Кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ.ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру ... ... ... ..5
1.2 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері ... 9
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Дәрменсіз кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.1 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ.ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық сауықтыру ... ... ... ..5
1.2 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері ... 9
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Дәрменсіз кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.1 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Бұрынғы жүйенің көптеген қайшылықтары нарық заңдарына сәкей келмеді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Дәрменсіз кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген /2, 5-6 б/. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен мүмкіндік береді.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні сеслеу жөніндегі біздің міндетімізгі келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің біздегі нақты мүмкіндіктері»,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда. Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген /2, 5-6 б/. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен мүмкіндік береді.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні сеслеу жөніндегі біздің міндетімізгі келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің біздегі нақты мүмкіндіктері»,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда. Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
2. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона «О бухгалтерском учете» от 26 декабря 1995 г., № 2732.
3. Закон об аудиторской деятельности от 20 ноября 1998 года с изменениями от 18 декабря 2002 года и от 15 января 2004 года.
4. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом – 2000 г. №3, с. 15-17.
5. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2006. – 80 с.
6. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 1998 г.
8. Дюсембаев К.Ш., Теория аудита. Алматы, Экономика, 1998 г.
9. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2005г.
10. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2005 г.
11. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2005г.
12. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2004 г.
13. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская отчетность. М.: “Дело и Сервис”, 2001.
14. Ковалев В.В., Патров В.В. Как читать баланс. М.: “Финансы и статистика”,1998.
15. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА-М, 2001.
16. Нитецкий В.В., Гаврило А.А. Финансовый анализ в аудите. Москва. Дело, 2004 г.
17. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва. Финансы и статистика, 2005 г.
18. Абрютина М.С. Финансовый анализ коммерческой деятельности. Москва. Финпресс. 2005 г.
19. Яцюк Н.А., Халевинская Е.Д. Оценка финансовых результатов деятельности предприятия// Аудит и финансовый анализ. 2005г. №1 стр.80.
20. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии, 2005 г.
21. Годовой отчет 2007-2008 гг. АО Коктас.
2. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона «О бухгалтерском учете» от 26 декабря 1995 г., № 2732.
3. Закон об аудиторской деятельности от 20 ноября 1998 года с изменениями от 18 декабря 2002 года и от 15 января 2004 года.
4. Вишняков Я. Д., Колосов А. В., Шемякин В. Л. Оценка и анализ финансовых рисков предприятия в условиях враждебной окружающей среды бизнеса // Менеджмент в России и за рубежом – 2000 г. №3, с. 15-17.
5. Станиславчик Е. Н. Риск-менеджмент на предприятии. Теория и практика. М.: «Ось-89», 2006. – 80 с.
6. Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева А.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 1998 г.
8. Дюсембаев К.Ш., Теория аудита. Алматы, Экономика, 1998 г.
9. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2005г.
10. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой устойчивостью предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2005 г.
11. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2005г.
12. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2004 г.
13. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская отчетность. М.: “Дело и Сервис”, 2001.
14. Ковалев В.В., Патров В.В. Как читать баланс. М.: “Финансы и статистика”,1998.
15. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Финансы предприятий. М.: ИНФРА-М, 2001.
16. Нитецкий В.В., Гаврило А.А. Финансовый анализ в аудите. Москва. Дело, 2004 г.
17. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва. Финансы и статистика, 2005 г.
18. Абрютина М.С. Финансовый анализ коммерческой деятельности. Москва. Финпресс. 2005 г.
19. Яцюк Н.А., Халевинская Е.Д. Оценка финансовых результатов деятельности предприятия// Аудит и финансовый анализ. 2005г. №1 стр.80.
20. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии, 2005 г.
21. Годовой отчет 2007-2008 гг. АО Коктас.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық
сауықтыру ... ... ... ..5
1.2 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
... 9
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... 18
2.1 Дәрменсіз кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..25
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.1 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің
күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Бұрынғы жүйенің көптеген
қайшылықтары нарық заңдарына сәкей келмеді. Шаруашылық субъектілерінің
орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз
болды. Дәрменсіз кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол
жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28
ақпандағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында:
Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа
табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы
қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз.
Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына
қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның
тұғырнамасын нығайту деген 2, 5-6 б. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары
макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп
салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік
сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және
экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен
мүмкіндік береді.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: 2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні
сеслеу жөніндегі біздің міндетімізгі келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден
болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды
көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің
біздегі нақты мүмкіндіктері,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі
екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың
елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның
қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты
еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық
қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың
рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола
алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден
аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның
барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс
ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере
алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда.
Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ
кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстандық автор Жүйріков К.К. бойынша
кәсіпорын қаржылық жағдайының өзгерісінің күрделі себептерін анықтау үшін
кәсіпорын қызметінің барлық жақтарын сипаттайтын көптеген көрсеткіштерді
зерттеу қажет 3, 3-5 б. Себебі кәсіпорынның тұрықты қаржылық жағдайы -
оның үздіксіз және тиімді қызметінің басты шарты болып табылады. Оған жету
үшін субъектінің тұрақты төлемқабілеттілігін, баланс өтімділігін, қаржылық
тәуелсіздігін және шаруашылықтың жоғары табыстылығын қамтамасыз ету қажет.
Дәрменсіз кәсіпорын қаржылық тұрақтылығын кешенді талдау жеке
көрсеткіштерді басқару үшін және сәйкесінше, қаржылық климаттың жақсаруына
олардың әсерінің күшеуі үшін нақты алғышарттарды туғызады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық
сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі
нышандарын айқындау курстық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес
бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселесінің ғылыми-теориялық
негізін зерттеу және дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы
ксәіпорынды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістерін салыстыру;
- шаруашылық субъектілерін қаржылық сауықтыру жұмыстарын
жүргізудің шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- нақты субъекті мысалында қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін
бағалау шараларын талдау және кәсіпорындарды қаржылық
сауықтыруды басқару жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру
жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан тұрады.
Бірінші, Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың теориялық-
тәжірибелік негіздері тарауында зерттеу проблемасының негізінен ғылыми-
теориялық астары талқыланды.
Екінші, Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін
бағалау шараларын талдау тарауы да үш бөлімнен (Дәрменсіз кәсіпорынның
қаржылық қабілетсіздігін бағалау шараларын талдау; Қаржылық сауықтыру
жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру) тұрады. Бұл
тарауда, жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстырыла жасалды.
Дәрменсіз кәсіпорынның тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымдары
зерделеу жұмыстары жүргізілді. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, зерттеу
объектісі – Көктас АҚ, барлық дерлік отандық кәсіпорындардай өтпелі
кезеңдерде ауыр кездерді басынан өткерді. Сондықтан, негізгі зерттеу кезең
ретінде 1993-1995 жж. алынды. Дәл осы жылдар кәсіпорын үшін ең дағдарысты
жылдар болды.
Үшінші тарау, Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды басқару
басымдылықтары мен жетілдіру жолдары деп аталып, екі бөлімді (Дәрменсіз
кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты нысандары мен әдістері)
құрады.
I. КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтыру – кәсіпорындарды
трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған принциптерін
өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын
төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен
дағдарысқа қарсы кампаниялар ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның
қаржы-экономикалық нәтижелерін жетілдіру.
Нарықтық экономиканың салыстырмалы түрде алғанда терең бойлаған бүгінгі
күнгі тәжірибе кәсіпорындар мен компаниялардың дағдарыстан шығу және ұзақ
уақыт бойына бәсекелестікті сақтау үшін жан-жақты қойылатын талаптарды
есепке ала отырып, өз жұмысын үнемі түзетіп отыруы бизнесті жүргізуде
дағдыға айналған бірден-бір құбылыс болып отыр. Өйткені, бизнес жүргізудің
жаңа шарттары өзгерістерге ұдайы дайын болуды қажет етеді.
Ұйымның сыртқы ортасы тез және күтпеген жағынан өзгеріп отыр. Бірақ
әрбір өзгеріс тек қана қауіп емес, болашақ бизнес-табысқа қол жеткізу үшін
жаңа қосымша мүмкіндіктер туғызады. Ұйым өз бизнесінің құрылымының дұрыс
және жаңаша түрленіуіне қабілетті болуына ұдайы баламалы стратегиялық және
оперативті өзгерістер жасауы тиіс 6, 12 б.
Шаруашылық жүргізу жағдайының түбегейлі өзгеруі отандық кәсіпорындардың
көпшілігінде қаржылық сауықтыру қажеттілігін, жұмыс жүргізудегі әміршіл-
әкімшілік әдістерден жаңа нарықтық әдістерге ауысу қажеттігін көрсетті.
Өйткені бұрынғы жүйенің кейбір ретсіз ұйымдастырылған іс-әрекеттерінің
салдарынан экономиканың барлық дерлік салаларында терең бойлаған дағдарысты
жағдай орнықты.
Белсенді стратегия шеңберінде кәсіпорынды қаржылай сауықтырудың негізгі
мақсаты – маркетинг өткізу жөніндегі шараларды қамтамасыз етуде өткізудің
жаңа нарығын игеру. Өткізудің жаңа нарығын игеруді жүзеге асыру дәстүрлі
өнімді жаңа аумақтық нарыққа шығару есебінен, сонымен бірге жаңа өнімді
өнімдік нарыққа шығару үшін игеру жолымен де жүзеге асырылады. Бұл екі
бағыт та шығарылатын өнімнің сапасын көтеру және технологиялық қайта
жабдықтау негізінде ресурс сыйымдылығын түсіру мақсаттарын шешуге әкеледі.
Белсенді стратегияны таратуды қамтамасыз етуші реформалаудың маңызды
бағыты жеткізушіні ауыстыру болып табылады. Бұл бір жағынан, дәстүрлі
өнімнің сапасына, соның ішінде жинақтаушы материалдар мен шикізаттың
сапасына талаптың өсуінің, жаңа өнім өндірісін игеру мен пайдасыз өнім
өндірісін тоқтатудың, ал екінші жағынан өндірістегі энергия сыйымдылығы мен
ресурс сыйымдылығын түсіру шараларын өткізудің салдары. 6, 19 б.
Макроәлем параметрлерінің үнемі өзгеруі жағдайындағы дағдарыстың туындау
ықтималдығы ұлғайған кезде дағдарыстық жағдайлардың, оның себептерін, алдын
алу мүмкіндіктерін, басқару ерекшеліктерін зерттеу маңыздылығы артады.
Дағдарыс ұғымын анықтау тұрғысынан қарағанда (кәсіпорын деңгейінде) екі
көзқарас бөліп көрсетіледі. Кейбір мамандар оны дағдарысты, бірақ
кәсіпорын үшін күтпеген құбылыс деп санайды. Оның алдын алу үшін
кәсіпорындар дағдарыс белгілерінің ізін басу жүйесін қалыптастырулары
қажет. Ал, егерде дағдарыс келсе, басқарудың бастапқы шараларының бірі оның
ұйым ішіне таралмауын шектеу. Басқа мамандар дағдарысты, уақыттық және
кеңістік дәрежелерге созылатын салдары бар процесс деп санайды. Олар
дағдарыстық процесті төрт фазаға бөледі: дағдарыстың алғышарттарының пайда
болуы (кішігірім қателер мен ұйым қызметтерінің бұзылуы); көптеген
факторлардың өзара араласуымен туындаған негізгі құбылыс; дағдарыстың
таратылуы; дағдарыстың шешілуі 6, 12 б.
Өйткені, көптеген ғылыми түпнұсқаларда көрсетіліп жүргендей дағдарысқа
қарсы менеджмент – бұл, ең алдымен, кәсіпорынның бәсекеқабілетті жағдайын
сақтауы мен ірілетуі, банкроттықты болдырмау немесе төлемқабілетсіздік
жағдайда қабілеттілікті қайтару, оны жұмыс жасайтын халге жеткізу.
Кез келген өнімнің (қызметтің) өзіндік өмірлік циклы болады. Оның
шектеулі мүмкіндіктері, бастапқы мүмкіндіктерін белгілі бір уақыт
аралығында сақтап тұрып болашақтағы дамуы осы циклда айқындалған. Кезекті
бәсекеқабілетті артықшылықтың пайда болуы белгілі бір уақытқа дейін
кәсіпорынның өміршеңдігін нығайтады. Бұл, бәсекеқабілетті артықшылықтың
әлсірей бастаған кезін уақытылы анықтап, оның алдын алуға байланысты дұрыс
шешімдер қабылданған кезде жемісті болады.
Белгілі бір уақыт кәсіпорын пайдамен де, пайдасыз да жұмыс жасауы мүмкін.
Бірақ бұлар кәсіпорынның негізгі мәнін тайдырмайтын қысқамерзімді эпизодтық
жағдайлар болып саналады. Ал, егерде кәсіпорын жалпы алғанда тиімсіз жұмыс
жасайтын болса, экономикалық дағдарыс созылмалы ұзақмерзімді сипатталады
және оның салдары кәсіпорынды жабуға, тіптен кредиторлармен есептесу үшін
мүлкін сатуға әкеледі.
Сондықтан, дағдарысты жағдайлар кәсіпорынның өмірлік циклының кез-келген
уақытында туындауы мүмкін және осыны шаруашылық субъектілерінің нарық
жағдайында өмір сүру ерекшелігі болып табылады. Дағдарыстың бірнеше
түрлерін бөліп көрсетуге болады: стратегия дағдарысы; қызмет нәтижелерінің
дағдарысы; өтімділік дағдарысы. Дағдарыс типтерін анықтау бастапқы
шараларды қабылдауға, қайта құру әдістері мен бағыттарын айқындауға жағдай
жасайды. Дағдарысты жағдайлардың уақытылы анықталмауы оларды болдырмау
шараларын шектейді. Дағдарысқа қарсы басқарудың негізгі қызметтері:
кәсәпорынды дағдарысты жағдайдан шығаруға бағытталған басқару; дағдарыс
салдарында болатын шығындарды минимизациялау; дағдарысты жағдайларды
ескертудің кешенді шараларын жүзеге асыру. Дәрменсіз кәсіпорындар өз
бизнестерінің құрылымын дұрыс әрі уақтылы трансформациялай алу, және
сәйкесінше стратегиялық немесе жедел түзетулерді үнемі жасай алу қабілетіне
ие болулары тиіс. Белсенді стратегия аясында кәсіпорынды қаржылық
сауықтырудың маңызды шарттарының бірі – жаңа өткізу нарықтарын игеру. Бұны
қамтамасыз етуде маркетинг жүргізу іс-шаралары қаралады. Дәстүрлі өнімдерді
жаңа территориялық нарықтарға шығару есебінен, немесе жаңа нарықтарға басқа
өнімдер шығару арқылы жаңа өткізу нарықтарын игеру шығарылатын өнімнің
сапасын көтеру мен технологиялық қайтақарулану, жеткізушілерді ауыстыру
негізінде ресурссыйымдылығын төмендету арқылы жүргізіледі.
Дағдарысты жағдайдан шығу жолдарын табудың бірдін-бір маңызды шарттарының
бірі қаржылық сауықтырудың жоспарын дұрыс құру болып табылады. Өйткені,
көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің дәлелдеуінше нарық жағдайында
кәсіпорынды қаржылық сауықтыру іс-шараларының ішіндегі ең маңыздысы осы
қаржылық тетік болып табылады екен.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жоспарының мүмкін бағыттары мен
варианттары жүйеленген түрде келесідей болуы мүмкін: 8, 118 б.
• Ұйымдастыру стратегиясындағы өзгерістер.
Бизнес стратегиясының қайта құрылу варианттары:
Өсу стратегиясы.
• Интегрирленген өсу (сала ішінде жаңа құрылымдар қосу арқылы кеңею) –
вертикальды интеграция: тікелей (сатушы-фирмаларды алу); қайыра (өткізуші-
фирмаларды алу); горизонтальды интеграция (бақылауды күшейту немесе
бәсекелес-фирмаларды алу).
• Концентрацияланған өсу (дәстүрлі сала аясында нарықтың немесе өнімнің
өзгертілуі): нарықты жаулап алу (дәстүрлі нарықтардағы үлестің ұлғайтылуы);
нрықты дамыту (бұрынғы өнімдерге жаңа нарықтар); өнімді дамыту (дәстүрлі
нарықтағы жаңа өнім).
• Диверсификацияланған өсу (саланың, нарықтың, өнімнің өзгеруі):
орталықтанған диверсификация (негізгі профильге сәйкес келетін жаңа
өндірістер); горизонтальды диверсификация (дәстүрлі нарықтарға жаңа
профильдік емес өнімдер); конгломераттық диверсификация (жаңа нарықтарға
жаңа профильдік емес өнімдер).
Бизнесті қысқарту стратегиясы: бөлінубөлініп шығу (қайта құрылған
компанияға акйиялардың бір бөлігін беру): жоғары қайтақұрылымдау
(әрқайсысы өз акцияларының белгілі-бір бөлігін беретіндей етіп бірнеше
тәуелсіз компнаияларға ортақ аналық компанияның құрылуы); төмен
қайтақұрылымдау (қызмет етіп тұрған компаниядан тәуелсіз дочерний
кәсіпорынның бөлінуі); горизонталды қайтақұрылымдау (белгілі-бір сфераларға
мамандаған фирмалар құру арқылы ұқсас компаниялардың бөлінуі); акциялардың
бір бөлігін сату; деинвестициялау (құрылымдардың, бизнестің жекелеген
сегментттерін сату); жою (түгеліменжартылай).
Сырттан басқару процедуралары аясындағы қайта өзгерулер (Банкроттық
туралы ҚР Заңы): өндіріс профилінің қайта өзгертілуі; тиімсіз емес
өндірстерді жабу; мүлітің бір бөлігін сату; кәсіпорынды (бизнесті) сату.
9, 5 б.
Мұндай жағдайларда мүмкін шешімдер диапазоны едәуір тар, өйткені сырттан
басқару жоспарын жүзеге асыру мен өңдеу бойынша іс-шаралар уақытпен
(Қәбілетсіздік (банкроттық) туралы заң бойынша максимум 18 ай) және
құралдармен шектелген. Көп жағдайда бұл, шығындарды қысқартуға, рентабельді
емес құрылымдар мен активтердің бөлінуіне негізделген қорғану стратегиясы.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес ұйымды-құқықтық құзырын айқындау:
шаруашылық серіктестіктер; шектелген және қосымша жауапкершілікті
серіктестіктер; акционерлік қоғамдар; өндірістік кооперативтер; мемлекеттік
және коммуналдық кәсіпорындар; коммерциялық емес ұйымдар.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоғарыда аталған бірнеше әдіс-
тәсілдерін ескере кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін
талдау сызбасы арқылы да түсіндіруге болады (Сурет-1).
Сурет-1 Дәрменсіз кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін
талдау сызбасы
Барлық дерлік экономикалық әдебиеттерде, кәсіпорынды қаржылық сауықтыру –
кәсіпорындарды трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған
принциптерін өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын
төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен
жүзеге асыру, дағдарысты кәсіпорындарға инвестициялық ресурстар тарту,
реабилитациялық процедуралармен жалғасқан инфрақұрылымдар (сақтандыру,
лизингтік, субконтрактылық немесе т.б.) мен дағдарысқа қарсы кампаниялар
ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық
нәтижелерін жетілдіру.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі мақсаты, өнеркәсіптің
өндірістік-технологиялық құрылымының кәсіпорынның пайдалы жұмыс жасауына
қол жеткізілуі жағдайындағы нарықтық төлемқабілетті сұранысқа
сәйкестендірірілуін қамтамасыз ету болып табылады.
Дағдарысты жағдайда кәсіпорын менеджерлерінің алдында мына негізгі
міндеттер тұрады:
- істің нақты жағдайын дұрыс бағалау;
- мәселенің себебін анықтау;
- дағдарысты жағдайдан шығудың оптималды жолдарын табу.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоспары – бұл белгілі бір
уақыт аралығында дағдарысты ксәіпорынды сотқа жүгінбейтін ретте сауықтыру
шараларының кешенді жоспары. Оның құрамында: кәсіпорынның өзі даярлаған
немесе құрылтайшылар мен меншік иелеренің мүмкін қатынасуы консалтингтік
компания немесе арнайы эксперттік топ даярлаған шаралар болады. Бұл шаралар
сотқа жүгінбей қаржылық сауықтыру бойынша сұрақтарды шешумен айналысатын
құзырлы ұйымдарда бектіледі және трансформациялау (қайта құру) тәсілдері
мен дағдарысты кәсіпорынды дамыту мақсатында оның бизнесін қолдау, оның
нарықтағы тұрақты бәсекеқабілеттілік жағдайы мен қаржылық тұрақтылық
деңгейін және тиімді шаруашылық жүргізу мен кредиторлар талаптарын толық
қанағаттандыруға, қажет болса, қарызды өтеутөлеу бойынша бекітілген
кестеге сәйкес көлемдегі құралдармен қамтамасыз етуге бағытталауы тиіс.
1.2 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
Алдыңғы бөлімде атап кеткеніміздей дағдарысқа қарсы менеджмент жүйесінің
негізгі құрамдас бөлігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына диагностика жасау,
болғалы тұрған дағдарысты жағдайлардың алдын алу мен уақытылы жою болып
табылады. Уақытылы және сапалы жүргізілген диагностика мен профилактикалық
жұмыстар – жалпы алғанда кәсіпорынды, жекелей алғанда дағдарысты басқарудың
ең басты міндеті. Диагностика жасау бойынша жұмыстар бірнеше кезеңдерден
тұрады, негізгілері: 10, 331 б.
- қаржылық жағдайды талдау, нарықтық жағдаятты дамытуды болжау;
- дағдарысты жағдайлардың дамуына себепші болатын негізгі
факторлар мен себептерді дер кезінде айқындау;
- кәсіпорынның бұрын байқалмаған сәтсіздіктерге ұшырау қауіптерін
айқындай білу.
Ұйымның активтері айналымдағы және айналымнан тыс болып бөлінеді.
Сондықтан, активтердің мейлінше жалпылама құрылымын айналымдағы және
айналымнан тыс активтер қатынасының коэфициенті сипаттайды:
(1)
Бұл көрсеткіштің мәні талданатын ұйым құралдарының салалық
ерекшеліктерімен шартталған. Активтер құрылымын ішкі талдау барысында
есепті кезеңдегі коэфициенттің кенеттен өзгеру (егер ондай құбылыс
байқалса) себептерін анықтау қажет.12, 88 б.
Ұйымның пассивтері (яғни, оның активтерінің қаржыландырылу көздері) өз
капиталы мен резервтерінен, ұзақ мерзімді заемдық құралдардан, қысқа
мерзімдік заемдық құралдар мен кредиторлық қарыздардан тұрады. Жалпы
алғанда, құралдардың қайнар көзін өзіндік және заемдық (бұған кредиторлық
қарыздарды да қосып) деп бөлуге болады. Пассивтер құрылымын, кәсіпорын
құралдарының қайнар көздерінің жалпы мөлшеріндегі өз құралдарының үлесіне
тең автономдық коэфициенті сипаттайды. 12, 93 б.
(2)
Көрсетілген коэфициенттерді есептеген кезде, акционерлік қоғамдар үшін
таза активтер мөлшеріне сәйкес келетін нақты жеке капиталды алуымыз керек.
Таза активтер мөлшері ҚР қаржы министрлігінің және бағалы қағаздар бойынша
мемлекеттік комиссия бұйрығына сәйкес анықталады.
Коэфициенттер үшін қалыпты шектеулер: , , ұйымдардың
міндеттемелері жеке құралдармен жабылуы тиіс дегенді білідіреді. Қаржылық
тәуелсіздікті білдіретін автономдық коэфициенттің өсуі және қаржылық
тәуелділіктің төмендегенін суреттейтін жеке құралдар мен заемдық құралдар
қатынасының кофициентінің азаюы оң бағаланады. 11, 3 б.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңына сәйкес (35 бап) акционерлік
қоғамдардың қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін шешуші роль таза активтер
көрсеткішінде болады. Ол, есептесуге алынатын активтер суммасы мен
есептесуге алынатын міндеттемелер суммаларының айырмашылығы түрінде
анықталады. 7, 119 б.
Көрсетілген алгоритм бойынша есептелген таза активтер акционерлік
қоғамдар үшін, заңды тұлғалар мен басқа да ұйымдық-құқықтық формаларда
қолданылатын нақты жеке капитал көрсеткішіне сәйкес келеді.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 35 бабы 4 пунктіне сәйкес, егер
әрбір екінші және одан кейінгі қаржылық жылдарда қоғамның таза активтерінің
құны оның жарғылық капиталынан аз болса, қоғам таза активтер құнынан асып
кетпейтін мөлшерге дейін жарғылық капиталдың азайғандығын хабарлауы тиіс.
Сондықтан, нақты жеке капитал мен жарғылық капиталдың айырмашылығы ұйымның
қаржылық тұрақтылығын білдіретін бастапқы көрсеткіш болып табылады. Бұл
көрсеткішті есептеу алгоритмін көрсетсек: 7, 3 б.
= (нақты жеке капитал) - (жарғылық капитал) = (жарғылық капитал +
қосылған капитал + резервтік капитал + қорлар + бөлінбеген пайда + болашақ
кезеңдер табыстары - шығындар — акционерлерден сатып алынған жеке акциялар,
— жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың (құрылтайшылардың)
қарыздары) — (жарғылық капитал) = (қосылған капитал) + (резервтік капитал)
+ (жинақтау, тұтыну, әлеуметтік сфера қорлары) + (бөлінбеген пайда) +
(болашақ кезеңдер табыстары) — (шығындар) — (акционерлерден сатып алынған
жеке акциялар) — (жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың
(құрылтайшылардың) қарыздары). 13, 11 б.
Көрсетілген сипаттамалардың оң қосылғыштарын шартты түрде ұйым
құрылғаннан кейінгі жеке капиталдың өсуі деп, ал теріс қосылғыштарды – жеке
капиталдың алшақтатылуы деп атауға болады. Егер жеке капиталдың өсуі оның
алшақтауынан артық (немесе оған тең) болса, онда нақты жеке капитал мен
жарғылық капиталдың айырмашылығы оң (немесе, ең болмағанда теріс емес) және
сәйкесінше ұйымның қаржылық тұрақтылығының минималды шарты орындалады.
Егер, жеке капиталдың өсуі оның алшақтауынан кем болса, онда нақты жеке
капитал мен жарғылық капитал айырмашылығы теріс болады, сондықтан да
ұйымның қаржылық жағдайынтұрақсыз деп бағалауға тура келеді.
Жеке капиталдың болуы мен жеткіліктілігін талдағаннан кейінгі келесі
міндет запастар қалыптасуының қайнар көздерінің болуы мен жеткіліктілігін
талдау болып табылады.
Запастар құнының қатынасы мен жеке және заемдық мөлшерлердің қайнар
көздері мен қалыптасуы – кәсіпорынның нақты жеке капиталы мен жарғылық
қорының қатынасын анықтау сияқты қаржылық тұрақтылығының бірден-бір маңызды
факторлары болып саналады. Қалыптасу қайнар көздерімен запастардың
қамтамасыз етілу дәрежесі ұйымның қандай болмасын ағымдық
төлемқабілеттілігінің (қабілетсіздігінің) себебі болып есептеледі. 14, 53
б.
Қаржылық тұрақтылықты барынша толық жалпылайтын көрсеткіш, құралдар
қайнар көзінің және запастар мөлшерлерінің айырмашылығы ретінде алынатын
запастардың қалыптасу қайнар көздеріндегі артықшылықтар мен
жетіспеушіліктер саналады. Бұл жерде қайнар көздердің белгілі түрлерімен
(жеке, кредиттік және басқа заемдық) қамтамасыз етілу сөз болып тұр.
Өйткені, барлық мүмкін қайнар көздер суммасының жеткіліктілігі (кредиторлық
қарыздар мен басқа да қысқа мерзімдік пассивтерді қоса алғанда) баланстың
актив пен пассивтерінің теңдігі арқылы кепілденеді. 14, 54 б.
Дәрменсіз кәсіпорын запастарының жалпы мөлшері баланстың Айналым
активтерінің ІІ бөлімінің 210-220 баптарындағы мөлшерлер (алынған
құндылықтар бойынша қосылған құн салығын қоса алғанда, өйткені бюджетпен
есептесуді жапқанға дейін ол запастардың қалыптасуы есебінен
қаржыландырылуы тиіс) суммасына тең. 14, 59 б.
Запастардың қалыптасуы қайнар көздерін сипаттау үшін, қайнар көздердің
әртүрлі қамтылу дәрежесін білдіретін бірнеше көрсеткіштер пайдаланылады:
15, 37 б.
- жеке айналым құралдарының болуы. Ол нақты жеке капитал мөлшері
мен айналымнан тыс активтер мөлшерінің суммаларының айырмашылығына
(баланстың Айналымнан тыс активтер І бөлімінің қорытындысы) және
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарға (баланстың Айналым активтер ІІ
бөлімі 230 бб.) тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің болуы. Ол
ұзақ мерзімді пассивтер суммасына ұлғайтылған (баланстың Ұзақ
мерзімді пассивтері V бөлім қорытындысы) алдыңғы көрсеткіштен
алынады. Егер, мақсатты қаржыландыру мен түсімдер ұзақ мерзімді сипат
алса, онда олардың мөлшері бұл көрсеткішті есептеуде ұзақ мерзімді
пасивтер құрамына кіргізіледі;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшері.
Ол ұзақ мерзімді қайнар көдер суммасына (алдыңғы көрсеткіш) және
қысқа мерзімді заемдық құралдарға (баланстың Қысқа мерзімдік
активтері VІ бөлім 610 бб.) тең. Егер, мақсатты қаржыландыру мен
түсімдер қысқа мерзімді сипат алса, онда олардың мөлшері бұл
көрсеткішті есептеуде қысқа мерзімді пасивтер құрамына кіргізіледі.
Запастардың қалыптасу қайнар көздерінің болуының үш көрсеткішіне
запастардың қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші
сәйкес келеді: 11, 7 б.
- жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі
(—). Ол жеке айналым құралдарының мөлшері мен запастар мөлшерінің
айырмашылығына тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Ол запастар қалыптасуының
ұзақ мерзімді қайнар көздері мен запастар мөлшерінің айырмашылығына
тең;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы
мөлшерінің артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Запастар
қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің мөлшері мен запастар
мөлшерінің айырмашылығына тең.
Запастар қалыптасуының қайнар көздермен қамтамасыз етілуінің үш
көрсеткішін есептеу қаржылық жағдайды тұрақтылық дәрежелері бойынша
жіктеуге мүмкіндік береді. Қаржылық жағдайлардың төрт типін бөліп көрсетуге
болады: 16, 48 б.
□ қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы. Ол қаржылық
тұрақтылықтың ең шекті типі ретінде сипатталатын, сирек кездесетін
жағдай; Мына шарттар жүйесі арқылы орындалады:
□ жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жеке айналым
құралдары мөлшері мен запастардың теңдігі.
□ кәсіпорынның төлемқабілеттілігін кепілдейтін қаржылық жағдайдың
қалыпты тұрақтылығы:
← жеке айналым құралдарының жетіпсеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің артықшылығы
(+) немесе ұзақ мерзімді қайнар көздердің мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ тұрақсыз қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі
бұзылады, дегенмен нақты жеке капиталды толықтыру арқылы және жеке
айналым құралдарының ұлғайтылуы, сонымен қатар ұзақ мерзімді
кредиттер мен заемдық құралдарды қосымша мүмкіндігі сақталған:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздері мөлшерінің
артықшылығы (+) немесе негізгі қайнар көздер мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ дағдарысты қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорын банкротық шегінде
болады, өйткені бұл жағдайда ақшалай құралдар, қысқа мерзімді
қаржылық салымдар (акционерлерден сатып алынған жеке акциялар құнын
шегергендегі), ұйымның дебиторлық қарыздары (жарғылық қорға салымдар
бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) қарыздарын шегергендегі)
және басқа айналым активтері тіптен оның кредиторлық қарыздарын
(болатын шығындар мен төлемдер резервін қосқанда) және басқа қысқа
мерзімді пассивтерін де жаба алмайды:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшерінің
жетіспеушілігі (—).
Қаржылық тұрақтылықтың оң факторы запастар қалыптасуы қайна көздерінің
болуы, ал теріс факторы – запастар мөлшері болғандықтан, тұрақсыз және
дағдарысты қаржылық жағдайдан (1 және 4 жағдайлар) шығудың негізгі
тәсілдері: запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуы мен оның
құрылымының оптимизациялануы, сонымен қатар, запсатар деңгейін саналы түрде
төмендету болады.
Запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуының мейлінше қауіпсіз
тәсілі деп нақты жеке капиталдың таратылмаған пайда есебінен немесе
жинақтау қорларына (айналымнан тыс активтерге салынбай, бұл қорлардың
белгілі бір бөлігі ұлғайтылады деген шартпен) салықтар салғаннан кейінгі
пайданың бөлінуі есебінен ұлғаюын санауымыз тиіс. Запастар деңгейінің
төмендеуі запастар қалдығын жоспарлау, сонымен қатар пайдаланылмаған тауар-
материал құндылықтарының таратылуы нәтижесінде пайда болады. Запастар
жағдайын тереңірек талдау қаржылық жағдайды ішкі талдаудың құрамдас бөлігі
ретінде қаралады. Өйткені, ол аналитикалық есептеу мәліметтерін
қажетсінетін бухгалтерлік есептерде жоқ запастар туралы ақпаратты
айттырады. 17, 76 б.
Қаржылық тұрақтылықты абсолютті көрсеткіштермен қатар қаржылық
коэфициенттер де сипаттайды. Дәрменсіз кәсіпорынның төлемқабілеттілігі
қаржылық тұрақтылықтың сыртқы байқалуы ретінде көрсетіледі. Оның мәні
айналым активтерінің ұзақ мерзімді қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз
етуде. Үлкен немесе кіші ағымдық төлемқабілеттілік (немесе
төлемқабілетсіздік) айналым активтерінің ұзақ мерзімді активтермен
қамтамасыз етілуінің (немесе қамтамасыз етілмеуінің) үлкен немесе кіші
дәрежелерімен анықталған.
Кәсіорынның төлемқабілеттілігін бағалау үшін үш салыстырмалы көрсеткіштер
пайдаланылады. Олар қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу ретінде қаралатын
өтімді активтер жинақтарымен айрықшаланады.
Дәрменсіз кәсіпорынның бір сәттілік төлемқабілеттілігін абсолютті
өтімділік коэфициенті сипаттайды. Ол ұйымның қысқа мерзімдік қарыздардың
қайсысын қажет жағдайда қолда бар ақшалай құралдар мен қысқа мерзімді
қаржылық салымдар есебінен жаба алатындығын көрсетеді. Қысқа мерзімдік
міндеттемелер: банктерден қысқа мерзімді несиелер мен басқа да қысқа
мерзімді заемдар, қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар, дивидендтер бойынша
қарыздарды қоса алғанда, болашақтағы шығындар мен төлемдер резервтері,
басқа да қысқа мерзімді активтер. Бұл көрсеткіш келесі формуламен
есептеледі:
(3)
Экономикалық әдебиеттерден белгілі қалыпты шектеу , әрбір күн
кәсіпорынның 20% қысқа мерзімді міндеттемелерін жабуға, немесе басқа сөзбен
айтқанда ақшалай құралдардың қалдығын есепті дата деңгейінде ұстанғанда
(контрагенттерден келетін төлемдердің бір қалыпты түсімін қамтамасыз етудің
арқасында ғана) есепті датаға келген қысқа мерзімді қарыз 5 күнде жабылады
(1 : 0,2) дегенді білдіреді. 11, 55 б.
Дебиторлардан болашақта түсетін түсімдерін ескере кәсіпорынның
төлемқабілеттілігін өтімділіктің дәлелденген уточненный (ағымдық)
коэфициенті сипаттайды. Ол, дебиторлық қарыздарды толық жапқан жағдайда
ұйымның ағымдық қарыздардың қандай бөлігін жаба алатындығын көрсетеді:
(5)
Қалыпты шектеу ақшалай құралдар мен ағымдық қызметтен күтілетін
түсімдердің ағымдық қарыздарды жабуы тиіс дегенін білдіреді. Дәлелденген
өтімділік деңгейін көтеру үшін запастардың қамтамасыз етілуінің өсуін жеке
айналым құралдарымен байланыстыру способствовать қажет. Ол үшін жеке
айналым құралдарын ұлғайтып және запсатар деңгейін саналы түрде төмендету
керек. 11, 323 б.
Қысқа мерзімдік дебиторлық қарыздарын жапқан және бар запастарды
(шығарылған шығындарды компенсациялау есебімен) жүзеге асыру шартымен
ұйымның болжамдалған төлем мүмкіндіктері, жабу коэфициентін білдіреді:
(6)
Көрсеткіштің қалпты шектеуі: 8, 61 б.
Өтімділіктің жан-жақты көрсеткіштері кәсіпорынның өтімді активтер
дәрежесін ескеріп төлемқабілеттілігін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар
аналитикалық ақпараттарды сыртқы қолданушылардың түрлі мүдделеріне жауап
береді. Осылайша, тауар жеткізушілерге абсолютті өтімділік коэфициенті
() қызығырақ. Бұл кәсіпорынды несиелеуші банк өтімділіктің дәлелденген
коэфициентіне () назар аударады. Дәрменсіз кәсіпорынның қазіргі және
потенциалды акционерлері оның жабу коэфициенті () бойынша
төлемқабілеттілігін бағалайды.
Дәрменсіз кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігі оның барлық
міндеттемелерін (қысқа мерзімді ұзақ мерзімді) барлық активтерімен жаба
алу қабілеттілігі деп түсініледі. Жалпы төлемқабілеттілік коэфициенті мына
формула бойынша есептеледі:
(7)
Коэфициенттің келесі қалыпты шегі табиғи болып табылады:11,61 б
Нақты жеке капиталдың болуы кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігін
білдіретін негізгі фактор болып табылады.
ҚР Үкіметінің 1994 ж. 20 мамырдағы № 498 Қаулысына сәйкес тәлемқабілетсіз
кәсіпорындардың қанағаттанарлықсыз баланстарының құрылымын анықтау
критерийлерінің жүйесі бекітілген. Дәрменсіз кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдау және олардың баланстарының құрылымын бағалауда, сонымен
қатар бұл талдаулардың нәтижесінде ҚР Үкіметі қабылдаған қаулыға сәйкес
шешім қабылдауда бірыңғай әдістемелік тәсілді қалыптастыру мақсатында
Қабілетсіздік (банкроттық) істер бойынша комитет басқармасында Дәрменсіз
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және қанағаттанарлықсыз құрылымын
анықтау бойынша әдістемелік ереже қабылданды.
Дәрменсіз кәсіпорын балансы құрылымының қанағаттанарлығын бағалау
көрсеткіштері болып табылады:
- ағымдық өтімділік коэфициенті;
- жеке құралдармен қамтамасыз етілу коэфициенті;
- төлем қабілеттілікті қалпына келтіру (жою) коэфициенті.
Ағымдық өтімділік коэфициенті кәсіпорынның шаруашылық іс-шарараларды
жүргізуге және жедел міндеттемелерді уақытылы жаба алу бойынша айналым
құралдарымен жалпы қамтамасыздандырылуын сипаттайды және есептеу әдістемесі
бойынша жоғарыда аталған жабу коэфициентін білдіреді. Жеке құралдармен
қаматамасыз етілу коэфициенті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ететін жеке айналым құралдарының болуымен сипатталады. 18, 17 б.
(8)
Ол жеке құралдар (нақты жеке капитал) қайнар көздері мен негізгі
құралдардың фактылы құнымен және басқа айналымнан тыс активтер (актив
балансы І бөлімінің қорытындысы) айырмашылықтарының кәсіпорынның өндірістік
запастары, бітпеген өндірісі, дайын өнімі, ақшалай құралдары, дебиторлық
қарыздары, т.б. айналым активтері (актив балансы ІІ бөлімінің қорытындысы)
түрінде кәсіпорынның қалында бар активтердің фактылы құнына қатынастары
түрінде анықталады.
Индексті құрау барысында Э.Альтман, жартысы 1946-1965 жж. банкрот болған,
ал жартысы табысты жұмыс жасаған, 66 кәсіпорынды зерттеді. Нәтижесінде
мүмкін банкроттықты анықтауға көмектесетін 22 аналитикалық коэфициент
айқындады. Бұл көрсеткіштердің ішінен ол ең маңызды деген бесеуін таңдап
алды да көпфакторлы регрессиондық теңдеу құрды. Осылайша, Альтман индексі
белгілі-бір өткен кезең аралығында кәсіпорынның экономикалық потенциалы мен
жұмыс қорытындысын білдіретін функция болып табылады. Кредитқабілеттілік
индексі (Z-счет) түрі жалпы алғанда мынадай: 19, 85 б.
; (10)
мұндағы, Х1 – активтердің айналым капиталысуммасы;
Х2 – активтердің бөлінбеген пайдасысуммасы;
Х3 – активтердің операциялық пайдасысуммасы;
Х4 – акциялардыңқарыздардың нарықтық құны;
Х5 – активтердің табысысуммасы.
Альтман моделі бойынша жүргізілген көптеген есептеулер нәтижесі
Z жалпылама көрсеткішінің [-14, +22] аралықтағы мәндерді қабылдай
алатындығын көрсетті. Бұл жағдайда Z2,99 болған кәсіпорындар қаржылық
тұрақтылар қатарына, Z1,81 болған кәсіпорындар сөзсіз тұрақсыз, ал 1,81 –
2,99 интервалы белгісіздік жағдайындағы кәсіпорындар болып табылады.
Z-коэффициенттің ең негізгі кемшілігі – оны тек өз акцияларын биржаларда
котировкалайтын ірі компанияларда пайдалануға болады. Дәл осындай
компаниялар үшін жеке капиталының объективті нарықтық бағалау жасауға
болады.
Сондықтан да болар, ол ТМД елдерінде арнаулы алдын-ала тексеріліп
алынбайынша көп қолданыла бермейді. Өйткені ол американдық стандарттар
GAAP) бойынша қаржылық есептесу мәліметтері негізінде даярланған. Дәлірек
айтсақ:
- ТМД елдерінің (мыс. Қазақстандық) есептесу құжаттарындағы жиынтық
активтердің сипаттамалық күшінің қаншалықты күшті екендігі мүлдем
белгіссіз; активтер үнемі артық бағаланады, және де олардың көбінің
саналы тарихи құны (соның ішінде, жекешелендірілген кәсіпорындарға
Мемлекеттік баға комиссиясының ойлап тапқан бағалары ескерілген)
жоқ.
- ҚР қаржы министрлігінің терминологиясы бойынша таза пайда
дегеніміз, әлдеқайда таза емес екендігі айдан анық. Өйткені, одан
нақты көрген шығындар төленеді (қызмткерлерге сыйақылар, әлеуметтік
сфераны қамсыздандыру шығындары, т.б.). 21, 41 б.
Өкінішке орай, бізде есептеу саясатының тұрақтылығы принципі сақталмайды,
яғни есептеу саясатын ауыстырып компаниялар өткен жылдарғы есептерін жаңа
қабылданған есептеу саясатына сәйкестендіріп түзетпейді. 21, 68 б.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау үшін біздің (қазақстандық) жағдайларға
мейлінше жақындатылған келесі формуланы пайдалануға болады:
(11)
мұндағы, Х4 – фирманың жарғылық капиталының активтердің жалпы суммасына
қатынасы.
Z-есептесу формуласының бастапқы жағдайы да бізге келіңкіремейтіндіктен
өте жоғары банкроттық ықтималдығының жоғарғы шегін 1-ге дейін төмендеткен
жөн болады. 20, 37 б.
Дәрменсіз кәсіпорынды ретроспективалық талдауда банкроттықтың ықтималдығы
шкаласынан гөрі, оның көрсеткішінің динамикасына көіл аудару керектігі де
айқындалды.
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН
ТАЛДАУ
Бұл тарауда, жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстыра жасалды.
Дәрменсіз кәсіпорын тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымарын
зерделеу жұмыстары жүргізілді.
Көктас акционерлік қоғамы Ақтөбе облысы бойынша ірі компаниялардың бірі
болып табылады. Негізгі қызметтері: лицензиялау, іздеу- барлау, пайдалы
қазбаларды өндіру, ауыл шаруашылық өндірісі (Қосымшалар-1, 2, 3) болып
табылады. Құрылымы ААҚ Көктас, ЖАҚ Көктас-Ақтөбе болып жіктелгенімен,
бірнеше өндірістік құрылымдары қамтиды: - Мұғалжар қиыршық тас зауыты; -
Анастасьевка әк кені; - Георгиевка байыту құрылғысы; - Кварц құмының
каерьері; - Силикат тас зауыты; - Шолақсай құрылыс құмы; - Технологиялық
матералдар өңдеу цехы; - каолин карьері; - Диатомит карьері; - Шалқар
минералды су құю цехы; - Ақ құс құс фабрикасы; - Литографиялық бұйымдар
бойынша капсула өндіру зауыты; - Баспахана кешені; - Спорт-сауықтыру
кешені; - Амиантит Көктас Пайл біріккен кәсіпорны.
Соның ішінде мысалға өндіріс объектілеріне құрылыс тастары (диабаз,
известняк), кварц құмы, құрылысқа арналған құм, құм-қиыршық тас қоспасы,
каолин, диатомит, минералды су, мал шаруашылығы, элеватор және дермен
сияқтылар жатады. Бұлар негізінен шикілей жеткізуге жатады. Содан соң
шикізаттарды қайта өндеп, объектілерге апарады. Бұл объектілерге мыналарды,
яғни Мұғалжардағы қиыршық зауыты, Шалқардағы минералды суды құю цехы сияқты
қайта өндеу объектілері жатады. Көптеген жұмыссыз қалған адамдарды және
имигранттарды жұмыспен қамтамасыз етті. Бұл шамалы болса да, жұмыссыздық
жағдайын азайтты. Бұл кәсіпорынның броллер тауықтары Ақтөбе каласы мен
облысындағы дүкендерде ең алғашқы Қазақстандық броллерлік тауықтар болып
шықты. Бұл тауықтарды шығару алдында, оларды жұмыртқа түрінде Қарағанды
қаласынан сатып алып, содан соң 45 күн ішінде бұл жұмыртқалардан тауық
шығарады.
2008 жылы дүкендерге 55 тоннадан астам тауық еті өткізілді. Бұл
фабриканың күштілігі 1 жылда 3,5 млн. броллер, немесе 6300 тонна тауық етін
шығара алады. Бұл фабриканың технологиялық жағдайы тауық өндірісінің
барлық кезеңдерін қарастырады. Тауықтарды өсіру және тамақтандыру үшін
арнайы құрал-жабдықтары Германиядағы БичДачмен және голландиялық
VanDerPloeg сияқты шетел компанияларынан әкелінеді. Әсіресе арнайы тауық
өсіру құрал-жабдықтары германиялық E.M.F компаниясынан алынады.
Көп жылдар бойы бұл акционерлік қоғам үлкен экономикалық жетістіктерге
қол жеткізіп отырды. Бұл қоғам Ақтөбе облысындағы жақсы дамыған
кәсіпорындардың бірі болып табылады. Дәрменсіз кәсіпорын Ақтөбе облысында
жұмыссыздық деңгейін азайтуға үлкен ықпалын тигізді. Мысалға алғанда 1999
жылы жұмысшылар саны 600-ден астам болса, 2000 жылы 870-тен астам жұмысшы
жұмыс жасаса, ал 2007 жылы бұл көрсеткіш 2000 адам санына жетті. Бұл
кәсіпорын сонымен қатар Ақтөбе облысын тамақпен қамтамасыз етеді, сонын
ішінде тауық өнімі және ауыз, минералды су жақсы дамыған. Тамақ
өнеркәсібінен басқа бұл кәсіпорын Ақтөбе облысындағы әрбір шағын қалаларда
көптеген зауыттар ашқан, мысалға Қандыағаш қаласында әйнек шығару және
құрылыс каолинді фабрикасы зауыттары, Мұғалжар станциясында кварц құмын
өндеу зауытын қайта қалыптастырған.
Кесте-1
Көктас АҚ экономикалық көрсеткіштері
1999 ж. 2000 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Жұмыскерлер саны 450 480 590 668
Өндіріс көлемі, мың.м3 450 505 640 705
Жылдық айналым, млн.тг 128,3 140,0 177,0 191,5
Капитал салымдары, млн.$ 0,145 0,166 0,205 0,288
(Көктас АҚ ақпараттық сайты бойынша)
Қазіргі таңда Көктас акционерлік қоғамы Ақтөбе облысы бойынша ең ірі
және де өте жақсы дамып келе жатқан кәсіпорындардың бірі. Ал Ембі қаласы
бойынша сұранысты сан және сапа жағынан да қамтамасыз етіп отырған ірі әрі
беделді кәсіпорын. Нарықтық қайта құрылымдану бойынша өтпелі кезең
қиыншылықтарын басынан өткізген коғам қазір барлық күшімен жұмыс істеуде.
Кұрылған күннен бастап қоғам түрлі қызметтермен айналыса бастады. Кейіннен
іріленді. Мысалға компанияның әлеуметтік бағыттағы жұмыстарын атайтын
болсақ: - ай сайын шығаратын газет; - Ақтөбе қ. Фитнес орталығы; - боулинг
клубы;
Ол басқа ірі және шетел кәсіпорындарымен жұмыс жасауда. Дәрменсіз
кәсіпорынның Қазақстан қосар экономикасына үлесі зор. Дәрменсіз кәсіпорын
экономикалық серіктестері:
1. Halliburton International.Inc компания филиалы.
2. ООО САВОЙ Ресей, Уфа қ.
3. ТОО Эко Плюс Мұгалжар ауданы, Эмба қ.
4. ТОО АйнаЛайн Актобе қ.
5. ТОО Реал Ракурс Эмба қ.
6. ЗАО КАУСТИК Ресей, Стерлитамак қ.
Бөлімшелер мен басқару құрылымы. Ашық акционерлік қоғамның басты
мамандары: бас директор, директор, бас бухгалтер, қаржы менеджері. Ал жабық
акционерлік қоғамның басты мамандары: бас директор, директор, бас
бухгалтер, қаржы менеджері.
Дәрменсіз кәсіпорынды Жабық акционерлік қоғам туралы ҚР заңының 2
пункті 10 бабына сай, жалпы жиналысқа қатысушылардың құзырына жататын
барлық шешімдер жеке қатысушының жеке дербес түрде қабылданатын, жазбаша
түрде рәсімдейтін – кәсіпорын директоры. Дәрменсіз кәсіпорынның директоры
ағымдағы жұмыс бағдарламасының орындалуын қамтамасыз етіп отырады,
құрылтайшы шешімнің орындалуы мен дайындығын ұйымдастырады, есептің
орындалуы жөнінде ұсыныс білдіреді, кәсіпорын атынан сенімхатсыз шарт
жасасып және олардың орындалуын қамтамасыз етеді, банктен өз есеп шоттарын
ашады, бұйрықтар мен өкімдер шығарады, еңбекшіл ұжым серіктестігінің
міндетті орындауында қоғам жұмысшыларын қабылдау мен босатуға өз құқығын
жүргізе алады, сенім хаттар береді, серіктестіктердің басқа заңды
тұлғалармен қарым-қатынасында кәсіпорын мәселесі жөнінде ұсыныс білдіре
алады. Бас директордың басты міндеті кәсіпорынның барлық қаржылық жағдайын
басқару, кәсіпорынға қатысты өндірістік-шаруашылық қызметіне байланысты
заңдар мен құқықтық актілерді, еңбек құқықтарын білу, өз мамандарын жақсы
басқару болып табылады.
Дәрменсіз кәсіпорын басшысы бас директор болғандықтан, оған директор, бас
бухгалтер, бухгалтер, қаржы менеджері, менеджерлер бағынады. Дәрменсіз
кәсіпорын басқарудың сызықтық – функционалдық құрылымы қолданылады.
Таблицада кәсіпорын басқаруының жалпы ұйымдастырушылық сызбасы
келтiрiлген.
Негiзгi басты мiндеттерi: көрсетілген мақсатқа жету үшін, кәсіпорынның
қызмет түрі:
- Лицензиялау;
- Ауылшаруашылық өндірісі;
- Бирудалы материалдар шығару;
- Өнім өндіру, өңдеу, өткізу;
- Қайта өндіру;
- Тамақ өнімдерін өндіру;
- Ауыз су өнімдерін щығару;
- Ойын-сауық отауларын ашу;
- Кұрылысқа қажетті материалдар шығару және т.б;
Қаржы және экономика бойынша менеджер экономикалық талдау және қаржы
бөлімі сонымен қатар бухгалтерияға қарасты болып келеді. Ал қалған
менеджерлер маркетинг, кызмет көрсету және тағы басқа жұмыстармен
айналысады. Директор барлық жұмыстарға қажетті құралдардан бастап, қаржы
менеджердің, бас бухгалтердің және басқа жұмысшыларының үстінен қарап
отрырады.
Дәрменсіз кәсіпорынның бөлімдері компьютерлік жоғары технологиямен
жабдықталған. Барлық қызметтердің жоғарғы сапада болуы арнайы белгіленген
қызметкерлердің міндеті. Бөлім 4 бөлімшеден тұрады:
• Алдын – ала енді кұрылатан инвестициялық проектілерді алдын-ала
анализдеу.
• Сол инвестициялық проектілер іске асыру бойыншы алдын-ала шараларды
қарастыру.
• Компьютерленген түрде сол проектілерді жүзеге асыруда әр түрлі
жабдықтармен қамтамасыз ету, жабдықтау бөлімшесі.
• Осы проектілерді нақты жүзеге асыру бөлімшесі.
Денсаулық сақтау пунктінде кызметтен жарақат алғандарға бірінші көмек
көрсетіледі. Жұмысқа түсетін адамдарды медициналық тексеруден өтуді, жылына
бір рет флюрография өтуін қадағалайды.
Кәсiпорын еңбек ресурстарымен толық қамтылған. Жұмысшылардың жалпы
санының 160 – басқарушылар, 600 адам - мамандар және 145 адам – қызмет
көрсетушiлер мен басқалар. Сонымен қатар 20 адамнан тұратын өрт сөндiру
қорғанысы. Қалған жұмысшылар 1220 адам санында жұмысшы құрамын құрайды.
Жұмысшылардың орташа жалақысы қазiргi кезде 30000 теңге.
Бөлімшелер басқарушыларының функционалдық міндеттер. Қарамағында-ғылардың
басқару қызметін бас директор атқарады. Ал бухгалтерлік есепті негізінен
бас бухгалтер басқарады.
Негізінен кәсіпорынды бас директор басқарады. Одан кейін директор.
Директорға қарасты төрт қызметкер бар. Олар:
- Қаржы менеджері
- Бас бухгалтер.
- Менеджер
- Жұмысшылар бригадасының басшылары
Директор қарамағына техникалық лаборатория, тасымалдау және кұрастыру
бөлімі кіреді. Қаржы менеджері ол коммерциялық және қаржылық сұрақтарға
жауап беруші. Ендігі менеджерге, оған мыналар қарасты: маркетинг бөлімі,
қызмет көрсету, сауда бөлімі, ас бөлме. Ал мамандар бөлімі тікелей
директорға жауап береді.
Кез келген коммерциялық кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі
максималды пайда табу. Бұл маркетинг арқылы жоспарланады, басқарылады.
Маркетинг – кәсіпорынды басқару жүйесінің спецификалық элементі.
Оның негізгі сұрақтары:
- нарыққа қатысушылар туралы ақпараттың міндетті түрде алынуы;
- өндірісті жоспарлау және тауарды өткізу;
- баға жасау жүйесін өңдеу;
- қызмет көрсетуді ұйымдастыру және сатып алу мен сату;
- өнімді өткізуден көбейту жөнінде болжам және бағыт жасау. Сонымен
қоса нарықтағы алатын көлемін белгілеу.
Маркетинг бөлімі келесі функцияларды атқарады:
- акционерлік қоғамның барлық бөлімшелерімен бірігіп жылдық
маркетингтік жоспарды құру;
- коммерциялық сұраққа жауапты директор, яғни оның жоспарға және
бюджетке байланысты бекітуді ескере отырып нарыққа зерттеу
жасау;
- сатуға қажетті тауарларды анықтап, оған талдау жасау және
сұраныстың өзгеруін бақылау;
- ішкі өнімдерді ұсынушылардың ең тиімдісін таңдау, бұл туралы
қамтамасыз ету бөлімімен бірігіп шешім қабылдау;
- маркетинг жүйесін өңдеп отыру.
Ендігі басқарушылық құрылымдағы, яғни әкімшілік басқармадағы
қызметкерлерге келсек, олар:
- білікті;
- шешен;
- ұйымшыл;
- өз істеріне жауапкершілікпен қарайтын;
- өте тиянақты;
- сауатты және дәрежелері жоғары адамдар.
Басқарма мамандарды таңдауға, өндіріске қажетті заттармен қамтамасыз
етуге, кәсіпорынның қызметінің нәтижесіне жауап береді
Дәрменсіз кәсіпорынның нормативтік - құқықтық құжаттары. Қарастырылған
кәсiпорын ұйымдастырушылық – құқықтық формалардың классификациясы бойынша
ашық акционерлік қоғам болып табылады. Дәрменсіз кәсіпорынды Ашық
акционерлік қоғам туралы ҚР заңының 2 пункті 10 бабына сай, жалпы
жиналысқа қатысушылардың құзырына жататын барлық шешімдер жеке қатысушының
жеке дербес түрде қабылданатын, жазбаша түрде рәсімдейтін кәсіпорын
директоры. Дәрменсіз кәсіпорын директоры ағымдағы жұмыс бағдарламасының
орындалуын қамтамасыз етіп отырады, құрылтайшы шешімнің орындалуы мен
дайындығын ұйымдастырады, есептің орындалуы жөнінде ұсыныс білдіреді,
кәсіпорын атынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы қаржылық
сауықтыру ... ... ... ..5
1.2 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
... 9
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ
МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... 18
2.1 Дәрменсіз кәсіпорынның қаржылық қабілетсіздігін бағалау
шараларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Қаржылық сауықтыру жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..25
IIІ. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫ БАСҚАРУ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.1 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты
нысандары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің
күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Бұрынғы жүйенің көптеген
қайшылықтары нарық заңдарына сәкей келмеді. Шаруашылық субъектілерінің
орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз
болды. Дәрменсіз кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол
жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылдың 28
ақпандағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында:
Бәсеке қабілеттілік─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа
табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы
қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз.
Бұл─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына
қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның
тұғырнамасын нығайту деген 2, 5-6 б. Осы орайда, өнеркәсіптің жоғары
макроэкономикалық көрсеткіштері және Қазақстанның негізгі өнеркәсіп
салалары кәсіпорындарының қаржысының жағымды даму тенденциясы Бүкіләлемдік
сауда ұйымына Қазақстанның кірігуі жағдайында импортты ауыстыратын және
экспортқа бағытталған тауарлар мен қызметтердің жүзеге асырылуы үшін үлкен
мүмкіндік береді.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: 2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні
сеслеу жөніндегі біздің міндетімізгі келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден
болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды
көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің
біздегі нақты мүмкіндіктері,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі
екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың
елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның
қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты
еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық
қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың
рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола
алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден
аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның
барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс
ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере
алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда.
Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ
кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстандық автор Жүйріков К.К. бойынша
кәсіпорын қаржылық жағдайының өзгерісінің күрделі себептерін анықтау үшін
кәсіпорын қызметінің барлық жақтарын сипаттайтын көптеген көрсеткіштерді
зерттеу қажет 3, 3-5 б. Себебі кәсіпорынның тұрықты қаржылық жағдайы -
оның үздіксіз және тиімді қызметінің басты шарты болып табылады. Оған жету
үшін субъектінің тұрақты төлемқабілеттілігін, баланс өтімділігін, қаржылық
тәуелсіздігін және шаруашылықтың жоғары табыстылығын қамтамасыз ету қажет.
Дәрменсіз кәсіпорын қаржылық тұрақтылығын кешенді талдау жеке
көрсеткіштерді басқару үшін және сәйкесінше, қаржылық климаттың жақсаруына
олардың әсерінің күшеуі үшін нақты алғышарттарды туғызады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық
сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі
нышандарын айқындау курстық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес
бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық сауықтыру мәселесінің ғылыми-теориялық
негізін зерттеу және дағдарысқа қарсы басқару жағдайындағы
ксәіпорынды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістерін салыстыру;
- шаруашылық субъектілерін қаржылық сауықтыру жұмыстарын
жүргізудің шетелдік тәжірибесін зерттеу;
- нақты субъекті мысалында қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін
бағалау шараларын талдау және кәсіпорындарды қаржылық
сауықтыруды басқару жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру
жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан тұрады.
Бірінші, Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың теориялық-
тәжірибелік негіздері тарауында зерттеу проблемасының негізінен ғылыми-
теориялық астары талқыланды.
Екінші, Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыру мүмкіндіктерін
бағалау шараларын талдау тарауы да үш бөлімнен (Дәрменсіз кәсіпорынның
қаржылық қабілетсіздігін бағалау шараларын талдау; Қаржылық сауықтыру
жағдайында инвестициялық тартымдылық стратегиясын қалыптастыру) тұрады. Бұл
тарауда, жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстырыла жасалды.
Дәрменсіз кәсіпорынның тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымдары
зерделеу жұмыстары жүргізілді. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, зерттеу
объектісі – Көктас АҚ, барлық дерлік отандық кәсіпорындардай өтпелі
кезеңдерде ауыр кездерді басынан өткерді. Сондықтан, негізгі зерттеу кезең
ретінде 1993-1995 жж. алынды. Дәл осы жылдар кәсіпорын үшін ең дағдарысты
жылдар болды.
Үшінші тарау, Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды басқару
басымдылықтары мен жетілдіру жолдары деп аталып, екі бөлімді (Дәрменсіз
кәсіпорындарды қаржылық сауықтырудың басымдылықты нысандары мен әдістері)
құрады.
I. КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтыру – кәсіпорындарды
трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған принциптерін
өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын
төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен
дағдарысқа қарсы кампаниялар ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның
қаржы-экономикалық нәтижелерін жетілдіру.
Нарықтық экономиканың салыстырмалы түрде алғанда терең бойлаған бүгінгі
күнгі тәжірибе кәсіпорындар мен компаниялардың дағдарыстан шығу және ұзақ
уақыт бойына бәсекелестікті сақтау үшін жан-жақты қойылатын талаптарды
есепке ала отырып, өз жұмысын үнемі түзетіп отыруы бизнесті жүргізуде
дағдыға айналған бірден-бір құбылыс болып отыр. Өйткені, бизнес жүргізудің
жаңа шарттары өзгерістерге ұдайы дайын болуды қажет етеді.
Ұйымның сыртқы ортасы тез және күтпеген жағынан өзгеріп отыр. Бірақ
әрбір өзгеріс тек қана қауіп емес, болашақ бизнес-табысқа қол жеткізу үшін
жаңа қосымша мүмкіндіктер туғызады. Ұйым өз бизнесінің құрылымының дұрыс
және жаңаша түрленіуіне қабілетті болуына ұдайы баламалы стратегиялық және
оперативті өзгерістер жасауы тиіс 6, 12 б.
Шаруашылық жүргізу жағдайының түбегейлі өзгеруі отандық кәсіпорындардың
көпшілігінде қаржылық сауықтыру қажеттілігін, жұмыс жүргізудегі әміршіл-
әкімшілік әдістерден жаңа нарықтық әдістерге ауысу қажеттігін көрсетті.
Өйткені бұрынғы жүйенің кейбір ретсіз ұйымдастырылған іс-әрекеттерінің
салдарынан экономиканың барлық дерлік салаларында терең бойлаған дағдарысты
жағдай орнықты.
Белсенді стратегия шеңберінде кәсіпорынды қаржылай сауықтырудың негізгі
мақсаты – маркетинг өткізу жөніндегі шараларды қамтамасыз етуде өткізудің
жаңа нарығын игеру. Өткізудің жаңа нарығын игеруді жүзеге асыру дәстүрлі
өнімді жаңа аумақтық нарыққа шығару есебінен, сонымен бірге жаңа өнімді
өнімдік нарыққа шығару үшін игеру жолымен де жүзеге асырылады. Бұл екі
бағыт та шығарылатын өнімнің сапасын көтеру және технологиялық қайта
жабдықтау негізінде ресурс сыйымдылығын түсіру мақсаттарын шешуге әкеледі.
Белсенді стратегияны таратуды қамтамасыз етуші реформалаудың маңызды
бағыты жеткізушіні ауыстыру болып табылады. Бұл бір жағынан, дәстүрлі
өнімнің сапасына, соның ішінде жинақтаушы материалдар мен шикізаттың
сапасына талаптың өсуінің, жаңа өнім өндірісін игеру мен пайдасыз өнім
өндірісін тоқтатудың, ал екінші жағынан өндірістегі энергия сыйымдылығы мен
ресурс сыйымдылығын түсіру шараларын өткізудің салдары. 6, 19 б.
Макроәлем параметрлерінің үнемі өзгеруі жағдайындағы дағдарыстың туындау
ықтималдығы ұлғайған кезде дағдарыстық жағдайлардың, оның себептерін, алдын
алу мүмкіндіктерін, басқару ерекшеліктерін зерттеу маңыздылығы артады.
Дағдарыс ұғымын анықтау тұрғысынан қарағанда (кәсіпорын деңгейінде) екі
көзқарас бөліп көрсетіледі. Кейбір мамандар оны дағдарысты, бірақ
кәсіпорын үшін күтпеген құбылыс деп санайды. Оның алдын алу үшін
кәсіпорындар дағдарыс белгілерінің ізін басу жүйесін қалыптастырулары
қажет. Ал, егерде дағдарыс келсе, басқарудың бастапқы шараларының бірі оның
ұйым ішіне таралмауын шектеу. Басқа мамандар дағдарысты, уақыттық және
кеңістік дәрежелерге созылатын салдары бар процесс деп санайды. Олар
дағдарыстық процесті төрт фазаға бөледі: дағдарыстың алғышарттарының пайда
болуы (кішігірім қателер мен ұйым қызметтерінің бұзылуы); көптеген
факторлардың өзара араласуымен туындаған негізгі құбылыс; дағдарыстың
таратылуы; дағдарыстың шешілуі 6, 12 б.
Өйткені, көптеген ғылыми түпнұсқаларда көрсетіліп жүргендей дағдарысқа
қарсы менеджмент – бұл, ең алдымен, кәсіпорынның бәсекеқабілетті жағдайын
сақтауы мен ірілетуі, банкроттықты болдырмау немесе төлемқабілетсіздік
жағдайда қабілеттілікті қайтару, оны жұмыс жасайтын халге жеткізу.
Кез келген өнімнің (қызметтің) өзіндік өмірлік циклы болады. Оның
шектеулі мүмкіндіктері, бастапқы мүмкіндіктерін белгілі бір уақыт
аралығында сақтап тұрып болашақтағы дамуы осы циклда айқындалған. Кезекті
бәсекеқабілетті артықшылықтың пайда болуы белгілі бір уақытқа дейін
кәсіпорынның өміршеңдігін нығайтады. Бұл, бәсекеқабілетті артықшылықтың
әлсірей бастаған кезін уақытылы анықтап, оның алдын алуға байланысты дұрыс
шешімдер қабылданған кезде жемісті болады.
Белгілі бір уақыт кәсіпорын пайдамен де, пайдасыз да жұмыс жасауы мүмкін.
Бірақ бұлар кәсіпорынның негізгі мәнін тайдырмайтын қысқамерзімді эпизодтық
жағдайлар болып саналады. Ал, егерде кәсіпорын жалпы алғанда тиімсіз жұмыс
жасайтын болса, экономикалық дағдарыс созылмалы ұзақмерзімді сипатталады
және оның салдары кәсіпорынды жабуға, тіптен кредиторлармен есептесу үшін
мүлкін сатуға әкеледі.
Сондықтан, дағдарысты жағдайлар кәсіпорынның өмірлік циклының кез-келген
уақытында туындауы мүмкін және осыны шаруашылық субъектілерінің нарық
жағдайында өмір сүру ерекшелігі болып табылады. Дағдарыстың бірнеше
түрлерін бөліп көрсетуге болады: стратегия дағдарысы; қызмет нәтижелерінің
дағдарысы; өтімділік дағдарысы. Дағдарыс типтерін анықтау бастапқы
шараларды қабылдауға, қайта құру әдістері мен бағыттарын айқындауға жағдай
жасайды. Дағдарысты жағдайлардың уақытылы анықталмауы оларды болдырмау
шараларын шектейді. Дағдарысқа қарсы басқарудың негізгі қызметтері:
кәсәпорынды дағдарысты жағдайдан шығаруға бағытталған басқару; дағдарыс
салдарында болатын шығындарды минимизациялау; дағдарысты жағдайларды
ескертудің кешенді шараларын жүзеге асыру. Дәрменсіз кәсіпорындар өз
бизнестерінің құрылымын дұрыс әрі уақтылы трансформациялай алу, және
сәйкесінше стратегиялық немесе жедел түзетулерді үнемі жасай алу қабілетіне
ие болулары тиіс. Белсенді стратегия аясында кәсіпорынды қаржылық
сауықтырудың маңызды шарттарының бірі – жаңа өткізу нарықтарын игеру. Бұны
қамтамасыз етуде маркетинг жүргізу іс-шаралары қаралады. Дәстүрлі өнімдерді
жаңа территориялық нарықтарға шығару есебінен, немесе жаңа нарықтарға басқа
өнімдер шығару арқылы жаңа өткізу нарықтарын игеру шығарылатын өнімнің
сапасын көтеру мен технологиялық қайтақарулану, жеткізушілерді ауыстыру
негізінде ресурссыйымдылығын төмендету арқылы жүргізіледі.
Дағдарысты жағдайдан шығу жолдарын табудың бірдін-бір маңызды шарттарының
бірі қаржылық сауықтырудың жоспарын дұрыс құру болып табылады. Өйткені,
көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің дәлелдеуінше нарық жағдайында
кәсіпорынды қаржылық сауықтыру іс-шараларының ішіндегі ең маңыздысы осы
қаржылық тетік болып табылады екен.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтыру жоспарының мүмкін бағыттары мен
варианттары жүйеленген түрде келесідей болуы мүмкін: 8, 118 б.
• Ұйымдастыру стратегиясындағы өзгерістер.
Бизнес стратегиясының қайта құрылу варианттары:
Өсу стратегиясы.
• Интегрирленген өсу (сала ішінде жаңа құрылымдар қосу арқылы кеңею) –
вертикальды интеграция: тікелей (сатушы-фирмаларды алу); қайыра (өткізуші-
фирмаларды алу); горизонтальды интеграция (бақылауды күшейту немесе
бәсекелес-фирмаларды алу).
• Концентрацияланған өсу (дәстүрлі сала аясында нарықтың немесе өнімнің
өзгертілуі): нарықты жаулап алу (дәстүрлі нарықтардағы үлестің ұлғайтылуы);
нрықты дамыту (бұрынғы өнімдерге жаңа нарықтар); өнімді дамыту (дәстүрлі
нарықтағы жаңа өнім).
• Диверсификацияланған өсу (саланың, нарықтың, өнімнің өзгеруі):
орталықтанған диверсификация (негізгі профильге сәйкес келетін жаңа
өндірістер); горизонтальды диверсификация (дәстүрлі нарықтарға жаңа
профильдік емес өнімдер); конгломераттық диверсификация (жаңа нарықтарға
жаңа профильдік емес өнімдер).
Бизнесті қысқарту стратегиясы: бөлінубөлініп шығу (қайта құрылған
компанияға акйиялардың бір бөлігін беру): жоғары қайтақұрылымдау
(әрқайсысы өз акцияларының белгілі-бір бөлігін беретіндей етіп бірнеше
тәуелсіз компнаияларға ортақ аналық компанияның құрылуы); төмен
қайтақұрылымдау (қызмет етіп тұрған компаниядан тәуелсіз дочерний
кәсіпорынның бөлінуі); горизонталды қайтақұрылымдау (белгілі-бір сфераларға
мамандаған фирмалар құру арқылы ұқсас компаниялардың бөлінуі); акциялардың
бір бөлігін сату; деинвестициялау (құрылымдардың, бизнестің жекелеген
сегментттерін сату); жою (түгеліменжартылай).
Сырттан басқару процедуралары аясындағы қайта өзгерулер (Банкроттық
туралы ҚР Заңы): өндіріс профилінің қайта өзгертілуі; тиімсіз емес
өндірстерді жабу; мүлітің бір бөлігін сату; кәсіпорынды (бизнесті) сату.
9, 5 б.
Мұндай жағдайларда мүмкін шешімдер диапазоны едәуір тар, өйткені сырттан
басқару жоспарын жүзеге асыру мен өңдеу бойынша іс-шаралар уақытпен
(Қәбілетсіздік (банкроттық) туралы заң бойынша максимум 18 ай) және
құралдармен шектелген. Көп жағдайда бұл, шығындарды қысқартуға, рентабельді
емес құрылымдар мен активтердің бөлінуіне негізделген қорғану стратегиясы.
ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес ұйымды-құқықтық құзырын айқындау:
шаруашылық серіктестіктер; шектелген және қосымша жауапкершілікті
серіктестіктер; акционерлік қоғамдар; өндірістік кооперативтер; мемлекеттік
және коммуналдық кәсіпорындар; коммерциялық емес ұйымдар.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоғарыда аталған бірнеше әдіс-
тәсілдерін ескере кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін
талдау сызбасы арқылы да түсіндіруге болады (Сурет-1).
Сурет-1 Дәрменсіз кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштерін
талдау сызбасы
Барлық дерлік экономикалық әдебиеттерде, кәсіпорынды қаржылық сауықтыру –
кәсіпорындарды трансформациялау мен оның басқаруды жақсартуға бағытталған
принциптерін өзгерту, өндірістің тиімділігі мен шығарылатын өнімнің
бәсекеқабілеттілігін, еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс шығындарын
төмендету, мемлекеттік қолдау, қаржылық сауықтыру жоспарларын даярлау мен
жүзеге асыру, дағдарысты кәсіпорындарға инвестициялық ресурстар тарту,
реабилитациялық процедуралармен жалғасқан инфрақұрылымдар (сақтандыру,
лизингтік, субконтрактылық немесе т.б.) мен дағдарысқа қарсы кампаниялар
ұйымдастыру іс-әрекеттері арқылы кәсіпорынның қаржы-экономикалық
нәтижелерін жетілдіру.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың негізгі мақсаты, өнеркәсіптің
өндірістік-технологиялық құрылымының кәсіпорынның пайдалы жұмыс жасауына
қол жеткізілуі жағдайындағы нарықтық төлемқабілетті сұранысқа
сәйкестендірірілуін қамтамасыз ету болып табылады.
Дағдарысты жағдайда кәсіпорын менеджерлерінің алдында мына негізгі
міндеттер тұрады:
- істің нақты жағдайын дұрыс бағалау;
- мәселенің себебін анықтау;
- дағдарысты жағдайдан шығудың оптималды жолдарын табу.
Дәрменсіз кәсіпорынды қаржылық сауықтырудың жоспары – бұл белгілі бір
уақыт аралығында дағдарысты ксәіпорынды сотқа жүгінбейтін ретте сауықтыру
шараларының кешенді жоспары. Оның құрамында: кәсіпорынның өзі даярлаған
немесе құрылтайшылар мен меншік иелеренің мүмкін қатынасуы консалтингтік
компания немесе арнайы эксперттік топ даярлаған шаралар болады. Бұл шаралар
сотқа жүгінбей қаржылық сауықтыру бойынша сұрақтарды шешумен айналысатын
құзырлы ұйымдарда бектіледі және трансформациялау (қайта құру) тәсілдері
мен дағдарысты кәсіпорынды дамыту мақсатында оның бизнесін қолдау, оның
нарықтағы тұрақты бәсекеқабілеттілік жағдайы мен қаржылық тұрақтылық
деңгейін және тиімді шаруашылық жүргізу мен кредиторлар талаптарын толық
қанағаттандыруға, қажет болса, қарызды өтеутөлеу бойынша бекітілген
кестеге сәйкес көлемдегі құралдармен қамтамасыз етуге бағытталауы тиіс.
1.2 Дәрменсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруды бағалау әдістері
Алдыңғы бөлімде атап кеткеніміздей дағдарысқа қарсы менеджмент жүйесінің
негізгі құрамдас бөлігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына диагностика жасау,
болғалы тұрған дағдарысты жағдайлардың алдын алу мен уақытылы жою болып
табылады. Уақытылы және сапалы жүргізілген диагностика мен профилактикалық
жұмыстар – жалпы алғанда кәсіпорынды, жекелей алғанда дағдарысты басқарудың
ең басты міндеті. Диагностика жасау бойынша жұмыстар бірнеше кезеңдерден
тұрады, негізгілері: 10, 331 б.
- қаржылық жағдайды талдау, нарықтық жағдаятты дамытуды болжау;
- дағдарысты жағдайлардың дамуына себепші болатын негізгі
факторлар мен себептерді дер кезінде айқындау;
- кәсіпорынның бұрын байқалмаған сәтсіздіктерге ұшырау қауіптерін
айқындай білу.
Ұйымның активтері айналымдағы және айналымнан тыс болып бөлінеді.
Сондықтан, активтердің мейлінше жалпылама құрылымын айналымдағы және
айналымнан тыс активтер қатынасының коэфициенті сипаттайды:
(1)
Бұл көрсеткіштің мәні талданатын ұйым құралдарының салалық
ерекшеліктерімен шартталған. Активтер құрылымын ішкі талдау барысында
есепті кезеңдегі коэфициенттің кенеттен өзгеру (егер ондай құбылыс
байқалса) себептерін анықтау қажет.12, 88 б.
Ұйымның пассивтері (яғни, оның активтерінің қаржыландырылу көздері) өз
капиталы мен резервтерінен, ұзақ мерзімді заемдық құралдардан, қысқа
мерзімдік заемдық құралдар мен кредиторлық қарыздардан тұрады. Жалпы
алғанда, құралдардың қайнар көзін өзіндік және заемдық (бұған кредиторлық
қарыздарды да қосып) деп бөлуге болады. Пассивтер құрылымын, кәсіпорын
құралдарының қайнар көздерінің жалпы мөлшеріндегі өз құралдарының үлесіне
тең автономдық коэфициенті сипаттайды. 12, 93 б.
(2)
Көрсетілген коэфициенттерді есептеген кезде, акционерлік қоғамдар үшін
таза активтер мөлшеріне сәйкес келетін нақты жеке капиталды алуымыз керек.
Таза активтер мөлшері ҚР қаржы министрлігінің және бағалы қағаздар бойынша
мемлекеттік комиссия бұйрығына сәйкес анықталады.
Коэфициенттер үшін қалыпты шектеулер: , , ұйымдардың
міндеттемелері жеке құралдармен жабылуы тиіс дегенді білідіреді. Қаржылық
тәуелсіздікті білдіретін автономдық коэфициенттің өсуі және қаржылық
тәуелділіктің төмендегенін суреттейтін жеке құралдар мен заемдық құралдар
қатынасының кофициентінің азаюы оң бағаланады. 11, 3 б.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңына сәйкес (35 бап) акционерлік
қоғамдардың қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін шешуші роль таза активтер
көрсеткішінде болады. Ол, есептесуге алынатын активтер суммасы мен
есептесуге алынатын міндеттемелер суммаларының айырмашылығы түрінде
анықталады. 7, 119 б.
Көрсетілген алгоритм бойынша есептелген таза активтер акционерлік
қоғамдар үшін, заңды тұлғалар мен басқа да ұйымдық-құқықтық формаларда
қолданылатын нақты жеке капитал көрсеткішіне сәйкес келеді.
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 35 бабы 4 пунктіне сәйкес, егер
әрбір екінші және одан кейінгі қаржылық жылдарда қоғамның таза активтерінің
құны оның жарғылық капиталынан аз болса, қоғам таза активтер құнынан асып
кетпейтін мөлшерге дейін жарғылық капиталдың азайғандығын хабарлауы тиіс.
Сондықтан, нақты жеке капитал мен жарғылық капиталдың айырмашылығы ұйымның
қаржылық тұрақтылығын білдіретін бастапқы көрсеткіш болып табылады. Бұл
көрсеткішті есептеу алгоритмін көрсетсек: 7, 3 б.
= (нақты жеке капитал) - (жарғылық капитал) = (жарғылық капитал +
қосылған капитал + резервтік капитал + қорлар + бөлінбеген пайда + болашақ
кезеңдер табыстары - шығындар — акционерлерден сатып алынған жеке акциялар,
— жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың (құрылтайшылардың)
қарыздары) — (жарғылық капитал) = (қосылған капитал) + (резервтік капитал)
+ (жинақтау, тұтыну, әлеуметтік сфера қорлары) + (бөлінбеген пайда) +
(болашақ кезеңдер табыстары) — (шығындар) — (акционерлерден сатып алынған
жеке акциялар) — (жарғылық капиталға салымдар бойынша қатысушылардың
(құрылтайшылардың) қарыздары). 13, 11 б.
Көрсетілген сипаттамалардың оң қосылғыштарын шартты түрде ұйым
құрылғаннан кейінгі жеке капиталдың өсуі деп, ал теріс қосылғыштарды – жеке
капиталдың алшақтатылуы деп атауға болады. Егер жеке капиталдың өсуі оның
алшақтауынан артық (немесе оған тең) болса, онда нақты жеке капитал мен
жарғылық капиталдың айырмашылығы оң (немесе, ең болмағанда теріс емес) және
сәйкесінше ұйымның қаржылық тұрақтылығының минималды шарты орындалады.
Егер, жеке капиталдың өсуі оның алшақтауынан кем болса, онда нақты жеке
капитал мен жарғылық капитал айырмашылығы теріс болады, сондықтан да
ұйымның қаржылық жағдайынтұрақсыз деп бағалауға тура келеді.
Жеке капиталдың болуы мен жеткіліктілігін талдағаннан кейінгі келесі
міндет запастар қалыптасуының қайнар көздерінің болуы мен жеткіліктілігін
талдау болып табылады.
Запастар құнының қатынасы мен жеке және заемдық мөлшерлердің қайнар
көздері мен қалыптасуы – кәсіпорынның нақты жеке капиталы мен жарғылық
қорының қатынасын анықтау сияқты қаржылық тұрақтылығының бірден-бір маңызды
факторлары болып саналады. Қалыптасу қайнар көздерімен запастардың
қамтамасыз етілу дәрежесі ұйымның қандай болмасын ағымдық
төлемқабілеттілігінің (қабілетсіздігінің) себебі болып есептеледі. 14, 53
б.
Қаржылық тұрақтылықты барынша толық жалпылайтын көрсеткіш, құралдар
қайнар көзінің және запастар мөлшерлерінің айырмашылығы ретінде алынатын
запастардың қалыптасу қайнар көздеріндегі артықшылықтар мен
жетіспеушіліктер саналады. Бұл жерде қайнар көздердің белгілі түрлерімен
(жеке, кредиттік және басқа заемдық) қамтамасыз етілу сөз болып тұр.
Өйткені, барлық мүмкін қайнар көздер суммасының жеткіліктілігі (кредиторлық
қарыздар мен басқа да қысқа мерзімдік пассивтерді қоса алғанда) баланстың
актив пен пассивтерінің теңдігі арқылы кепілденеді. 14, 54 б.
Дәрменсіз кәсіпорын запастарының жалпы мөлшері баланстың Айналым
активтерінің ІІ бөлімінің 210-220 баптарындағы мөлшерлер (алынған
құндылықтар бойынша қосылған құн салығын қоса алғанда, өйткені бюджетпен
есептесуді жапқанға дейін ол запастардың қалыптасуы есебінен
қаржыландырылуы тиіс) суммасына тең. 14, 59 б.
Запастардың қалыптасуы қайнар көздерін сипаттау үшін, қайнар көздердің
әртүрлі қамтылу дәрежесін білдіретін бірнеше көрсеткіштер пайдаланылады:
15, 37 б.
- жеке айналым құралдарының болуы. Ол нақты жеке капитал мөлшері
мен айналымнан тыс активтер мөлшерінің суммаларының айырмашылығына
(баланстың Айналымнан тыс активтер І бөлімінің қорытындысы) және
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарға (баланстың Айналым активтер ІІ
бөлімі 230 бб.) тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің болуы. Ол
ұзақ мерзімді пассивтер суммасына ұлғайтылған (баланстың Ұзақ
мерзімді пассивтері V бөлім қорытындысы) алдыңғы көрсеткіштен
алынады. Егер, мақсатты қаржыландыру мен түсімдер ұзақ мерзімді сипат
алса, онда олардың мөлшері бұл көрсеткішті есептеуде ұзақ мерзімді
пасивтер құрамына кіргізіледі;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшері.
Ол ұзақ мерзімді қайнар көдер суммасына (алдыңғы көрсеткіш) және
қысқа мерзімді заемдық құралдарға (баланстың Қысқа мерзімдік
активтері VІ бөлім 610 бб.) тең. Егер, мақсатты қаржыландыру мен
түсімдер қысқа мерзімді сипат алса, онда олардың мөлшері бұл
көрсеткішті есептеуде қысқа мерзімді пасивтер құрамына кіргізіледі.
Запастардың қалыптасу қайнар көздерінің болуының үш көрсеткішіне
запастардың қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші
сәйкес келеді: 11, 7 б.
- жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі
(—). Ол жеке айналым құралдарының мөлшері мен запастар мөлшерінің
айырмашылығына тең;
- запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Ол запастар қалыптасуының
ұзақ мерзімді қайнар көздері мен запастар мөлшерінің айырмашылығына
тең;
- запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы
мөлшерінің артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі (—). Запастар
қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің мөлшері мен запастар
мөлшерінің айырмашылығына тең.
Запастар қалыптасуының қайнар көздермен қамтамасыз етілуінің үш
көрсеткішін есептеу қаржылық жағдайды тұрақтылық дәрежелері бойынша
жіктеуге мүмкіндік береді. Қаржылық жағдайлардың төрт типін бөліп көрсетуге
болады: 16, 48 б.
□ қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы. Ол қаржылық
тұрақтылықтың ең шекті типі ретінде сипатталатын, сирек кездесетін
жағдай; Мына шарттар жүйесі арқылы орындалады:
□ жеке айналым құралдарының артықшылығы (+) немесе жеке айналым
құралдары мөлшері мен запастардың теңдігі.
□ кәсіпорынның төлемқабілеттілігін кепілдейтін қаржылық жағдайдың
қалыпты тұрақтылығы:
← жеке айналым құралдарының жетіпсеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің артықшылығы
(+) немесе ұзақ мерзімді қайнар көздердің мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ тұрақсыз қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі
бұзылады, дегенмен нақты жеке капиталды толықтыру арқылы және жеке
айналым құралдарының ұлғайтылуы, сонымен қатар ұзақ мерзімді
кредиттер мен заемдық құралдарды қосымша мүмкіндігі сақталған:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздері мөлшерінің
артықшылығы (+) немесе негізгі қайнар көздер мөлшері мен запастардың
теңдігі.
□ дағдарысты қаржылық жағдай. Мұнда кәсіпорын банкротық шегінде
болады, өйткені бұл жағдайда ақшалай құралдар, қысқа мерзімді
қаржылық салымдар (акционерлерден сатып алынған жеке акциялар құнын
шегергендегі), ұйымның дебиторлық қарыздары (жарғылық қорға салымдар
бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) қарыздарын шегергендегі)
және басқа айналым активтері тіптен оның кредиторлық қарыздарын
(болатын шығындар мен төлемдер резервін қосқанда) және басқа қысқа
мерзімді пассивтерін де жаба алмайды:
← жеке айналым құралдарының жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының ұзақ мерзімді қайнар көздерінің
жетіспеушілігі (—),
← запастар қалыптасуының негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшерінің
жетіспеушілігі (—).
Қаржылық тұрақтылықтың оң факторы запастар қалыптасуы қайна көздерінің
болуы, ал теріс факторы – запастар мөлшері болғандықтан, тұрақсыз және
дағдарысты қаржылық жағдайдан (1 және 4 жағдайлар) шығудың негізгі
тәсілдері: запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуы мен оның
құрылымының оптимизациялануы, сонымен қатар, запсатар деңгейін саналы түрде
төмендету болады.
Запастар қалыптасуы қайнар көздерінің толықтырылуының мейлінше қауіпсіз
тәсілі деп нақты жеке капиталдың таратылмаған пайда есебінен немесе
жинақтау қорларына (айналымнан тыс активтерге салынбай, бұл қорлардың
белгілі бір бөлігі ұлғайтылады деген шартпен) салықтар салғаннан кейінгі
пайданың бөлінуі есебінен ұлғаюын санауымыз тиіс. Запастар деңгейінің
төмендеуі запастар қалдығын жоспарлау, сонымен қатар пайдаланылмаған тауар-
материал құндылықтарының таратылуы нәтижесінде пайда болады. Запастар
жағдайын тереңірек талдау қаржылық жағдайды ішкі талдаудың құрамдас бөлігі
ретінде қаралады. Өйткені, ол аналитикалық есептеу мәліметтерін
қажетсінетін бухгалтерлік есептерде жоқ запастар туралы ақпаратты
айттырады. 17, 76 б.
Қаржылық тұрақтылықты абсолютті көрсеткіштермен қатар қаржылық
коэфициенттер де сипаттайды. Дәрменсіз кәсіпорынның төлемқабілеттілігі
қаржылық тұрақтылықтың сыртқы байқалуы ретінде көрсетіледі. Оның мәні
айналым активтерінің ұзақ мерзімді қалыптасу қайнар көздерімен қамтамасыз
етуде. Үлкен немесе кіші ағымдық төлемқабілеттілік (немесе
төлемқабілетсіздік) айналым активтерінің ұзақ мерзімді активтермен
қамтамасыз етілуінің (немесе қамтамасыз етілмеуінің) үлкен немесе кіші
дәрежелерімен анықталған.
Кәсіорынның төлемқабілеттілігін бағалау үшін үш салыстырмалы көрсеткіштер
пайдаланылады. Олар қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу ретінде қаралатын
өтімді активтер жинақтарымен айрықшаланады.
Дәрменсіз кәсіпорынның бір сәттілік төлемқабілеттілігін абсолютті
өтімділік коэфициенті сипаттайды. Ол ұйымның қысқа мерзімдік қарыздардың
қайсысын қажет жағдайда қолда бар ақшалай құралдар мен қысқа мерзімді
қаржылық салымдар есебінен жаба алатындығын көрсетеді. Қысқа мерзімдік
міндеттемелер: банктерден қысқа мерзімді несиелер мен басқа да қысқа
мерзімді заемдар, қысқа мерзімді кредиторлық қарыздар, дивидендтер бойынша
қарыздарды қоса алғанда, болашақтағы шығындар мен төлемдер резервтері,
басқа да қысқа мерзімді активтер. Бұл көрсеткіш келесі формуламен
есептеледі:
(3)
Экономикалық әдебиеттерден белгілі қалыпты шектеу , әрбір күн
кәсіпорынның 20% қысқа мерзімді міндеттемелерін жабуға, немесе басқа сөзбен
айтқанда ақшалай құралдардың қалдығын есепті дата деңгейінде ұстанғанда
(контрагенттерден келетін төлемдердің бір қалыпты түсімін қамтамасыз етудің
арқасында ғана) есепті датаға келген қысқа мерзімді қарыз 5 күнде жабылады
(1 : 0,2) дегенді білдіреді. 11, 55 б.
Дебиторлардан болашақта түсетін түсімдерін ескере кәсіпорынның
төлемқабілеттілігін өтімділіктің дәлелденген уточненный (ағымдық)
коэфициенті сипаттайды. Ол, дебиторлық қарыздарды толық жапқан жағдайда
ұйымның ағымдық қарыздардың қандай бөлігін жаба алатындығын көрсетеді:
(5)
Қалыпты шектеу ақшалай құралдар мен ағымдық қызметтен күтілетін
түсімдердің ағымдық қарыздарды жабуы тиіс дегенін білдіреді. Дәлелденген
өтімділік деңгейін көтеру үшін запастардың қамтамасыз етілуінің өсуін жеке
айналым құралдарымен байланыстыру способствовать қажет. Ол үшін жеке
айналым құралдарын ұлғайтып және запсатар деңгейін саналы түрде төмендету
керек. 11, 323 б.
Қысқа мерзімдік дебиторлық қарыздарын жапқан және бар запастарды
(шығарылған шығындарды компенсациялау есебімен) жүзеге асыру шартымен
ұйымның болжамдалған төлем мүмкіндіктері, жабу коэфициентін білдіреді:
(6)
Көрсеткіштің қалпты шектеуі: 8, 61 б.
Өтімділіктің жан-жақты көрсеткіштері кәсіпорынның өтімді активтер
дәрежесін ескеріп төлемқабілеттілігін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар
аналитикалық ақпараттарды сыртқы қолданушылардың түрлі мүдделеріне жауап
береді. Осылайша, тауар жеткізушілерге абсолютті өтімділік коэфициенті
() қызығырақ. Бұл кәсіпорынды несиелеуші банк өтімділіктің дәлелденген
коэфициентіне () назар аударады. Дәрменсіз кәсіпорынның қазіргі және
потенциалды акционерлері оның жабу коэфициенті () бойынша
төлемқабілеттілігін бағалайды.
Дәрменсіз кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігі оның барлық
міндеттемелерін (қысқа мерзімді ұзақ мерзімді) барлық активтерімен жаба
алу қабілеттілігі деп түсініледі. Жалпы төлемқабілеттілік коэфициенті мына
формула бойынша есептеледі:
(7)
Коэфициенттің келесі қалыпты шегі табиғи болып табылады:11,61 б
Нақты жеке капиталдың болуы кәсіпорынның жалпы төлемқабілеттілігін
білдіретін негізгі фактор болып табылады.
ҚР Үкіметінің 1994 ж. 20 мамырдағы № 498 Қаулысына сәйкес тәлемқабілетсіз
кәсіпорындардың қанағаттанарлықсыз баланстарының құрылымын анықтау
критерийлерінің жүйесі бекітілген. Дәрменсіз кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдау және олардың баланстарының құрылымын бағалауда, сонымен
қатар бұл талдаулардың нәтижесінде ҚР Үкіметі қабылдаған қаулыға сәйкес
шешім қабылдауда бірыңғай әдістемелік тәсілді қалыптастыру мақсатында
Қабілетсіздік (банкроттық) істер бойынша комитет басқармасында Дәрменсіз
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және қанағаттанарлықсыз құрылымын
анықтау бойынша әдістемелік ереже қабылданды.
Дәрменсіз кәсіпорын балансы құрылымының қанағаттанарлығын бағалау
көрсеткіштері болып табылады:
- ағымдық өтімділік коэфициенті;
- жеке құралдармен қамтамасыз етілу коэфициенті;
- төлем қабілеттілікті қалпына келтіру (жою) коэфициенті.
Ағымдық өтімділік коэфициенті кәсіпорынның шаруашылық іс-шарараларды
жүргізуге және жедел міндеттемелерді уақытылы жаба алу бойынша айналым
құралдарымен жалпы қамтамасыздандырылуын сипаттайды және есептеу әдістемесі
бойынша жоғарыда аталған жабу коэфициентін білдіреді. Жеке құралдармен
қаматамасыз етілу коэфициенті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
ететін жеке айналым құралдарының болуымен сипатталады. 18, 17 б.
(8)
Ол жеке құралдар (нақты жеке капитал) қайнар көздері мен негізгі
құралдардың фактылы құнымен және басқа айналымнан тыс активтер (актив
балансы І бөлімінің қорытындысы) айырмашылықтарының кәсіпорынның өндірістік
запастары, бітпеген өндірісі, дайын өнімі, ақшалай құралдары, дебиторлық
қарыздары, т.б. айналым активтері (актив балансы ІІ бөлімінің қорытындысы)
түрінде кәсіпорынның қалында бар активтердің фактылы құнына қатынастары
түрінде анықталады.
Индексті құрау барысында Э.Альтман, жартысы 1946-1965 жж. банкрот болған,
ал жартысы табысты жұмыс жасаған, 66 кәсіпорынды зерттеді. Нәтижесінде
мүмкін банкроттықты анықтауға көмектесетін 22 аналитикалық коэфициент
айқындады. Бұл көрсеткіштердің ішінен ол ең маңызды деген бесеуін таңдап
алды да көпфакторлы регрессиондық теңдеу құрды. Осылайша, Альтман индексі
белгілі-бір өткен кезең аралығында кәсіпорынның экономикалық потенциалы мен
жұмыс қорытындысын білдіретін функция болып табылады. Кредитқабілеттілік
индексі (Z-счет) түрі жалпы алғанда мынадай: 19, 85 б.
; (10)
мұндағы, Х1 – активтердің айналым капиталысуммасы;
Х2 – активтердің бөлінбеген пайдасысуммасы;
Х3 – активтердің операциялық пайдасысуммасы;
Х4 – акциялардыңқарыздардың нарықтық құны;
Х5 – активтердің табысысуммасы.
Альтман моделі бойынша жүргізілген көптеген есептеулер нәтижесі
Z жалпылама көрсеткішінің [-14, +22] аралықтағы мәндерді қабылдай
алатындығын көрсетті. Бұл жағдайда Z2,99 болған кәсіпорындар қаржылық
тұрақтылар қатарына, Z1,81 болған кәсіпорындар сөзсіз тұрақсыз, ал 1,81 –
2,99 интервалы белгісіздік жағдайындағы кәсіпорындар болып табылады.
Z-коэффициенттің ең негізгі кемшілігі – оны тек өз акцияларын биржаларда
котировкалайтын ірі компанияларда пайдалануға болады. Дәл осындай
компаниялар үшін жеке капиталының объективті нарықтық бағалау жасауға
болады.
Сондықтан да болар, ол ТМД елдерінде арнаулы алдын-ала тексеріліп
алынбайынша көп қолданыла бермейді. Өйткені ол американдық стандарттар
GAAP) бойынша қаржылық есептесу мәліметтері негізінде даярланған. Дәлірек
айтсақ:
- ТМД елдерінің (мыс. Қазақстандық) есептесу құжаттарындағы жиынтық
активтердің сипаттамалық күшінің қаншалықты күшті екендігі мүлдем
белгіссіз; активтер үнемі артық бағаланады, және де олардың көбінің
саналы тарихи құны (соның ішінде, жекешелендірілген кәсіпорындарға
Мемлекеттік баға комиссиясының ойлап тапқан бағалары ескерілген)
жоқ.
- ҚР қаржы министрлігінің терминологиясы бойынша таза пайда
дегеніміз, әлдеқайда таза емес екендігі айдан анық. Өйткені, одан
нақты көрген шығындар төленеді (қызмткерлерге сыйақылар, әлеуметтік
сфераны қамсыздандыру шығындары, т.б.). 21, 41 б.
Өкінішке орай, бізде есептеу саясатының тұрақтылығы принципі сақталмайды,
яғни есептеу саясатын ауыстырып компаниялар өткен жылдарғы есептерін жаңа
қабылданған есептеу саясатына сәйкестендіріп түзетпейді. 21, 68 б.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау үшін біздің (қазақстандық) жағдайларға
мейлінше жақындатылған келесі формуланы пайдалануға болады:
(11)
мұндағы, Х4 – фирманың жарғылық капиталының активтердің жалпы суммасына
қатынасы.
Z-есептесу формуласының бастапқы жағдайы да бізге келіңкіремейтіндіктен
өте жоғары банкроттық ықтималдығының жоғарғы шегін 1-ге дейін төмендеткен
жөн болады. 20, 37 б.
Дәрменсіз кәсіпорынды ретроспективалық талдауда банкроттықтың ықтималдығы
шкаласынан гөрі, оның көрсеткішінің динамикасына көіл аудару керектігі де
айқындалды.
II. КӘСІПОРЫНДАРДЫ ҚАРЖЫЛЫҚ САУЫҚТЫРУ МҮМКІНДІКТЕРІН БАҒАЛАУ ШАРАЛАРЫН
ТАЛДАУ
Бұл тарауда, жұмыс зерттеу объектісімен тікелей байланыстыра жасалды.
Дәрменсіз кәсіпорын тарихынан басталып, оның басқарушылық құрылымарын
зерделеу жұмыстары жүргізілді.
Көктас акционерлік қоғамы Ақтөбе облысы бойынша ірі компаниялардың бірі
болып табылады. Негізгі қызметтері: лицензиялау, іздеу- барлау, пайдалы
қазбаларды өндіру, ауыл шаруашылық өндірісі (Қосымшалар-1, 2, 3) болып
табылады. Құрылымы ААҚ Көктас, ЖАҚ Көктас-Ақтөбе болып жіктелгенімен,
бірнеше өндірістік құрылымдары қамтиды: - Мұғалжар қиыршық тас зауыты; -
Анастасьевка әк кені; - Георгиевка байыту құрылғысы; - Кварц құмының
каерьері; - Силикат тас зауыты; - Шолақсай құрылыс құмы; - Технологиялық
матералдар өңдеу цехы; - каолин карьері; - Диатомит карьері; - Шалқар
минералды су құю цехы; - Ақ құс құс фабрикасы; - Литографиялық бұйымдар
бойынша капсула өндіру зауыты; - Баспахана кешені; - Спорт-сауықтыру
кешені; - Амиантит Көктас Пайл біріккен кәсіпорны.
Соның ішінде мысалға өндіріс объектілеріне құрылыс тастары (диабаз,
известняк), кварц құмы, құрылысқа арналған құм, құм-қиыршық тас қоспасы,
каолин, диатомит, минералды су, мал шаруашылығы, элеватор және дермен
сияқтылар жатады. Бұлар негізінен шикілей жеткізуге жатады. Содан соң
шикізаттарды қайта өндеп, объектілерге апарады. Бұл объектілерге мыналарды,
яғни Мұғалжардағы қиыршық зауыты, Шалқардағы минералды суды құю цехы сияқты
қайта өндеу объектілері жатады. Көптеген жұмыссыз қалған адамдарды және
имигранттарды жұмыспен қамтамасыз етті. Бұл шамалы болса да, жұмыссыздық
жағдайын азайтты. Бұл кәсіпорынның броллер тауықтары Ақтөбе каласы мен
облысындағы дүкендерде ең алғашқы Қазақстандық броллерлік тауықтар болып
шықты. Бұл тауықтарды шығару алдында, оларды жұмыртқа түрінде Қарағанды
қаласынан сатып алып, содан соң 45 күн ішінде бұл жұмыртқалардан тауық
шығарады.
2008 жылы дүкендерге 55 тоннадан астам тауық еті өткізілді. Бұл
фабриканың күштілігі 1 жылда 3,5 млн. броллер, немесе 6300 тонна тауық етін
шығара алады. Бұл фабриканың технологиялық жағдайы тауық өндірісінің
барлық кезеңдерін қарастырады. Тауықтарды өсіру және тамақтандыру үшін
арнайы құрал-жабдықтары Германиядағы БичДачмен және голландиялық
VanDerPloeg сияқты шетел компанияларынан әкелінеді. Әсіресе арнайы тауық
өсіру құрал-жабдықтары германиялық E.M.F компаниясынан алынады.
Көп жылдар бойы бұл акционерлік қоғам үлкен экономикалық жетістіктерге
қол жеткізіп отырды. Бұл қоғам Ақтөбе облысындағы жақсы дамыған
кәсіпорындардың бірі болып табылады. Дәрменсіз кәсіпорын Ақтөбе облысында
жұмыссыздық деңгейін азайтуға үлкен ықпалын тигізді. Мысалға алғанда 1999
жылы жұмысшылар саны 600-ден астам болса, 2000 жылы 870-тен астам жұмысшы
жұмыс жасаса, ал 2007 жылы бұл көрсеткіш 2000 адам санына жетті. Бұл
кәсіпорын сонымен қатар Ақтөбе облысын тамақпен қамтамасыз етеді, сонын
ішінде тауық өнімі және ауыз, минералды су жақсы дамыған. Тамақ
өнеркәсібінен басқа бұл кәсіпорын Ақтөбе облысындағы әрбір шағын қалаларда
көптеген зауыттар ашқан, мысалға Қандыағаш қаласында әйнек шығару және
құрылыс каолинді фабрикасы зауыттары, Мұғалжар станциясында кварц құмын
өндеу зауытын қайта қалыптастырған.
Кесте-1
Көктас АҚ экономикалық көрсеткіштері
1999 ж. 2000 ж. 2007 ж. 2008 ж.
Жұмыскерлер саны 450 480 590 668
Өндіріс көлемі, мың.м3 450 505 640 705
Жылдық айналым, млн.тг 128,3 140,0 177,0 191,5
Капитал салымдары, млн.$ 0,145 0,166 0,205 0,288
(Көктас АҚ ақпараттық сайты бойынша)
Қазіргі таңда Көктас акционерлік қоғамы Ақтөбе облысы бойынша ең ірі
және де өте жақсы дамып келе жатқан кәсіпорындардың бірі. Ал Ембі қаласы
бойынша сұранысты сан және сапа жағынан да қамтамасыз етіп отырған ірі әрі
беделді кәсіпорын. Нарықтық қайта құрылымдану бойынша өтпелі кезең
қиыншылықтарын басынан өткізген коғам қазір барлық күшімен жұмыс істеуде.
Кұрылған күннен бастап қоғам түрлі қызметтермен айналыса бастады. Кейіннен
іріленді. Мысалға компанияның әлеуметтік бағыттағы жұмыстарын атайтын
болсақ: - ай сайын шығаратын газет; - Ақтөбе қ. Фитнес орталығы; - боулинг
клубы;
Ол басқа ірі және шетел кәсіпорындарымен жұмыс жасауда. Дәрменсіз
кәсіпорынның Қазақстан қосар экономикасына үлесі зор. Дәрменсіз кәсіпорын
экономикалық серіктестері:
1. Halliburton International.Inc компания филиалы.
2. ООО САВОЙ Ресей, Уфа қ.
3. ТОО Эко Плюс Мұгалжар ауданы, Эмба қ.
4. ТОО АйнаЛайн Актобе қ.
5. ТОО Реал Ракурс Эмба қ.
6. ЗАО КАУСТИК Ресей, Стерлитамак қ.
Бөлімшелер мен басқару құрылымы. Ашық акционерлік қоғамның басты
мамандары: бас директор, директор, бас бухгалтер, қаржы менеджері. Ал жабық
акционерлік қоғамның басты мамандары: бас директор, директор, бас
бухгалтер, қаржы менеджері.
Дәрменсіз кәсіпорынды Жабық акционерлік қоғам туралы ҚР заңының 2
пункті 10 бабына сай, жалпы жиналысқа қатысушылардың құзырына жататын
барлық шешімдер жеке қатысушының жеке дербес түрде қабылданатын, жазбаша
түрде рәсімдейтін – кәсіпорын директоры. Дәрменсіз кәсіпорынның директоры
ағымдағы жұмыс бағдарламасының орындалуын қамтамасыз етіп отырады,
құрылтайшы шешімнің орындалуы мен дайындығын ұйымдастырады, есептің
орындалуы жөнінде ұсыныс білдіреді, кәсіпорын атынан сенімхатсыз шарт
жасасып және олардың орындалуын қамтамасыз етеді, банктен өз есеп шоттарын
ашады, бұйрықтар мен өкімдер шығарады, еңбекшіл ұжым серіктестігінің
міндетті орындауында қоғам жұмысшыларын қабылдау мен босатуға өз құқығын
жүргізе алады, сенім хаттар береді, серіктестіктердің басқа заңды
тұлғалармен қарым-қатынасында кәсіпорын мәселесі жөнінде ұсыныс білдіре
алады. Бас директордың басты міндеті кәсіпорынның барлық қаржылық жағдайын
басқару, кәсіпорынға қатысты өндірістік-шаруашылық қызметіне байланысты
заңдар мен құқықтық актілерді, еңбек құқықтарын білу, өз мамандарын жақсы
басқару болып табылады.
Дәрменсіз кәсіпорын басшысы бас директор болғандықтан, оған директор, бас
бухгалтер, бухгалтер, қаржы менеджері, менеджерлер бағынады. Дәрменсіз
кәсіпорын басқарудың сызықтық – функционалдық құрылымы қолданылады.
Таблицада кәсіпорын басқаруының жалпы ұйымдастырушылық сызбасы
келтiрiлген.
Негiзгi басты мiндеттерi: көрсетілген мақсатқа жету үшін, кәсіпорынның
қызмет түрі:
- Лицензиялау;
- Ауылшаруашылық өндірісі;
- Бирудалы материалдар шығару;
- Өнім өндіру, өңдеу, өткізу;
- Қайта өндіру;
- Тамақ өнімдерін өндіру;
- Ауыз су өнімдерін щығару;
- Ойын-сауық отауларын ашу;
- Кұрылысқа қажетті материалдар шығару және т.б;
Қаржы және экономика бойынша менеджер экономикалық талдау және қаржы
бөлімі сонымен қатар бухгалтерияға қарасты болып келеді. Ал қалған
менеджерлер маркетинг, кызмет көрсету және тағы басқа жұмыстармен
айналысады. Директор барлық жұмыстарға қажетті құралдардан бастап, қаржы
менеджердің, бас бухгалтердің және басқа жұмысшыларының үстінен қарап
отрырады.
Дәрменсіз кәсіпорынның бөлімдері компьютерлік жоғары технологиямен
жабдықталған. Барлық қызметтердің жоғарғы сапада болуы арнайы белгіленген
қызметкерлердің міндеті. Бөлім 4 бөлімшеден тұрады:
• Алдын – ала енді кұрылатан инвестициялық проектілерді алдын-ала
анализдеу.
• Сол инвестициялық проектілер іске асыру бойыншы алдын-ала шараларды
қарастыру.
• Компьютерленген түрде сол проектілерді жүзеге асыруда әр түрлі
жабдықтармен қамтамасыз ету, жабдықтау бөлімшесі.
• Осы проектілерді нақты жүзеге асыру бөлімшесі.
Денсаулық сақтау пунктінде кызметтен жарақат алғандарға бірінші көмек
көрсетіледі. Жұмысқа түсетін адамдарды медициналық тексеруден өтуді, жылына
бір рет флюрография өтуін қадағалайды.
Кәсiпорын еңбек ресурстарымен толық қамтылған. Жұмысшылардың жалпы
санының 160 – басқарушылар, 600 адам - мамандар және 145 адам – қызмет
көрсетушiлер мен басқалар. Сонымен қатар 20 адамнан тұратын өрт сөндiру
қорғанысы. Қалған жұмысшылар 1220 адам санында жұмысшы құрамын құрайды.
Жұмысшылардың орташа жалақысы қазiргi кезде 30000 теңге.
Бөлімшелер басқарушыларының функционалдық міндеттер. Қарамағында-ғылардың
басқару қызметін бас директор атқарады. Ал бухгалтерлік есепті негізінен
бас бухгалтер басқарады.
Негізінен кәсіпорынды бас директор басқарады. Одан кейін директор.
Директорға қарасты төрт қызметкер бар. Олар:
- Қаржы менеджері
- Бас бухгалтер.
- Менеджер
- Жұмысшылар бригадасының басшылары
Директор қарамағына техникалық лаборатория, тасымалдау және кұрастыру
бөлімі кіреді. Қаржы менеджері ол коммерциялық және қаржылық сұрақтарға
жауап беруші. Ендігі менеджерге, оған мыналар қарасты: маркетинг бөлімі,
қызмет көрсету, сауда бөлімі, ас бөлме. Ал мамандар бөлімі тікелей
директорға жауап береді.
Кез келген коммерциялық кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі
максималды пайда табу. Бұл маркетинг арқылы жоспарланады, басқарылады.
Маркетинг – кәсіпорынды басқару жүйесінің спецификалық элементі.
Оның негізгі сұрақтары:
- нарыққа қатысушылар туралы ақпараттың міндетті түрде алынуы;
- өндірісті жоспарлау және тауарды өткізу;
- баға жасау жүйесін өңдеу;
- қызмет көрсетуді ұйымдастыру және сатып алу мен сату;
- өнімді өткізуден көбейту жөнінде болжам және бағыт жасау. Сонымен
қоса нарықтағы алатын көлемін белгілеу.
Маркетинг бөлімі келесі функцияларды атқарады:
- акционерлік қоғамның барлық бөлімшелерімен бірігіп жылдық
маркетингтік жоспарды құру;
- коммерциялық сұраққа жауапты директор, яғни оның жоспарға және
бюджетке байланысты бекітуді ескере отырып нарыққа зерттеу
жасау;
- сатуға қажетті тауарларды анықтап, оған талдау жасау және
сұраныстың өзгеруін бақылау;
- ішкі өнімдерді ұсынушылардың ең тиімдісін таңдау, бұл туралы
қамтамасыз ету бөлімімен бірігіп шешім қабылдау;
- маркетинг жүйесін өңдеп отыру.
Ендігі басқарушылық құрылымдағы, яғни әкімшілік басқармадағы
қызметкерлерге келсек, олар:
- білікті;
- шешен;
- ұйымшыл;
- өз істеріне жауапкершілікпен қарайтын;
- өте тиянақты;
- сауатты және дәрежелері жоғары адамдар.
Басқарма мамандарды таңдауға, өндіріске қажетті заттармен қамтамасыз
етуге, кәсіпорынның қызметінің нәтижесіне жауап береді
Дәрменсіз кәсіпорынның нормативтік - құқықтық құжаттары. Қарастырылған
кәсiпорын ұйымдастырушылық – құқықтық формалардың классификациясы бойынша
ашық акционерлік қоғам болып табылады. Дәрменсіз кәсіпорынды Ашық
акционерлік қоғам туралы ҚР заңының 2 пункті 10 бабына сай, жалпы
жиналысқа қатысушылардың құзырына жататын барлық шешімдер жеке қатысушының
жеке дербес түрде қабылданатын, жазбаша түрде рәсімдейтін кәсіпорын
директоры. Дәрменсіз кәсіпорын директоры ағымдағы жұмыс бағдарламасының
орындалуын қамтамасыз етіп отырады, құрылтайшы шешімнің орындалуы мен
дайындығын ұйымдастырады, есептің орындалуы жөнінде ұсыныс білдіреді,
кәсіпорын атынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz