Өндірісі және талап
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАЛАП ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Талап өндірісінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Талап түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Талап элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 ТАЛАП ҚОЮҒА ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ТАЛАП ТӘСІЛДЕРІН ПАЙДАЛАНУ НЫСАНДАРЫ
2.1 Талапқа құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Талап қою құқығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3 ТАЛАП АРЫЗ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Талап арыздың нысаны мен мазмұнының заңға сәйкестігі ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Талап арыздың реквизиттері, оның іс жүргізушілік маңызы мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3 Талап арыздағы талаптың құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.4 Талап арызда жіберілген кемшіліктерді түзету жолдары ... ... ... ... ... ... ... 45
3.5 Аралық сотта талаптық істердің қаралуы мен өзгешелігі, ондағы талап арыздың ерекшелігі мен құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1 ТАЛАП ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Талап өндірісінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Талап түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Талап элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 ТАЛАП ҚОЮҒА ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ТАЛАП ТӘСІЛДЕРІН ПАЙДАЛАНУ НЫСАНДАРЫ
2.1 Талапқа құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Талап қою құқығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3 ТАЛАП АРЫЗ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Талап арыздың нысаны мен мазмұнының заңға сәйкестігі ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Талап арыздың реквизиттері, оның іс жүргізушілік маңызы мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3 Талап арыздағы талаптың құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.4 Талап арызда жіберілген кемшіліктерді түзету жолдары ... ... ... ... ... ... ... 45
3.5 Аралық сотта талаптық істердің қаралуы мен өзгешелігі, ондағы талап арыздың ерекшелігі мен құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы азаматтық iс жүргiзу бұл Қазақстан Республикасының азаматтық iс жүргiзу заңдарымен өз құзыретiне жатқызылған талап қою және өзге iстердi қарау мен шешу барысында сот төрелiгiн атқару кезiнде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт ретінде ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның өмірі, құқығы мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең басты көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғам мүшелерінің өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болап саналады, әрі оны қорғау да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Белгілі бір құқықтар мен заңды мүдделерін қорғау үшін адамдар оның қорғаудың сан түрлі тетіктерін қолданады және қорғау тәсілін таңдай құқығы олардың өздеріне қалдырылады. Яғни құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттік немесе қоғамдық тәртпте қорғауды жүзеге асырады. Азаматтар мен ұйымдар даулы құқықтарын жүйелеп көбінше соттарға халықаралық төреліктерге жүгінеді.
Жалпы алғанда соттық тәртіпте қаралатын істердің түгелге жуығы талап қою тәртібімен жүзеге асырылады. Талап және оның элементтерінің ұғымы мен түрлеріне теориялық тұрғыда салыстырмалы саралау жүргізе отырып талдам жасау мәселенің құндылығын айқындай түсетіндігі анық жағдай. Талап нысаны мен негізінің өзекті мәселелері, мазмұны мен субъектісіне, талаптың объектісіне тәжірилік сараптама жасау нәтижесінде белгілі бір кемшіліктерді айқындай отырып, оны шешудің жолдарын ұсыну көзделеді. Талап өндірісіндегі қолданыстағы терминдердің қазақша атауларының жай-күйі мен құқықтық ахуалы туралы тезден өткізілуге жататын терминдердің мәселелері мен аудармалық қателіктердің негізін ашып көрсетіп, ұсыныстар әзірлеу.
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт ретінде ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның өмірі, құқығы мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең басты көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғам мүшелерінің өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болап саналады, әрі оны қорғау да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Белгілі бір құқықтар мен заңды мүдделерін қорғау үшін адамдар оның қорғаудың сан түрлі тетіктерін қолданады және қорғау тәсілін таңдай құқығы олардың өздеріне қалдырылады. Яғни құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттік немесе қоғамдық тәртпте қорғауды жүзеге асырады. Азаматтар мен ұйымдар даулы құқықтарын жүйелеп көбінше соттарға халықаралық төреліктерге жүгінеді.
Жалпы алғанда соттық тәртіпте қаралатын істердің түгелге жуығы талап қою тәртібімен жүзеге асырылады. Талап және оның элементтерінің ұғымы мен түрлеріне теориялық тұрғыда салыстырмалы саралау жүргізе отырып талдам жасау мәселенің құндылығын айқындай түсетіндігі анық жағдай. Талап нысаны мен негізінің өзекті мәселелері, мазмұны мен субъектісіне, талаптың объектісіне тәжірилік сараптама жасау нәтижесінде белгілі бір кемшіліктерді айқындай отырып, оны шешудің жолдарын ұсыну көзделеді. Талап өндірісіндегі қолданыстағы терминдердің қазақша атауларының жай-күйі мен құқықтық ахуалы туралы тезден өткізілуге жататын терминдердің мәселелері мен аудармалық қателіктердің негізін ашып көрсетіп, ұсыныстар әзірлеу.
1 Қазақстан Республикасының 2000ж. 25-желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесi мен судьялардың мәртебесi туралы» Конституциялық заңы.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30-тамызда респубикалық референдумда қабылданған (2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
3 ҚР-ң Азаматтық Кодексі. Алматы 2000 ж. (2013.06.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
4 Антонов А.П. Административное право и административный процесс: старые и новые проблемы.
5 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
6 Абрамов С.М. Гражданский процесс. М., 1950. – С.178.
7 Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965. -С. 277.
8 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
9 Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965, -С. 277.
10 Зейдер Н.Б. Гражданские процессуальные отношения. – Саратов: Саратовск. Гос. Универститет 1965. –С. 257.
11 Юдельсон К.С. Советский гражданский процесс. М., 1956. – С.181.
12 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
13 Елисейкина Г.Ф. Защита судебных прав и советское гражданское судопроизводство М., 1974. –С.274.
14 Васьковский
15 Осокина Г.А. Проблемы иска и права на иск. Томск 1989 г. – С. 252.
16 Осокина Г.А. Проблемы иска и права на иск. Томск 1989 г. – С. 252.
17 Клейнман А.Ф. Советский гражданский процесс: Учебник- М: Госюриздат 1954 г. – С.144.
18 Чечина Н.А. Гражданские процессуальные отношения. – Л: ЛГУ; 1962. – С.63.
19 Осокина Г.А. Права на защиту исковом судопроизводстве. Томск, 1990. – С. 132.
20 Гражданское процессуальное право РК: Учебник/под ред. М.С. Шакарян, Былина. 1998. –С. 504.
21 Викут М.А. Субъективные гражданские процессуальные права (понятие и виды) Вопросы теорий ипрактики Гражданского процесса. – Саратов. СГУ. 1984. -122 с.
22 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов (Академический курс). Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
23 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
24 Чечина.Н.А.,Чечот.Д.М. Гражданская процессуальная форма и производства. М.Юрид.литература. 1979. – С. 157.
25 Виндшайд. Иск римского права сточки зрения сегодняшнего дня. 1856.
26 Баймолдина З.Х. Гражданско-процессуальное право РК. Учебник. 2 том. Станции. Алматы 2001. - 128-135 бб.
27 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
28 Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-маусымдағы №9 «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» қаулысы.
29 Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-қазандағы №15 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» 2000 жылғы 30 маусымдағы №9 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» қаулысы.
30 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
31 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
32 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов (Академический курс). Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
33 Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965. -С. 277.
34 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
35 Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-қазандағы №15 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» 2000 жылғы 30 маусымдағы №9 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» қаулысы.
36 Қазақстан Республикасының 2001ж. 12-маусымдағы Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi). Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы N 210-II Заңы. Күшi жойылды - Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы N 100-IV Заңымен, 5-3-бабын қоспағанда("Егемен Қазақстан" 2001 жылғы 20 маусым N 123-126).
37 Треушников М.К. Гражданский процесс. 2-е изд., переработанное и дополненное — М.: ОАО «Издательский Дом «Городец», 2007 г. - С.160.
38 Семенов.В.М. Конституционные принципы судопроизводства М 1982. – С. 122.
39 Щеглов В.Н. Законность и обоснованность судебного решения по гражданско-правовому спору. Новосибирск, 1958. – С. 8.
40 Воронков Г.В. Определение суда первой инстанции в советском гражданском процессе. Саратов, 1967.2 - С. 6.4
41 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов (Академический курс). Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
42 Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-қазандағы №15 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» 2000 жылғы 30 маусымдағы №9 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» қаулысы.
43 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесс. М. 1968. - С.136
44 Касенова А.Ж. Қарсы талап азаматтық іс жүргізу құқығының институты ретінде “Ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселелері”. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Алматы: ҚазГЗУ, 2002-123-131 беттер. Афтореферат.
45 Гордон В.М. Основание иска в составе изменений исковых требований. Ярославль. – 1902.
46 Викут М.А. Субъективные гражданские процессуальные права (понятие и виды) Вопросы теорий ипрактики Гражданского процесса. – Саратов. СГУ. 1984. -122 с.
47 Авдеенко Н.И. Иск и его виды в советском гражданском процессуальном праве: Автореф. дис. канд юрид наук. Л. – 1951.
48 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов.(Академический курс) Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
49 Виндшайд. Иск римского права сточки зрения сегодняшнего дня. 1856.
50 Энгельман И.Е. Курс русского гражданского судопройзводства. - Юрев 1912.
51 Учебник гражданского процесса. - М: Спарк, 1996. –с.146.
52 Комментарий к гражданскому кодексу РСФСР ( научно-практический) Под. Ред. М.С. Шакарян-М.Юрист. 2000. –с.311.
53 Щеглов В. Н. Гражданское процессуальное право.Томск. 1981. – С. 143.
54 Чечина.Н.А.,Чечот.Д.М. Гражданская процессуальная форма и производства . М.Юрид.литература. 1979. – С. 157.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30-тамызда респубикалық референдумда қабылданған (2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
3 ҚР-ң Азаматтық Кодексі. Алматы 2000 ж. (2013.06.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
4 Антонов А.П. Административное право и административный процесс: старые и новые проблемы.
5 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
6 Абрамов С.М. Гражданский процесс. М., 1950. – С.178.
7 Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965. -С. 277.
8 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
9 Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965, -С. 277.
10 Зейдер Н.Б. Гражданские процессуальные отношения. – Саратов: Саратовск. Гос. Универститет 1965. –С. 257.
11 Юдельсон К.С. Советский гражданский процесс. М., 1956. – С.181.
12 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
13 Елисейкина Г.Ф. Защита судебных прав и советское гражданское судопроизводство М., 1974. –С.274.
14 Васьковский
15 Осокина Г.А. Проблемы иска и права на иск. Томск 1989 г. – С. 252.
16 Осокина Г.А. Проблемы иска и права на иск. Томск 1989 г. – С. 252.
17 Клейнман А.Ф. Советский гражданский процесс: Учебник- М: Госюриздат 1954 г. – С.144.
18 Чечина Н.А. Гражданские процессуальные отношения. – Л: ЛГУ; 1962. – С.63.
19 Осокина Г.А. Права на защиту исковом судопроизводстве. Томск, 1990. – С. 132.
20 Гражданское процессуальное право РК: Учебник/под ред. М.С. Шакарян, Былина. 1998. –С. 504.
21 Викут М.А. Субъективные гражданские процессуальные права (понятие и виды) Вопросы теорий ипрактики Гражданского процесса. – Саратов. СГУ. 1984. -122 с.
22 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов (Академический курс). Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
23 Гурвич М.А. Учение об иске, состав, виды. М., 1981. – С.145.
24 Чечина.Н.А.,Чечот.Д.М. Гражданская процессуальная форма и производства. М.Юрид.литература. 1979. – С. 157.
25 Виндшайд. Иск римского права сточки зрения сегодняшнего дня. 1856.
26 Баймолдина З.Х. Гражданско-процессуальное право РК. Учебник. 2 том. Станции. Алматы 2001. - 128-135 бб.
27 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
28 Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-маусымдағы №9 «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» қаулысы.
29 Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-қазандағы №15 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» 2000 жылғы 30 маусымдағы №9 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» қаулысы.
30 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
31 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
32 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов (Академический курс). Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
33 Добровольский А.А., Иванова С.А. Исковые формы прав. М.. 1965. -С. 277.
34 Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, 1999 ж. (2012.24.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
35 Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-қазандағы №15 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» 2000 жылғы 30 маусымдағы №9 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» қаулысы.
36 Қазақстан Республикасының 2001ж. 12-маусымдағы Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi). Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы N 210-II Заңы. Күшi жойылды - Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсандағы N 100-IV Заңымен, 5-3-бабын қоспағанда("Егемен Қазақстан" 2001 жылғы 20 маусым N 123-126).
37 Треушников М.К. Гражданский процесс. 2-е изд., переработанное и дополненное — М.: ОАО «Издательский Дом «Городец», 2007 г. - С.160.
38 Семенов.В.М. Конституционные принципы судопроизводства М 1982. – С. 122.
39 Щеглов В.Н. Законность и обоснованность судебного решения по гражданско-правовому спору. Новосибирск, 1958. – С. 8.
40 Воронков Г.В. Определение суда первой инстанции в советском гражданском процессе. Саратов, 1967.2 - С. 6.4
41 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов (Академический курс). Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
42 Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының 2000ж. 30-қазандағы №15 «Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының «Соттардың азаматтық iс жүргiзу заңдарының кейбiр нормаларын қолдануы туралы» 2000 жылғы 30 маусымдағы №9 қаулысына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» қаулысы.
43 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесс. М. 1968. - С.136
44 Касенова А.Ж. Қарсы талап азаматтық іс жүргізу құқығының институты ретінде “Ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселелері”. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Алматы: ҚазГЗУ, 2002-123-131 беттер. Афтореферат.
45 Гордон В.М. Основание иска в составе изменений исковых требований. Ярославль. – 1902.
46 Викут М.А. Субъективные гражданские процессуальные права (понятие и виды) Вопросы теорий ипрактики Гражданского процесса. – Саратов. СГУ. 1984. -122 с.
47 Авдеенко Н.И. Иск и его виды в советском гражданском процессуальном праве: Автореф. дис. канд юрид наук. Л. – 1951.
48 Гражданское право. Т. 1. Учебник для вузов.(Академический курс) Отв.ред М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы: КазГЮА, 2000. – С.244.
49 Виндшайд. Иск римского права сточки зрения сегодняшнего дня. 1856.
50 Энгельман И.Е. Курс русского гражданского судопройзводства. - Юрев 1912.
51 Учебник гражданского процесса. - М: Спарк, 1996. –с.146.
52 Комментарий к гражданскому кодексу РСФСР ( научно-практический) Под. Ред. М.С. Шакарян-М.Юрист. 2000. –с.311.
53 Щеглов В. Н. Гражданское процессуальное право.Томск. 1981. – С. 143.
54 Чечина.Н.А.,Чечот.Д.М. Гражданская процессуальная форма и производства . М.Юрид.литература. 1979. – С. 157.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАЛАП ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Талап өндірісінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Талап түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...11
1.3 Талап
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13
2 ТАЛАП ҚОЮҒА ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ТАЛАП ТӘСІЛДЕРІН ПАЙДАЛАНУ НЫСАНДАРЫ
2.1 Талапқа
құқық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Талап қою құқығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3 ТАЛАП АРЫЗ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Талап арыздың нысаны мен мазмұнының заңға
сәйкестігі ... ... ... ... ... ... 3 5
3.2 Талап арыздың реквизиттері, оның іс жүргізушілік
маңызы мен мәселелері ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
3.3 Талап арыздағы талаптың
құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3.4 Талап арызда жіберілген кемшіліктерді түзету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 45
3.5 Аралық сотта талаптық істердің қаралуы мен өзгешелігі, ондағы талап
арыздың ерекшелігі мен құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...66
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы азаматтық iс жүргiзу бұл
Қазақстан Республикасының азаматтық iс жүргiзу заңдарымен өз құзыретiне
жатқызылған талап қою және өзге iстердi қарау мен шешу барысында сот
төрелiгiн атқару кезiнде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт
ретінде ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның
өмірі, құқығы мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең
басты көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғам мүшелерінің
өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті
жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды
міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз
құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал
белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың
мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі
шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет
бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен
қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік
және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болап саналады, әрі оны қорғау
да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Белгілі бір құқықтар мен заңды мүдделерін қорғау үшін адамдар
оның қорғаудың сан түрлі тетіктерін қолданады және қорғау тәсілін таңдай
құқығы олардың өздеріне қалдырылады. Яғни құқықтар мен бостандықтарды
мемлекеттік немесе қоғамдық тәртпте қорғауды жүзеге асырады. Азаматтар мен
ұйымдар даулы құқықтарын жүйелеп көбінше соттарға халықаралық төреліктерге
жүгінеді.
Жалпы алғанда соттық тәртіпте қаралатын істердің түгелге жуығы
талап қою тәртібімен жүзеге асырылады. Талап және оның элементтерінің
ұғымы мен түрлеріне теориялық тұрғыда салыстырмалы саралау жүргізе отырып
талдам жасау мәселенің құндылығын айқындай түсетіндігі анық жағдай. Талап
нысаны мен негізінің өзекті мәселелері, мазмұны мен субъектісіне, талаптың
объектісіне тәжірилік сараптама жасау нәтижесінде белгілі бір кемшіліктерді
айқындай отырып, оны шешудің жолдарын ұсыну көзделеді. Талап өндірісіндегі
қолданыстағы терминдердің қазақша атауларының жай-күйі мен құқықтық ахуалы
туралы тезден өткізілуге жататын терминдердің мәселелері мен аудармалық
қателіктердің негізін ашып көрсетіп, ұсыныстар әзірлеу.
Талап қою азаматтық іс жүргізу құқықғының ең бір күрделі де ауқымды
бөлігі болып табылады. Талап ұғымы, оның түрлері, талап арыздың теориялық
мәселесі, талаптың құрамдас бөліктерінің құқықтық мәселелерінің өзектілігі
көптеген үдерісші-заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектерінің объектісіне
айналды. Талаптың элементтері мен түрлерінің сипаты мен ерекшелігіне
қатысты қазақстандық та, ресейлік те ғалымдар қалам тартуда. Атап өтетін
болсақ, олар Ю.Г. Басин, З.Х. Баймолдина, З.К. Абдуллина, А.Ж. Касенова,
Т.Е. Каудыров, Г.А. Жайлин және т.б. Ресейлік ғалымдарды атап өтсек:
- Осокина Г.А., Филиппов П.М., Чечот Д.М., Анисимова Л.И., Арапов
Н.Т., Абрамов С.М., Башкатов Н., Безлипкин Т.Т., Василенко К.М., Василева
Г.Д., Викут М.А., Гурвич М.А., Добровольский А.А., Иванова С.А., Джалипов
В.Г., Елисейкина Г.Ф., Иванов О.В., Кожухарь А.Н., Анисимова Л.И., Кострова
Н., Комиссаров Н.И., Осипов Ю.Н., Курылев С.В., Треушников М.К., Пушкарь
Е.Г., Пятиллетов И.М., Шакарян М.С., Швейцарь Д.В., Юдельсон К.С. тағы
басқа да көптеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде көрсетіп кеткен.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде таоаптың құрамдас бөліктерінің ұғымы
мен түрлеріне маңыздылығы мен ғылыми құндылығы жоғары дәрежеде теориялық
және тәжірибелік сипатта зерттеу жүргізілген.
Диплом жұмысының тақырыптық мәселелерін талқылау кезінде таоап
ұғымынан бастап таоап арыздың құрылымы мен нысанының құқықтық маңызына
тоқталып, талап элементтеріне жеке бөлімде толық қарастырып өтеді. Зерттеу
жұмысының жазылу барысында, сонымен қатар әртүрлі ғылыми монографиялар мен
кітап, оқу құралдары, газет-журнал беттеріндегі мақалалар пайдаланылды.
Диплом жұмысында зерттеу тақырыбыны ң қайнар көздеріне жалпылай сарапта м
алық талдама жасай отырып талаптың құрамдас бөліктерінің құрылымын
анықтау, талап элементтерінің жеке түрлерінің құқықтық-теориялық
мәселелерінің мәнін ашып заңнамалық кемшіліктерге саралау жүргізу, талап
институтындағы терминдер мәселесіне талдау жасай отырып
Ұсыныстарын енгізу дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасы азаматтық іс жүргізу
заңнамасындағы талап өндірісі мәселелеріне теориялық және салыстырмалы
талдау жүргізу, талап өндірісінің маңыздылығы және талап арыздың мәні,
талап арызға қойылатын талаптар, сотта істі қарау ерекшеліктері және өзге
де талаптардың сақталуы мәселелерінің тәжірибесін зерттеу болып табылады.
Бұл мақсат азаматтық іс жүргізу заңнамасының және оның қолдану тәжірибесін
жетілдіру үшін осы тақырып көлеміндегі теориялық мәселелерді толығымен
зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы шешім ұсыну, оларды
тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады. Жұмыстың мақсаты
азаматтық іс жүргізу заңнамасының мақсатына (азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау) жетуге үлес қосуды, яғни сот шешімінің заңдылық
және негізділік ережелерін және оның тәжірибеде көрініс табуы бойынша
қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Диплом жұмысының негізгі мақсаттары:
• талап қою ұғымының теориялық аспектілеріне талдама жасау,
• талап түсінігінің құқықтық мәнін ашу,
• талап арыздың құқықтық табиғаты мен ұғымына сипаттама беру,
• талаптың элементі мәселесіне құқықтық сипаттама жасау,
• талап элементтерінің түрлерінің ара жігін ажырату және салыстырмалы
талдам жасау,
• талаптық терминдердің қазақша мәтінінің жүйесін қалыптастыру, осы
мақсатта заңнамадағы кемшіліктер мен қателіктерді ашып көрсетіп, оны
жоюдың жолдарын ұсыну болып табылады.
Диплом жұмысының жазылу барысында тарихи-салыстырмалы, логикалық жүйелі
құрылымдық, статистикалық, тарихи, формальды ойлау түрі, салыстырмалы
құқықтық, диалектикалық-материалистік тұрғыда әдістер қолданылды.
Дипломдық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар
айқындайды және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- талап өндірісі азаматтық сот өндірісінің маңызды сатысы ретінде оның
құқықтық табиғатын ашып, айқындау;
- талап арызға қойылатын негізгі талаптардың мәнін ашып көрсету және
олардың азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда сот
тәжірибесіне әсер етуін ескеру;
- талап арызды қабылдау, оны қабылдаудан бас тарту, азаматтық істі
қозғаудың тәжірибелік маңызын ескеріп, олардың мазмұнын ашып көрсету.
Зерттеудің объектісі болып азаматтық іс жүргізу құқығының талап
өндірісі институтының нормалары – талап арыз негізінде азаматтық істі
қозғау мәселелерін реттейтін құқықтық қатынастарды қамтиды.
Зерттеудің пәнін Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу
Кодексінің талап арыз негізінде азаматтық істі қозғау тәртібін реттеуге
арналған 150-250 баптары, сондай-ақ осы заң нормаларының мазмұны мен оларды
қолданудың тиімділігі, сонымен қатар осы тақырып көлеміндегі азаматтық іс
жүргізу заңдардың негізінде құқық қорғау қызметін жетілдірудің амалдары мен
азаматтық іс жүргізу заңнамасын қолдану тәжірибесі құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған қайнар көздері тізімінен тұрады.
1 ТАЛАП ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Талап өндірісінің жалпы сипаттамасы
Азаматтық іс жүргізу құқығы сотпен азаматтық істерді қарау тәртібін
анықтайтын құқық саласы болып табылады, яғни азаматтық іс бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру, сонымен қатар сот қаулыларын күштеп орындату
тәртібін қарастырады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып процессуалдық құқықпен
реттелетін азаматтық сот өндірісінің, яғни соттың және басқа да іске
қатысушылардың қызметі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының әдісі: императивті, диспозитивті әдіс.
Бұл жерде басқарушылық қатынас мүдделі тұлғаның бостандығымен және тек
құқықтармен ұштасып жатады.
Құқық реттеу әдісі 2 түрлі жағдаймен байланысты:
1) Азаматтық іс жүргізуді реттеу бойынша
2) Міндетті және шешуші субъектілері ретінде соттың қатысуы, мемлекет
атынан шешім қабылдауы.
Бұл, шешім қажетті жағдайларда күштеп орындауға жатады. Азаматтық іс
жүргізу құқығы басқа құқық салаларымен құқықтық қатынаста болады. Ең
алдымен ол материалдық құқықпен байланысты, яғни азаматтық құқық, отбасы
құқық қатынастардан туындайтын дауларды күштеу арқылы орындау формасы болып
табылады. Еңбек міндеттерді орындату егер де аталған құқықтық қатынастар
бойынша заңдылықты бұзулар кездессе және олар ерікті түрде орындалмаса.
Азаматтық процессуалдық құқықтың реттеу пәні ретінде соттың және іске
қатысушылардың қызметін атасақ, азаматтық құқығы субъектілердің жағдайына
басқарушылық және бағыныштылық қатынасымен реттелетінін көреміз. Құқық
қорғау органдары пәнімен азаматтық іс жүргізу құқығының ара-қатынасы
біріншісінде құқық қорғау органының жүйесі және осы органның сот әділдігін
жүзеге асыру саласындағы құзыретін оқытады, ал 2-де осы нақты азаматтық іс
жүргізудің тәртібі және формасы оқытылады. Азаматтық іс жүргізу құқығымен
көптеген қағидатің ұқсастығымен дәлелдеу саласындағы ұқсастықпен, көптеген
институттың бірдейлігімен ара-қатынастарын көреміз, сонымен қатар азаматтық
және азаматтық процесстер істің жылжып дамуына байланысты бірдей сатылардан
өтеді, яғни соттың 1-ші инстанциясында іс қараудан бастап азаматтық іс
бойынша шешім шыққанға дейін [1].
Апелляциялық, қадағалау сияқты және тағы басқа қосымша сатылардан да
өтуінен көреміз.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының маңызын, құқықты қорғаудың соттық нысанының басымдылығын,
құқық нормаларының оларды практикада қолданумен тығыз байланыстылығын
түсінуі, құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік құбылыстар:
азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, процестің соттың қызметі
ретінде екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, іске қатысушы
тұлғалар мен соттың құқықтары мен міндеттері, процесс сатылары туралы, яғни
азаматтық іс жүргізу құқығы басшылыққа алатын құқықтық ұғымдарды
қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы пәнінің негізгі
міндеттері: құқықтың қажетті қайнар көздерімен, бұл құқық саласының
концептуалды мәселелерімен таныстыру, маңызды заң актілері мен Қазақстан
қатысатын азаматтық сот ісін жүргізуді реттейтін, азаматтық іс жүргізу
нормалары бар халықаралық шарттарды меңгеру, әрбір іс жүргізу нормасының
мағынасын, оның нақты мазмұнын анық түсіндіру, сот қызметінің қағидатерін
білу, азаматтық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттері туралы,
оларға қойылатын құқықтық және адамгершілік талаптар туралы нақты пікірді
орнықтыру.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибеде қолданылуы
азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғаудың, еңбек қақтығыстарын
және басқа дауларды шешудің, моральдық және материалдық зиянды өндірудің,
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуға бағытталған. Сот
актілерінің орындалуы үшін тиімді әрекет етуші жүйе құрылуы керек.
Бұл міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың, адвокаттардың,
нотариустардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді. Құқықтың
нарықтық және демократиялық табиғатын түсінетін, азаматтық қоғам мен
мемлекеттің қазіргі құрылымын білетін судьялардың білікті корпусын
қалыптастыруға студенттердің Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңнамасы саласында терең білім алуы ықпал етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып:
- азаматтық іс жүргізу заңнамасы дамуының негізгі кезеңдерін,
азаматтық іс жүргізу заңнамасын, Қазақстанның құқықтық
жүйесінің дамуы тарихын және қазіргі жағдайын көрсететін
азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибесінің
өзекті және басым мәселелерін;
- азаматтық іс жүргізу құқық қатынастары, дәлелдемелердің
түсінігі, дәлелдеу процесі, істердің бірінші, апелляциялық
сатыдағы соттарда қаралу, қадағалау тәртібімен қайта қаралу
және шешімдердің орындалу тәртібін қарастыру.
- процессуалдық мектептер мен бағыттарды білу, азаматтық іс жүргізу
құқығының жекелеген мәселелері бойынша ғылыми және өзіндік ұстанымды
қалыптастыру.
- азаматтық іс жүргізу құқығының теориялық және тәжірибелік
мәселелеріне өз бетінше талдау жасау;
- азаматтық іс жүргізу заңдарының нормаларына талдау жүргізу;
- азаматтық іс жүргізу заңнамасын тәжірибеде өз бетінше қолдану.
Азаматтық іс жүргізу – азаматтық іс жүргізу нормаларымен тәртіптелген
азаматтық істердің бір сатыдан басқа біреуіне өте отырып, соңғы мақсаты,
міндеті – заңмен қорғалатын мүдде мен құқықты қалпына келтіру болып
табылады.Мүдделі тұлға арызбен сотқа жүгіне отырып, өзінің талабын көрсетіп
негіздейді, ол арыз, талап-арыз, шағым, ерекше талап өндірісіне арыз болуы
мүмкін. Сот оларды тексере отырып, оның қарауына жататынын, жатпайтынын
қараса, сот бұл арызда сотта қорғау формасы қажет екенін тапса, бұл істі өз
өндірісіне қабылдап, осы сәттен азаматтық іс қозғайды.Сот, мүдделі адамдар,
басқа қатысушы тұлғалар (куә, эксперт, аудармашы өкілдер) іс жүргізуде
қарауда бірқатар әрекеттер жасайды. (сот мәжілісіне қатысады,
түсініктемелер береді, дәлелдемелер тапсырады, т.б.).
а) Азаматтық іс жүргізу құқығы – құқықтың бір саласы ретінде қоғамдық
қатынастарды реттейтін өзінің құрамына іс жүргізу нормаларының жүйесінен
тұратын сот пен іске қатысушылар арасындағы азаматтық істі сот әділдігімен
шешуді айтамыз.
Азаматтық іске қатысушылардың азаматтық іс жүргізу нормаларымен
бекітілген азаматтық іс жүргізу құқығы мен міндеттері бар. Мысалы, сот істі
қарау және шешу құқығына ие, ол басқа қатысушыларға байланысты биліктік
өкілеттікке ие, сонымен қатар ол іске қатысушы тараптар мен басқа
қатысушылардың іс жүргізу құқығын қатал сақтау керек.
Азаматтар мен заңды ұйымдар іс жүргізуге қатысуға, өтінімдер беруге,
өздерінің талаптарының негіздерін (қолдануға) дәлелдеуге сот шешіміне шағым
келтіруге, шешімнің орындалуына қатысуға құқылы. Олар іс жүргізу құқығымен
қатар, іс жүргізу міндеттерін алады. Іс жүргізу құқықтарын адал
пайдалануға, сот шығындарын төлеуге, сот шақыртуына келуге, дәлелдемелер
тапсыруға міндетті.
б) Азаматтық іс жүргізу пәні сот әділеттігін нақты азаматтық істерден
тұратын арнайы іс жүргізу формасымен атқару, ал азаматтық іс жүргізудің
құқығының пәні – құқықтық сала ретінде азаматтық іс жүргізу, яғни соттар
және басқа іске қатысушылардың әрекеттері мен сот актілерін орындайтын
органдардың әрекеті болып табылады.
в) Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етілген әдіспен реттейді.
Бұл дегеніміз азаматтық істің пайда болуы сотқа емес, мүдделі адамдарға
керек екендігі. Сот өзінің инициативасымен азаматтық іс қозғамайды. Сот
құжаттарына шағым келтіруде іс жүргізудегі мүдделі тұлғалардың еркі болады.
Азаматтық іс жүргізудің нормалары көбінесе тыйым салатын емес, рұқсат
етілетін нормалардан тұрады. Іске қатысушылар тек өздеріне берілген іс
жүргізу құқығына ие болады да тек солар бойынша әрекет етеді, құқыққа ие
болады.
Заңдылықты, қоғамдық тәртiптi қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың саяси,
еңбек, тұрғын және басқа да құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды, қатал
сақтауды қамтамасыз етуде маңызды рольдi соттар атқарады. Азаматтық
процестегi соттың мiндетi азаматтық iстердi дұрыс және тез қарау, шешу және
iс бойынша заңды, негiздi шешiм шығару. Соттың қызметiн ұйымдастыру,
iстердi қараудың тәртiбi, судьялардың жұмысының жоғарғы мәдени деңгейi
заңның барлық талаптарын қатал сақтауға негiзделген жағдайда ғана сот
төрелiгiнiң басты мақсаттарына қол жеткiзуге болады.
Сот өзiне жүктелген мiндеттердi заңмен белгiленген процессуалдық
нысанды сақтаған жағдайда сәттi жүзеге асырады. Бұл процессуалдық нысан iс
бойынша объективтiк шындықты шынайы анықтауға және заңды, негiздi сот
шешiмiн шығаруға ықпал етедi. Сот iсiн жүргiзудiң әрекет етушi нормаларын
бұзу дұрыс емес шешiмдердi шығаруға, азаматтар мен заңды тұлғалардың,
мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылуына әкеледi, сондай-ақ,
сот төрелiгiн жүзеге асыру зиян келтiредi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 13 бап 1 тармағында
көрсетiлгендей Әркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және
өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы делiнген. Яғни бұл
жердегi құқық субъектiсi санаты азаматтардың құқық қабiлеттiгi мен әрекет
қабiлеттiлiк ұғымын құрайды [2].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 13 бабында азаматтық
құқығы мен мiндеттiлiк жүктеу қабiлетi болудың барлық азаматтар үшiн бiрдей
дәрежеде танылатындығы белгiленген. Азаматтық құқық қабiлетi ол туған
сәттен бастап болады және ол қайтыс болуымен тоқтатылады.
Азамат Қазақстан Республикасы шегiнде де, сондай-ақ шет елдерде де
мүлiкке, оның iшiнде шет ел валютасына меншiк құқығына; мүлiктi мұралыққа
алу және мұралыққа беруге; республика аумағында еркiн жүру және тұратын
орнын еркiн таңдауға; республика шегiн еркiн тастап шығу және оның аумағына
еркiн қайта оралуға; заң актiлерiмен тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуға, заңды тұлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бiрлесе құруға; заң актiлерiмен тыйым салынбаған кез келген
мәмiле жасауға және мiндеттемелерге қатысуға; материалдық және моральдық
зардаптардың орны толтыруын талап етуге; басқа да мүлiктiк және жеке
құқықтарды иеленуге құқылы [3].
Азаматтың өз iс-әрекеттерiмен азаматтық құқықты иелену және оны жүзеге
асыру өз үшiн азаматтық мiндеттердi туғызу, оларды орындау оның кәмелеттiк
жасқа келуiмен, яғни жасының он сегiзге толуымен толық көлемiнде туады.
Азаматтың әрекет қабiлеттiгi бiрдей болады.
Азаматтардың құқық қабiлеттiгi мен әрекет қабiлеттiгiнен айыру мен оны
шектеуге жол берiлмейдi. Және оларға шектеу қоя алмайды.
Азаматтық құқықтарды қорғаудың тәсiлдерi: құқықтарды тану; құқық
бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру; құқықты бұзатын немесе оның
бұзылуына қауiп төндiретiн iс-әрекеттердiң жолын кесу; мiндеттiлiктiң iс
жүзiнде орындалуына үкiм ету; шығындарды, айыптарды өтеу; мәмiлелердi
заңсыз деп тану; моральдық зардаптардың орнын толтыру; құқықтық
қатынастарды тоқтату немесе өзгерту; мемлекеттiк басқару немесе жергiлiктi
өкiлдi не атқарушы органдардың заңдарға сәйкес келмейтiн актiлерiн заңсыз
немесе қолдануға жатпайды деп тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқық
иеленуiне немесе оны жүзеге асыруына кедергi келтiргенi үшiн мемлекеттiк
органнан немесе лауазымды адамнан айып өндiрту жолымен, сондай-ақ заң
актiлерiмен көзделген өзге де тәсiлдермен сот немесе аралық сот жүзеге
асырады.
Заң актiлерiмен арнайы көзделген реттерде азаматтық құқықтарды қорғау
құқығы бұзылған жеке немесе заңды тұлғалардың тiкелей өздерi арқылы жүзеге
асырылады. Құқық бұзылған адам оған келтiрiлген зиянның толық өтелуiн талап
ете алады.
Әрбiр адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн сотқа
жүгiнуге құқылы. Мемлекеттiк органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар
заңда көзделген жағдайларда өзге адамдардың немесе адамдардың белгiсiз бiр
тобының құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау туралы сотқа
арыз берiп жүгiнуге құқылы.
Азаматтар мен заңды тұлғаның сот арқылы қорғану құқығы екi құқықтан
тұрады: сот арқылы қорғану үшiн сотқа шағымданудың процессуалдық құқығы,
демек азаматтық iстi қарау және iс қозғау мiндетiн сотқа тапсыру, екiншiсi,
заңды және негiзгi талабын сот арқылы қанағаттандыру үшiн материалдық
құқық.
Мүдделi тұлға сотқа арызбен жүгiне отырып өзiнiң талабын көрсетiп
негiздейдi.
Талап өндiрiсi құқық қорғаудың ең негiзгi түрi, ал талап арыз өндiрiстiң
осы түрiн қозғаудың құралы болып табылады.
Талап өндiрiсiнiң ерекше белгiлерi – құқық жөнiндегi дау және құқық
жөнiнде дауласып отырған тараптар.
Тараптар дауды өзара шеше алмай, талапкер мен жауапкердiң арасында дау
туындаған кезде және олар оны заңмен бекiтiлген тәртiпте жазбаша түрде
соттың қарауына тапсырған кезде ғана талап iсi пайда болады. Осы кезден
бастап материалды құық талап арызына айналады. Сотқа берiлген кез келген
арызда жауапкерге, яғни құқығын бұзған нақты адамға, талап қойылу керек.
Талап арыз арқылы азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын
қалпына келтiредi, материалдық, моральдық зиянды өтеттiредi.
Судья азаматтық iс бойынша талап арызды қабылдау туралы мәселенi жеке
өзi шешедi. Егер де судья арызды қабылдамаса дәлелдi ұйғарым шығарады.
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерiн,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамдық және мемлекеттiк
мүдделердi қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтiнiш жасауға құқылы.
Азаматтарын және заңды мүдделерiн қорғау туралы, егер адам дәлелдi
себептермен өзi сотқа жүгiне алмаса, тек мүдделi адамның өтiнiшiмен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабiлетсiз азаматтың мүддесiн қорғау
үшiн прокурор мүдделi адамның өтiнiшiне қарамастан талап қоя алады [4].
Талап қоюшы прокурор мәлiмдеген талапты қолдамаса, егер үшiншi
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделерi қозғалмаса, онда
сот талап қоюды қараусыз қалдырады.
Талап қоюшы прокурор, бiтiмгершiлiк келiсiм жасау құқығынан басқа, талап
қоюшының барлық iс жүргiзу құқықтарын пайдаланады., сондай-ақ барлық iс
жүргiзу мiндеттерiн мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерiн
қорғау үшiн талап қоюдан бас тартуы ал тұлғаны iстiң мәнiсi бойынша қарауды
талап ету құқығынан айырмайды.
Мемлекеттiк органдар және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, ұйымдар
немесе жекелеген азаматтар олардың өтiнуiмен басқа адамдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн, сол сияқты қоғамдық
немесе мемлекеттiк мүдделердi қорғау үшiн талап қойып сотқа жүгiне алады.
Әрекетке қабiлетсiз азаматтың мүддесiне қорғау үшiн мүдделi адамның
өтiнiшiне қарамастан талап қойылуы мүмкiн.
Бөгде мүдделердi қорғау үшiн талап қойған адамдар, бiтiмгершiлiк келiсiм
жасау құқығынан басқа, талап қоюшының барлық iс жүргiзу құқықтарын
пайдаланады және барлық iс жүргiзу мiндеттерiн мойнына алады. Аталған
органдар мен адамдардың талап қоюдан бас тартуы мүдделерiне сай iс
қозғалған адамды iстi мәнi бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды.
Егер мүдделерiне сай iс қозғалған адам мәлiмдеген талапты қолдамаса, үшiншi
тұлғалардың құқықтарына қысым жасалмаса, сот талап арызды қараусыз
қалдырады.
Талап қою өндiрiсiнiң басым көпшiлiгi азаматтық iстер болып табылады.
Сондықтан азаматтық сот өндiрiсiнiң ережелерi ұқсас болып келедi.
1.2 Талап түсінігі және түрлері
Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша әдебиеттерде талаптың түсінігіне
қатысты әртүрлі көзқарастар айтылады және олар белгілі бір дәрежеде осы
құқық саласындағы ғалымдардың әртүрлі топтарының ой-пікірлерін,
қстанымдарын білдіреді.
Ғалымдар тобының бірінішісі талаптың ек жеке түсінігі, яғни
материалдық-құқықтық және іс жүргізушілік мағынадағы түсініктері туралы
идея ұсынған М.А. Гурвичті қолдады [5, 45 б.].
Ол материалдық-құқықтық мағынадағы талап ретінде талапкердің
жауапкерге мәлімдеген құқықты немесе заңды мүддені қорғау туралы талап
етуін түсініп, талапты бұл тұрғыда материалдық құқық институты деп
есептеді. Іс жүргізушілік мағынадағы талап ретінде талапкердің сотқа
құқығын қорғау үшін жүгінуі түсініліп, бұл мағынасында ол іс жүргізу
құқығының институты болады. Осыған ұқсас көзқарасты С.Н. Абрамов пен В.П.
Чапурский де келтіреді [6, 78 б.]. Екі автор да іс жүргізушілік мағынадағы
талапты – соттан құқықты қорғауды талап ету ретінде, ал материалдық
мағынада – талапкердің жауапкерден сот арқылы материалдық-құқықтық талап
етуі, яғни сот қорғайтын азаматтық құқық ретінде түсінеді. С.Н. Абрамов
былай дейді: Талап бұл туындаған азаматтық құқықтық дау бойынша
әділтөрелікті жүзеге асыру үшін соттың қызметін қозғалысқа келтіруге түрткі
болатын құрал болып табылатын азаматтық іс жүргізу құқығының институты, ал
талап ету азаматтық қатынастан шығатын және талаппен қорғалатын өзінің
заңды табиғаты жағынан азаматтық құқықтың институты немесе талап қоюшының
жауапкерге сот арқылы қойған талап етуі. Осылардың негізінде автор іс
жүргізушілік мағынадағы талап материалдық құқық институты ретіндегі
талаптың жүзеге асырылу нысаны болып табылатыны жөнінде қорытындыға келеді.
Келесі бір тобы (А.Ф. Клейнман, А.А. Добровольский, Н.И. Авдеенко,
Д.М. Чечина, Н.А. Чечот) талап екі жағы – іс жүргізушілік және материалдық-
құқықтық жақтары бар ортақ түсінікті білдіреді деген пікірді ұсынады. Сотқа
құқық қорғау туралы мәлімденген талап ету іс жүргізушілік жағын, ал
талапкердің жауапкерге мәлімдеген талап етуі материалдық-құқықтық жағын
құрайды. Бұл авторлар талаптың екі жағын негізге алып, талап ретінде бір
тұлғаның екіншісіне сотта белгілі бір іс жүргізу тәртібі мен қарау және
шешуүшін мәлімдеген, даулы материалдық-құқықтық қатынастан туындайтын,
нақты заңды фактілерге негізделген материалдық-құқықтық талап етуін атайды.
Олар талаптың ортақ түсінігінде негізгі өзек етіп талаптың материалдық
– құқықтық жағына алады.Сот талапкердің жауапкерге мәлімдеген материалдық-
құқықтық талап етуіне жауап бере отырып, талапкердің сотқа өзінің бұзылған
немесе дауланған құқығын қорғау туралы жүгінуіне де жауап береді.
Талапкердің жауапкерден талап етуі талаптың нысанасын құрайтындықтан, екеуі
бір-бірінсіз өмір сүре алмайды [7, 57 б.].
А.А. Добровольский былай деп жазады:
Құқық қорғау құралы ретіндегі кез-
келген талаптың мәні тараптар арасы ндағы туындаған дау негізінде
талап арыз түрінде рәсімделген талап қоюшының жауапкерге қойған
материалдық-құқықтық талабы іс жүргізуді қозғау құралы болады және сот
қызметінің нысаны болады, себебі сот талап қоюшының жауапкерге қойған
материалдық-құқықтық талабының заңдылығы мен негізділігін қарайды. Талаптың
тек материалдық-құқықтық жағының болуы, яғни талап қоюшының жауапкерге
қойған құқықтық талабын іс жургізудің талапты тану, талаптан бас тарту,
соттық бітімгершілік келісім сияқты іс жүргізу институттарын бар
екендігімен түсіндіруге болады. Е.В. Рябованың көрсетуінше, азаматтық іс
жүргізуде талаптың бір ғана түсінігі бар, ол – азаматтық іс бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру бойынша соттың қызметін қозғайтын, бұзылған немесе
дауланған құқықты не заңды мүддені қорғау туралы талап етіп сотқа жүгіну.
Екінші пікірді жақтаушыларды кейінгі уақыттарда осы мәселемен айналысып
жүрген ғалымдардың ішінен де кезіктіруге болады. Мысалы, М. Рожкова былай
деп жазады: Талапты (талаптық талап ету) жауапқа тартылған тұлғаға
бағытталған мүдделі тұлғаның жеке материалдық-құқықтық талабынан тұратын
заңда арнайы көрсетілген талап арыз қалыбында рәсімделген мемлекеттік
мәжбүрлеу туралы сотқа жіберілген талап ету. А.А. Добровольский құқықты
талап қою арқылы қорғау нысаны сотта қорғалуға ғана тән емес, сондай-ақ
құқық туралы дауды төрелік, аралық сот және басқа да органдар қараған кезде
де қолданылатынын көрсетіп, талаптың келесі анықтамасын береді: Құқықтың
бұзылуын жою жөніндегі бір тұлғаның екінші бір тұлғаға сот немесе басқа да
орган арқылы мәжбүрлеп жүзеге асыру үшін берген және белгілі бір іс
жүргізушілік тәртіпте қаралуға жататын талап етуді талап деп атаймыз.
1.3 Талап элементтері
Азаматтық іс жүргізу ғылымында талап элементтерін оның кұрамдас
бөліктері ретінде қарастыру орын алған. Талап злементтері деген ұғым
жөнінде өте өткір пікір таластар орын алады. Сондай-ақ талаптың
элементтерінің түрлері ғана емес, көлемі жөнінде де тіпті элементтердің бар
жоқтығы жөнінде де пікір-таластар орын алуда.
Бір авторлар талаптың үш элементі нысаны, негізі және
мазмұны бар екендігін дәлелдеуге тырысады. Бұл көзқарастар кеңестік
азаматтық іс жүргізу құқығында М.А.Гурвичтің пікірімен бекітілді және Н.Б.
Зейдер, А.Ф.Клейнман сияқты ғалымдардың колдауына ие болды [5, 46 б.].
Келесі бір авторлар, олар да талаптың үш мүшелі конструкциясын
айтады, яғни олар нысаны, негізі және тараптары. Мұндай пікір Г.Л.
Осокинаның еңбегінде көрініс тапқан.
Үшінші авторлар талап екі элементтен нысан және негіз деп көрсетеді.
Бұндай пікірді А.А. Добровольский келтіреді [7, 78 б.]. Оның көзқарасы
көптеген ғалымдар тарапынан, мысалы С.А.Иванова, В.Н.Щегловтардың тарапынан
қолдау тапты.
Төртіншілері тіпті талапты элементтерге бөлудің керегі жоқ, себебі
ол туралы заңшығарушы айтпайды деп пікілерін негіздеуде. Олардың ойынша
нысан, негіз және тараптар талапты оқшауландыратын белгілер, сол себепті
оны талаптың белгілері деп атаған дұрыс деп есептейді. Мұндай пікірді
И.М.Зайцев,О.В.Исаенкова келтіреді.
Жоғарыда аталып өткен мәселелер талап элементі деген ұғымның өзін
ашу керек екендігін көрсетеді.
Белгі, қасиет және жиек -бұлар бір қатардағы ұғымдар.
Жиек-ерекшелікті анықтайтын қасиет, ал касиет- белгілі бір нәрсенің
ерекшелігін анықтайтын сапа, белгі, белгі- яғни сол арқылы білуге болатын
көрсеткіш.
Философиялық категория ретінде бұл белгілер нысанның нақтылығы немесе
бар екендігі мен оның бас нәрселерден айырмашылығы немесе оларға деген
қатынасын айтамыз.
Элемент сөзі тек қана белгілі бір нәрсенің құрушысы ғана емес,
сондай-ақ белгілі бір нәрсенің мазмұнындағы белгілер ретінде де қарастыруға
болады.
Қандай да бір құбылыстың элементі сол құбылыстың мәнді бір,
сипаттаушы белгісі ретінде айтуға болады.
Сол себепті талап элементін талаптың құрамдас бөліктері ретінде,
талапты сипаттайтын белгі ретінде карастырамыз. Тек микана осындай
жағдайда ғана талап элементтері талапты оқшауландыра алатын
құрал ретінде қарастыруға болады [10, 57 б.].
Мүдделі тұлғалар сотқа жүгіне отырып тапсыратын талаптық
талаптық етулерді бір-бірінен оның құрамдас бөліктері, яғни
элементтері арқылы ажыратамыз.
Іс жүргізушілік заңнамада көрсетілген негізгі екі элемент- нысаны
мен негіздемесі талапты оқшауландырады.
Осымен бірге кейбір авторлардың пікірінше заңда аталмаған үшінші
элемент бар. Ол қызу пікірталастың нысанына айналған үшінші элемент теке-
тірестегі тараптар және сот арқылы қорғану әдісі (мұны талап әдісі деп
есептейді)
М.Рожкованың пікірінше талаптың төрт элементі бар.
Бұлар: талап субъектісі, талап негіздемесі, талап нысаны, талап мазмұны.
Талап негіздемесіне талаптық талап етуге (исковые требование)
негіз болған заңды фактілер жатады.Оған мысалы келтірсек, мәмілелер оның
ішінде келісім-шарттар, мерзімнің келу фактісі, міндеттемені орындамау
немесе тиісті дәрежеде орындамау, зиян келтіру және т.б. Талаптың
негіздемесі негізінде бір емес бірнеше фактілер жиынттығынан тұратын
фактілік құрамнан тұрады.
Кейбір авторлардың пайымдауынша фактілік кұрамға қоса талаптық
талап етудің (исковые требование) негіздемесі ретінде заң талап қоюшыдан
оның пікірінше бұзылған заң немесе құкық нормасына сілтеме жасау керек. Бұл
талаптың құқықтық негіздемесі болып табылады.
Талаптың кұқықтық негіздемесі оның фактілік негіздемесімен кұралы
болмауы қажет.
Төрелік соттарда және кұзіретті соттар да өз бастамашылығымен талапты
нысанын өзгерте алмайды-бұл құқық тек талап қоюшыға тиесілі. Нәтижесінде
талапкер өзінің талабын қолданылуға жатпайтын құқық нормасына негіздеуіне
байланысты талаптың құқықтық негіздемесі мен талаптың фактілік негіздемесі
құралы болғанда сот талаптың негізін өзгерту құқығының жоқтығы салдарынан
талаптық талап етуді (исковые требование) канағаттандырудан бас тартуы
тиіс.
Бірақ осы тұста басқаша қараған дұрыс сияқты.
Сотта құқықтық дауды шешу-бұл соттың әрбір - нақты жағдайда
қолданылуға жататын нормативтік құқықтық актіні басшылыққа ала отырып
жүзеге асыратын құқық қолдану кызметі. Дауды шешу барысында талап арызда
көрсетілгендегіден өзге құқық нормасын бұны сот актісінің сипаттау
бөлігінде көрсете отырып, қолданған кезде сот талаптың негізін өзгертпейді.
керісінше тиісті нормативтік құқықтық актіні басшылыққа ала отырып
даудың мәтіні бойынша шешім қабылдайды. Ал бұл заңдылық қағидасына толық
сай келеді.
Яғни негіздеме деп – талап қоюшының жауапкерге қоятын талабына негіз
ретінде алынатын белгілі бір заңды фактілер, яғни заңнамада көзделген ретте
құқықтың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына алып келетін нақтылы
мән-жайларды айтамыз. Талаптың негізі ретінде бір мән-жай емес бірнеше мән-
жайлардың жиынтығы құрайды.
Талап қоюшы:
- өзінің бастапқы көрсеткен негіздемелік мән-жайды өзгертуге құқығы
бар. Талап негіздемесін толығымен өзгерту сот тәжірибесінде сирек
кездесетін жағдай. Бұл мысалы көп жағдайда виндикациялық талап қойылған
кезде, яғни талапкер алдымен негіздеме ретінде жылжымайтын мүлікке құқығын
дәлелдеу үшін сатып-алу сату шартын көрсетеді, кейінірек тауып алғандығының
уақытының келуіне байланысты осы мән-жайды көрсетуі мүмкін;
- негіздеменің бір бөлігін өзгертуі немесе фактілердің кейбіреуін
алып тастауы мүмкін. Мысалы жалдау шарты бойынша жалға беруші жалдау шарты
бойынша берілген мүлікті ерте алып қоюды көздейді, негіз ретінде берілген
мүліктің күйінің нашарлағанын негізге алады. Үдеріс барысында талапкер
талап негіздемесі ретінде басқа жағдайды, яғни жалға берілген мүлікке
күрделі жөндеу жұмыстары жалдау шартында көзделгендегідей
жүргізілмегендігін негіз ретінде көрсетеді. Мұндай өтінім қанағаттандырылуы
керек, себебі талапкер заңға сәйкес әрекет етіп отыр.
Талап нысаны заң әдебиетіндегі даулы тақырыптардың бірі.
Талаптың нысаны ретінде:
- талапкердің жауапкерге қоятын материалдык құқықтық талабы, -даулы
құқықтық қатынас;
-қорғауға жататын субъективтік құқық;
-корғану;
-қорғану әдісі.
Талап (талаптық талап ету) міндетті екі кұрамадан: материалдық талап
және іс жүргізушілік талаптан тұрады. Екіншісі біріншісін мәжбүрлеп
орындату мақсатында жүреді. Яғни мемлекеттік сотқа жүгіну дегеніміз
материалдық талапты жауапкер өз еркімен орындамағандығының салдарынан сот
билігінің күшіне арқа сүйей отырып жүзеге асыру. Талап қоюшының материалдық
талабы дегеніміз - өндіріп алуды, тануды немесе толтыруды талап ету.
Осы жерде айта кететін бір нәрсе талапты материалдық және іс
жүргізушілік талаптың жиынттығы ғана құрайды. Іс жүргізушілік талап
материалдық талап жоқ жерде қойыла алмайды, ол материалдық талап іс
жүргізушілік талап жоқ жерде жай ғана материалдық талап қою жолымен кұқықты
қорғау болып табылады.
Сонымен қатар талаптық талап ету талапкердің ізденіп отырғ ан игілігін
алуды көрсетеді. Бұл игілік ақша сомасы, нақтылы бір мүлік, мүліктік құқық
және т.б. Бұл талаптың объектісі.
Талаптың объектісі талаптың нысанына құрамдас бөлік ретінде кіреді
және талапты нақтылайды. Ал талаптық талап етуді үлкейту немесе жөнінде
мәселе туындаса бұл жерде материалдық объектінің тек көлемі жөнінде сөз
болады. Бұны нысанның толық өзгеруі деуге болмайды. Кәдімгі жағдайда
талаптық талап етуді азайту (көбейту) талап сомасын өзгерту арқылы
жүргізіледі. Сонымен қатар талапкер (дау нысанына дербес талабын
мәлімдейтін үшінші тұлға) мүліктің кайтарылуын талап еткен жағдайда мысалы
бірлік көлемін немесе тауар көлемін өзгертуге кедергі болмайды.
Осы айтылғандарды негіздей келіп мынадай қорытынды жасауға болады. Талаптың
нысанын талап субъектісімен материалдық талаптың жиынтығы құрайды. Сонымен
талаптың нысаны ретінде нақты акшалай сомадағы негізгі қарызды өндіріп алу
туралы талап немесе уақыты өткізілген әрбір күн үшін тұрақсыздық айыбының
пайызын, белгілі бір мүлікке меншік құқығын тануды да талап ету,немесе
ортақ меншік құкығындағы үлесті сатып алудың артықшылықты құқығын тану
туралы, шарттан тыс келтірілген зиянды өндіру ретіндегі ақша қаражатын
өндіру туралы талап ету немесе шартты орындамаудан келтірілген шығынды
толтыру мақсатындағы ақша қаражатын өндіруді талап ету және т.б [11, 81
б.].
Талап нысанының әрбір құрамдас бөліктері (материалдық талап және
талап объектісі) өзіндік маңызға ие әрі өзгертіле алады.
Талап нысанын өзгерту барысы тек міндетті түрде талап
негізінің өзгеріссіз қалған уақытында жүзеге асырылады. Талаптық талап
етуді:
-талап объектісін:
-талапкердің жауапкерге қойған материалдық талабын;
-талап нысанын толық өзгерту арқылы жүзеге асырылады.
Талап объектісін талаптың негізін өзгеріссіз калдыру шартының
нәтижесінде ғана және мына жағдайларда өзгерте алады:
- талап объектісінің қомақты бөлігін өзгерту. Бұл мысалға алсак,
талап
етіліп отырған ақша сомасының көлемін азайту немесе көбейту,
мүліктің бірліктерінің санын немесе көлемін азайту немесе көбейту
және т.б.бастапқы объектіні баска объектіге ауыстыру. Бастапкы объектіні
басқа объектіге ауыстыру егер де негіз өзгеріссіз қалдырылған жағдайда жол
беріледі. Мұндай жайт көбінше мысалы талапкер келтірілген
шығынды натура түрінде (затты сол күйінде және сол сапасымен,
зақымдалған затты жөндеу т.б.) ал кейіннен келген шығынды ақшалай
беруді сұрауы мүмкін. Не болмаса талапкер бірінші мүлікке меншік
құқығын тануды талап етеді, соңынан шаруашылық іс жүргізу кұқығын
тануды сұрайды.
- Талапкердің талап объектісін бірінен басқаға ауыстыруы тәжірибеде
көптеген сұрақтардың туындауына алып келуде. Объектіні ауыстыру кезінде сот
бір нәрсені анықтауы тиіс, яғни объектінің ауысуы кезінде талапкердің
бастапқы мүддесі өзгеріссіз қалады ма. Осы мәселені шешу кезінде көптеген
судьялар қате жіберіп жатады. Ал жоғарғы инстанциядағы сот көп жағдайда бір
мүдденің әртүрлі жолдармен корғалуға жататындығын түсіндірумен болады.
Талаптың келесі бір басқа бөлігін өзгертеу, яғни талаптық талап етуді
өзгерту былай жүзеге асырылады (мұнда да негіз өзгеріссіз қалуы тиіс):
1. Материалдық талаптың бір бөлігінен бас тарту. Талапкер талаптан
бас тарта алады, бірақ бұл істің қысқаруына және кұралы талап бойынша
қайтадан талап берілгенде соттық қарауға жол бермейді.
Бұл жағдай талапкер талаптан толық бас тартқан жағдайда немесе
талаптың белгілі бір бөлігінен бас тартқан жағдайда жүзеге асырылады.
Талаптың бір бөлігінен бас тарту егер талаптың құрылымы күрделі болған
жағдайда, бірақ бір объектіге бағытталған жағдайда жүзеге асырылады. Бұл
мысалы мүлікті жауапкерден алып қою және оны үшінші тұлғаға беру көзделген
ретте жүзеге асырылады. Талапкер талаптың бір бөлігінен бас тартуға яғни
жауапкерді үшінші тұлғаға затты беру міндетін талап етуін алып тастауы
мүмкін.
2. Талаптың бастапқы объектісіне қатысты қосымша материалдық
талап қоюы мүмкін. Бұл жоғарыда аталған мәселеге біршама
қарсы, яғни мысалы талапкер бірінші жауапкердің қарызы бар екендігін
тануды сұрауы, артынан сол қарызды өндіріп беруін сұрауы мүмкін.
Талаптың нысанын өзгерту:
1.Талап нысанының бөлігінен бас тарту. Бұндай бас тарту егер талап
құрамды талап болған кезде, яғни бір талапта бірнеше талаптық талап етулер
орын алған кезде жүзеге асырылады. Мысалы, негізгі қарызды өндіріп алу және
уақыттың өткізілуіне орай міндеттеменің орындалмауынан туындаған
тұрақсыздық айыбын төлету.
Егер жауапкер өз еркімен негізгі қарызды төлеп берген жағдайда
талапкер талаптан бас тартады, ал сот талаптың осы бөлігіне қатысты істі
қысқартып тек тұрақсыздық айыбын өндіру мәселесін қарауы мүмкін.
2.Талап нысанын тұтастай өзгерту, егер бұл заңда көзделсе. Заңда көзделіп
кеткендей құқығы бұзылған тұлғаның мүддесін қорғаудың көптеген баламалы
әдістері бар. Мысалы мердігерлік шарт бойынша мердігер шарттан ауытқи
отырып міндетін атқарған кезде тапсырыс беруші мердігерден, 1) кемшілікті
ақысыз жоюды. 2) жүмыстың ақысын тиісті дәрежеде азайтуды, 3) кемшілікті
өзі жоюына байланысты кеткен шығынын сұрауы мүмкін. Сонымен көріп
отырғанымыздай бірінші жағдайда талапкер жұмыстың кемшілігін ақысыз түзетіп
беруді сұраса, ал келесі жағдайда кемшілікті өзі түзетіп. түзетуге кеткен
шығынын өндіріп алуды көксеп отыр,-талаптың нысаны тұтастай өзгеріп отыр.
Яғни көріп отырғанымыздай талапкерге талаптың
негіздемесін не болмаса нысанын өзгерту талаптың басқа
түрге ауысып кетуін болдырмайды.
М.А.Гурвичтің айтуы бойынша талапта р деп белгілі бір шешімді алуға
бағытталған құралдарды айтамыз. Тек осы белгілер арқылы яғни мазмұнмен-
сұралып отырған қорғану түрімен тараптарды бір-бірінен ажыратамыз [5, 46
б.].
Талаптар мынадай түрлерге бөлінеді:
-кесу талабы (присуждение)
-тану туралы талап -қайта құру талабы
Кесу талабы деп жауапкерге бір нәрсені орындаулы күштеп жүзеге
асырту туралы талапты айтамыз [13, 74 б.].
Кесу талабында корғау әдісі мен заңды мүддесі талапкердің пайдасына
белгілі бір іс-әрекетті жасауды немесе бас тартуды жауапкерге міндеттеуге
бағытталады. Сол себепті мұндай талаптарды орындату деп те атайды. Өйткені
ол қанағаттандырылған жағдайда сот іс жүргізуі атқару өндірісімен
аяқталады.
Кесу талабына дәстүрлі түрде виндикациялық және деликтілік талап,
мысалы қарыз өндіру талабы жатады.
Тану талабы-бұл заңды қатынасты жоқ деп немесе бар деп сот арқылы
бекіту, куәландыру немесе ресми тануға бағытталған талап.
Е.В.Васьковскийдің айтуы бойынша жауапкерді орындауға кеспес бұрын,
яғни оның соны кесу талабына алып келуі мүмкін болған құқықтық қатнасты
алдын-ала куәландыру кесу талаптары, алдын алушы, преюдициялық орнатушы
немесе тану талабы деп аталады [14, 66 б.]. Тану талабына меншік құқығын
тану туралы талабын, тұрғын-жайды пайдалану құқығын тану туралы талап, акті
жарамсыз деп тану туралы талабын жатқызамыз.
Кесу талабы мен тану туралы талап азаматтық іс жүргізу құқығы
теориясында декларативтік талап атты бірегей терминге біріккен. Осы талап
бойынша шығарылған сот шешімдері әрекеттегі құқықтық қатынасқа ешқандай
қайта құру енгізбейді, сот шешімінен кейін ол сот іс жүргізуіне дейін қалай
болса сол күйінде қалады, бірақ та әрекеттегі қатынас анықтала түседі.
Мысалы сот талапкердің жылжымасқа деген меншік құқығын ресми түрде таныса -
сот актісі бұл жағдайда құқықты тіркеуге негіз болады, немесе сот
жауапкерді қарызын қайтаруға кесім айтса-сот актісі атқару өндірісін
қозғауға және мәжбүрлеп орындатуға алып келеді.
Қайта құру талабы деп тараптар арасындағы әрекеттегі құқықтық
қатынасқа қандай да бір жаңа нәрсе енгізетін сот шешімін қабылдауға
бағытталған талапты айтамыз. Мұндай шешімнің нәтижесінде даулы құқықтық
қатынас бастапқы түрін сақтамайды. Қайта құру талабы құқықтық қатынасты
өзгертуге немесе құқықтық қатынасты тоқтатуға немесе құқықтық қатнасқа
негіз болған мемлекеттік органның актісін не болмаса даулы мәмілені
жарамсыз деп тануға бағытталады. Қайта құру талабын конститутивтік немесе
қайта құру шешімі туралы талап деп атайды. Мұндай талапқа шартты бұзу
туралы талаптарды жатқызуға болады.
Кейбір авторлар мазмұн сияқты элементті бөліп шығару дұрыс емес,
себебі талаптың мазмұны талаптық іс жүргізушілік максатымен сай келеді,
яғни талаптың барлық мазмұны оның нысаны мен негізімен бітеді.
Талаптың мазмұны сияқты элемент бөліп шығару талаптың қос сипатымен
айшықталған (іс жүргізушілік талап пен материалдық талаптың
бірлестігімен).
Талап субъектісі. Оларды құрамдас бөліктер ретінде бөліп шығару іс
жүзіндегі қажеттіліктен туындап отыр. Яғни жалпы кұзіретті сот мәлім
етілген талапты сол тараптардың арасындағы дау бойынша сол нысана туралы
және сол негіздер бойынша шығарылған соттың заңды күшіне енген шешімі
немесе талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот
ісін жүргізуді тоқтату туралы немесе тараптардың бітімгершілік келісімін
бекіту туралы сот ұйғарымы болса бас тартады [15, 52 б.].
Заң тараптарды талапты оқшауландыратын элемент ретінде қарауға
итермелейді. Яғни салыстырылған талаптар барлық үш элементі – талап
субъектісі, нысаны және негіздемесі толығымен сай келгенде ғана құралы
талап ретінде танылады. Дегенмен талаптың субъектісі ретіндегі элемент
даулы болуы мүмкін. Себебі заң тек тараптар турал көрсетеді. Бірақ бұның
жаны бар.
Талаптың субъектілерінің шеңберінің аясы тар: оған тек талапқа қатысы
бар материалдық құқыққа билік ету құқығы бар ғана тұлғалар жатады. Талаптың
субъектілеріне талап қоюшы мен жауапкер, сондай-ақ дау нысанына дербес
талабын мәлімдейтін үшінші тұлғалар жатады. Ал қалған іс жүргізуге
қатысатын тұлғалар талап субъектісі ретінде
есептелмейді. Себебі олардын материалдық кұкығы талапқа қатысты емес және
олар даулы материалдық құқыққа билік жүргізу құқығына ие емес.
Жоғарыда аталғандарға негіздей отырып талап субъектісі талапты
оқшауландыратын элемент ретінде қарастыру дұрысырақ келеді. Өйткені
тараптар терминінің мағынасы тарлау, ал тұлғалар термині кеңірек. Талапты
бұрын берілген талапқа кұралпы деп бағалаған кезде тек талап субъектісі
есепке алынады, қалған баска қатысушылар талапты окшаулаушы элемент
ретінде қарастырылмайды. Демек екі талаптың негіздемесі мен нысаны, cондай-
ақ талапқоюшы мен жауапкер құралпы болғанда, бірақ куәлар мен өкілдер сай
келмесе талаптар құралпы құралпы болады және олардың біреуі кейінірек
берілген мәні бойынша қаралуға жатпайды.
Егер талап арызды прокурор немесе өзге тұлғалардың құқығын қорғап
талап беру құқығына ие мемлекеттік орган берген кезде талапкер ретінде
мүддесі қорғалып талап арыз берілген тұлға танылады.
Егер прокурор (баска да мемлекеттік орган) мемлекеттік немесе
қоғамдық мүддені қорғап жүгінсе ол талапкер деп танылады. Осылай болғанда
бірінші жағдайда мүддесіне қатысты талап берілген тұлға құралпы талаппен
жүгіне алмайды, себебі оның сотпен қорғану құқығы жүзеге асырылып қойылды.
Екінші жағдайда жеке немесе заңды тұлға дәл сондай талаппен жүгінгенде
талап арызды құралпылығы үшін бас тартуға болмайды.
Ал келесі автор Г.Л. Осокина талаптың элементі ретінде талап
талаптарын атайды [15, 52 б.]. Талаптың қалыптағы құқықты қорғау қарама-
қарсы заңды мүдделері бар тараптар арасындағы құқық немесе заңды мүдделер
жөнінде даудың болуымен сипатталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАЛАП ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Талап өндірісінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Талап түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...11
1.3 Талап
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13
2 ТАЛАП ҚОЮҒА ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ТАЛАП ТӘСІЛДЕРІН ПАЙДАЛАНУ НЫСАНДАРЫ
2.1 Талапқа
құқық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Талап қою құқығының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3 ТАЛАП АРЫЗ ТҮСІНІГІ МЕН НЫСАНЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Талап арыздың нысаны мен мазмұнының заңға
сәйкестігі ... ... ... ... ... ... 3 5
3.2 Талап арыздың реквизиттері, оның іс жүргізушілік
маңызы мен мәселелері ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
3.3 Талап арыздағы талаптың
құны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3.4 Талап арызда жіберілген кемшіліктерді түзету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 45
3.5 Аралық сотта талаптық істердің қаралуы мен өзгешелігі, ондағы талап
арыздың ерекшелігі мен құқықтық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...66
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы азаматтық iс жүргiзу бұл
Қазақстан Республикасының азаматтық iс жүргiзу заңдарымен өз құзыретiне
жатқызылған талап қою және өзге iстердi қарау мен шешу барысында сот
төрелiгiн атқару кезiнде туындайтын қоғамдық қатынастар.
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт
ретінде ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның
өмірі, құқығы мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең
басты көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғам мүшелерінің
өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті
жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды
міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз
құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал
белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың
мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі
шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет
бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен
қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік
және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болап саналады, әрі оны қорғау
да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Белгілі бір құқықтар мен заңды мүдделерін қорғау үшін адамдар
оның қорғаудың сан түрлі тетіктерін қолданады және қорғау тәсілін таңдай
құқығы олардың өздеріне қалдырылады. Яғни құқықтар мен бостандықтарды
мемлекеттік немесе қоғамдық тәртпте қорғауды жүзеге асырады. Азаматтар мен
ұйымдар даулы құқықтарын жүйелеп көбінше соттарға халықаралық төреліктерге
жүгінеді.
Жалпы алғанда соттық тәртіпте қаралатын істердің түгелге жуығы
талап қою тәртібімен жүзеге асырылады. Талап және оның элементтерінің
ұғымы мен түрлеріне теориялық тұрғыда салыстырмалы саралау жүргізе отырып
талдам жасау мәселенің құндылығын айқындай түсетіндігі анық жағдай. Талап
нысаны мен негізінің өзекті мәселелері, мазмұны мен субъектісіне, талаптың
объектісіне тәжірилік сараптама жасау нәтижесінде белгілі бір кемшіліктерді
айқындай отырып, оны шешудің жолдарын ұсыну көзделеді. Талап өндірісіндегі
қолданыстағы терминдердің қазақша атауларының жай-күйі мен құқықтық ахуалы
туралы тезден өткізілуге жататын терминдердің мәселелері мен аудармалық
қателіктердің негізін ашып көрсетіп, ұсыныстар әзірлеу.
Талап қою азаматтық іс жүргізу құқықғының ең бір күрделі де ауқымды
бөлігі болып табылады. Талап ұғымы, оның түрлері, талап арыздың теориялық
мәселесі, талаптың құрамдас бөліктерінің құқықтық мәселелерінің өзектілігі
көптеген үдерісші-заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектерінің объектісіне
айналды. Талаптың элементтері мен түрлерінің сипаты мен ерекшелігіне
қатысты қазақстандық та, ресейлік те ғалымдар қалам тартуда. Атап өтетін
болсақ, олар Ю.Г. Басин, З.Х. Баймолдина, З.К. Абдуллина, А.Ж. Касенова,
Т.Е. Каудыров, Г.А. Жайлин және т.б. Ресейлік ғалымдарды атап өтсек:
- Осокина Г.А., Филиппов П.М., Чечот Д.М., Анисимова Л.И., Арапов
Н.Т., Абрамов С.М., Башкатов Н., Безлипкин Т.Т., Василенко К.М., Василева
Г.Д., Викут М.А., Гурвич М.А., Добровольский А.А., Иванова С.А., Джалипов
В.Г., Елисейкина Г.Ф., Иванов О.В., Кожухарь А.Н., Анисимова Л.И., Кострова
Н., Комиссаров Н.И., Осипов Ю.Н., Курылев С.В., Треушников М.К., Пушкарь
Е.Г., Пятиллетов И.М., Шакарян М.С., Швейцарь Д.В., Юдельсон К.С. тағы
басқа да көптеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде көрсетіп кеткен.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде таоаптың құрамдас бөліктерінің ұғымы
мен түрлеріне маңыздылығы мен ғылыми құндылығы жоғары дәрежеде теориялық
және тәжірибелік сипатта зерттеу жүргізілген.
Диплом жұмысының тақырыптық мәселелерін талқылау кезінде таоап
ұғымынан бастап таоап арыздың құрылымы мен нысанының құқықтық маңызына
тоқталып, талап элементтеріне жеке бөлімде толық қарастырып өтеді. Зерттеу
жұмысының жазылу барысында, сонымен қатар әртүрлі ғылыми монографиялар мен
кітап, оқу құралдары, газет-журнал беттеріндегі мақалалар пайдаланылды.
Диплом жұмысында зерттеу тақырыбыны ң қайнар көздеріне жалпылай сарапта м
алық талдама жасай отырып талаптың құрамдас бөліктерінің құрылымын
анықтау, талап элементтерінің жеке түрлерінің құқықтық-теориялық
мәселелерінің мәнін ашып заңнамалық кемшіліктерге саралау жүргізу, талап
институтындағы терминдер мәселесіне талдау жасай отырып
Ұсыныстарын енгізу дипломдық жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасы азаматтық іс жүргізу
заңнамасындағы талап өндірісі мәселелеріне теориялық және салыстырмалы
талдау жүргізу, талап өндірісінің маңыздылығы және талап арыздың мәні,
талап арызға қойылатын талаптар, сотта істі қарау ерекшеліктері және өзге
де талаптардың сақталуы мәселелерінің тәжірибесін зерттеу болып табылады.
Бұл мақсат азаматтық іс жүргізу заңнамасының және оның қолдану тәжірибесін
жетілдіру үшін осы тақырып көлеміндегі теориялық мәселелерді толығымен
зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы шешім ұсыну, оларды
тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады. Жұмыстың мақсаты
азаматтық іс жүргізу заңнамасының мақсатына (азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау) жетуге үлес қосуды, яғни сот шешімінің заңдылық
және негізділік ережелерін және оның тәжірибеде көрініс табуы бойынша
қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Диплом жұмысының негізгі мақсаттары:
• талап қою ұғымының теориялық аспектілеріне талдама жасау,
• талап түсінігінің құқықтық мәнін ашу,
• талап арыздың құқықтық табиғаты мен ұғымына сипаттама беру,
• талаптың элементі мәселесіне құқықтық сипаттама жасау,
• талап элементтерінің түрлерінің ара жігін ажырату және салыстырмалы
талдам жасау,
• талаптық терминдердің қазақша мәтінінің жүйесін қалыптастыру, осы
мақсатта заңнамадағы кемшіліктер мен қателіктерді ашып көрсетіп, оны
жоюдың жолдарын ұсыну болып табылады.
Диплом жұмысының жазылу барысында тарихи-салыстырмалы, логикалық жүйелі
құрылымдық, статистикалық, тарихи, формальды ойлау түрі, салыстырмалы
құқықтық, диалектикалық-материалистік тұрғыда әдістер қолданылды.
Дипломдық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар
айқындайды және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- талап өндірісі азаматтық сот өндірісінің маңызды сатысы ретінде оның
құқықтық табиғатын ашып, айқындау;
- талап арызға қойылатын негізгі талаптардың мәнін ашып көрсету және
олардың азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда сот
тәжірибесіне әсер етуін ескеру;
- талап арызды қабылдау, оны қабылдаудан бас тарту, азаматтық істі
қозғаудың тәжірибелік маңызын ескеріп, олардың мазмұнын ашып көрсету.
Зерттеудің объектісі болып азаматтық іс жүргізу құқығының талап
өндірісі институтының нормалары – талап арыз негізінде азаматтық істі
қозғау мәселелерін реттейтін құқықтық қатынастарды қамтиды.
Зерттеудің пәнін Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу
Кодексінің талап арыз негізінде азаматтық істі қозғау тәртібін реттеуге
арналған 150-250 баптары, сондай-ақ осы заң нормаларының мазмұны мен оларды
қолданудың тиімділігі, сонымен қатар осы тақырып көлеміндегі азаматтық іс
жүргізу заңдардың негізінде құқық қорғау қызметін жетілдірудің амалдары мен
азаматтық іс жүргізу заңнамасын қолдану тәжірибесі құрайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған қайнар көздері тізімінен тұрады.
1 ТАЛАП ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ТАЛАПТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Талап өндірісінің жалпы сипаттамасы
Азаматтық іс жүргізу құқығы сотпен азаматтық істерді қарау тәртібін
анықтайтын құқық саласы болып табылады, яғни азаматтық іс бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру, сонымен қатар сот қаулыларын күштеп орындату
тәртібін қарастырады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып процессуалдық құқықпен
реттелетін азаматтық сот өндірісінің, яғни соттың және басқа да іске
қатысушылардың қызметі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының әдісі: императивті, диспозитивті әдіс.
Бұл жерде басқарушылық қатынас мүдделі тұлғаның бостандығымен және тек
құқықтармен ұштасып жатады.
Құқық реттеу әдісі 2 түрлі жағдаймен байланысты:
1) Азаматтық іс жүргізуді реттеу бойынша
2) Міндетті және шешуші субъектілері ретінде соттың қатысуы, мемлекет
атынан шешім қабылдауы.
Бұл, шешім қажетті жағдайларда күштеп орындауға жатады. Азаматтық іс
жүргізу құқығы басқа құқық салаларымен құқықтық қатынаста болады. Ең
алдымен ол материалдық құқықпен байланысты, яғни азаматтық құқық, отбасы
құқық қатынастардан туындайтын дауларды күштеу арқылы орындау формасы болып
табылады. Еңбек міндеттерді орындату егер де аталған құқықтық қатынастар
бойынша заңдылықты бұзулар кездессе және олар ерікті түрде орындалмаса.
Азаматтық процессуалдық құқықтың реттеу пәні ретінде соттың және іске
қатысушылардың қызметін атасақ, азаматтық құқығы субъектілердің жағдайына
басқарушылық және бағыныштылық қатынасымен реттелетінін көреміз. Құқық
қорғау органдары пәнімен азаматтық іс жүргізу құқығының ара-қатынасы
біріншісінде құқық қорғау органының жүйесі және осы органның сот әділдігін
жүзеге асыру саласындағы құзыретін оқытады, ал 2-де осы нақты азаматтық іс
жүргізудің тәртібі және формасы оқытылады. Азаматтық іс жүргізу құқығымен
көптеген қағидатің ұқсастығымен дәлелдеу саласындағы ұқсастықпен, көптеген
институттың бірдейлігімен ара-қатынастарын көреміз, сонымен қатар азаматтық
және азаматтық процесстер істің жылжып дамуына байланысты бірдей сатылардан
өтеді, яғни соттың 1-ші инстанциясында іс қараудан бастап азаматтық іс
бойынша шешім шыққанға дейін [1].
Апелляциялық, қадағалау сияқты және тағы басқа қосымша сатылардан да
өтуінен көреміз.
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іске асыру барысында сот пен іске
қатысушылардың арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық
нормаларының маңызын, құқықты қорғаудың соттық нысанының басымдылығын,
құқық нормаларының оларды практикада қолданумен тығыз байланыстылығын
түсінуі, құқықтық көзқарастарды, барлық негізгі іс жүргізушілік құбылыстар:
азаматтық іс жүргізу құқығы саласының мәні, процестің соттың қызметі
ретінде екендігі, іс жүргізушілік қатынастардың ерекшелігі, іске қатысушы
тұлғалар мен соттың құқықтары мен міндеттері, процесс сатылары туралы, яғни
азаматтық іс жүргізу құқығы басшылыққа алатын құқықтық ұғымдарды
қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы пәнінің негізгі
міндеттері: құқықтың қажетті қайнар көздерімен, бұл құқық саласының
концептуалды мәселелерімен таныстыру, маңызды заң актілері мен Қазақстан
қатысатын азаматтық сот ісін жүргізуді реттейтін, азаматтық іс жүргізу
нормалары бар халықаралық шарттарды меңгеру, әрбір іс жүргізу нормасының
мағынасын, оның нақты мазмұнын анық түсіндіру, сот қызметінің қағидатерін
білу, азаматтық процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттері туралы,
оларға қойылатын құқықтық және адамгершілік талаптар туралы нақты пікірді
орнықтыру.
Азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибеде қолданылуы
азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғаудың, еңбек қақтығыстарын
және басқа дауларды шешудің, моральдық және материалдық зиянды өндірудің,
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етудің тиімді құралы болуға бағытталған. Сот
актілерінің орындалуы үшін тиімді әрекет етуші жүйе құрылуы керек.
Бұл міндеттерді іске асыру судьялардың, прокурорлардың, адвокаттардың,
нотариустардың, заңгерлердің жұмысында біліктілікті талап етеді. Құқықтың
нарықтық және демократиялық табиғатын түсінетін, азаматтық қоғам мен
мемлекеттің қазіргі құрылымын білетін судьялардың білікті корпусын
қалыптастыруға студенттердің Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
заңнамасы саласында терең білім алуы ықпал етеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні болып:
- азаматтық іс жүргізу заңнамасы дамуының негізгі кезеңдерін,
азаматтық іс жүргізу заңнамасын, Қазақстанның құқықтық
жүйесінің дамуы тарихын және қазіргі жағдайын көрсететін
азаматтық іс жүргізу заңнамасының теориясы мен тәжірибесінің
өзекті және басым мәселелерін;
- азаматтық іс жүргізу құқық қатынастары, дәлелдемелердің
түсінігі, дәлелдеу процесі, істердің бірінші, апелляциялық
сатыдағы соттарда қаралу, қадағалау тәртібімен қайта қаралу
және шешімдердің орындалу тәртібін қарастыру.
- процессуалдық мектептер мен бағыттарды білу, азаматтық іс жүргізу
құқығының жекелеген мәселелері бойынша ғылыми және өзіндік ұстанымды
қалыптастыру.
- азаматтық іс жүргізу құқығының теориялық және тәжірибелік
мәселелеріне өз бетінше талдау жасау;
- азаматтық іс жүргізу заңдарының нормаларына талдау жүргізу;
- азаматтық іс жүргізу заңнамасын тәжірибеде өз бетінше қолдану.
Азаматтық іс жүргізу – азаматтық іс жүргізу нормаларымен тәртіптелген
азаматтық істердің бір сатыдан басқа біреуіне өте отырып, соңғы мақсаты,
міндеті – заңмен қорғалатын мүдде мен құқықты қалпына келтіру болып
табылады.Мүдделі тұлға арызбен сотқа жүгіне отырып, өзінің талабын көрсетіп
негіздейді, ол арыз, талап-арыз, шағым, ерекше талап өндірісіне арыз болуы
мүмкін. Сот оларды тексере отырып, оның қарауына жататынын, жатпайтынын
қараса, сот бұл арызда сотта қорғау формасы қажет екенін тапса, бұл істі өз
өндірісіне қабылдап, осы сәттен азаматтық іс қозғайды.Сот, мүдделі адамдар,
басқа қатысушы тұлғалар (куә, эксперт, аудармашы өкілдер) іс жүргізуде
қарауда бірқатар әрекеттер жасайды. (сот мәжілісіне қатысады,
түсініктемелер береді, дәлелдемелер тапсырады, т.б.).
а) Азаматтық іс жүргізу құқығы – құқықтың бір саласы ретінде қоғамдық
қатынастарды реттейтін өзінің құрамына іс жүргізу нормаларының жүйесінен
тұратын сот пен іске қатысушылар арасындағы азаматтық істі сот әділдігімен
шешуді айтамыз.
Азаматтық іске қатысушылардың азаматтық іс жүргізу нормаларымен
бекітілген азаматтық іс жүргізу құқығы мен міндеттері бар. Мысалы, сот істі
қарау және шешу құқығына ие, ол басқа қатысушыларға байланысты биліктік
өкілеттікке ие, сонымен қатар ол іске қатысушы тараптар мен басқа
қатысушылардың іс жүргізу құқығын қатал сақтау керек.
Азаматтар мен заңды ұйымдар іс жүргізуге қатысуға, өтінімдер беруге,
өздерінің талаптарының негіздерін (қолдануға) дәлелдеуге сот шешіміне шағым
келтіруге, шешімнің орындалуына қатысуға құқылы. Олар іс жүргізу құқығымен
қатар, іс жүргізу міндеттерін алады. Іс жүргізу құқықтарын адал
пайдалануға, сот шығындарын төлеуге, сот шақыртуына келуге, дәлелдемелер
тапсыруға міндетті.
б) Азаматтық іс жүргізу пәні сот әділеттігін нақты азаматтық істерден
тұратын арнайы іс жүргізу формасымен атқару, ал азаматтық іс жүргізудің
құқығының пәні – құқықтық сала ретінде азаматтық іс жүргізу, яғни соттар
және басқа іске қатысушылардың әрекеттері мен сот актілерін орындайтын
органдардың әрекеті болып табылады.
в) Азаматтық іс жүргізу құқығы қоғамдық қатынастарды диспозитивті рұқсат
етілген әдіспен реттейді.
Бұл дегеніміз азаматтық істің пайда болуы сотқа емес, мүдделі адамдарға
керек екендігі. Сот өзінің инициативасымен азаматтық іс қозғамайды. Сот
құжаттарына шағым келтіруде іс жүргізудегі мүдделі тұлғалардың еркі болады.
Азаматтық іс жүргізудің нормалары көбінесе тыйым салатын емес, рұқсат
етілетін нормалардан тұрады. Іске қатысушылар тек өздеріне берілген іс
жүргізу құқығына ие болады да тек солар бойынша әрекет етеді, құқыққа ие
болады.
Заңдылықты, қоғамдық тәртiптi қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың саяси,
еңбек, тұрғын және басқа да құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды, қатал
сақтауды қамтамасыз етуде маңызды рольдi соттар атқарады. Азаматтық
процестегi соттың мiндетi азаматтық iстердi дұрыс және тез қарау, шешу және
iс бойынша заңды, негiздi шешiм шығару. Соттың қызметiн ұйымдастыру,
iстердi қараудың тәртiбi, судьялардың жұмысының жоғарғы мәдени деңгейi
заңның барлық талаптарын қатал сақтауға негiзделген жағдайда ғана сот
төрелiгiнiң басты мақсаттарына қол жеткiзуге болады.
Сот өзiне жүктелген мiндеттердi заңмен белгiленген процессуалдық
нысанды сақтаған жағдайда сәттi жүзеге асырады. Бұл процессуалдық нысан iс
бойынша объективтiк шындықты шынайы анықтауға және заңды, негiздi сот
шешiмiн шығаруға ықпал етедi. Сот iсiн жүргiзудiң әрекет етушi нормаларын
бұзу дұрыс емес шешiмдердi шығаруға, азаматтар мен заңды тұлғалардың,
мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылуына әкеледi, сондай-ақ,
сот төрелiгiн жүзеге асыру зиян келтiредi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 13 бап 1 тармағында
көрсетiлгендей Әркiмнiң құқық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және
өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға
қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы делiнген. Яғни бұл
жердегi құқық субъектiсi санаты азаматтардың құқық қабiлеттiгi мен әрекет
қабiлеттiлiк ұғымын құрайды [2].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 13 бабында азаматтық
құқығы мен мiндеттiлiк жүктеу қабiлетi болудың барлық азаматтар үшiн бiрдей
дәрежеде танылатындығы белгiленген. Азаматтық құқық қабiлетi ол туған
сәттен бастап болады және ол қайтыс болуымен тоқтатылады.
Азамат Қазақстан Республикасы шегiнде де, сондай-ақ шет елдерде де
мүлiкке, оның iшiнде шет ел валютасына меншiк құқығына; мүлiктi мұралыққа
алу және мұралыққа беруге; республика аумағында еркiн жүру және тұратын
орнын еркiн таңдауға; республика шегiн еркiн тастап шығу және оның аумағына
еркiн қайта оралуға; заң актiлерiмен тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуға, заңды тұлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бiрлесе құруға; заң актiлерiмен тыйым салынбаған кез келген
мәмiле жасауға және мiндеттемелерге қатысуға; материалдық және моральдық
зардаптардың орны толтыруын талап етуге; басқа да мүлiктiк және жеке
құқықтарды иеленуге құқылы [3].
Азаматтың өз iс-әрекеттерiмен азаматтық құқықты иелену және оны жүзеге
асыру өз үшiн азаматтық мiндеттердi туғызу, оларды орындау оның кәмелеттiк
жасқа келуiмен, яғни жасының он сегiзге толуымен толық көлемiнде туады.
Азаматтың әрекет қабiлеттiгi бiрдей болады.
Азаматтардың құқық қабiлеттiгi мен әрекет қабiлеттiгiнен айыру мен оны
шектеуге жол берiлмейдi. Және оларға шектеу қоя алмайды.
Азаматтық құқықтарды қорғаудың тәсiлдерi: құқықтарды тану; құқық
бұзылғанға дейiнгi жағдайды қалпына келтiру; құқықты бұзатын немесе оның
бұзылуына қауiп төндiретiн iс-әрекеттердiң жолын кесу; мiндеттiлiктiң iс
жүзiнде орындалуына үкiм ету; шығындарды, айыптарды өтеу; мәмiлелердi
заңсыз деп тану; моральдық зардаптардың орнын толтыру; құқықтық
қатынастарды тоқтату немесе өзгерту; мемлекеттiк басқару немесе жергiлiктi
өкiлдi не атқарушы органдардың заңдарға сәйкес келмейтiн актiлерiн заңсыз
немесе қолдануға жатпайды деп тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқық
иеленуiне немесе оны жүзеге асыруына кедергi келтiргенi үшiн мемлекеттiк
органнан немесе лауазымды адамнан айып өндiрту жолымен, сондай-ақ заң
актiлерiмен көзделген өзге де тәсiлдермен сот немесе аралық сот жүзеге
асырады.
Заң актiлерiмен арнайы көзделген реттерде азаматтық құқықтарды қорғау
құқығы бұзылған жеке немесе заңды тұлғалардың тiкелей өздерi арқылы жүзеге
асырылады. Құқық бұзылған адам оған келтiрiлген зиянның толық өтелуiн талап
ете алады.
Әрбiр адам бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн сотқа
жүгiнуге құқылы. Мемлекеттiк органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар
заңда көзделген жағдайларда өзге адамдардың немесе адамдардың белгiсiз бiр
тобының құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау туралы сотқа
арыз берiп жүгiнуге құқылы.
Азаматтар мен заңды тұлғаның сот арқылы қорғану құқығы екi құқықтан
тұрады: сот арқылы қорғану үшiн сотқа шағымданудың процессуалдық құқығы,
демек азаматтық iстi қарау және iс қозғау мiндетiн сотқа тапсыру, екiншiсi,
заңды және негiзгi талабын сот арқылы қанағаттандыру үшiн материалдық
құқық.
Мүдделi тұлға сотқа арызбен жүгiне отырып өзiнiң талабын көрсетiп
негiздейдi.
Талап өндiрiсi құқық қорғаудың ең негiзгi түрi, ал талап арыз өндiрiстiң
осы түрiн қозғаудың құралы болып табылады.
Талап өндiрiсiнiң ерекше белгiлерi – құқық жөнiндегi дау және құқық
жөнiнде дауласып отырған тараптар.
Тараптар дауды өзара шеше алмай, талапкер мен жауапкердiң арасында дау
туындаған кезде және олар оны заңмен бекiтiлген тәртiпте жазбаша түрде
соттың қарауына тапсырған кезде ғана талап iсi пайда болады. Осы кезден
бастап материалды құық талап арызына айналады. Сотқа берiлген кез келген
арызда жауапкерге, яғни құқығын бұзған нақты адамға, талап қойылу керек.
Талап арыз арқылы азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын
қалпына келтiредi, материалдық, моральдық зиянды өтеттiредi.
Судья азаматтық iс бойынша талап арызды қабылдау туралы мәселенi жеке
өзi шешедi. Егер де судья арызды қабылдамаса дәлелдi ұйғарым шығарады.
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерiн,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамдық және мемлекеттiк
мүдделердi қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтiнiш жасауға құқылы.
Азаматтарын және заңды мүдделерiн қорғау туралы, егер адам дәлелдi
себептермен өзi сотқа жүгiне алмаса, тек мүдделi адамның өтiнiшiмен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабiлетсiз азаматтың мүддесiн қорғау
үшiн прокурор мүдделi адамның өтiнiшiне қарамастан талап қоя алады [4].
Талап қоюшы прокурор мәлiмдеген талапты қолдамаса, егер үшiншi
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделерi қозғалмаса, онда
сот талап қоюды қараусыз қалдырады.
Талап қоюшы прокурор, бiтiмгершiлiк келiсiм жасау құқығынан басқа, талап
қоюшының барлық iс жүргiзу құқықтарын пайдаланады., сондай-ақ барлық iс
жүргiзу мiндеттерiн мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерiн
қорғау үшiн талап қоюдан бас тартуы ал тұлғаны iстiң мәнiсi бойынша қарауды
талап ету құқығынан айырмайды.
Мемлекеттiк органдар және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, ұйымдар
немесе жекелеген азаматтар олардың өтiнуiмен басқа адамдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн, сол сияқты қоғамдық
немесе мемлекеттiк мүдделердi қорғау үшiн талап қойып сотқа жүгiне алады.
Әрекетке қабiлетсiз азаматтың мүддесiне қорғау үшiн мүдделi адамның
өтiнiшiне қарамастан талап қойылуы мүмкiн.
Бөгде мүдделердi қорғау үшiн талап қойған адамдар, бiтiмгершiлiк келiсiм
жасау құқығынан басқа, талап қоюшының барлық iс жүргiзу құқықтарын
пайдаланады және барлық iс жүргiзу мiндеттерiн мойнына алады. Аталған
органдар мен адамдардың талап қоюдан бас тартуы мүдделерiне сай iс
қозғалған адамды iстi мәнi бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды.
Егер мүдделерiне сай iс қозғалған адам мәлiмдеген талапты қолдамаса, үшiншi
тұлғалардың құқықтарына қысым жасалмаса, сот талап арызды қараусыз
қалдырады.
Талап қою өндiрiсiнiң басым көпшiлiгi азаматтық iстер болып табылады.
Сондықтан азаматтық сот өндiрiсiнiң ережелерi ұқсас болып келедi.
1.2 Талап түсінігі және түрлері
Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша әдебиеттерде талаптың түсінігіне
қатысты әртүрлі көзқарастар айтылады және олар белгілі бір дәрежеде осы
құқық саласындағы ғалымдардың әртүрлі топтарының ой-пікірлерін,
қстанымдарын білдіреді.
Ғалымдар тобының бірінішісі талаптың ек жеке түсінігі, яғни
материалдық-құқықтық және іс жүргізушілік мағынадағы түсініктері туралы
идея ұсынған М.А. Гурвичті қолдады [5, 45 б.].
Ол материалдық-құқықтық мағынадағы талап ретінде талапкердің
жауапкерге мәлімдеген құқықты немесе заңды мүддені қорғау туралы талап
етуін түсініп, талапты бұл тұрғыда материалдық құқық институты деп
есептеді. Іс жүргізушілік мағынадағы талап ретінде талапкердің сотқа
құқығын қорғау үшін жүгінуі түсініліп, бұл мағынасында ол іс жүргізу
құқығының институты болады. Осыған ұқсас көзқарасты С.Н. Абрамов пен В.П.
Чапурский де келтіреді [6, 78 б.]. Екі автор да іс жүргізушілік мағынадағы
талапты – соттан құқықты қорғауды талап ету ретінде, ал материалдық
мағынада – талапкердің жауапкерден сот арқылы материалдық-құқықтық талап
етуі, яғни сот қорғайтын азаматтық құқық ретінде түсінеді. С.Н. Абрамов
былай дейді: Талап бұл туындаған азаматтық құқықтық дау бойынша
әділтөрелікті жүзеге асыру үшін соттың қызметін қозғалысқа келтіруге түрткі
болатын құрал болып табылатын азаматтық іс жүргізу құқығының институты, ал
талап ету азаматтық қатынастан шығатын және талаппен қорғалатын өзінің
заңды табиғаты жағынан азаматтық құқықтың институты немесе талап қоюшының
жауапкерге сот арқылы қойған талап етуі. Осылардың негізінде автор іс
жүргізушілік мағынадағы талап материалдық құқық институты ретіндегі
талаптың жүзеге асырылу нысаны болып табылатыны жөнінде қорытындыға келеді.
Келесі бір тобы (А.Ф. Клейнман, А.А. Добровольский, Н.И. Авдеенко,
Д.М. Чечина, Н.А. Чечот) талап екі жағы – іс жүргізушілік және материалдық-
құқықтық жақтары бар ортақ түсінікті білдіреді деген пікірді ұсынады. Сотқа
құқық қорғау туралы мәлімденген талап ету іс жүргізушілік жағын, ал
талапкердің жауапкерге мәлімдеген талап етуі материалдық-құқықтық жағын
құрайды. Бұл авторлар талаптың екі жағын негізге алып, талап ретінде бір
тұлғаның екіншісіне сотта белгілі бір іс жүргізу тәртібі мен қарау және
шешуүшін мәлімдеген, даулы материалдық-құқықтық қатынастан туындайтын,
нақты заңды фактілерге негізделген материалдық-құқықтық талап етуін атайды.
Олар талаптың ортақ түсінігінде негізгі өзек етіп талаптың материалдық
– құқықтық жағына алады.Сот талапкердің жауапкерге мәлімдеген материалдық-
құқықтық талап етуіне жауап бере отырып, талапкердің сотқа өзінің бұзылған
немесе дауланған құқығын қорғау туралы жүгінуіне де жауап береді.
Талапкердің жауапкерден талап етуі талаптың нысанасын құрайтындықтан, екеуі
бір-бірінсіз өмір сүре алмайды [7, 57 б.].
А.А. Добровольский былай деп жазады:
Құқық қорғау құралы ретіндегі кез-
келген талаптың мәні тараптар арасы ндағы туындаған дау негізінде
талап арыз түрінде рәсімделген талап қоюшының жауапкерге қойған
материалдық-құқықтық талабы іс жүргізуді қозғау құралы болады және сот
қызметінің нысаны болады, себебі сот талап қоюшының жауапкерге қойған
материалдық-құқықтық талабының заңдылығы мен негізділігін қарайды. Талаптың
тек материалдық-құқықтық жағының болуы, яғни талап қоюшының жауапкерге
қойған құқықтық талабын іс жургізудің талапты тану, талаптан бас тарту,
соттық бітімгершілік келісім сияқты іс жүргізу институттарын бар
екендігімен түсіндіруге болады. Е.В. Рябованың көрсетуінше, азаматтық іс
жүргізуде талаптың бір ғана түсінігі бар, ол – азаматтық іс бойынша сот
төрелігін жүзеге асыру бойынша соттың қызметін қозғайтын, бұзылған немесе
дауланған құқықты не заңды мүддені қорғау туралы талап етіп сотқа жүгіну.
Екінші пікірді жақтаушыларды кейінгі уақыттарда осы мәселемен айналысып
жүрген ғалымдардың ішінен де кезіктіруге болады. Мысалы, М. Рожкова былай
деп жазады: Талапты (талаптық талап ету) жауапқа тартылған тұлғаға
бағытталған мүдделі тұлғаның жеке материалдық-құқықтық талабынан тұратын
заңда арнайы көрсетілген талап арыз қалыбында рәсімделген мемлекеттік
мәжбүрлеу туралы сотқа жіберілген талап ету. А.А. Добровольский құқықты
талап қою арқылы қорғау нысаны сотта қорғалуға ғана тән емес, сондай-ақ
құқық туралы дауды төрелік, аралық сот және басқа да органдар қараған кезде
де қолданылатынын көрсетіп, талаптың келесі анықтамасын береді: Құқықтың
бұзылуын жою жөніндегі бір тұлғаның екінші бір тұлғаға сот немесе басқа да
орган арқылы мәжбүрлеп жүзеге асыру үшін берген және белгілі бір іс
жүргізушілік тәртіпте қаралуға жататын талап етуді талап деп атаймыз.
1.3 Талап элементтері
Азаматтық іс жүргізу ғылымында талап элементтерін оның кұрамдас
бөліктері ретінде қарастыру орын алған. Талап злементтері деген ұғым
жөнінде өте өткір пікір таластар орын алады. Сондай-ақ талаптың
элементтерінің түрлері ғана емес, көлемі жөнінде де тіпті элементтердің бар
жоқтығы жөнінде де пікір-таластар орын алуда.
Бір авторлар талаптың үш элементі нысаны, негізі және
мазмұны бар екендігін дәлелдеуге тырысады. Бұл көзқарастар кеңестік
азаматтық іс жүргізу құқығында М.А.Гурвичтің пікірімен бекітілді және Н.Б.
Зейдер, А.Ф.Клейнман сияқты ғалымдардың колдауына ие болды [5, 46 б.].
Келесі бір авторлар, олар да талаптың үш мүшелі конструкциясын
айтады, яғни олар нысаны, негізі және тараптары. Мұндай пікір Г.Л.
Осокинаның еңбегінде көрініс тапқан.
Үшінші авторлар талап екі элементтен нысан және негіз деп көрсетеді.
Бұндай пікірді А.А. Добровольский келтіреді [7, 78 б.]. Оның көзқарасы
көптеген ғалымдар тарапынан, мысалы С.А.Иванова, В.Н.Щегловтардың тарапынан
қолдау тапты.
Төртіншілері тіпті талапты элементтерге бөлудің керегі жоқ, себебі
ол туралы заңшығарушы айтпайды деп пікілерін негіздеуде. Олардың ойынша
нысан, негіз және тараптар талапты оқшауландыратын белгілер, сол себепті
оны талаптың белгілері деп атаған дұрыс деп есептейді. Мұндай пікірді
И.М.Зайцев,О.В.Исаенкова келтіреді.
Жоғарыда аталып өткен мәселелер талап элементі деген ұғымның өзін
ашу керек екендігін көрсетеді.
Белгі, қасиет және жиек -бұлар бір қатардағы ұғымдар.
Жиек-ерекшелікті анықтайтын қасиет, ал касиет- белгілі бір нәрсенің
ерекшелігін анықтайтын сапа, белгі, белгі- яғни сол арқылы білуге болатын
көрсеткіш.
Философиялық категория ретінде бұл белгілер нысанның нақтылығы немесе
бар екендігі мен оның бас нәрселерден айырмашылығы немесе оларға деген
қатынасын айтамыз.
Элемент сөзі тек қана белгілі бір нәрсенің құрушысы ғана емес,
сондай-ақ белгілі бір нәрсенің мазмұнындағы белгілер ретінде де қарастыруға
болады.
Қандай да бір құбылыстың элементі сол құбылыстың мәнді бір,
сипаттаушы белгісі ретінде айтуға болады.
Сол себепті талап элементін талаптың құрамдас бөліктері ретінде,
талапты сипаттайтын белгі ретінде карастырамыз. Тек микана осындай
жағдайда ғана талап элементтері талапты оқшауландыра алатын
құрал ретінде қарастыруға болады [10, 57 б.].
Мүдделі тұлғалар сотқа жүгіне отырып тапсыратын талаптық
талаптық етулерді бір-бірінен оның құрамдас бөліктері, яғни
элементтері арқылы ажыратамыз.
Іс жүргізушілік заңнамада көрсетілген негізгі екі элемент- нысаны
мен негіздемесі талапты оқшауландырады.
Осымен бірге кейбір авторлардың пікірінше заңда аталмаған үшінші
элемент бар. Ол қызу пікірталастың нысанына айналған үшінші элемент теке-
тірестегі тараптар және сот арқылы қорғану әдісі (мұны талап әдісі деп
есептейді)
М.Рожкованың пікірінше талаптың төрт элементі бар.
Бұлар: талап субъектісі, талап негіздемесі, талап нысаны, талап мазмұны.
Талап негіздемесіне талаптық талап етуге (исковые требование)
негіз болған заңды фактілер жатады.Оған мысалы келтірсек, мәмілелер оның
ішінде келісім-шарттар, мерзімнің келу фактісі, міндеттемені орындамау
немесе тиісті дәрежеде орындамау, зиян келтіру және т.б. Талаптың
негіздемесі негізінде бір емес бірнеше фактілер жиынттығынан тұратын
фактілік құрамнан тұрады.
Кейбір авторлардың пайымдауынша фактілік кұрамға қоса талаптық
талап етудің (исковые требование) негіздемесі ретінде заң талап қоюшыдан
оның пікірінше бұзылған заң немесе құкық нормасына сілтеме жасау керек. Бұл
талаптың құқықтық негіздемесі болып табылады.
Талаптың кұқықтық негіздемесі оның фактілік негіздемесімен кұралы
болмауы қажет.
Төрелік соттарда және кұзіретті соттар да өз бастамашылығымен талапты
нысанын өзгерте алмайды-бұл құқық тек талап қоюшыға тиесілі. Нәтижесінде
талапкер өзінің талабын қолданылуға жатпайтын құқық нормасына негіздеуіне
байланысты талаптың құқықтық негіздемесі мен талаптың фактілік негіздемесі
құралы болғанда сот талаптың негізін өзгерту құқығының жоқтығы салдарынан
талаптық талап етуді (исковые требование) канағаттандырудан бас тартуы
тиіс.
Бірақ осы тұста басқаша қараған дұрыс сияқты.
Сотта құқықтық дауды шешу-бұл соттың әрбір - нақты жағдайда
қолданылуға жататын нормативтік құқықтық актіні басшылыққа ала отырып
жүзеге асыратын құқық қолдану кызметі. Дауды шешу барысында талап арызда
көрсетілгендегіден өзге құқық нормасын бұны сот актісінің сипаттау
бөлігінде көрсете отырып, қолданған кезде сот талаптың негізін өзгертпейді.
керісінше тиісті нормативтік құқықтық актіні басшылыққа ала отырып
даудың мәтіні бойынша шешім қабылдайды. Ал бұл заңдылық қағидасына толық
сай келеді.
Яғни негіздеме деп – талап қоюшының жауапкерге қоятын талабына негіз
ретінде алынатын белгілі бір заңды фактілер, яғни заңнамада көзделген ретте
құқықтың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына алып келетін нақтылы
мән-жайларды айтамыз. Талаптың негізі ретінде бір мән-жай емес бірнеше мән-
жайлардың жиынтығы құрайды.
Талап қоюшы:
- өзінің бастапқы көрсеткен негіздемелік мән-жайды өзгертуге құқығы
бар. Талап негіздемесін толығымен өзгерту сот тәжірибесінде сирек
кездесетін жағдай. Бұл мысалы көп жағдайда виндикациялық талап қойылған
кезде, яғни талапкер алдымен негіздеме ретінде жылжымайтын мүлікке құқығын
дәлелдеу үшін сатып-алу сату шартын көрсетеді, кейінірек тауып алғандығының
уақытының келуіне байланысты осы мән-жайды көрсетуі мүмкін;
- негіздеменің бір бөлігін өзгертуі немесе фактілердің кейбіреуін
алып тастауы мүмкін. Мысалы жалдау шарты бойынша жалға беруші жалдау шарты
бойынша берілген мүлікті ерте алып қоюды көздейді, негіз ретінде берілген
мүліктің күйінің нашарлағанын негізге алады. Үдеріс барысында талапкер
талап негіздемесі ретінде басқа жағдайды, яғни жалға берілген мүлікке
күрделі жөндеу жұмыстары жалдау шартында көзделгендегідей
жүргізілмегендігін негіз ретінде көрсетеді. Мұндай өтінім қанағаттандырылуы
керек, себебі талапкер заңға сәйкес әрекет етіп отыр.
Талап нысаны заң әдебиетіндегі даулы тақырыптардың бірі.
Талаптың нысаны ретінде:
- талапкердің жауапкерге қоятын материалдык құқықтық талабы, -даулы
құқықтық қатынас;
-қорғауға жататын субъективтік құқық;
-корғану;
-қорғану әдісі.
Талап (талаптық талап ету) міндетті екі кұрамадан: материалдық талап
және іс жүргізушілік талаптан тұрады. Екіншісі біріншісін мәжбүрлеп
орындату мақсатында жүреді. Яғни мемлекеттік сотқа жүгіну дегеніміз
материалдық талапты жауапкер өз еркімен орындамағандығының салдарынан сот
билігінің күшіне арқа сүйей отырып жүзеге асыру. Талап қоюшының материалдық
талабы дегеніміз - өндіріп алуды, тануды немесе толтыруды талап ету.
Осы жерде айта кететін бір нәрсе талапты материалдық және іс
жүргізушілік талаптың жиынттығы ғана құрайды. Іс жүргізушілік талап
материалдық талап жоқ жерде қойыла алмайды, ол материалдық талап іс
жүргізушілік талап жоқ жерде жай ғана материалдық талап қою жолымен кұқықты
қорғау болып табылады.
Сонымен қатар талаптық талап ету талапкердің ізденіп отырғ ан игілігін
алуды көрсетеді. Бұл игілік ақша сомасы, нақтылы бір мүлік, мүліктік құқық
және т.б. Бұл талаптың объектісі.
Талаптың объектісі талаптың нысанына құрамдас бөлік ретінде кіреді
және талапты нақтылайды. Ал талаптық талап етуді үлкейту немесе жөнінде
мәселе туындаса бұл жерде материалдық объектінің тек көлемі жөнінде сөз
болады. Бұны нысанның толық өзгеруі деуге болмайды. Кәдімгі жағдайда
талаптық талап етуді азайту (көбейту) талап сомасын өзгерту арқылы
жүргізіледі. Сонымен қатар талапкер (дау нысанына дербес талабын
мәлімдейтін үшінші тұлға) мүліктің кайтарылуын талап еткен жағдайда мысалы
бірлік көлемін немесе тауар көлемін өзгертуге кедергі болмайды.
Осы айтылғандарды негіздей келіп мынадай қорытынды жасауға болады. Талаптың
нысанын талап субъектісімен материалдық талаптың жиынтығы құрайды. Сонымен
талаптың нысаны ретінде нақты акшалай сомадағы негізгі қарызды өндіріп алу
туралы талап немесе уақыты өткізілген әрбір күн үшін тұрақсыздық айыбының
пайызын, белгілі бір мүлікке меншік құқығын тануды да талап ету,немесе
ортақ меншік құкығындағы үлесті сатып алудың артықшылықты құқығын тану
туралы, шарттан тыс келтірілген зиянды өндіру ретіндегі ақша қаражатын
өндіру туралы талап ету немесе шартты орындамаудан келтірілген шығынды
толтыру мақсатындағы ақша қаражатын өндіруді талап ету және т.б [11, 81
б.].
Талап нысанының әрбір құрамдас бөліктері (материалдық талап және
талап объектісі) өзіндік маңызға ие әрі өзгертіле алады.
Талап нысанын өзгерту барысы тек міндетті түрде талап
негізінің өзгеріссіз қалған уақытында жүзеге асырылады. Талаптық талап
етуді:
-талап объектісін:
-талапкердің жауапкерге қойған материалдық талабын;
-талап нысанын толық өзгерту арқылы жүзеге асырылады.
Талап объектісін талаптың негізін өзгеріссіз калдыру шартының
нәтижесінде ғана және мына жағдайларда өзгерте алады:
- талап объектісінің қомақты бөлігін өзгерту. Бұл мысалға алсак,
талап
етіліп отырған ақша сомасының көлемін азайту немесе көбейту,
мүліктің бірліктерінің санын немесе көлемін азайту немесе көбейту
және т.б.бастапқы объектіні баска объектіге ауыстыру. Бастапкы объектіні
басқа объектіге ауыстыру егер де негіз өзгеріссіз қалдырылған жағдайда жол
беріледі. Мұндай жайт көбінше мысалы талапкер келтірілген
шығынды натура түрінде (затты сол күйінде және сол сапасымен,
зақымдалған затты жөндеу т.б.) ал кейіннен келген шығынды ақшалай
беруді сұрауы мүмкін. Не болмаса талапкер бірінші мүлікке меншік
құқығын тануды талап етеді, соңынан шаруашылық іс жүргізу кұқығын
тануды сұрайды.
- Талапкердің талап объектісін бірінен басқаға ауыстыруы тәжірибеде
көптеген сұрақтардың туындауына алып келуде. Объектіні ауыстыру кезінде сот
бір нәрсені анықтауы тиіс, яғни объектінің ауысуы кезінде талапкердің
бастапқы мүддесі өзгеріссіз қалады ма. Осы мәселені шешу кезінде көптеген
судьялар қате жіберіп жатады. Ал жоғарғы инстанциядағы сот көп жағдайда бір
мүдденің әртүрлі жолдармен корғалуға жататындығын түсіндірумен болады.
Талаптың келесі бір басқа бөлігін өзгертеу, яғни талаптық талап етуді
өзгерту былай жүзеге асырылады (мұнда да негіз өзгеріссіз қалуы тиіс):
1. Материалдық талаптың бір бөлігінен бас тарту. Талапкер талаптан
бас тарта алады, бірақ бұл істің қысқаруына және кұралы талап бойынша
қайтадан талап берілгенде соттық қарауға жол бермейді.
Бұл жағдай талапкер талаптан толық бас тартқан жағдайда немесе
талаптың белгілі бір бөлігінен бас тартқан жағдайда жүзеге асырылады.
Талаптың бір бөлігінен бас тарту егер талаптың құрылымы күрделі болған
жағдайда, бірақ бір объектіге бағытталған жағдайда жүзеге асырылады. Бұл
мысалы мүлікті жауапкерден алып қою және оны үшінші тұлғаға беру көзделген
ретте жүзеге асырылады. Талапкер талаптың бір бөлігінен бас тартуға яғни
жауапкерді үшінші тұлғаға затты беру міндетін талап етуін алып тастауы
мүмкін.
2. Талаптың бастапқы объектісіне қатысты қосымша материалдық
талап қоюы мүмкін. Бұл жоғарыда аталған мәселеге біршама
қарсы, яғни мысалы талапкер бірінші жауапкердің қарызы бар екендігін
тануды сұрауы, артынан сол қарызды өндіріп беруін сұрауы мүмкін.
Талаптың нысанын өзгерту:
1.Талап нысанының бөлігінен бас тарту. Бұндай бас тарту егер талап
құрамды талап болған кезде, яғни бір талапта бірнеше талаптық талап етулер
орын алған кезде жүзеге асырылады. Мысалы, негізгі қарызды өндіріп алу және
уақыттың өткізілуіне орай міндеттеменің орындалмауынан туындаған
тұрақсыздық айыбын төлету.
Егер жауапкер өз еркімен негізгі қарызды төлеп берген жағдайда
талапкер талаптан бас тартады, ал сот талаптың осы бөлігіне қатысты істі
қысқартып тек тұрақсыздық айыбын өндіру мәселесін қарауы мүмкін.
2.Талап нысанын тұтастай өзгерту, егер бұл заңда көзделсе. Заңда көзделіп
кеткендей құқығы бұзылған тұлғаның мүддесін қорғаудың көптеген баламалы
әдістері бар. Мысалы мердігерлік шарт бойынша мердігер шарттан ауытқи
отырып міндетін атқарған кезде тапсырыс беруші мердігерден, 1) кемшілікті
ақысыз жоюды. 2) жүмыстың ақысын тиісті дәрежеде азайтуды, 3) кемшілікті
өзі жоюына байланысты кеткен шығынын сұрауы мүмкін. Сонымен көріп
отырғанымыздай бірінші жағдайда талапкер жұмыстың кемшілігін ақысыз түзетіп
беруді сұраса, ал келесі жағдайда кемшілікті өзі түзетіп. түзетуге кеткен
шығынын өндіріп алуды көксеп отыр,-талаптың нысаны тұтастай өзгеріп отыр.
Яғни көріп отырғанымыздай талапкерге талаптың
негіздемесін не болмаса нысанын өзгерту талаптың басқа
түрге ауысып кетуін болдырмайды.
М.А.Гурвичтің айтуы бойынша талапта р деп белгілі бір шешімді алуға
бағытталған құралдарды айтамыз. Тек осы белгілер арқылы яғни мазмұнмен-
сұралып отырған қорғану түрімен тараптарды бір-бірінен ажыратамыз [5, 46
б.].
Талаптар мынадай түрлерге бөлінеді:
-кесу талабы (присуждение)
-тану туралы талап -қайта құру талабы
Кесу талабы деп жауапкерге бір нәрсені орындаулы күштеп жүзеге
асырту туралы талапты айтамыз [13, 74 б.].
Кесу талабында корғау әдісі мен заңды мүддесі талапкердің пайдасына
белгілі бір іс-әрекетті жасауды немесе бас тартуды жауапкерге міндеттеуге
бағытталады. Сол себепті мұндай талаптарды орындату деп те атайды. Өйткені
ол қанағаттандырылған жағдайда сот іс жүргізуі атқару өндірісімен
аяқталады.
Кесу талабына дәстүрлі түрде виндикациялық және деликтілік талап,
мысалы қарыз өндіру талабы жатады.
Тану талабы-бұл заңды қатынасты жоқ деп немесе бар деп сот арқылы
бекіту, куәландыру немесе ресми тануға бағытталған талап.
Е.В.Васьковскийдің айтуы бойынша жауапкерді орындауға кеспес бұрын,
яғни оның соны кесу талабына алып келуі мүмкін болған құқықтық қатнасты
алдын-ала куәландыру кесу талаптары, алдын алушы, преюдициялық орнатушы
немесе тану талабы деп аталады [14, 66 б.]. Тану талабына меншік құқығын
тану туралы талабын, тұрғын-жайды пайдалану құқығын тану туралы талап, акті
жарамсыз деп тану туралы талабын жатқызамыз.
Кесу талабы мен тану туралы талап азаматтық іс жүргізу құқығы
теориясында декларативтік талап атты бірегей терминге біріккен. Осы талап
бойынша шығарылған сот шешімдері әрекеттегі құқықтық қатынасқа ешқандай
қайта құру енгізбейді, сот шешімінен кейін ол сот іс жүргізуіне дейін қалай
болса сол күйінде қалады, бірақ та әрекеттегі қатынас анықтала түседі.
Мысалы сот талапкердің жылжымасқа деген меншік құқығын ресми түрде таныса -
сот актісі бұл жағдайда құқықты тіркеуге негіз болады, немесе сот
жауапкерді қарызын қайтаруға кесім айтса-сот актісі атқару өндірісін
қозғауға және мәжбүрлеп орындатуға алып келеді.
Қайта құру талабы деп тараптар арасындағы әрекеттегі құқықтық
қатынасқа қандай да бір жаңа нәрсе енгізетін сот шешімін қабылдауға
бағытталған талапты айтамыз. Мұндай шешімнің нәтижесінде даулы құқықтық
қатынас бастапқы түрін сақтамайды. Қайта құру талабы құқықтық қатынасты
өзгертуге немесе құқықтық қатынасты тоқтатуға немесе құқықтық қатнасқа
негіз болған мемлекеттік органның актісін не болмаса даулы мәмілені
жарамсыз деп тануға бағытталады. Қайта құру талабын конститутивтік немесе
қайта құру шешімі туралы талап деп атайды. Мұндай талапқа шартты бұзу
туралы талаптарды жатқызуға болады.
Кейбір авторлар мазмұн сияқты элементті бөліп шығару дұрыс емес,
себебі талаптың мазмұны талаптық іс жүргізушілік максатымен сай келеді,
яғни талаптың барлық мазмұны оның нысаны мен негізімен бітеді.
Талаптың мазмұны сияқты элемент бөліп шығару талаптың қос сипатымен
айшықталған (іс жүргізушілік талап пен материалдық талаптың
бірлестігімен).
Талап субъектісі. Оларды құрамдас бөліктер ретінде бөліп шығару іс
жүзіндегі қажеттіліктен туындап отыр. Яғни жалпы кұзіретті сот мәлім
етілген талапты сол тараптардың арасындағы дау бойынша сол нысана туралы
және сол негіздер бойынша шығарылған соттың заңды күшіне енген шешімі
немесе талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот
ісін жүргізуді тоқтату туралы немесе тараптардың бітімгершілік келісімін
бекіту туралы сот ұйғарымы болса бас тартады [15, 52 б.].
Заң тараптарды талапты оқшауландыратын элемент ретінде қарауға
итермелейді. Яғни салыстырылған талаптар барлық үш элементі – талап
субъектісі, нысаны және негіздемесі толығымен сай келгенде ғана құралы
талап ретінде танылады. Дегенмен талаптың субъектісі ретіндегі элемент
даулы болуы мүмкін. Себебі заң тек тараптар турал көрсетеді. Бірақ бұның
жаны бар.
Талаптың субъектілерінің шеңберінің аясы тар: оған тек талапқа қатысы
бар материалдық құқыққа билік ету құқығы бар ғана тұлғалар жатады. Талаптың
субъектілеріне талап қоюшы мен жауапкер, сондай-ақ дау нысанына дербес
талабын мәлімдейтін үшінші тұлғалар жатады. Ал қалған іс жүргізуге
қатысатын тұлғалар талап субъектісі ретінде
есептелмейді. Себебі олардын материалдық кұкығы талапқа қатысты емес және
олар даулы материалдық құқыққа билік жүргізу құқығына ие емес.
Жоғарыда аталғандарға негіздей отырып талап субъектісі талапты
оқшауландыратын элемент ретінде қарастыру дұрысырақ келеді. Өйткені
тараптар терминінің мағынасы тарлау, ал тұлғалар термині кеңірек. Талапты
бұрын берілген талапқа кұралпы деп бағалаған кезде тек талап субъектісі
есепке алынады, қалған баска қатысушылар талапты окшаулаушы элемент
ретінде қарастырылмайды. Демек екі талаптың негіздемесі мен нысаны, cондай-
ақ талапқоюшы мен жауапкер құралпы болғанда, бірақ куәлар мен өкілдер сай
келмесе талаптар құралпы құралпы болады және олардың біреуі кейінірек
берілген мәні бойынша қаралуға жатпайды.
Егер талап арызды прокурор немесе өзге тұлғалардың құқығын қорғап
талап беру құқығына ие мемлекеттік орган берген кезде талапкер ретінде
мүддесі қорғалып талап арыз берілген тұлға танылады.
Егер прокурор (баска да мемлекеттік орган) мемлекеттік немесе
қоғамдық мүддені қорғап жүгінсе ол талапкер деп танылады. Осылай болғанда
бірінші жағдайда мүддесіне қатысты талап берілген тұлға құралпы талаппен
жүгіне алмайды, себебі оның сотпен қорғану құқығы жүзеге асырылып қойылды.
Екінші жағдайда жеке немесе заңды тұлға дәл сондай талаппен жүгінгенде
талап арызды құралпылығы үшін бас тартуға болмайды.
Ал келесі автор Г.Л. Осокина талаптың элементі ретінде талап
талаптарын атайды [15, 52 б.]. Талаптың қалыптағы құқықты қорғау қарама-
қарсы заңды мүдделері бар тараптар арасындағы құқық немесе заңды мүдделер
жөнінде даудың болуымен сипатталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz