Турбо Паскаль жүйесінде қосалқы программаларды ұйымдастыру технологиясы туралы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4

I Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Алгоритм және алгоритмдік тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.6
1.2 Программа құрылымы және бөлімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.11
1.3 Қосалқы программа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.16

II Есептің қойылымы
2.1 1.есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

2.1.1 Есептің берілгені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.1.2 Есептің алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.18
2.1.3 Программалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1.4 Есептің жауабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

2.2 2.есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

2.2.1 Есептің берілгені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2.2 Есептің алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19.21
2.2.3 Программалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2.4 Есептің жауабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

III Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23.24

IV Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

Бағдарламалау тілі дегеніміз – адам мен компьютердің (ЭЕМ) өзара байланыс жасасу құралы. Бағдарламалау тілі екі топқа бөлінеді: таза машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып ассамблерде жазылған тіл- төменгі дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі адам тіліне жақындатылған Basic, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген бағдарламалау тілдері. Мемлекеттік бағдарлама бойынша осы тілдерден Basic, Turbo Pascal, Visual Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған. Паскаль бағдарламалау тілі француз математигі Блез Паскаль құрметіне аталған. Ол 1968-1971 жылдарда Никлаус Вирттің Цюрихтағы Жоғарғы Техникалық мектепте оқыту тілінің бірі ретінде жазылған. Кең қолдана бастауы 1984 жыл, себебі осы жылдары қарапайым қолдануға ыңғайлы Турбо Паскаль компиляторы пайда болады. Ол Borland International компаниясында жасалды. Компилятор дегеніміз транслятордың бір түрі, ал транслятор дегеніміз белгілі бір компьютер мен бағдарламалау тілі түріне арналып жазылғанбағдарлама, оның міндеті жазылған бағдарламаны машиналық кодқа айналдыру.
Турбо Паскаль тілінің негізі Turbo.exe және Turbo.tpl файлдары арқылы берілген. Turbo.exe файлында компилятор, экран редакторы, жүйелегіш орналасса, Turbo.tpl файлында арнайы қойылған функциялар мен процедуралар (көмекші бағдарламалар) кітапханасы жазылған. Қазір жетілдіріле келе мынадай артықшылықтарымен ерекшеленеді:
• Құрылымдық бағдарламалау. Өзінше бөлек блок арқылы тұйық жұмыс істей алатын функциялар мен процедуралар жазып, оны қажет кезінде шақырып пайдалану нәтижесінде бағдарламаның түсініктілігі, қатесін түзету мүмкіндігі молаяды.
• Жоғарыдан төмен біртіндеп құру. Бағдарламашы алдын ала өзіне қажетті міндетті шешу үшін оны бірнеше бөліктерге бөліп, соңында оны іске асыра алады.
• Обьектілі бағдарланған бағдарламалар жасай алу. Бұл мүмкіндік Паскаль тілінің аясын кеңітті, жақсы жақтарын алып басқа бағдарламалау тілдерінде пайдалануға мүмкіндік берді, яғни олармен байланысты арттырды. Кейінгі Delphi бағдарламасы осының бір жемісі деп қарастыруымызға әбден болады.
Нұсқауларды (командалар мен операторларды) ЭЕМ-ға түсінікті тілде жазып, жүйелеп, берген ақпаратты өңдеуді іске асыратын тізбені бағдарлама (программа) деп атаймыз. Бағдарламадағы нұсқаулар (командалар мен операторлар) тізбесін жүйелеп жазу кезеңін бағдарламалау дейміз. Бағдарлама жазуда «алгоритм» ұғымы басты роль атқарады. Алгоритм – орындаушыға белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жетуге арналып жазылған нұсқаулардың жүйеленген, әр қадамында бір әрекетті іске асыратын нұсқауды оператор дейміз. Команда бірнеше операторлар қоспасынан да тұруы мүмкін. Есептерді шығарғанда, алгоритм құрғанда белгілі бір ЭЕМ мен бағдарламалау тілінің мүмкіндіктерін ескеру керек.

1. Фаранов В.В. Программирование на персональных ЭВМ в среде Турбо Паскаль. М., 1991.
2. Фаранов В.В. Программирование на Турбо Паскаль. М., 2007.
3. В.С. Новичков, Н.И. Парфилова, А.Н. Пылькин, Паскаль М., 1994.
4. Г.Л. Семашко, А.И. Салтыков, Программирование на языке паскаль. М., 1988.
5. В.Ф. Шангин, Л.М. Поддубная. Программирование на языке паскаль. М, 1991.
6. А.И. Гусева. Учимся программировать: PASCAL 7.0 V,1998.
7. Гланский Я.Н., Анохин В.Е., Ряжская В.А., Turbo Pascal 7.0. Учебное пособие.-М,2001.
8. Қ.С. Әбдиева, М.Ж. Бекпатшаев. Алгоритмдеу негіздері. Алматы, 1998.

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Министрлігі

Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университеті

Қолданбалы информатика кафедрасы

Тақырыбы: Турбо Паскаль жүйесінде қосалқы программаларды ұйымдастыру
технологиясы

Тексерген: Миркасимова Т.Ш.
Орындаған: АЖ
мамандығы
1 курс
студенті, 102 топ

Жұмантаева Балжан

Алматы 2008ж
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4

I Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Алгоритм және алгоритмдік
тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-6
1.2 Программа құрылымы және
бөлімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6-11
1.3 Қосалқы
программа ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .12-16

II Есептің қойылымы
2.1 1-
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

2.1.1 Есептің
берілгені ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17
2.1.2 Есептің
алгоритмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .17-18
2.1.3 Программалау
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .18
2.1.4 Есептің
жауабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19

2.2 2-
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

2.2.1 Есептің
берілгені ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
2.2.2 Есептің
алгоритмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .19-21
2.2.3 Программалау
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2.2.4 Есептің
жауабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...22

III Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 23-24

IV Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 25

Кіріспе

Бағдарламалау тілі дегеніміз – адам мен компьютердің (ЭЕМ) өзара
байланыс жасасу құралы. Бағдарламалау тілі екі топқа бөлінеді: таза
машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып ассамблерде жазылған
тіл- төменгі дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі адам тіліне жақындатылған
Basic, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген бағдарламалау тілдері.
Мемлекеттік бағдарлама бойынша осы тілдерден Basic, Turbo Pascal, Visual
Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған. Паскаль бағдарламалау тілі
француз математигі Блез Паскаль құрметіне аталған. Ол 1968-1971 жылдарда
Никлаус Вирттің Цюрихтағы Жоғарғы Техникалық мектепте оқыту тілінің бірі
ретінде жазылған. Кең қолдана бастауы 1984 жыл, себебі осы жылдары
қарапайым қолдануға ыңғайлы Турбо Паскаль компиляторы пайда болады. Ол
Borland International компаниясында жасалды. Компилятор дегеніміз
транслятордың бір түрі, ал транслятор дегеніміз белгілі бір компьютер мен
бағдарламалау тілі түріне арналып жазылғанбағдарлама, оның міндеті жазылған
бағдарламаны машиналық кодқа айналдыру.
Турбо Паскаль тілінің негізі Turbo.exe және Turbo.tpl файлдары арқылы
берілген. Turbo.exe файлында компилятор, экран редакторы, жүйелегіш
орналасса, Turbo.tpl файлында арнайы қойылған функциялар мен процедуралар
(көмекші бағдарламалар) кітапханасы жазылған. Қазір жетілдіріле келе
мынадай артықшылықтарымен ерекшеленеді:
• Құрылымдық бағдарламалау. Өзінше бөлек блок арқылы тұйық жұмыс
істей алатын функциялар мен процедуралар жазып, оны қажет кезінде
шақырып пайдалану нәтижесінде бағдарламаның түсініктілігі, қатесін
түзету мүмкіндігі молаяды.
• Жоғарыдан төмен біртіндеп құру. Бағдарламашы алдын ала өзіне
қажетті міндетті шешу үшін оны бірнеше бөліктерге бөліп, соңында
оны іске асыра алады.
• Обьектілі бағдарланған бағдарламалар жасай алу. Бұл мүмкіндік
Паскаль тілінің аясын кеңітті, жақсы жақтарын алып басқа
бағдарламалау тілдерінде пайдалануға мүмкіндік берді, яғни олармен
байланысты арттырды. Кейінгі Delphi бағдарламасы осының бір жемісі
деп қарастыруымызға әбден болады.
Нұсқауларды (командалар мен операторларды) ЭЕМ-ға түсінікті тілде
жазып, жүйелеп, берген ақпаратты өңдеуді іске асыратын тізбені бағдарлама
(программа) деп атаймыз. Бағдарламадағы нұсқаулар (командалар мен
операторлар) тізбесін жүйелеп жазу кезеңін бағдарламалау дейміз. Бағдарлама
жазуда алгоритм ұғымы басты роль атқарады. Алгоритм – орындаушыға белгілі
бір мақсатқа, нәтижеге жетуге арналып жазылған нұсқаулардың жүйеленген, әр
қадамында бір әрекетті іске асыратын нұсқауды оператор дейміз. Команда
бірнеше операторлар қоспасынан да тұруы мүмкін. Есептерді шығарғанда,
алгоритм құрғанда белгілі бір ЭЕМ мен бағдарламалау тілінің мүмкіндіктерін
ескеру керек. Turbo Pascal-да бағдарлама жазуда мына төмендегі негізгі
таңбалар пайдаланылады: Қазақ әліпбиінің бас және кіші әріптері
бағдарламалауда тек мәтіндерді өңдеу мен түсініктемелер жазуда ғана
қолданылады. Осы жоғарыдағы бағдарлама жазуда пайдаланылатын таңбалар тобын
Turbo Pascal әліпбиі деп атаймыз. Бұл таңбалардан бөлек таңбаларды
бағдарлама жазуда пайдалана алмаймыз.

Таңба Аталуы Таңба Аталуы
A-Z латынның бас : қос нүкте
әріптері
a-z латынның кіші + қосу белгісі
әріптері
0-9 арап цифрлары - азайту белгісі
Арнайы таңбалар:
бос орын * жұлдызша, көбейту
белгісі
~ тилда ! леп белгісі
@ айшық # сан белгісі
$ ақша белгісі % пайыз белгісі
& амперсант белгісі () жай жақшалар
_ төменгі сызық = теңдік белгісі
{} өрнекті жақшалар [] квадрат жақшалар
\ кері көлбеу көлбеу сызық
; нүктелі үтір : қос нүкте
` апостроф, жалқы `` тырнақша
тырнақша
кем артық
, үтір . нүкте
? сұрау белгісі
Турбо Паскальдің
негізгі түйінді
сөздері:
AND OF ARRAY OR
NOT PACKED BEGIN PROCEDURE
CASE RECORD CONST PROGRAM
DIV REPEAT DO SET
DOWNTO THEN ELSE TO
END TYPE FILE UNTIL
FOR VAR FUCTION WHILE
GOTO WDITH IF LABEL
MOD

I Негізгі бөлім

1.1 Алгоритм және алгоритмдік тіл

Орындаушыға алдына қойған міндетті шешу нақты және түсінікті етіп
берілген нұсқаулар жүйесін алгоритм дейміз.
Алгоритм сөзі Орта Азиядағы математик Әл Хорезми есімінің латынша –
Algorithmi деп жазылуынан шыққан.
Алгоритм – информатика және математика пәндерінің негізгі ұғымдарының
бірі. Алгоритм орындаушысы деп – жазылған алгоритмді орындауға қабілетті
техникалық, не биологиялық жүйені айтамыз.
Орта – ол орындаушының өмір сүру аймағы болып табылады.
Информатикада алгоритмді әмбебап орындаушы компьютер болып есептеледі.
Алгоритмнің ең негізгі қасиеттері төмендегі анықтамалармен
көретілген:
1. Түсініктілігі – орындаушы алгоритмнің жүйелі жазылған әрбір
нұсқауларын орындай алу мүмкіндігі болуы тиіс. Нұсқау орындаушыға
түсінікті дәл жазылуы керек.
2. Үздіктілігі – яғни басқаша баламасы, дискреттілігі. Алгоритм
нұсқаулары ретімен, қарапайым бір жолы белгіленген бір ғана
әрекетті орындап аяқталатын қадамдарға бөлініп жазылуы керек. Одан
кейін орындалу келесі қадамға берілуі тиіс.
3. Анықтылығы – яғни алгоритм нұсқауы дәл, бір мәнді, тек бір ғана іс-
әрекетті орындайтын болуы керек. Көп мәнді түсінілетін нұсқаулар
болмауы тиіс. Келесі қадамда қай нұсқау орындалатыны анық
көрсетіледі. Осы қасиеттің арқасында алгоритм нұсқауларын орындау
механикалық түрде, ешбір қосымша талап пен себепсіз формальды түрде
орындалу қамтамасыз етіледі.
4. Нәтижелілігі – алгоритмнің жүйелі жазылған нұсқаулары қадамдар
бойынша орындалып аяқталатын болуы тиіс. Соңында белгілі бір
мақсатты нәтижені беруі керек.
5. Жалпылылығы – алгоритм белгілі бір сәйкес қасиеттері бар
тапсырмалар, не есеп топтарына арналған түрде жалпылама жасалады.
Ондай топтардағы тапсырмалар алғашқы мәндерін бөлек-бөлек енгізумен
ғана ерекшеленеді. Алғашқы мәндер алгоритмнің қолданылу аймағына
сәйкес шамалардың қабылдайтын мүмкін мәндерінен алынады.
Алгоритм тұрмыста мына төмендегідей түрлерімен беріледі:
*Сөзбен (кәдімгі тұрмыста пайдаланатын табиғи тілмен);
*Графикалық, яғни блок-схемамен;
*Псевдокодпен (шартты алгоритмдік тіл мен бағдарламалау тілін,
математикалық белгілеулер, табиғи тіл тұжырымдарын аралатыра);
*Бағдарламалық (таза бағдарламалау тілдерінің бірінде ғана
пайдаланылса).
Есепті шешу алгоритмі деп жазбаша жарлықтардың тізімі аталады. Яғни
оны орындау барысында есептің шешімін, не берілген мәндерген есеептің
шешімі жоқ екендігі туралы жауап алуға болады. Жалпы жағдайда есептер әр
түрде бола алады. Мысалы, университеке бару, үйге қайту, жол айрығындағы
бағдаршамнан өту, шәй қайнату, тамақ пісіру және т.с.с. есептер өмірде
көптеген түрде кездеседі. Мұндай есептерді шешу алгоритмдерін тұрмыстық
алгоритмдер дпе атауға да болады. Адмазат қызметінде көптеген өмірлік
тәжірибеден туындайтын әрекеттер, қоғам заңдары әртүрлі алгоритмдер
жиынынан тұрады.
Алгоритм түсінігі есепті шешу әдісі түсінігімен тығыз байлансыты. Әдіс
деп қатаң негізделген есепті шешу тәсілі мен оны қолдануға болатын берілген
мәліметтер бойынша есептер тобын анықтау мақсатында құрылған тәсілді
зерттеуді айтады.
Ал, алгоритм есепті шешу және пратикада қолдану әдісін сипаттау болып
табылады. Ол әдісті зерттеу нәтижесі бойынша құрылады, алгоритм есепті шешу
үшін орындалатын әрекеттердің қатаң жазбаларының реттелген тізбегі болып
табылады. Бұл әрекетер шешу әдісінен туындайды.

1.2 Программа құрылымы және бөлімдері

Программа – белгілі бір программалау тілінің синтаксистік ережелеріне
сәйкес жазылған нұсқаулар тізбегі. Демек, Тurbo Pascal тілінде программа
жазу үшін программалаушы оның жазылу ережесін жақсы білуі қажет.
Тurbo Pascal тіліндегі программа жалпы мына түрду жазылады, яғни
төмендегідей болады:
Программа тақырыбы;
Сипаттау бөлімі;
BEGIN
Орындалатын бөлімі;
END.
Программа тақырыбы РROGRAM қызметші сөзінен басталады. Ол программа
атынан және параметрлерден тұрады. Мысалы:
Program esep1 (input, output);
Мұндағы esep1 – программаға берілген атау. Программалаушы программа
атын өзі қалауынша бере алады.
Программа атауы оларды екінші бір программадан ажыратуға қажетті
көрсеткіш болып табылады.
ЕСКЕРТУ! Программа тауының оның мазмұны сақталынған файл атауына еш
қатысы жоқ.
input, output – стандартты енгізу-шығару файлы болып табылады.
*Сипаттау бөлімінде программада кездесетін барлық берілгендердің
атауы, типі, мүмкін болатын мәндері, т.б. хабарланады.
*Орындалатын бөлімде begin және end қызметші сөздері арасына
операторлар тізбегі жазылады. Сол себепті, begin (ашылатын) және end
(жабылатын) қызметші сөздерін операторлар жақшасы деп атаса да болады.
Оператор – нұсқаулардың машиналық тілде жазылуы. Сонда әрбір оператор
орындалуға қажетті әрекеттерді машинаға түсінікті түрде сипаттайды.
Программаның бір жолына бірнеше операторларды жазуға болады. Олардың
арасында (;) нүктелі үтір таңбасы, ал программаның соңын көрсететін end
сөзінен кейін (.) нүкте қойылады. Программаның орындалатын бөлімінде
жазылған операторлардың тізбегін – программа денесі деп атайды.
Ал енді, программа бөлімдеріне келетін болсақ...Тurbo Pascal тіліндегі
программа төмендегі бөлімдерден тұрады:
- Программа тақырыбы;
- Берілгендерді сипаттау;
- Белгілерді хабарлау бөлімі;
- Тұрақтыларды хабарлау бөлімі;
- Типтерді хабарлау;
- Айнымалыларды сипаттау бөлімі;
- Процедура-функцияны хабарлау бөлімі;
- Орындалатын бөлім:
Begin
Программа денесі (оператор тізбегі);
End.
Сонда, программа құрылымы мына түрде болады:
Program программа аты;
Uses
Модуль аты;
Label
Белгі;
Const
Тұрақты атауы=тұрақты мәні;
Type
Тип атауы=тип сипаттамасы;
Var
Айнымалылар атау:типі;
{Пайдаланушылар процедурасын және функциясын хабарлау};
Begin
Оператор тізбегі
End.
• Uses бөлімінде стандартты және пайдаланушылар модулі жарияланады.
Мысалы,
Uses crt;
Begin clrscr;
{экранды тазалауды әске қосу},
... .
• Кез келген операторларды белгілей отырып, goto операторы арқылы
программаның орындалу ретін өзгертіп, белгіленген операторға
тікелей көшуге арналған болады. Белгі атауы символдар тізбегі және
бүтін оң сандармен қойылады. Оператор мен белгі арасына (:) қос
нүкте таңбасы жазылады. Белгілерді хабарлау бөлімі label қызметші
сөзінен басталады. Программада кездесетін барлық белгі label
бөлімінде хабарлануы қажет.
Label белгі1, белгі2, белгі3;
Мысалы,
Label 1, 15, SUMM, AC;
• Тұрақтыларды сипаттау бөлімі сonst (латынның costants – тұрақты
деген сөздінің қысқартылған баламасы екен) қызметші сөзінен
басталады. Бұл бөлім программада төмендегідей жазылады:
Const
Тұрақты атауы=тұрақты мәні;
Мысалы,
Const
G=9.8;
• Type бөлімінде пайдаланушылар тарапынан анықталған типтер
хабарланады. Тurbo Pascal-да программалаушы стандартты типтер
арқылы жаңа типті құруға мүмкіндігі бар. Мұндай типтерді қолдану
программаның құрылымын күрделендіреді. Сол себептен type бөлімі
қарапайым программада кездеспейді. Бірақ, пайдаланушылар типі
программадағы қателіктерді тез табуға септігін тигізеді. Type
бөлімінің жалпы жазылуы:
Type
Тип атауы=сипаттамасы;
Мысалы,
Type
Matris=array[1..3,1..2] of real;
Бұл мысалда тип атауы – Matris кесте берілген, оның жол бойынша3, ал
бағана бойынша 2 элементі бар. Кестенің элементтерінің тегі нақты – real.
• Программада кездесетін барлық айнымалы VAR (ағылшынның variable –
айнымалы деген сөзінің қысқартылған баламасы) бөлімінде хабарлануы
керек. VAR бөлімінде айнымалының атауы, типі хабарланады.
Программаның орындалуы барысында, айнымалы оған тағайындалған атауы
бойынша шақырылады. Айнымалының мәні VAR бөлімінде анықталғандықтан
оған бастапқы мән берілуі керек.
Егер программада типтері әр түрлі бірнеше айнымалы болса, VAR деп
бірнеше рет жазудың қажеті жоқ. Яғни, VAR сөзі бірақ рет жазылып,
айнымалылардың тізімдері толық көрсетіледі. Айнымалылар бөлімінің жазылуы:
Var
Айнымалылар атауы: типі;
Мысалы,
Var
a, b, c:integer;
D, x1, x2:real;
y:char;
flag:boolean;
Мұндағы a, b, c – айнымалылар атаулары, олардың типтері бүтін –
integer. Ал, D, x1, x2 – нақты – real, у – символдық – char, flag –
логикалық – boolean айнымалылар.
• Программалауды жеңілдетуде бір программаны бірнеше кішкене
бөліктерге бөлуге болады. Программаның осындай бөліктері – көмекші
программалар (ішкі программалар, қосалқы программалар немесе
подпрограммалар) деп аталады. Көмекші программа екіге бөлінеді:
процедуралар мен функциялар. Процедуралар мен функциялардың екі
түрі бар: стандартты және пайдаланушылар. Стандартты функциялар мен
процедуралардың атауы, атқаратын қызметі алдын-ала
анықталғандықтан, оларды программаның басында хабарлаудың қажеті
жоқ. Ал, пайдаланушылар процедурасы мен функцияларын программаның
арнайы бөлімінде хабарлау керек. Бұл бөлімде пайдаланушы
процедурасы мен функцияларына атау беріледі. Оларды осы атауы
бойынша программаның негізгі бөліміне шақыруға болады.
Процедураны хабарлау бөлімінің жалпы жазылуы:
Procedure процедура атауы (формальды көрсеткіштері);
Begin
Процедураның орындалатын бөлімі;
End;

Функцияны хабарлау бөлімінің жалпы жазылуы
Function функция атауы (формальды көрсеткіштері): нәтиже типі;
Begin
Функцияның орынждалатын бөлімі;
End;

Процедуралар мен функциялар туралы толығырақ сылай білуге болады.
• Программаның орындалатын бөлімін – операторлар бөлімі деп атаймыз.
Операторлар бөлімі – программаның негізгі бөлімі. Бұл бөлімде
программаның сипаттау бөлімінде хабарланған тұрақтыларға,
айнымалыларға, функциялардың мәндеріне түрлендіру операциялары
қолданылып, қойылған мақсатта программа жазылуы керек.
Операторлар бөлімі Begin қызметші сөзінен басталып, орындалатын
операторлар (нұсқаулар) бірінен кейін бірі жазылады. Программаның бір
жолына бірнеше операторларды жазуға болады. Олардың арасын (;) нүктелі үтір
таңбасымен бөлеміз. Бұл бөлімді End қызметші сөзі аяқтайды. Бұл сөзден
кейін (.) нүкте таңбасы қойылып, программаның соңын көрсетеді.
Операторлар бөлімінің жазылуы:
Begin
1-оператор;
2-оператор;
...
n-оператор;
End.
Операторлар жазылу реті бойынша жоғарыдан төменге қарай орындалады.
Жазылуы көлемді болатын операторлар бірнеше экранның жолын алуы мүмкін.
Турбо Паскальдағы қызметші сөздер төмендегідей:

ҚЫЗМЕТШІ СӨЗДЕР АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
1 2
Absolute Абсолютті айнымалы белгісі
And Логикалық амал – “ЖӘНЕ”
Array Массивті сипаттаудың басы
Asm Ассемблердегі блоктың басы
Assembler Ассемблерде жазылған көмекші программа
Begin Программа денесінің, көмекші программаның,
құрама оператордың басы
Case Таңдау операторының басы
Const Тұрақтылар атауныңы аты (идентификатор)
Constructor Обьекті құрылысы
Div Бөліндінің бүтін бөлігін анықтау
Do Орындау, FOR, WHILE операторларындағы
циклдың басталуы
Downto Цикл параметрлерінің максималды мәнінен
минималды мәніне дейінгі өзгеріс (кему
қадамы)
Else Шартты көшу IF және CASE операторларындағы
“ӘЙТПЕСЕ” бөлімі
End Программаның, қосалқы програманың,
модульдің, құрама оператордың соңын
баяндау
External Ішкі қосалқы программаның деректері
File Файлдық тип
For Параметрлі қайталану операторының басы
Forward Ішкі қосалқы программаның деректері
Function Қосалқы программа – функцияның басы
Goto Шартсыз көшу
If Шартты көшу операторының басы
Implementation Модульдің орындаушы бөлігі
In Жиында элементтің бар екендігін тексеру
Inherited Жалғастыру әдісі
Inline Ассемблерде жазылған программа бөлімін
қосу
Interface Модуль интерфейсі
Interrupt Процедура директивасы
Label Белгі бөлігінің атауы (идентификатор)
Mod Бөліндінің бүтін қалдығын анықтау
Near Жақын адресті форматтау
Nil Бос ссылка
Not Логикалық амал – “ЕМЕС” (теріске шығару)
Object Обьект
Of Массив типін сипаттаудың бөлігі, файлдың,
CASE операторындағы тұрақтыларды
анықтаудың басы
Or Логикалық амал “НЕМЕСЕ”
Packed Жинақталған массив белгісі
Private Обьекті секциясының басталуы
Procedure Қосалқы программа – процедураның басы
Program Программаның басы
Public Сыртқы обьекті секциясының басы
Record Жазба типінің басы
Repeat Келесі шарт бойынша қайталауды ұйымдастыру
операторы
Set Жиын типі
Shl Бос разрядты биттерді солға жылжыту арқылы
0-мен толтыру
Shr Бос разрядты биттерді оңға жылжыту арқылы
0-мен толтыру
String Жол
Then IF операторының “ОНДА” ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.