған шақта сатып алу арқылы пайда келтіреді. Арбитраждың алып
сатарлықтан айырмашылығы да осы жерде. Арбитраздық қызметтің ең жанданатын
кезі әр түрлі мемлекеттер валютасының тұрақсыздыққа ұшыраған сәттерінде
көрініс табады. Арбитраждық операциялар дереу немесе алдағы уақытта пайда
табу үшін пайдалана береді. Арбитраждық операциялардың кеңінен тараған
мынадай түрлері бар:
• валюталық арбитраж;
• проценттік арбитраж;
• тауарлық арбитраж.
Валюталық арбитражға валюталық бағамдар айырмашылығынан пайда табу
мақсатында ресурстарды бір валютадан екінші валютаға қарай аудару
операциялары жатады. басқаша айтқанда, проценттік арбитраж қысқа мерзімді
активтер мен пассивтердің валюталық құрылымын пайдалы жағына қарай
өзгертудің табыс көзі екендігін көрсетеді.
Сурет-1 – Валюталық операциялардың жiктелуi
1.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялар және олардың
құқықтық қамтылуы
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде Халықаралық валюталық қорға мүше
болып кiргеннен бастап өзiнiң валюта қатынастарын “Ямаика” валюта
жүйесiнiң құрылымдық қағидаларымен қордың жарғысына сәйкес
қалыптастыруда. Валюта қатыныастарын ұйымдастырушы үшiн 1993 жылдың
14 сәуiрiнде “Валюталық реттеу туралы” ҚР-ның алғашқы заңы
қабылданды. Ол кезде Қазақстан Кеңес экономикасы аймағында болғандықтан
шетелдермен жеке валюталық байланыстар жоқтың қасында болатын.
Қабылданған заң бойынша валютаны ырқына жiберу деңгейiне сәйкес келiп
кейбiр жағдайларға байланысты дамып келе жатқан валюта қатынастарына
тiптi қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда “Валюталық реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды. Ол
заң бүгінгі таңда дейін экономиканың дамуына және заман талаптарына сай
өзгертулер мен толықтыруларға ұшырады.
Қазақстан Республикасының валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес
“валюталық операцияларға” төмендегiдей түсiнiк берiлген:
1) меншiк құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
ауысуына байланысты операциялар соның iшiнде төлем құралы ретiнде шетел
валютасындағы өзге төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмелер;
2) валюталық құндылықтарды кезкелген тәсiлмен Қазақстан
Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан
әкету және жөңелту мәмілелері;
3) ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада
көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа
құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен резидент еместердің
арасындағы операциялар.
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
1. Шетел валютасы;
2. Номиналы шетел валютасында көрсетiлген бағалы қағаздар мен төлем
құралдары;
3. Тазартылған құйма алтын;
4. Ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезидентттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетiлген
бағалы қағаздар және төлем құжаттары.
Кейбiр экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына
бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз,
рубин, изумруд, сапфир, александрид, және жемчуг) жатқызады.
Iс жүзінде валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты болып бөлiнедi.
1. Ағымдық операцияларға жататындар:
• тауарлар жұмыстар және қызметтер үшiн төлемнiң не аванс төлемiнiң
мерзiмiн 180 күннен аспайтын мерзiмге ұзартуды көздейтiн экспорт
импорт ммлелерi бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған
аударымдар;
• 180 күнен аспайтын несиелер беру жәе алу;
• салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz