Ерекше талап қою
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тарау. Ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісінің түсінігі
1.1. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу . азаматтық іс жүргізудің
бір түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ерекше талап өндірісінің түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Тарау. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу
2.1. Арызды қабылдау. Істі қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Соттың шешімі және оның орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Ерекше талап өндірісіндегі қайта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер ... ... .
1. Тарау. Ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісінің түсінігі
1.1. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу . азаматтық іс жүргізудің
бір түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ерекше талап өндірісінің түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Тарау. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу
2.1. Арызды қабылдау. Істі қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Соттың шешімі және оның орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Ерекше талап өндірісіндегі қайта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер ... ... .
30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конститутциясына сәйкес, азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына кепілдік берілген. Конститутциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары мен бостандығын қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім шығаруы тиіс.
Азаматтар мен оның билік және билік құрылысымен өзара қатынастарының мәслелері ежелден келе жатқан дүние. Гуго Гроций, Жан Жак Руссо, Кант және басқа да көптеген ойшылдар мемлекеттегі билікті шектеудің әдістерін іздеген. Осылайша құқықтық мемелекет идеясы пайда болды. Құқықтық мемелекет терминін алғаш Роберт фон Моль енгізді.
Құқықтық мемлекет мәні жиырмасыншы ғасырда былай деп анықталды: құқытық мемелекет деп өзіне, үкіметке, өзімен заң шығарушы органмен шығарылатын заң нормаларын міндетті деп таниды. Он тоғызыншы ғасырдың аяғында құқытық мемелекет белгілері деп мыналар танылды: құқықтық мемлекетте заң жоғары болды, құқытық мемлекет құрылысы мен қызметінде билікті бөлу концепциясын жүзеге асырады. Заң шығарушы, атқарушы және сот; құқықтық мемлекетте әкімшілік юстиция жүйесі ұйымдастырылады.
Әкімшілік юстиция дегеніміз не, орта ғасырларда Англияда патшаға және оның шенеуніктеріне талап қоюға мүмкін болған. Бұл формула: Ағылшындар заңмен тек қана заңмен басқарылады деген барлық континентальды Европа және Ресейге қызығушылық тудырды. Қазіргі кезде әкімшілік құқық әр мемлекетте әр түрлі қалыптасқан:
- Арнайы жүйе құратын барлық әкімшілік дауларды қарайтын әкімшілік соттар болады, төменгі, ортанғы және жоғарғы инстанциялық соттардан тұрады. Бұл жүйе жалпы юрисдикциялық соттар жүйесімен қатар бола береді. Мұндай жүйені немістік деп атауға болады, бұл жүйе өткен ғасырдан Германиядан басқа Австрияда, Финляндияда және т.б. мемлекеттерде қолданылады.
Азаматтар мен оның билік және билік құрылысымен өзара қатынастарының мәслелері ежелден келе жатқан дүние. Гуго Гроций, Жан Жак Руссо, Кант және басқа да көптеген ойшылдар мемлекеттегі билікті шектеудің әдістерін іздеген. Осылайша құқықтық мемелекет идеясы пайда болды. Құқықтық мемелекет терминін алғаш Роберт фон Моль енгізді.
Құқықтық мемлекет мәні жиырмасыншы ғасырда былай деп анықталды: құқытық мемелекет деп өзіне, үкіметке, өзімен заң шығарушы органмен шығарылатын заң нормаларын міндетті деп таниды. Он тоғызыншы ғасырдың аяғында құқытық мемелекет белгілері деп мыналар танылды: құқықтық мемлекетте заң жоғары болды, құқытық мемлекет құрылысы мен қызметінде билікті бөлу концепциясын жүзеге асырады. Заң шығарушы, атқарушы және сот; құқықтық мемлекетте әкімшілік юстиция жүйесі ұйымдастырылады.
Әкімшілік юстиция дегеніміз не, орта ғасырларда Англияда патшаға және оның шенеуніктеріне талап қоюға мүмкін болған. Бұл формула: Ағылшындар заңмен тек қана заңмен басқарылады деген барлық континентальды Европа және Ресейге қызығушылық тудырды. Қазіргі кезде әкімшілік құқық әр мемлекетте әр түрлі қалыптасқан:
- Арнайы жүйе құратын барлық әкімшілік дауларды қарайтын әкімшілік соттар болады, төменгі, ортанғы және жоғарғы инстанциялық соттардан тұрады. Бұл жүйе жалпы юрисдикциялық соттар жүйесімен қатар бола береді. Мұндай жүйені немістік деп атауға болады, бұл жүйе өткен ғасырдан Германиядан басқа Австрияда, Финляндияда және т.б. мемлекеттерде қолданылады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995ж. (өзгерістер мен толықтырулар) 7 қазаң 1998 жыл, N284-1,-Алматы : жеті жарғы,2005
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. 13 шілде 1999ж. (өзгерістер мен толықтырулар) 03.03.2006) Алматы, Жеті Жарғы, 2006ж.
3. Азаматтық кодекс (Жалпы және ерекше бөлім), - Алматы., Юрист 2006 жыл.
4. Қазақстан Республикасы салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы кодексі, 12 маусым 2001 жыл N209-11.,(өзгерістер мен толықтырулар) 03.03.2006).- Алматы, Жеті жарғы, 2006 жыл.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысы «Азаматтық іс жүргізу заңдарын соттардың қолдану тәжірбиесі туралы» 20 наурыз 2003 жыл N2.
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысы «Қазақстан Республикасы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексті сот тәжірибесінде қолдану туралы» 19 қазаң 2001 жыл N16.
7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысы «Сот шешімі туралы» 11 шілде 2003 жыл N5.
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының нормативті қаулысы «Азаматтық іс жүргізу заңдарын соттардың қолдануы туралы» 30 маусым 2000 жыл N9. Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Пленумының Қаулылары (1992-2002). Алматы, НОРМА-К, 2005
9. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заң 1991 жыл.
10. Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж.
Пайдаланылған арнайы әдебиеттер:
1. Антонов А.П. Административное право и административный процесс: старые и новые проблемы.
2. Абдулина З.К. Производство гражданских дел в суде инстансий Алматы, 1998г.
3. Баймолдина Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. 1 том. Алматы: КазГЮА,2001.
4. Баймолдина Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. 2 том. Алматы: КазГЮА,2001.
5. Баймолдина З.Х. Окончание гражданского дела без вынесения судебного решения: проблемы теории и законодательного регулирования. // Право и государсво, 2001 г., N1.
6. Баймолдина З.Х. Понятие судебного разбирательства гражданских дел // гражданское законодательство. Выпуск 10.
7. Березина Н.В. Проблемы производства по делам, возникающим из административно-правовых отношений //Сб.научных трудов.-Калинин: Калининский Гос. Университет,1984.
8. Борисова Е.А. Аппеляция в гражданском и арбитражном процессе. Москва, 1997г. 99 бет.
9. Гуреев П.П. Судебное разбирательство гражданских дел. М., 1958 г. 10. Гражданский Процесс Москва: Под общей редакцией Мусина В.А.,
Чечина Н.А., Чечота Д.М. 1996г.
11. Гражданский Процесс М.2000 Треушников М.К.
12. Гражданский Процесс М.1996 Осипов Ю.К.
13. Гражданское Процессуальное право России М.1996 Шакарян М.С. 14.Исаченко В.Л. Русско гражданское судопроизводство. Т.ІІ. СПБ.,1911г.
15.Мельников А.А. Особое производсво в советском гражданском
процессе. М., Наука, 1964г.
16.Основные институты гражданского права зарубежных стран/ Под ред. В.В. Залесского, - М., ИНФРА-М, 2004 г.
17.Парфенов С.П. Образцы исковых заявлений и жалоб в суд. Ростов-на Дону, Феникс, 2001г.
18.Трубников П.Я. Судебное разбирательство гражданских дел отдельных категорий. Москва, БЫЛИН, 2001г.
19.Трубников П.Я. Судебное разбирательство гражданских дел. М., 1989г.
20.Трубников П.Я. Надзорное производство по гражданским делам
делам,- Москва, 1967г.
21. Осокина Г. Рассмотрение жалоб в связи с наложением
административных взысканий//Российская юстиция. 1995.№2.С. 18-20 22.Шершеневич Г.Ф. Курс торгового права.- М., 1912 г.
23.Чечот Д.М. Неисковые производства. М., Юридическая лит., 1973г.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. 13 шілде 1999ж. (өзгерістер мен толықтырулар) 03.03.2006) Алматы, Жеті Жарғы, 2006ж.
3. Азаматтық кодекс (Жалпы және ерекше бөлім), - Алматы., Юрист 2006 жыл.
4. Қазақстан Республикасы салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы кодексі, 12 маусым 2001 жыл N209-11.,(өзгерістер мен толықтырулар) 03.03.2006).- Алматы, Жеті жарғы, 2006 жыл.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысы «Азаматтық іс жүргізу заңдарын соттардың қолдану тәжірбиесі туралы» 20 наурыз 2003 жыл N2.
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысы «Қазақстан Республикасы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексті сот тәжірибесінде қолдану туралы» 19 қазаң 2001 жыл N16.
7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативті қаулысы «Сот шешімі туралы» 11 шілде 2003 жыл N5.
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының нормативті қаулысы «Азаматтық іс жүргізу заңдарын соттардың қолдануы туралы» 30 маусым 2000 жыл N9. Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Пленумының Қаулылары (1992-2002). Алматы, НОРМА-К, 2005
9. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заң 1991 жыл.
10. Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы. 21 желтоқсан 1995 ж.
Пайдаланылған арнайы әдебиеттер:
1. Антонов А.П. Административное право и административный процесс: старые и новые проблемы.
2. Абдулина З.К. Производство гражданских дел в суде инстансий Алматы, 1998г.
3. Баймолдина Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. 1 том. Алматы: КазГЮА,2001.
4. Баймолдина Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. 2 том. Алматы: КазГЮА,2001.
5. Баймолдина З.Х. Окончание гражданского дела без вынесения судебного решения: проблемы теории и законодательного регулирования. // Право и государсво, 2001 г., N1.
6. Баймолдина З.Х. Понятие судебного разбирательства гражданских дел // гражданское законодательство. Выпуск 10.
7. Березина Н.В. Проблемы производства по делам, возникающим из административно-правовых отношений //Сб.научных трудов.-Калинин: Калининский Гос. Университет,1984.
8. Борисова Е.А. Аппеляция в гражданском и арбитражном процессе. Москва, 1997г. 99 бет.
9. Гуреев П.П. Судебное разбирательство гражданских дел. М., 1958 г. 10. Гражданский Процесс Москва: Под общей редакцией Мусина В.А.,
Чечина Н.А., Чечота Д.М. 1996г.
11. Гражданский Процесс М.2000 Треушников М.К.
12. Гражданский Процесс М.1996 Осипов Ю.К.
13. Гражданское Процессуальное право России М.1996 Шакарян М.С. 14.Исаченко В.Л. Русско гражданское судопроизводство. Т.ІІ. СПБ.,1911г.
15.Мельников А.А. Особое производсво в советском гражданском
процессе. М., Наука, 1964г.
16.Основные институты гражданского права зарубежных стран/ Под ред. В.В. Залесского, - М., ИНФРА-М, 2004 г.
17.Парфенов С.П. Образцы исковых заявлений и жалоб в суд. Ростов-на Дону, Феникс, 2001г.
18.Трубников П.Я. Судебное разбирательство гражданских дел отдельных категорий. Москва, БЫЛИН, 2001г.
19.Трубников П.Я. Судебное разбирательство гражданских дел. М., 1989г.
20.Трубников П.Я. Надзорное производство по гражданским делам
делам,- Москва, 1967г.
21. Осокина Г. Рассмотрение жалоб в связи с наложением
административных взысканий//Российская юстиция. 1995.№2.С. 18-20 22.Шершеневич Г.Ф. Курс торгового права.- М., 1912 г.
23.Чечот Д.М. Неисковые производства. М., Юридическая лит., 1973г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тарау. Ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісінің түсінігі
1.1. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу - азаматтық іс жүргізудің
бір түрі ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.2. Ерекше талап өндірісінің түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Тарау. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу
2.1. Арызды қабылдау. Істі
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Соттың шешімі және оның
орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Ерекше талап өндірісіндегі қайта
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер ... ... .
Кіріспе
30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конститутциясына
сәйкес, азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына кепілдік
берілген. Конститутциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары мен
бостандығын қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім
шығаруы тиіс.
Азаматтар мен оның билік және билік құрылысымен өзара қатынастарының
мәслелері ежелден келе жатқан дүние. Гуго Гроций, Жан Жак Руссо, Кант және
басқа да көптеген ойшылдар мемлекеттегі билікті шектеудің әдістерін
іздеген. Осылайша құқықтық мемелекет идеясы пайда болды. Құқықтық мемелекет
терминін алғаш Роберт фон Моль енгізді.
Құқықтық мемлекет мәні жиырмасыншы ғасырда былай деп анықталды:
құқытық мемелекет деп өзіне, үкіметке, өзімен заң шығарушы органмен
шығарылатын заң нормаларын міндетті деп таниды. Он тоғызыншы ғасырдың
аяғында құқытық мемелекет белгілері деп мыналар танылды: құқықтық
мемлекетте заң жоғары болды, құқытық мемлекет құрылысы мен қызметінде
билікті бөлу концепциясын жүзеге асырады. Заң шығарушы, атқарушы және сот;
құқықтық мемлекетте әкімшілік юстиция жүйесі ұйымдастырылады.
Әкімшілік юстиция дегеніміз не, орта ғасырларда Англияда патшаға және
оның шенеуніктеріне талап қоюға мүмкін болған. Бұл формула: Ағылшындар
заңмен тек қана заңмен басқарылады деген барлық континентальды Европа және
Ресейге қызығушылық тудырды. Қазіргі кезде әкімшілік құқық әр мемлекетте әр
түрлі қалыптасқан:
- Арнайы жүйе құратын барлық әкімшілік дауларды қарайтын әкімшілік
соттар болады, төменгі, ортанғы және жоғарғы инстанциялық соттардан тұрады.
Бұл жүйе жалпы юрисдикциялық соттар жүйесімен қатар бола береді. Мұндай
жүйені немістік деп атауға болады, бұл жүйе өткен ғасырдан Германиядан
басқа Австрияда, Финляндияда және т.б. мемлекеттерде қолданылады.
- Әкімшілік дауларды қарастыру үшін арнайы істерді бірінші
инстанция бойынша қарау үшін әкімшілік трибуналы құрылады.
Апелляцияны мемлекеттік Кеңеске беруге болады. Бұл Француз жүйесі,
бірақ бұл жүйені дауды шешуде сот тәуелсіздігі қамтамасыз етілмейді. Осылай
бола тұра француз жүйесі Италияның, Грецияның және Африканың біраз
мемлекеттерінің әкімшілік құқығының ұйымдасуына ықпал етті.
- Әрбір мүдделі тұлға жалпы сотқа қандай да әкімшілік даулар туралы
талап қоя алады. Сонымен қатар бөлек әкімшілік дауларды қарау үшін арнайы
әкімшілік соттар құрылады, бірақ олар бір жүйені құрмайды.
Англияда мысалы зейнетақы туралы, салыққа байланысты, ауылшаруашылық
жер мәселелеріне байланысты болған. Бұл жүйе АҚШ-тың, Канаданың, Австрияның
және т.б. елдердің жүйелеріне әсер етті. Яғни, әрбір мемлекеттің әкімшілік
құқығы әр түрлі, бірақ барлығы бір институтты құрады.
Біріншіден, барлық әкімшілік басқарушылық саласында азаматтар мен
заңды тұлғалар арасында, бір жағынан әкімшілік органдар мен лауазымды
тұлғалар жағынан туындайтын дауларды шешу жүйесі бір. Бұл даулардың мазмұны
әр түрлі, бірақ барлығы әкімшілік-құқытық түрде болады. Кейбір жүйеде
барлық әкімшілік даулар әкімшілік-құқық органдарында қарастырылады деген
қағида қалыптасқан, кейбіреуінде тек бөлек даулар қатегориясы бұл
органдарға қарауға жіберіледі. Біреуінде тек субъективтік құқықтарын қорғау
болса, екіншісінде басқарушы органдармен берілетін нормативтік актілердің
заңдылығына дау айту мәселелері жіберіледі.
Екіншіден, барлық әкімшілік құқық жүйелерінде құқыққа байланысты
дауларды шешетін органдар бұл істерді қарауға өкілетті. Кейбір жағдайларда
бұл рөльді әкімшілік соттан тәуелсіз жалпы соттар қарайды, және әкімшілік
істерден басқа да дауларды шешуге құқылы. Біраз уақыт бұрын англиялық
доктрина бойынша әкімшілік қызметті тек жалпы соттар ғана дұрыс қадағалайды
деп санаған.
Үшіншіден, әрбір әкімшілік дауларды шешу мен қарау заңмен белгіленген
процессуалды нысанда болады. Сәйкесінше азаматтық іс жүргізу, әкімшілік іс
жүргізу және квазисоттық нысанда қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі бойынша
әкімшілік істерді қарауды Ерекше талап қоюмен іс жүргізу деп атайды. Яғни
оның аталуының әр түрлі болғанымен маңызы мен түсінігі бір. Қазақстан
Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150-152 баптарына сәйкес,
қойылған талап арыздың негізінде талап өндірісі қаралады, ал ерекше талап
өндірісі шағым немесе өтініштің негізінде ( ҚР АІЖК 272, 275, 278, 283, 287
баптарына сәйкес) қаралады, ерекше өндіріс өтініш негізінде ( ҚР АІЖК 293,
296, 302, 308, 310, 313, 314, 318, 324 баптарына сәйкес қаралады).
Осыдан келе, ерекше талап өндірісі - бұл жария-құқықтық қатынастардан
туындайтын заңмен белгіленген істерді соттың бірінші инстанциясымен қарау
мен шешу тәртібі. Ерекше өндіріс азаматтық іс жүргізу заңдарына сәйкес,
белгілі бір азаматтық істер бойынша қаралуға жататын, өзіндік жеке
азаматтық іс жүргізу өндірісі болып табылады. Ерекше өндірісте қаралуға
жататын азаматтық істердің тізімі Қазақстан республикасы азаматтық іс
жүргізу кодексінің 289 бабында атап көрсетілген.
Бұл азаматтық іс жүргізу өндірісі әлбетте, теоретикалық ғалымдардың
ғана емес, тәжірибелік қызметкерлердің де аса көңіл бөлуін қажет етеді.
Аталған бітіру жұмысы соттармен ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу
өндірісінде іс жүргізудің ерекшеліктерін атап көрсетеді, қызықты мәліметтер
береді. Аталған өндірісте соттардың істерді қарауы көп қиындықтарды
тудырады, тіпті бұл қиындықтар өтініш берген сәттен-ақ кездесуі мүмкін.
Кейбір сұрақтарға заң құжаттарынан да жауап табу қиын, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларыда барлық уақытта ондай
қиындықтарға түсінік бере алмайды. Сондықтан бітіру жұмысының алдына қойған
басты мақсаты - ерекеше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісіне қатысты,
осындай теоретикалық талдауды қажет ететін даулы сұрақтарға жауап табу,
теоретикалық қортынды жасау.
І Тарау. Ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісінің түсінігі
1.1. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу - азаматтық іс жүргізудің бір
түрі ретінде
Азаматтық іс жүргізуді үшке бөлу әлі даулы мәсле болып отыр, себебі
азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында әкімшілік құқықтық қатынастардан
туындайтын істерге арнайы іс жүргізудің түрін бөлудің қажеті жоқ деп
айтады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, бұндай азаматтық іс жүргізу өндірісі
жоқ, оны талап өндірісінде қарау керек десе, енді бірі, азаматтық іс
жүргізудің ерекше өндірісінде қарау керек дейді. Жалпы ерекше талап
өндірісінің анықтамасына сәйкес, толықтай, нақты анықтама беру әлі күнге
дейін дау тудырып отыр. Дегеніменде қай жағынан алып қараған күндеде ерекше
талап өндірісінің өзінің қарайтын істері, пәні бар.
Әр мемлекетте қалай қалыптасса да бұл әлі даулы мәсле болып отыр,
бірақ Қазақстан Республикасының заңдары бойынша бұл іс жүргізу түрі -ерекше
талап өндірісі деп аталады.
Азаматтық іс жүргізудегі ерекше талап өндірісінде қаралатын істер
өздерінің мазмұны бойынша, мақсаты бойынша ажыратылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының теоретикалық ғалымдары ерекше талап
өндірісіне былай деп анықтама береді: "заңды тұлғалар мен азаматтардық
құқықтары мен заңды мүдделеріне қарсы мемлекеттік қызметтік лауазым иелері
мен заңды тұлғалардың құқыққа қайшы әрекеттеріне қатысты соттың бірінші
сатысында қаралатын іс жүргізу өндірісі"1.
Бірқатар авторлардың ойы бойынша, бұл істер бір талап өндірісінде
қаралады. Бұл талап өндірісі азаматтар мен заңды тұлғаларды мемлекеттік
органдар мен оның лауазымды тұлғаларының құқыққа қайшы іс әрекеттерінен
қорғауды қамтамасыз етеді.2[1]
Ал, екінші авторлар қатары бұл іс жүргізу түрін қажет деп санайды.
Сонымен жария-құқытық қатынастардан пайда болатын істер бойынша ғылыми
зерттеулерде әкімшілік құқық деп аталады. Әрбір мемлекеттің соттарының
қалыптасуында әкімшілік соттар болған және бар.
Әрине мамандырылған соттардың болуы дұрыс және қажет. Бұл тек
құқықтық мәселе емес сонымен қатар тікелей экономикалық мәселе. Біздің
мемлекеттің болашақ жоспарында мамандандырылған соттар құру бар.
Сондықтан қазіргі заңнама бұл өндіріс түрін соттың бірінші
инстанциясында азаматтық іс жүргізу шеңберіндегі ерекше талап өндірісі деп
реттейді. Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 5 бабына
сәйкес, соттың атқаратын міндеттері:
1. азаматтардың бұзылған құқықтары мен даулы құқықтарын,
бостандықтарын, заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
және мемлекет мүдделерінің қорғалуын жүзеге асырады;
2. тараптардың құқықтары мен міндеттерін және заң маңызды айғақтардың
бар-жоғын анықтау жолымен істі мәні бойынша қарайды;
3. тараптардың құқықтары мен міндеттеріне жақтылықты анықтау жолымен
тараптар арасындағы құқық туралы дауды жояды;
4. бұзылған құқықты немесе бұзылу каупі бар құқықты не даулы құқықты
жою арқылы заңдылықты бектеді;
5. азаматтық, еңбектік, тұрғын үй, қаржылық және материалдық құқықтың
басқа да салаларынң нормаларының бұзылуын алдын алады.
Осы аталған міндеттерді қарай отырып, сот ерекше талап істерінде
азаматтардың бұзылған құқықтары мен даулы құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін және мемлекет
мүдделерінің қорғалуын жүзеге асырады; тараптардың құқықтары мен
міндеттеріне жақтылықты анықтау жолымек тараптар арасындағы құқық туралы
дауды жояды, бұзылған құқықты немесе бұзылу қаупі бар құқықты не даулы
құқықты жою арқылы заңдылықты бекітетіндігін көруге болады.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісі мынандай істерді
қарайды: референдум, сайлауға қатысқан қоғамдық бірлестіктер мен
азаматтардың сайлау құқықтарын қорғауға қатысты түскен шағымдар,
мемлекеттік орган мен мемлкеттік қызметкердің заңсыз шығарған нормативтік
құқықтық актілеріне берілген шағым бойынша, нормативтік актінің заңдылығын
тексеру, әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша шығарылған қаулыларға
берілген шағымдарды қарау, мемлекеттік органдар мен мемлекеттік
қызметкерлердің, жергілікті өзін-өзі басқару органының, қоғамдық
бірлестіктердің басшыларының заңсыз әрекеттеріне шағым жасау.
Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің екінші
бөлімінің, үшінші бөлімшесінде Ерекше талап қоюмен іс жүргізу деп аталған
25-29 тарауларды бөлген.
Ерекше талап өндірісінде соттың бірінші сатысында істі қарау
жөніндегі процессуалдық іс әрекеттер істі мәні бойынша қарауға және шешуге
бағытталган оның нэтижесі болып шешім шығару не қортынды ұйғарым шығару
болып табылады. Азаматтық істерді сотта қарау - бұл соттың және процесстің
басқа да қатысушыларының істі қарауға және оны мәні бойынша шешуге
бағытталған процессуалдық әрекеттердің жиынтығы.
Ерекше талап өндірісі міндетті түрде сот талқылау сатыдан өтеді. Сот
талқылауы- қаралып отырған істі тараптардың және куә, сарапшы, аудармашы
ретінде тартылып отырған тұлғалардың және іске мүдделі басқа да тұлғалардың
қатысуымен нақты - мән жағдайларды анықтау мақсатындағы бірінші инстанция
сотының қызметі. Олардың сот талқылауы кезінде қатысуы тараптардың
құқықтары не мүдделерін дұрыс анықтауға және соттың заңды және негізді
шешім шығаруына септігін тигізеді. Сот талқылауы кезінде сот істің шынайы
мәнжайын жан-жақты, толық және объективті анықтау үшін заңмен көзделген
барлық шараларды жүзеге асырады. [2]
Дұрыс жүргізілген сот отырысы- заңды және негізді шығарылған сот
шешімінің кепілі2.
Азаматтық істерді мәні бойынша қарау және шешу азаматтық іс
жүргізудің ең маңызды сатысы болып табылады. Субъективтік құқықтар мен
заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау жөніндегі сонымен қатар тәрбиелік әсер
ету бойынша міндеттер ең алдымен көп жағдайда сот отырысында істі талқылау
кезінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар, Конституция, заңдар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер, Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарының
негізінен туындайтын істер мен даулардың бәріне сот билік етеді. Сондықтан
заң қарау мен шешудің басқа тәртібін ескертпеген жағдайда, барлық жария-
құқықтық қатынастардан пайда болатын даулар сот тәртібімен қаралады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 24 бабаның үшінші бөлімінде Мемлекеттік
орган немесе оның лауазымды адамы қабылдаған актіге сотта дау жасалуы
мүмкін. Бірақ осы баптың келесі бөлімінде ерекше талап өндірісі тәртібімен
қаралатын жария құқықтық қатынастардың нақты түрлерін көрсеткен. Азаматтық
іс жүргізу кодексінің 24-6 4 бөлімінде: Соттар осы кодекстің 25-29
тарауларында келтірілен ерекше талап қойылған іс жүргізу істерін қарайды.
Бұдан қорытынды жасайтын болсак, жариялық құқытық қатынастардан даулардан
пайда болатын істер талап өндірісі немесе ерекше талап өндірісі тәртібімен
қаралады. Яғни, заңмен ерекше талап өндірісіне жататын даулардың тізбесі
берілген.
Жеке құқықтарды және заңмен қорғалатын заңи мүддені қорғауды құқық
қорғау және юридикалық функцияларды атқарушы мемлекеттік және қоғамдық
органдар жүзеге асырады. Құқық қорғау органдары сәйкесінше, құқық саласын
басқаратын заң актілерінде көрсетіледі. Азаматтық құқық сотпен,
кәсіпорындармен және басқа да қоғамдық ұйымдармен қорғалады.
Құқық пен заңи муддені қорғайтын органдардың ішінде ерекше
қорғалатындығы сот органы. Юридикалық тұрғыдан әділсоттылық мүліктік және
жеке құқықтарды тану, бұзылған жағдайда қалыпқа келтіру жолымен қорғау
туралы азаматтық және қылмыстық істерді қарау жөніндегі және заң негізінде
құқық бұзушыға мәжбүр ету шараларын қолдану жөніндегі заңмен реттелген
соттың қызметі болып табылады.
Ерекше талап істері ашық, жабық отырыста қаралады. Сот отырысының
жариялылық ашық сипаты тараптардың қорғануға құқығын соттың қызметін
қоғамдық қамтамасыз етуді және сот отырысына қатысқысы келгендерге қатысу
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Ашық сот талқылауының үлкен тәрбиелік мәні
бар. Сот отырысын жабық түрде өткізу сот өндірісінің барлық ережелерін
сақтаумен жүзеге асырылады. Ашық сот отырысының тәрбиелік мәні жоғры және
құқық бұзушылықты туғызатын жағдайлармен себептерді ашуға, сонымен қатар
олардың болашақта болдырмау не алдын алуға септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі бойынша
әкімшілік істерді қарауды Ерекше талап қоюмен іс жүргізу деп атайды. Яғни
оның аталуының әр түрлі болғанымен маңызы мен түсінігі бір. Қазақстан
Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150-152 баптарына сәйкес,
қойылған талап арыздың негізінде талап өндірісі қаралады, ал ерекше талап
өндірісі шағым немесе өтініштің негізінде ( ҚР АІЖК 272, 275, 278, 283, 287
баптарына сәйкес) қаралады, ерекше өндіріс өтініш негізінде ( ҚР АІЖК 293,
296, 302, 308, 310, 313, 314, 318, 324 баптарына сәйкес қаралады).
Әкімшілік орган және лауазымды тұлғалардың басқарушылық қызметіне
шағымдануды соттың бұл қадағалауы бір нысаны ғана емес.
Азаматтық құқыққа байланысты актілер талап тәртібімен дауланады.
Азаматтық іс жүргізудің кейбір теоретикалық ғалымдарының да осы іс жүргізу
өндірісін талап өндірісіне қосу керек деген қөзқарасы осы
мәследен туындаса керек.
Азаматтық және әкімшілік даулардан туындайтын талап өндірістеріне
ортақ бір ұқсастық құқық туралы даудың болуы. Әкімшілік қатынастардан
туындайтын дауларға қатысушылар мемлекеттік билік органдар немесе
басқарушылық немесе лауазымды тұлға.
Ерекше талап өндірісі шағым немесе өтініш негізінде қозғалады. Арыз
беру тәртібі, азамат пен заңды тұлға мемлекеттік органның, жергілікті өзін-
өзі басқару органының, қоамдық бірлестіктің, ұйымның, лауазымды адамның,
мемлекеттік қызметінің шешіміне, әрекетіне тікелей сотта дау айтуға құқылы.
Жоғары тұрған органдар мен ұйымдарға, лауазымды адамға алдын ала жүгіну
сотқа арыз беруге және шешуіне міндетті шарт болып табылмайды.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінің мақсаты - азаматтар
мен заңды тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау, мемлекеттік
қызметткерлер мен лауазым иелерінің өз қызметтерін асыра пайдалануына жол
бермеу, Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқығы болып табылатын,
сайлау құқығының бұзылуына жол бермеу, Қазақстан Республикасы
Конститутциясында берілген кепілдіктерді орындау, бұзылған болса, сот
арқылы қорғап, қалыпқа келтіру, іс бойынша әділ шешім шығару.
Ерекеше талап өндіріс азаматтық іс жүргізудің ерекше өндірісімен де,
талап өндірісімен де өте тығыз байланысты. Азаматтық іс жүрізудің ерекше
талап өндірісі деп аталғанымен, бұнда матариалдық дау жоқ. Ерекше
өндірістен айырмашылығы, ерекше өндіріс азаматтардың құқықтары мен
міндеттерін пайда болдыратын, өзгертеттін, тоқтататын заңды айғақтарды
анықтайды, оның ерекше талап өндірісіне ұқсастығы, мұндада материалдық
даулы мәсле жоқ. Іс жүргізу мағынасына қарай дау шешу дегенді түсінеміз,
бірақ ерекше талап өндірісінде құқықтық мағынада дау жоқ екенін түсінеміз.
Дау жоқ болған кезде мемлекеттік орган немесе өкілетті тұлға іс-
әрекетін құқықтық іс жүргізумен емес, ал материалдық құқықтық функционалдық
түрде жүргізеді. Ерекше талап өндірісі басқа өндірістерге қарағанда
ерекшелігі сонда, мемлекет органдар мен азаматтардың арасындағы даулы
мәслелерін шешу болып келеді, мемлекеттік органдар мен лауазым иелерінің
азаматтар мен[3]заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін
заңсыз әрекеттеріне тосқауыл қою және мұнда іс жүргізу неғұрлым тез және
ешқандай кедергісіз шешуіне көздеп отырғаны.
Мұнда уақытың емес ал шешімнің сапалығы ескерілуі тиіс .
Жоғарыда тап өткендей, азаматтық іс жүргізудің ерекше талап
өндірісінде қаралатын істердің бірі- әкімшілік құқық бұзушылық істері
бойынша шағарылған уәкілетті мемлекеттік органның қаулыларына келтірілген
шағымдарды қарау. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға
уәкілетті органдардың қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізуге байланысты тұлғалармен шағым беріледі1.
Құқықтық жауапкершіліктердің ішінде әкімшілік жауаптылық ең көп
кездесетін, ауқымы жағынан өте көп, бірнеше уәкілегті органдар тарапынан
заңды және жеке тұлғаларға қолданылатын жауапкершіліктің түрі.
Сондықтан тәжірибе жүзінде бұл құқық бұзушылыққа қатысты туып жатқан
даулы мәселелерде көп. Олардын заңды, заңсыз қолданылаған тұстарыда бар.
Әкімшілік құқық бұзушылықтан жәбір көрген адамдар және олардың заңды
өкілдері мен қорғаушылары сотқа шағымдануына, сондай-ақ прокурор сотқа
наразылық келтіруі мүмкін. Сот істі туып отырған дауға қатысты жан-жақты
қарап, шағым берушіге жалпы іс бойынша талап қоюға құқығы түсіндіріле
отырып, уақыттылы, әділ шешім шығаруға міндетті.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінде іс қараушы соттың
білімі барлық тұрғыдан алғанда жан-жақты болуы тиіс. Себебі қаралып отырған
іс, ең алдымен материалдық даудан туындауы мүмкін. Басты мәсле азаматтық,
отбасылық, жер, тұрғынүй, әкімшілік, қаржы, кеден, салық қатынастарынан
туындауы мүмкін, ең бастысы азаматтың саяси құқықтарына да қатысы болып
тұр. Ол құқық құқық жүйеміздегі басты қайнар көз Қазақстан Республикасы
Конститутциясынан бастау алады және оның қорғалатындығына мемлекет кепілдік
береді. Ал сот үшін бұл салалардағы заңнамаларды білуі істің ақ-қарасын
ажыратуға көмектесетіні сөзсіз.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінде қаралатын істерін
топтастырғанда, соттар азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, әкімшілік,
қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан, табиғи ресурстарды
пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастар мен басқа да
құқықтық қатынастардан, оның ішінде бір тараптың екінші тарапты
билікпен бағындыруына негізделеген қатынастардан туындайтын даулар
жөніндегі талап қоюды қарайды және іс бойынша шешім шығарады.
1.2. Ерекше талап өндірісінің түсінігі мен мәні
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінің мақсаты-азаматтар мен
заңды тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау, мемлекеттік
қызметткерлер мен лауазым иелерінің өз қызметтерін асыра пайдалануына жол
бермеу, Қазакстан Республикасы азаматтарының саяси құқығы болып табылатын,
сайлау құқығының бұзылуына жол бермеу, Қазақстан Республикасы
Конститутциясында берілген кепілдіктерді орындау, бұзылған болса, сот
арқылы қорғап, қалыпқа келтіру, іс бойынша әділ шешім шығару.
Ерекше талап өндірісіне жататын жария - құқықтық қатынастарының
белгілі түрлерінен туындайтын құқықты даулау істері заңмен көрсетілген1 -
сайлауға, референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің
сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу; Азаматтардың
сайлау құқығы - Қазақстан Республикасы азаматтарына Конститутцияда берілген
саяси құқығы болып табылады және оның сақталынуы мемлекет тарапынан кепілік
беріледі. 18 жасқа толған Қазақстан Республикасы азаматтары сайлауға,
сайлануға құқық берілген. [4] Қазіргі кезде Парламент депуттатарын сайлау,
маслихат депутаттарын сайлау, Қазақстан Республикасы Президент сайлауы
өткізілуіне байланысты одан туындап жатқан дауларды қарау сот тәртібімен
ерекше талап өндірісінде қаралды.
Сотқа жолдануға азаматтардың, қоғамдық бірлестіктердің, сайлау
комиссиясының[5] мүшелері мемлекеттік органдың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, сайлау комиссиясының, мемлекеттік лауазым иесінің сайлауға
қатысты заңсыз әрекеттері үшін шағымдануына болады. Шағымға қосымша
дәлелдемелер ұсынылады. Бұл шағым бес күннің ішінде қаралуы тиіс. Ал сайлау
өткенге дейін бес күн ішінде, ал сайлау күні түскен шағым сол күні қаралуы
тиіс. Іске қатсыты берілген шағымды қарау сотта шағым беруішінің міндетті
қатысуымен жүзеге асады. Ал шағымды беріліп отырған орган,
мемлекеттік қызметкер, сайлау комиссиясының мүшесі іске
шақырылады және сот олардың іск қатысуын міндеттеуі мүмкін. Олардың іске
келмеуі істі қарауға кедергі келтірмейді.
Соттардың сайлауға қатысты арыздары сайлау учаскесінің орналасу
мекенжайымен сотқа арыз беріледі. Бұл істер Сайлау туралы заңыменен
реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақталмаса онда арыз қараусыз сайлау
комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен саулаушы бұл туралы
ескертіледі.
Сайлаушының құқығын бұзуға қатысты істі қарау кезінде сот азаматтарды
сайлаушылар тізіміне енгізуге, бұзылған құқықтарын қалыпқа келтіру туралы
шешім шығарады. Сайлау комиссияларының шешімдері сот тәртібімен жоғарыда
тұрған сайлау комиссияларына шағымдануына болады.
Арызды сот арыз берушінің, тиісті сайлау комиссиясы немесе мемлекеттік
орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы өкілінің қатысуымен қарайды. Сот
отырысының өткізілетін уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарлаған
аталған адамдардың сотқа келмеуі істің қаралуы мен шешілуіне кедергі
болмайды. 273 бабының 1 тармақшасының Қазақстан Республикасының Азаматтық
іс жүргізу кодексіне сәйкес.
Соттардың сайлауға қатысты арыздары сайлау учаскесінің орналасу
мекенжайымен сотқа арыз беріледі. Бұл істер Сайлау туралы заңыменен
реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақталмаса онда арыз қараусыз сайлау
комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен саулаушы бұл туралы
ескертіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органдардың қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қаруға өкілетті органдардың
(лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айтутуралы істер бойынша іс жүргізу
қатысты шағымды қарау сотта он күн мерзімде қарайды.
Сот шағымды берген адамға, сондай-ақ іс әрекетіне шағым жасалып
отырған әкімшілік органға немесе лауазымды адамға сот отырысының
өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарлайды, олайда олардың келмей қалыуы
мен шешілуіне кедергі болмайды.
- Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы іс бойынша іс
жүргізу. Арызды сот бір ай мерзім ішінде азаматтың, заңды тұлға өкілінің,
шешімдері мен әрекеттеріне дау айтылып отырған мемлекеттік орган,
жергілікті өзін-өзі басқару органы, қоғамдық бірлестіктер, ұйым басшысының,
лауазымды адамдардың немесе мемлекеттік қызметшінің қатысуымен қарайды.
Сот отырысының өткізілетін орны мен уақыты туралы тиістірде
хабарланған жоғарыда аталған адамдардың қайсыбірінің сот отырысына келмей
қалуы арыздың қаралуына кедергі болмайды. Олайда сот аталған адамдардың сот
отырысына келуін міндетті деп. табыуы мүмкін.4 Әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға хақылы.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
- Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
жүргізу. Сотқа арызбен жүгінген азаматқа немесе заңды тұлғаға, сондай-ақ
норматив тік құқықтық актіні қабылдаған мемлекеттік органға (лауазымды
адамға) сот отырысының өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарланады.
Іс арыз берілген күннен бастап он күн мерзімде азаматтың немесе заңды
тұлға өкілінің, прокурордың, нормативтік құқықтық актіні қабылдаған адам
өкілінің міндетті түрде қатысуымен қаралады. Осылайша істің мән-жайларына
байланысты сот істі сот отырысына келмеген кейбір мүдделі адамдар болмаған
жағдайда да тыңдай алады. Сот отырысына сот норматив тік құқықтық актіні
қабылдаған мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның құзыреттілігін,
бүкіл нормативтік құқықтық актінің немесе оның жекелеген бөлігінің
Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарға және Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлықтарына сәйкестігін тексереді.
- Прокуратура органдары мен лауазымды адамдардың актілері мен іс
әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі. Прокурордың органдар мен
лауазымды адамдардың актілер мен іс-әрекеттерін заңсыз деп жүгіну.
Сот прокурордың арызын он күн мерзімде қарайды. Прокурордың арызы
оның қатысуымен және наразылық қабылдау туралы шешім шығарған органың,
лауазымды адамның немесе оның өкілінің қатысуымен қаралады.
Сот отырысына наразылықты қабылдамау туралы шешім шығарған орган
басшысының, лауазымды адамның немесе оның өкілінің
келмеуі прокурордың арызын қарауға кедергі бола алмайды, алайда сот бұл
адамның келуі міндетті деп. тануы мүмкін.
[6]
Ерекше талап өндіріс істеріне тән қасиеттер:
- бұл істердің заңмен тікелей көрсетілуі;
- азаматтар, қоғамдық бірлестіктерімен бір жағынан, екінші жағынан
мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар,
лауазымды тұлға және мемлекеттік қызметшілер арасындағы құқық туралы даудың
болуы. Өндірістің бул түрі әр түрлі материалдық қатынастардан туындайтын
істерді қарайды: сайлау, конституциялық әкімшілік, қаржы, салық. Яғни
азаматтардың осындай құқықтары бұзылған жағдайда арыз береді.
- Осы істерді қарау және шешу кезінде мемлекеттік органдардың,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың
актілері мен әрекеттерінін заңдылығын тексеру.
Бұл жерде яғни соттар әкімшілік органдардың актілерінің заңға қайшы
келмеуін және азаматтардың құқықтарын шектемеуін қадағалайды, ал басқа
жағдайларда соттар олардың өз шеңберіндегі шешімдеріне баға бере алмайды.
Осыдан келе, ерекше талап өндірісі - бұл жария-құқықтық қатынастардан
туындайтын заңмен белгіленген істерді соттың бірінші инстанциясымен қарау
мен шешу тәртібі.
Ерекше талап өндірісі істері басқа да азаматтық істерді қарау
тәртібімен қаралады.
Жалпы ережелер өндірістің қағидалары, процесстің сатылары бойынша
дамуы, дәлелдемелер және дәлелдеу тәртібі, сот отырысы хаттамасын кіргізу,
сот актілерін шығару тәртібі, іске байланысты өндірістің тоқтатылуы, арызды
қараусыз қалдыру және т.б.
Сонымен қатар кейбір осы өндіріс бойынша шешу мен қараудың
ерекшеліктері бар:
- Сотқа талап емес арыз беріледі;
- Жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын шектеген мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғаларға дау айту туралы арыздарды қоспағанда,
басқа арыз беруші тұлғалар мемлекеттік баж салығын төлемейді;
- Сотқа арыз беру мерзімдері көрсетіледі;
- Территорилық соттылықтың ерекшеліктері болады;
- Кейбір істердің қаралуы және шешілуі бойынша мерзімдер бекітіледі;
- Құқыққа байланысты даулардың субъектілері талапкер және жауапкер
деп аталмайды. Бір жақта азаматтар немесе қоғамдық бірлестіктер, ал екінші
жақта мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы, лауазымды
тұлға немесе мемлекеттік қызметкер деп заң белгілейді;
- Дауласушы тараптардың бітімгершілік келісімге келу мүмкіндігі
болмайды;
- Азаматтар немесе қоғамдық бірлестіктер даулап отырған шешімдер
мен әрекеттердің заңдылығын дәлелдеу міндеті мемлекеттік орган, жергілікті
өзін-өзі басқару органы, лауазымды тұлға немесе мемлекеттік қызметкерге
беріледі;
- Құқытарды қорғаудың арнайы әдістері бекітіледі: мемлекеттік орган
немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілерін заңға қайшы
немесе жарамсыз деп тану; мемлекеттік орган немесе лауазымды тұлғадан
азаматтар немесе коғамдық бірлестіктерге құқыққа ие болу кезінде жасаған
кедергілері үшін айыппұл өндіру.
Сайлау құқытарын қорғау туралы арыздар мен қаулыларға, шешімдерге,
әрекеттерге, актілерге дау айту істері бойынша ерекше талап қою арқылы іс
жүргізу.
Сайлау құқықтарын қорғауға байланысты істерді қарау мен шешу
ерекшелігі АІЖК 25 тарауымен беріледі. Мемлекеттік органның, жергілікті
өзін-өзі басқару органының, сайлау комиссиясының, лауазымды адамдардың
шешімімен, әрекетімен сайлау немесе сайлану. сайлауға, референдумдарға
қатысу құқығы бұзылды деп санайтын азамат, қоғамдық бірлестік, сайлау
комиссиясының мүшесі басқа да соттылыққа жататын іс бойынша арызбен сотқа
жүгінуіне құқылың. Сайлау комиссияларының шешімдері сот тәртібімен жоғарыда
тұрған сайлау комиссияларына шағымдануына болады.
Әрбір азамат сайлау құқығы шектелген немесе дұрыс сақталмаған
жағдайда, сайлау құқытары толығымен немесе ішінара бұзылған кезде арыз беру
арқылы құқытарын орнына келтіреді.
Сайлауға әзірлік және оны өткізу кезеңінде түскен арыз ол берілген
кұннен бастап бес күн мерзім ішінде, ал дауыс беру күнінен бес күн бұрын
және дауыс беру күні түскен арыз дереу қаралуға тиіс. Сот шешімі дереу
заңды күшіне енеді және апелляциялық шағымдануға жатпайды.
Құқықтық жауапкершіліктердің ішінде әкімшілік жауаптылық ең көп
кездесетін, ауқымы жағынан өте көп, бірнеше уәкілетті органдар тарапынан
заңды және жеке тұлғаларға қолданылатын жауапкершіліктің түрі.
Сондықтан тәжірибе жүзінде бұл құқық бұзушылықа қатысты туып жатқан
даулы мәселелерде көп. Олардың заңды, заңсыз қолданылаған тұстарыда бар.
Әкімшілік құқықбұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың
қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізуге байланысты
тұлғалармен шағым беріледі1.
Әкімшілік құқықбұзушылықтан жәбір көрген адамдар және олардың заңды
өкілдері мен қорғаушылары сотқа шағымдануына, сондай-ақ прокурор сотқа
наразылық келтіруі мүмкін.
Шағымда талап арызға қойылған талаптар толық болуы қажет. сондай- ақ
нақты алғанда қандай қаулыға шағым жасалып отырғандығы туралы деректер,
оның шығарылған күні көрсетілуі тиіс.
Әкімшілік құқықбұзушылықтан зардап шеккен адам да сотта әкімшілік
жаза қолдану туралы қаулыға дау айтуға құқылы. Сотқа шағым беру әкімшілік
жаза қолдану туралы қаулыға дау айтуға құқылы. Сотқа шағым беру әкімшілік
жаза қолдану туралы қаулының орындалуын тоқтата тұрады.
Шағым беру мерзімінің өткізіліп алуы, әкімшілік жаза қолдану
мерзімінің, сондай-ақ қаулының орындалу мерзімінің өткізіліп алуы,
әкімшілік жаза қолдану мерзімінің, сондай-ақ қаулының орындалу мерзімінің
өтуіне соттың шағымды қарауға қабылдаудан бас тартуына негіз болып
табылмайды. Мерзімдер мен олардың істі дұрыс шешу үшін маңызын сот
шағымының мазмұнына қарамастан тексереді. ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 275-1 бабында шағымдану мен наразылық білдіру тәртібін
көрсетеді:
- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органның қаулысына әкімшілік жауапқа тартылған адамдар және т.б. қаулының
көшірмесі табыс етілген күннен кейін он күннің ішінде тікелей сотқа шағым
бере алады.
- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті орган
жоғары тұрған органның қаулысына жоғарыда көрсетілген мерзімде аталған
адамдар сотқа шағым бере алады.
- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым жоғары
тұрған органға және сотқа бір мезгілде түссе, онда шағымды сот қарайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға прокурор қаулының
көшірмесін алған күннен бастап он күн ішінде сотқа наразылық келтіруі
мүмкін.
Сот шағымды он күн мерзімде қарайды.
Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы іс бойынша іс
жүргізу АІЖК-нің 27 тарауында берілген. Қазақстан рсепубликасының
Конституциясының 13 бабына сәйкес әркімнің өз құқытары мен бостандықтарының
сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Арыз беру тәртібі, азамат пен заңды тұлға мемлекеттік органның, жергілікті
өзін-өзі басқару органының, коамдық бірлестіктің,[7]
ұйымның, лауазымды адамның, мемлекеттік кызметшінің шешіміне, әрекетіне
тікелей сотта дау айтуға құқылы. Жоғары тұрған органдар мен ұйымдарға,
лауазымды адамға алдын ала жүтіну сотқа арыз беруге және шешуіне міндетті
шарт болып табылмайды.
Арыз берушінің мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтер туралы
хабардар болуының негізі бойынша Қазақстан Республикасынан шетелге кетуіне
рұқсат беруден бас тартуға тиісті аудандық және кету туралы өтінішті
қанағаттандырмау жөніндегі шешім қабылданған жердегі соған теңестірілген
сотта дау айтылады.
Біз алдында қарастырып кеткендей, мұндай істер бойынша мемлекеттік баж
төленеді:
- жеке тұлғалардың құқытарын шектеген мемлекеттік орган және
лауазымды тұлғалардың әрекеттерінің заңсыздығына шағымдану -30%
- заңды тұлғалардың құқытарын шектеген мемлекеттік орган және
лауазымды тұлғалардың әрекеттерінің заңсыздығына шағымдану -500%
Сот арқылы дау айтуға жататын шешімдер мен әрекеттер АІЖК 279 бабында
берілген:
- Мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдардың, мемлекеттік
қызметшілердің сотта дау айтылатын шешімдеріне, әрекеттері нәтижесінде:
а) Азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және
заңмен қорғалатын мүдделері бұзылған;
б) Азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ заңды
тұлғаның құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін жүзеге асыруына кедергі
жасалған;
в) Азаматқа немесе заңды тұлғаға әлдебір міндет заңсыз жүктелген
немесе олар заңсыз жауапқа тартылған алқалық және жеке дара шешімдер мен
әрекеттер жатады.
- Мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктер мен лауазымды
адамдардың мынадай шешімдері мен әрекеттеріне:
А. Тексерілуі Қазакстан Республикасы Конституциялық
Кеңесінің айрықша құзіретіне жатқызылған нормативтік-құқықтық актілерге;
Б. Оларға қатысты заң сотқа шағымданудың өзгеше тәртібін көздейтін
жеке дара нормативтік құқықтық актілерге сотта дау айтуға болмайды.
Сотқа арыз беріп жүгінуге арналган мерзім.
Азамат және заңды тұлға өз құқықтарының, бостандықтарының және заңмен
қорғалатын мүдделерінің бұзылғаны туралы өздеріне мәлім болған күннен
бастап үш ай ішінде сотқа арызбен жүғінуге құқылы.
Арыз беріп жүгінуге арналған үш айлық мерзімді өткізіп алу соттың
арызды қабылдаудан бас тартуына негіз болып табылмайды. Мерзімнің өткізіліп
алу себептері сот отырысында арызды мәні бойынша қарау кезінде анықталады
және арыздың қанағаттандырылуынан бас тарту негіздемелерінің бірі болуы
мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
бойынша іс жүргізу.
- Өздеріне нормативтік құқықтық актінің күші қолданылатын,
мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның заңда көзделген тәртіппен
қабылданып, жарияланған нормативтік құқықтық актісімен азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының Конституциясында,
заңдарында кепілдік берілген құқықтары және заңмен қорғалған мүдделері
бұзылып отыр деп санайтын азамат немесе заңды тұлға бұл актіні заңға толық
немесе жекелеген бөлігінде қайшы келеді деп тану туралы арызбен сотқа
жүгінуге құқылы.
- Тексерілуі ҚР Конституциялық кеңесінің құзыретіне жатқызылған
нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына дау айту туралы арыздар бойынша
сотта қаралуға тиісті емес.
- Арыз заңмен белгіленген сотта қаралуға жататын іс бойынша
беріледі.
- Азаматтың және заңды тұлғаның арызы заңда көзделген талаптарға
сай келуге және онда нормативтік құқытық актіні қабылдаған мемлекеттік
органның атауы немесе лауазымды адам, оның қабылданған күні туралы қосымша
деректер болып, осы акт немесе оның жекелеген ережелері арқылы азаматтың
және заңды тұлғаның нақты қандай құқытары, бостандықтары және заңмен
қорғалатын мүдделері бұзылып отырғаны, дау туғызып отырған актінің ҚР
Конституциясының қандай баптарына, заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының
қандай ережелеріне қайшы келетіндігі көрсетілуі тиіс.
- Арызға дау айтылып отырғаны актінің немесе оның бір бөлігінің
көшірмесі қоса тіркеліп, нормативтік құқытық актіні қандай бұқаралық
ақпарат органы және оны кашан жарияланғаны көрсетіледі.
- Сотқа арыз беру норматитвік құқықтық актінің қолданылуын
тоқтатпайды.
ІІ. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу.
2.1. Арызды қабылдау. Істі қарау.
Сайлауға, референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
сайлауға әзірлік және он өткізу кезеңінде түскен арыз оның берілген күнінен
бастап бес күн мерзімде, ал дауыс беру күнінен бес күн бұрын және дауыс
беру күні түскен арыз дереу қаралуы тиіс.
Арызды сот арыз берушінің, тиісті сайлау комиссиясы немесе
мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы өкілінің қатысуымен
қарайды. Сот отырысының өткізілетін уақыты мен орны туралы тиісті түрде
хабарлаған аталған адамдардың сотқа келмеуі істің қаралуы мен шешілуіне
кедергі болмайды. 273 бабының 1 тармақшасынын Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес.
Соттардың сайлауға қатысты арыздары сайлау учаскесінің орналасу
мекенжайымен сотқа арыз берітеді. Бұл істер Сайлау туралы заңыменен
реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақалмаса онда арыз қараусыз сайлау
комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен саулаушы бұл туралы
ескертіледі.
Сотқа берілген арыз үш күн ішінде қаралуы тиіс. Сотқа арыз беруші және
саулау комиссиясының өкілі және прокурор, егер де арыз
берушінің қатысуы ғана емес сонымен қатар басқа да мүдделлі тұлғаның
қатысуы қажет болса, онда ол да шақырылуы тиіс. Сот мәжілісіне келмеген
тұлғалар болса, мәжіліс үзілмей жүргізе беріледі.
Көптеген уақыт бойы құқық саласында арыздануға тек қана активті
саулауларға мүмкіндік болған, ал қазіргі уақытта посивті сайлауларға да
арыздануға жол береілген. Мұнда көптеген арыздар тізімдердің дұрыс
тіркелмеуі немесе мүлдем тіркелмуіне көбіне байланысты болып отыр. Бұған
қатысты құқық нормаларының бірбіріне сәйкес келмеуі немесе қарама қайшы
болып тұрғаны көбіне әсер етіп отыр. Сайлау туралы заңында тек қана
тізімнің дұрыстылығына ғана емес сонымен қатар көптеген құқықтарды қамтамас
етіп отырғанын көрсетіп отыр. Альтернативті түрде ведомствалық арыздануында
қарастырылып кеткен. Комиссиялардың шешімдері жоғарғы тұрған комиссиясына
арыздануға жол беріледі. Немесе сотқа жүгінуі.
Жоғарыда көрсетіліп өткендей арыздану сайлаудың алдында бес күн
кешіктірмей берілуі тиіс, ал егер арыз сайлау күні түскен уақытта сол күні
кешітірілмей қаралуы тиіс. Егер де арыз бойынша қосымша тексеріс қажет
болған уақытта бұған қатысты шешім он кешіктірмей шешім шығарылуы тиіс.
Сайлаушылардың тізімі отыз күнен кешіктірмей таныстырылуы қажет.
Бұнының бәрі сайлау туралы заңменен қамтылған. Әр бір тұлға өзінің
тізімге кірмеуі туралы арыздануға құқығы бар сайлау комиссиясына.
Аймақтық учаскелік комиссия берілген арыздарды арап шығуы міндетті
және қателерге шаралар қолдануы бұған қатысты жиырма төрт сағат ішінде
қаралуы. Осы арыздар бойынша арызданушыға арызға қатысты жауап жіберуі
тиіс. Бұл шешім жоғары тұрған комиссияға арыздануға жол бері леді немесе
сотқа жіберілуі. Арыздар үш күн мерзім қаралуы тиіс. Ал егер арыз сайлаудың
алдында берілсе онда сайлау күні қаралуы тиіс.
Сайладан кейінгі дауыс есептегенде тізімге кіргізілуге жол берілмейді.
Тізімге енгізілмеген, дұрыс енгізілмеген немесе тізімнен шығарып
тасталғаны, сондай-ақ сайлайды (таңдаулы) туралы деректерде жансақтық
жіберілгені үшін әрбір азаматқа (тандаушыға) шағымдану құқығы беріледі.
Тізімдерге түзетулер жасау қажеттігі туралы арыздарды тиісті саулау
комиссиясы үш күн мерзімнен кешіктірмей, ал дауыс беру қарсаңында және
дауыс беретін күні дереу қарайды. Арыз мақұлданбаған жағдайда сайлау
комиссиясы оның арызын мақұлданбағаны туралы дәлелді шешімнің көшірмесін
кешіктірмей береді. Шешімге сайлау комиссиясы тұрған жер бойынша тиісті
сотқа шағым жасауға болады, ол шағымды- үш күн ішінде, ал сайлау қарсаңында
және сайлау күні дереу қарап, түпкілікті шешім қабылдайды.[8]
Арызданушы үшін дұрыс шешім қабылданған жағдайда сайлау комиссиясы
сайлаушылар (таңдаушылар)тізіміне түзеуді немесе енгізілмеген сайлаушыны
қосымша тізімге енгізуді дереу жүргізеді.
Сайлау комиссияларының шешімдері мен іс-әрекетіне жоғары тұрған
сайлау комиссиясына немесе сот тәртібімен шағым беруге болады. Жоғары
тұрған сайлау комиссиясына алдын ала арыздану сотқа арызданудың міндетті
шарте бола алмайды.
Көптеген уақыт бойы құқық саласында арыздануға тек қана активті
саулауларға мүмкіндік болған, ал қазіргі уақытта пассивті сайлауларға да
арыздануға жол береілген. Мұнда көптеген арыздар тізімдердің дұрыс
тіркелмеуі немесе мүлдем тіркелмуіне көбіне байланысты болып отыр.
Бұған қатысты құқық нормаларының бірбіріне сәйкес келмеуі немесе
қарама қайшы болып тұрғаны көбіне әсер етіп отыр. Сайлау туралы заңында тек
қана тізімнің дұрыстылығына ғана емес сонымен қатар көптеген құқықтарды
қамтамасыз етіп отырғанын көрсетіп отыр. Альтернативті түрде ведомствалық
арыздануында қарастырылып кеткен. Соттардың сайлауға қатысты арыздары
сайлау учаскесінің орналасу мекенжайымен сотқа арыз беріледі. Бұл істер
Сайлау туралы заңыменен реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақалмаса онда
арыз қараусыз сайлау комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен
саулаушы бұл туралы ескертіледі.
Соттар мен прокуратура органдары сайлау комиссиялары мүшелерінің,
азаматтардың, заңда белгіленген тәртіппен тіркелген қоғамдық бірлестіктер
өкілдерінің дауыс беруді өткізуге қатысты, сондай-ақ сайлау туралы
заңдардың бұзылуы жөніндегі сайлауды әзірлеу мен өткізу кезеңінде келіп
түскен арыздарын қарап оларды бес күн мерзімде, ал дауыс беру ден бес күн
бұрын жәнеберу күні келіп түскендерін дереу қарауға міндетті.61
Әкімшілік құқық бұзақылық туралы істерді қаруға уәкілетті органдардың
(лауазымды адамдардын) [9]
қаулыларына дау айтутуралы істер бойынша іс жүргізу қатысты шағымды қарау
сотта он күн мерзімде қарайды.
Сот шағымды берген адамға, сондай-ақ іс әрекетіне шағым жасалып
отырған әкімшілік органға немесе лауазымды адамға сот отырысының
өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарлайды, слайда олардың келмей қалыуы
мен шешілуіне кедергі болмайды.
Істі қараған кезде сот әкімшілік жаза қолдану туралы қаулының
заңдылығы мен негізділігін тексереді, ол заң негізінде жүрзіліп отыр ма
және он соған уәкілетті орган немесе лауазымды адам жүргізіп отыр ма,
адамды әкімшілік жауапқа немесе оған жүктелген міндетті орындауға тартудың
белгіленген тәртібі сақталды ма, азамат заңдарға бұл үшін тиісті жауаптылық
жасады ма, ол осы құқық бұзушылық жасады ма, ол осы құқық бұзушылық жасауға
кінәлі ме дегенді анықтау.
Осыған қатысты іс бойынша лауазымды адамның іс боынша заңдылығы және
әкімшілік шаралардың қолданудың толылығы анықталуы тиіс. Лауазымды
тұлғанның іс әрәкеттерінің дұрыстылығы анықталуы тиіс сонымен бірге
әкімшілік органының іс әрекеті тексерілуі тиіс. Әкімшілік талап заңға
сәйкес келуін анықтау және осыған өкілеттігі болды ма дегенін анықтау.
Тұлғаның әкімшілік жауапкершілікке тартылуы заң мен
белгілен әрекеттер сақталды ма және қолданған шаралардың сәйкес келуі1
Әкімшілік заң бұзушылық жасаған тұлғаның қатыстылығы анықталуы тиіс.
Әкімшілік заң бұзушылық жасаған тұлғаның кінәлігі анықталуы тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін тағайындалған жауапкершіліктің
сәйкестелігі анықталуы тиіс.
Тағайындаған шаралар жасалған құқық бұзушылықтың ескіру мерзімі
сақталғанын тексеру.[10]
Әкімшілік құқық бұзушылықтуралы істерді қарауға өкілетті органдардың
қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу 1964 жылы құрылған
болған, заң шығарушылар сот өндірісінің үшінші түрін енгізген уақытында
пайда болды. Сол уақытта билік азаматтардың әкімшіліктің шешімдеріне
шағымдалуға жол берілмеген болған. Негізінде шешімдерге ұғымдану тек қана
заңда көрсетілген шешімдеріне шағымдануға жол берілген болған. Бұған
қатысты 80-ші жылдары жаңартулар енгізілген болған. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Тарау. Ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісінің түсінігі
1.1. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу - азаматтық іс жүргізудің
бір түрі ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.2. Ерекше талап өндірісінің түсінігі мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Тарау. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу
2.1. Арызды қабылдау. Істі
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Соттың шешімі және оның
орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Ерекше талап өндірісіндегі қайта
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Пайдаланған нормативтік құқықтық актілер мен әдебиеттер ... ... .
Кіріспе
30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конститутциясына
сәйкес, азаматтарға соттық қорғану құқығы мен бостандығына кепілдік
берілген. Конститутциялық ережеге сәйкес, азаматтардың құқықтары мен
бостандығын қорғау үшін соттар істерді өз уақытында қарап, әділ шешім
шығаруы тиіс.
Азаматтар мен оның билік және билік құрылысымен өзара қатынастарының
мәслелері ежелден келе жатқан дүние. Гуго Гроций, Жан Жак Руссо, Кант және
басқа да көптеген ойшылдар мемлекеттегі билікті шектеудің әдістерін
іздеген. Осылайша құқықтық мемелекет идеясы пайда болды. Құқықтық мемелекет
терминін алғаш Роберт фон Моль енгізді.
Құқықтық мемлекет мәні жиырмасыншы ғасырда былай деп анықталды:
құқытық мемелекет деп өзіне, үкіметке, өзімен заң шығарушы органмен
шығарылатын заң нормаларын міндетті деп таниды. Он тоғызыншы ғасырдың
аяғында құқытық мемелекет белгілері деп мыналар танылды: құқықтық
мемлекетте заң жоғары болды, құқытық мемлекет құрылысы мен қызметінде
билікті бөлу концепциясын жүзеге асырады. Заң шығарушы, атқарушы және сот;
құқықтық мемлекетте әкімшілік юстиция жүйесі ұйымдастырылады.
Әкімшілік юстиция дегеніміз не, орта ғасырларда Англияда патшаға және
оның шенеуніктеріне талап қоюға мүмкін болған. Бұл формула: Ағылшындар
заңмен тек қана заңмен басқарылады деген барлық континентальды Европа және
Ресейге қызығушылық тудырды. Қазіргі кезде әкімшілік құқық әр мемлекетте әр
түрлі қалыптасқан:
- Арнайы жүйе құратын барлық әкімшілік дауларды қарайтын әкімшілік
соттар болады, төменгі, ортанғы және жоғарғы инстанциялық соттардан тұрады.
Бұл жүйе жалпы юрисдикциялық соттар жүйесімен қатар бола береді. Мұндай
жүйені немістік деп атауға болады, бұл жүйе өткен ғасырдан Германиядан
басқа Австрияда, Финляндияда және т.б. мемлекеттерде қолданылады.
- Әкімшілік дауларды қарастыру үшін арнайы істерді бірінші
инстанция бойынша қарау үшін әкімшілік трибуналы құрылады.
Апелляцияны мемлекеттік Кеңеске беруге болады. Бұл Француз жүйесі,
бірақ бұл жүйені дауды шешуде сот тәуелсіздігі қамтамасыз етілмейді. Осылай
бола тұра француз жүйесі Италияның, Грецияның және Африканың біраз
мемлекеттерінің әкімшілік құқығының ұйымдасуына ықпал етті.
- Әрбір мүдделі тұлға жалпы сотқа қандай да әкімшілік даулар туралы
талап қоя алады. Сонымен қатар бөлек әкімшілік дауларды қарау үшін арнайы
әкімшілік соттар құрылады, бірақ олар бір жүйені құрмайды.
Англияда мысалы зейнетақы туралы, салыққа байланысты, ауылшаруашылық
жер мәселелеріне байланысты болған. Бұл жүйе АҚШ-тың, Канаданың, Австрияның
және т.б. елдердің жүйелеріне әсер етті. Яғни, әрбір мемлекеттің әкімшілік
құқығы әр түрлі, бірақ барлығы бір институтты құрады.
Біріншіден, барлық әкімшілік басқарушылық саласында азаматтар мен
заңды тұлғалар арасында, бір жағынан әкімшілік органдар мен лауазымды
тұлғалар жағынан туындайтын дауларды шешу жүйесі бір. Бұл даулардың мазмұны
әр түрлі, бірақ барлығы әкімшілік-құқытық түрде болады. Кейбір жүйеде
барлық әкімшілік даулар әкімшілік-құқық органдарында қарастырылады деген
қағида қалыптасқан, кейбіреуінде тек бөлек даулар қатегориясы бұл
органдарға қарауға жіберіледі. Біреуінде тек субъективтік құқықтарын қорғау
болса, екіншісінде басқарушы органдармен берілетін нормативтік актілердің
заңдылығына дау айту мәселелері жіберіледі.
Екіншіден, барлық әкімшілік құқық жүйелерінде құқыққа байланысты
дауларды шешетін органдар бұл істерді қарауға өкілетті. Кейбір жағдайларда
бұл рөльді әкімшілік соттан тәуелсіз жалпы соттар қарайды, және әкімшілік
істерден басқа да дауларды шешуге құқылы. Біраз уақыт бұрын англиялық
доктрина бойынша әкімшілік қызметті тек жалпы соттар ғана дұрыс қадағалайды
деп санаған.
Үшіншіден, әрбір әкімшілік дауларды шешу мен қарау заңмен белгіленген
процессуалды нысанда болады. Сәйкесінше азаматтық іс жүргізу, әкімшілік іс
жүргізу және квазисоттық нысанда қолданылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі бойынша
әкімшілік істерді қарауды Ерекше талап қоюмен іс жүргізу деп атайды. Яғни
оның аталуының әр түрлі болғанымен маңызы мен түсінігі бір. Қазақстан
Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150-152 баптарына сәйкес,
қойылған талап арыздың негізінде талап өндірісі қаралады, ал ерекше талап
өндірісі шағым немесе өтініштің негізінде ( ҚР АІЖК 272, 275, 278, 283, 287
баптарына сәйкес) қаралады, ерекше өндіріс өтініш негізінде ( ҚР АІЖК 293,
296, 302, 308, 310, 313, 314, 318, 324 баптарына сәйкес қаралады).
Осыдан келе, ерекше талап өндірісі - бұл жария-құқықтық қатынастардан
туындайтын заңмен белгіленген істерді соттың бірінші инстанциясымен қарау
мен шешу тәртібі. Ерекше өндіріс азаматтық іс жүргізу заңдарына сәйкес,
белгілі бір азаматтық істер бойынша қаралуға жататын, өзіндік жеке
азаматтық іс жүргізу өндірісі болып табылады. Ерекше өндірісте қаралуға
жататын азаматтық істердің тізімі Қазақстан республикасы азаматтық іс
жүргізу кодексінің 289 бабында атап көрсетілген.
Бұл азаматтық іс жүргізу өндірісі әлбетте, теоретикалық ғалымдардың
ғана емес, тәжірибелік қызметкерлердің де аса көңіл бөлуін қажет етеді.
Аталған бітіру жұмысы соттармен ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу
өндірісінде іс жүргізудің ерекшеліктерін атап көрсетеді, қызықты мәліметтер
береді. Аталған өндірісте соттардың істерді қарауы көп қиындықтарды
тудырады, тіпті бұл қиындықтар өтініш берген сәттен-ақ кездесуі мүмкін.
Кейбір сұрақтарға заң құжаттарынан да жауап табу қиын, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларыда барлық уақытта ондай
қиындықтарға түсінік бере алмайды. Сондықтан бітіру жұмысының алдына қойған
басты мақсаты - ерекеше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісіне қатысты,
осындай теоретикалық талдауды қажет ететін даулы сұрақтарға жауап табу,
теоретикалық қортынды жасау.
І Тарау. Ерекше талап қою азаматтық іс жүргізу өндірісінің түсінігі
1.1. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу - азаматтық іс жүргізудің бір
түрі ретінде
Азаматтық іс жүргізуді үшке бөлу әлі даулы мәсле болып отыр, себебі
азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында әкімшілік құқықтық қатынастардан
туындайтын істерге арнайы іс жүргізудің түрін бөлудің қажеті жоқ деп
айтады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, бұндай азаматтық іс жүргізу өндірісі
жоқ, оны талап өндірісінде қарау керек десе, енді бірі, азаматтық іс
жүргізудің ерекше өндірісінде қарау керек дейді. Жалпы ерекше талап
өндірісінің анықтамасына сәйкес, толықтай, нақты анықтама беру әлі күнге
дейін дау тудырып отыр. Дегеніменде қай жағынан алып қараған күндеде ерекше
талап өндірісінің өзінің қарайтын істері, пәні бар.
Әр мемлекетте қалай қалыптасса да бұл әлі даулы мәсле болып отыр,
бірақ Қазақстан Республикасының заңдары бойынша бұл іс жүргізу түрі -ерекше
талап өндірісі деп аталады.
Азаматтық іс жүргізудегі ерекше талап өндірісінде қаралатын істер
өздерінің мазмұны бойынша, мақсаты бойынша ажыратылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының теоретикалық ғалымдары ерекше талап
өндірісіне былай деп анықтама береді: "заңды тұлғалар мен азаматтардық
құқықтары мен заңды мүдделеріне қарсы мемлекеттік қызметтік лауазым иелері
мен заңды тұлғалардың құқыққа қайшы әрекеттеріне қатысты соттың бірінші
сатысында қаралатын іс жүргізу өндірісі"1.
Бірқатар авторлардың ойы бойынша, бұл істер бір талап өндірісінде
қаралады. Бұл талап өндірісі азаматтар мен заңды тұлғаларды мемлекеттік
органдар мен оның лауазымды тұлғаларының құқыққа қайшы іс әрекеттерінен
қорғауды қамтамасыз етеді.2[1]
Ал, екінші авторлар қатары бұл іс жүргізу түрін қажет деп санайды.
Сонымен жария-құқытық қатынастардан пайда болатын істер бойынша ғылыми
зерттеулерде әкімшілік құқық деп аталады. Әрбір мемлекеттің соттарының
қалыптасуында әкімшілік соттар болған және бар.
Әрине мамандырылған соттардың болуы дұрыс және қажет. Бұл тек
құқықтық мәселе емес сонымен қатар тікелей экономикалық мәселе. Біздің
мемлекеттің болашақ жоспарында мамандандырылған соттар құру бар.
Сондықтан қазіргі заңнама бұл өндіріс түрін соттың бірінші
инстанциясында азаматтық іс жүргізу шеңберіндегі ерекше талап өндірісі деп
реттейді. Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 5 бабына
сәйкес, соттың атқаратын міндеттері:
1. азаматтардың бұзылған құқықтары мен даулы құқықтарын,
бостандықтарын, заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
және мемлекет мүдделерінің қорғалуын жүзеге асырады;
2. тараптардың құқықтары мен міндеттерін және заң маңызды айғақтардың
бар-жоғын анықтау жолымен істі мәні бойынша қарайды;
3. тараптардың құқықтары мен міндеттеріне жақтылықты анықтау жолымен
тараптар арасындағы құқық туралы дауды жояды;
4. бұзылған құқықты немесе бұзылу каупі бар құқықты не даулы құқықты
жою арқылы заңдылықты бектеді;
5. азаматтық, еңбектік, тұрғын үй, қаржылық және материалдық құқықтың
басқа да салаларынң нормаларының бұзылуын алдын алады.
Осы аталған міндеттерді қарай отырып, сот ерекше талап істерінде
азаматтардың бұзылған құқықтары мен даулы құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін және мемлекет
мүдделерінің қорғалуын жүзеге асырады; тараптардың құқықтары мен
міндеттеріне жақтылықты анықтау жолымек тараптар арасындағы құқық туралы
дауды жояды, бұзылған құқықты немесе бұзылу қаупі бар құқықты не даулы
құқықты жою арқылы заңдылықты бекітетіндігін көруге болады.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісі мынандай істерді
қарайды: референдум, сайлауға қатысқан қоғамдық бірлестіктер мен
азаматтардың сайлау құқықтарын қорғауға қатысты түскен шағымдар,
мемлекеттік орган мен мемлкеттік қызметкердің заңсыз шығарған нормативтік
құқықтық актілеріне берілген шағым бойынша, нормативтік актінің заңдылығын
тексеру, әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша шығарылған қаулыларға
берілген шағымдарды қарау, мемлекеттік органдар мен мемлекеттік
қызметкерлердің, жергілікті өзін-өзі басқару органының, қоғамдық
бірлестіктердің басшыларының заңсыз әрекеттеріне шағым жасау.
Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің екінші
бөлімінің, үшінші бөлімшесінде Ерекше талап қоюмен іс жүргізу деп аталған
25-29 тарауларды бөлген.
Ерекше талап өндірісінде соттың бірінші сатысында істі қарау
жөніндегі процессуалдық іс әрекеттер істі мәні бойынша қарауға және шешуге
бағытталган оның нэтижесі болып шешім шығару не қортынды ұйғарым шығару
болып табылады. Азаматтық істерді сотта қарау - бұл соттың және процесстің
басқа да қатысушыларының істі қарауға және оны мәні бойынша шешуге
бағытталған процессуалдық әрекеттердің жиынтығы.
Ерекше талап өндірісі міндетті түрде сот талқылау сатыдан өтеді. Сот
талқылауы- қаралып отырған істі тараптардың және куә, сарапшы, аудармашы
ретінде тартылып отырған тұлғалардың және іске мүдделі басқа да тұлғалардың
қатысуымен нақты - мән жағдайларды анықтау мақсатындағы бірінші инстанция
сотының қызметі. Олардың сот талқылауы кезінде қатысуы тараптардың
құқықтары не мүдделерін дұрыс анықтауға және соттың заңды және негізді
шешім шығаруына септігін тигізеді. Сот талқылауы кезінде сот істің шынайы
мәнжайын жан-жақты, толық және объективті анықтау үшін заңмен көзделген
барлық шараларды жүзеге асырады. [2]
Дұрыс жүргізілген сот отырысы- заңды және негізді шығарылған сот
шешімінің кепілі2.
Азаматтық істерді мәні бойынша қарау және шешу азаматтық іс
жүргізудің ең маңызды сатысы болып табылады. Субъективтік құқықтар мен
заңмен қорғалатын мүдделерді қорғау жөніндегі сонымен қатар тәрбиелік әсер
ету бойынша міндеттер ең алдымен көп жағдайда сот отырысында істі талқылау
кезінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар, Конституция, заңдар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер, Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарының
негізінен туындайтын істер мен даулардың бәріне сот билік етеді. Сондықтан
заң қарау мен шешудің басқа тәртібін ескертпеген жағдайда, барлық жария-
құқықтық қатынастардан пайда болатын даулар сот тәртібімен қаралады.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 24 бабаның үшінші бөлімінде Мемлекеттік
орган немесе оның лауазымды адамы қабылдаған актіге сотта дау жасалуы
мүмкін. Бірақ осы баптың келесі бөлімінде ерекше талап өндірісі тәртібімен
қаралатын жария құқықтық қатынастардың нақты түрлерін көрсеткен. Азаматтық
іс жүргізу кодексінің 24-6 4 бөлімінде: Соттар осы кодекстің 25-29
тарауларында келтірілен ерекше талап қойылған іс жүргізу істерін қарайды.
Бұдан қорытынды жасайтын болсак, жариялық құқытық қатынастардан даулардан
пайда болатын істер талап өндірісі немесе ерекше талап өндірісі тәртібімен
қаралады. Яғни, заңмен ерекше талап өндірісіне жататын даулардың тізбесі
берілген.
Жеке құқықтарды және заңмен қорғалатын заңи мүддені қорғауды құқық
қорғау және юридикалық функцияларды атқарушы мемлекеттік және қоғамдық
органдар жүзеге асырады. Құқық қорғау органдары сәйкесінше, құқық саласын
басқаратын заң актілерінде көрсетіледі. Азаматтық құқық сотпен,
кәсіпорындармен және басқа да қоғамдық ұйымдармен қорғалады.
Құқық пен заңи муддені қорғайтын органдардың ішінде ерекше
қорғалатындығы сот органы. Юридикалық тұрғыдан әділсоттылық мүліктік және
жеке құқықтарды тану, бұзылған жағдайда қалыпқа келтіру жолымен қорғау
туралы азаматтық және қылмыстық істерді қарау жөніндегі және заң негізінде
құқық бұзушыға мәжбүр ету шараларын қолдану жөніндегі заңмен реттелген
соттың қызметі болып табылады.
Ерекше талап істері ашық, жабық отырыста қаралады. Сот отырысының
жариялылық ашық сипаты тараптардың қорғануға құқығын соттың қызметін
қоғамдық қамтамасыз етуді және сот отырысына қатысқысы келгендерге қатысу
мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Ашық сот талқылауының үлкен тәрбиелік мәні
бар. Сот отырысын жабық түрде өткізу сот өндірісінің барлық ережелерін
сақтаумен жүзеге асырылады. Ашық сот отырысының тәрбиелік мәні жоғры және
құқық бұзушылықты туғызатын жағдайлармен себептерді ашуға, сонымен қатар
олардың болашақта болдырмау не алдын алуға септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі бойынша
әкімшілік істерді қарауды Ерекше талап қоюмен іс жүргізу деп атайды. Яғни
оның аталуының әр түрлі болғанымен маңызы мен түсінігі бір. Қазақстан
Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150-152 баптарына сәйкес,
қойылған талап арыздың негізінде талап өндірісі қаралады, ал ерекше талап
өндірісі шағым немесе өтініштің негізінде ( ҚР АІЖК 272, 275, 278, 283, 287
баптарына сәйкес) қаралады, ерекше өндіріс өтініш негізінде ( ҚР АІЖК 293,
296, 302, 308, 310, 313, 314, 318, 324 баптарына сәйкес қаралады).
Әкімшілік орган және лауазымды тұлғалардың басқарушылық қызметіне
шағымдануды соттың бұл қадағалауы бір нысаны ғана емес.
Азаматтық құқыққа байланысты актілер талап тәртібімен дауланады.
Азаматтық іс жүргізудің кейбір теоретикалық ғалымдарының да осы іс жүргізу
өндірісін талап өндірісіне қосу керек деген қөзқарасы осы
мәследен туындаса керек.
Азаматтық және әкімшілік даулардан туындайтын талап өндірістеріне
ортақ бір ұқсастық құқық туралы даудың болуы. Әкімшілік қатынастардан
туындайтын дауларға қатысушылар мемлекеттік билік органдар немесе
басқарушылық немесе лауазымды тұлға.
Ерекше талап өндірісі шағым немесе өтініш негізінде қозғалады. Арыз
беру тәртібі, азамат пен заңды тұлға мемлекеттік органның, жергілікті өзін-
өзі басқару органының, қоамдық бірлестіктің, ұйымның, лауазымды адамның,
мемлекеттік қызметінің шешіміне, әрекетіне тікелей сотта дау айтуға құқылы.
Жоғары тұрған органдар мен ұйымдарға, лауазымды адамға алдын ала жүгіну
сотқа арыз беруге және шешуіне міндетті шарт болып табылмайды.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінің мақсаты - азаматтар
мен заңды тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау, мемлекеттік
қызметткерлер мен лауазым иелерінің өз қызметтерін асыра пайдалануына жол
бермеу, Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқығы болып табылатын,
сайлау құқығының бұзылуына жол бермеу, Қазақстан Республикасы
Конститутциясында берілген кепілдіктерді орындау, бұзылған болса, сот
арқылы қорғап, қалыпқа келтіру, іс бойынша әділ шешім шығару.
Ерекеше талап өндіріс азаматтық іс жүргізудің ерекше өндірісімен де,
талап өндірісімен де өте тығыз байланысты. Азаматтық іс жүрізудің ерекше
талап өндірісі деп аталғанымен, бұнда матариалдық дау жоқ. Ерекше
өндірістен айырмашылығы, ерекше өндіріс азаматтардың құқықтары мен
міндеттерін пайда болдыратын, өзгертеттін, тоқтататын заңды айғақтарды
анықтайды, оның ерекше талап өндірісіне ұқсастығы, мұндада материалдық
даулы мәсле жоқ. Іс жүргізу мағынасына қарай дау шешу дегенді түсінеміз,
бірақ ерекше талап өндірісінде құқықтық мағынада дау жоқ екенін түсінеміз.
Дау жоқ болған кезде мемлекеттік орган немесе өкілетті тұлға іс-
әрекетін құқықтық іс жүргізумен емес, ал материалдық құқықтық функционалдық
түрде жүргізеді. Ерекше талап өндірісі басқа өндірістерге қарағанда
ерекшелігі сонда, мемлекет органдар мен азаматтардың арасындағы даулы
мәслелерін шешу болып келеді, мемлекеттік органдар мен лауазым иелерінің
азаматтар мен[3]заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын шектейтін
заңсыз әрекеттеріне тосқауыл қою және мұнда іс жүргізу неғұрлым тез және
ешқандай кедергісіз шешуіне көздеп отырғаны.
Мұнда уақытың емес ал шешімнің сапалығы ескерілуі тиіс .
Жоғарыда тап өткендей, азаматтық іс жүргізудің ерекше талап
өндірісінде қаралатын істердің бірі- әкімшілік құқық бұзушылық істері
бойынша шағарылған уәкілетті мемлекеттік органның қаулыларына келтірілген
шағымдарды қарау. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға
уәкілетті органдардың қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс
жүргізуге байланысты тұлғалармен шағым беріледі1.
Құқықтық жауапкершіліктердің ішінде әкімшілік жауаптылық ең көп
кездесетін, ауқымы жағынан өте көп, бірнеше уәкілегті органдар тарапынан
заңды және жеке тұлғаларға қолданылатын жауапкершіліктің түрі.
Сондықтан тәжірибе жүзінде бұл құқық бұзушылыққа қатысты туып жатқан
даулы мәселелерде көп. Олардын заңды, заңсыз қолданылаған тұстарыда бар.
Әкімшілік құқық бұзушылықтан жәбір көрген адамдар және олардың заңды
өкілдері мен қорғаушылары сотқа шағымдануына, сондай-ақ прокурор сотқа
наразылық келтіруі мүмкін. Сот істі туып отырған дауға қатысты жан-жақты
қарап, шағым берушіге жалпы іс бойынша талап қоюға құқығы түсіндіріле
отырып, уақыттылы, әділ шешім шығаруға міндетті.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінде іс қараушы соттың
білімі барлық тұрғыдан алғанда жан-жақты болуы тиіс. Себебі қаралып отырған
іс, ең алдымен материалдық даудан туындауы мүмкін. Басты мәсле азаматтық,
отбасылық, жер, тұрғынүй, әкімшілік, қаржы, кеден, салық қатынастарынан
туындауы мүмкін, ең бастысы азаматтың саяси құқықтарына да қатысы болып
тұр. Ол құқық құқық жүйеміздегі басты қайнар көз Қазақстан Республикасы
Конститутциясынан бастау алады және оның қорғалатындығына мемлекет кепілдік
береді. Ал сот үшін бұл салалардағы заңнамаларды білуі істің ақ-қарасын
ажыратуға көмектесетіні сөзсіз.
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінде қаралатын істерін
топтастырғанда, соттар азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, әкімшілік,
қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан, табиғи ресурстарды
пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастар мен басқа да
құқықтық қатынастардан, оның ішінде бір тараптың екінші тарапты
билікпен бағындыруына негізделеген қатынастардан туындайтын даулар
жөніндегі талап қоюды қарайды және іс бойынша шешім шығарады.
1.2. Ерекше талап өндірісінің түсінігі мен мәні
Азаматтық іс жүргізудің ерекше талап өндірісінің мақсаты-азаматтар мен
заңды тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау, мемлекеттік
қызметткерлер мен лауазым иелерінің өз қызметтерін асыра пайдалануына жол
бермеу, Қазакстан Республикасы азаматтарының саяси құқығы болып табылатын,
сайлау құқығының бұзылуына жол бермеу, Қазақстан Республикасы
Конститутциясында берілген кепілдіктерді орындау, бұзылған болса, сот
арқылы қорғап, қалыпқа келтіру, іс бойынша әділ шешім шығару.
Ерекше талап өндірісіне жататын жария - құқықтық қатынастарының
белгілі түрлерінен туындайтын құқықты даулау істері заңмен көрсетілген1 -
сайлауға, референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің
сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу; Азаматтардың
сайлау құқығы - Қазақстан Республикасы азаматтарына Конститутцияда берілген
саяси құқығы болып табылады және оның сақталынуы мемлекет тарапынан кепілік
беріледі. 18 жасқа толған Қазақстан Республикасы азаматтары сайлауға,
сайлануға құқық берілген. [4] Қазіргі кезде Парламент депуттатарын сайлау,
маслихат депутаттарын сайлау, Қазақстан Республикасы Президент сайлауы
өткізілуіне байланысты одан туындап жатқан дауларды қарау сот тәртібімен
ерекше талап өндірісінде қаралды.
Сотқа жолдануға азаматтардың, қоғамдық бірлестіктердің, сайлау
комиссиясының[5] мүшелері мемлекеттік органдың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, сайлау комиссиясының, мемлекеттік лауазым иесінің сайлауға
қатысты заңсыз әрекеттері үшін шағымдануына болады. Шағымға қосымша
дәлелдемелер ұсынылады. Бұл шағым бес күннің ішінде қаралуы тиіс. Ал сайлау
өткенге дейін бес күн ішінде, ал сайлау күні түскен шағым сол күні қаралуы
тиіс. Іске қатсыты берілген шағымды қарау сотта шағым беруішінің міндетті
қатысуымен жүзеге асады. Ал шағымды беріліп отырған орган,
мемлекеттік қызметкер, сайлау комиссиясының мүшесі іске
шақырылады және сот олардың іск қатысуын міндеттеуі мүмкін. Олардың іске
келмеуі істі қарауға кедергі келтірмейді.
Соттардың сайлауға қатысты арыздары сайлау учаскесінің орналасу
мекенжайымен сотқа арыз беріледі. Бұл істер Сайлау туралы заңыменен
реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақталмаса онда арыз қараусыз сайлау
комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен саулаушы бұл туралы
ескертіледі.
Сайлаушының құқығын бұзуға қатысты істі қарау кезінде сот азаматтарды
сайлаушылар тізіміне енгізуге, бұзылған құқықтарын қалыпқа келтіру туралы
шешім шығарады. Сайлау комиссияларының шешімдері сот тәртібімен жоғарыда
тұрған сайлау комиссияларына шағымдануына болады.
Арызды сот арыз берушінің, тиісті сайлау комиссиясы немесе мемлекеттік
орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы өкілінің қатысуымен қарайды. Сот
отырысының өткізілетін уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарлаған
аталған адамдардың сотқа келмеуі істің қаралуы мен шешілуіне кедергі
болмайды. 273 бабының 1 тармақшасының Қазақстан Республикасының Азаматтық
іс жүргізу кодексіне сәйкес.
Соттардың сайлауға қатысты арыздары сайлау учаскесінің орналасу
мекенжайымен сотқа арыз беріледі. Бұл істер Сайлау туралы заңыменен
реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақталмаса онда арыз қараусыз сайлау
комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен саулаушы бұл туралы
ескертіледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органдардың қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қаруға өкілетті органдардың
(лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айтутуралы істер бойынша іс жүргізу
қатысты шағымды қарау сотта он күн мерзімде қарайды.
Сот шағымды берген адамға, сондай-ақ іс әрекетіне шағым жасалып
отырған әкімшілік органға немесе лауазымды адамға сот отырысының
өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарлайды, олайда олардың келмей қалыуы
мен шешілуіне кедергі болмайды.
- Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы іс бойынша іс
жүргізу. Арызды сот бір ай мерзім ішінде азаматтың, заңды тұлға өкілінің,
шешімдері мен әрекеттеріне дау айтылып отырған мемлекеттік орган,
жергілікті өзін-өзі басқару органы, қоғамдық бірлестіктер, ұйым басшысының,
лауазымды адамдардың немесе мемлекеттік қызметшінің қатысуымен қарайды.
Сот отырысының өткізілетін орны мен уақыты туралы тиістірде
хабарланған жоғарыда аталған адамдардың қайсыбірінің сот отырысына келмей
қалуы арыздың қаралуына кедергі болмайды. Олайда сот аталған адамдардың сот
отырысына келуін міндетті деп. табыуы мүмкін.4 Әркімнің құқық субъектісі
ретінде танылуына құқығы бар және өзің құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға хақылы.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
- Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
жүргізу. Сотқа арызбен жүгінген азаматқа немесе заңды тұлғаға, сондай-ақ
норматив тік құқықтық актіні қабылдаған мемлекеттік органға (лауазымды
адамға) сот отырысының өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарланады.
Іс арыз берілген күннен бастап он күн мерзімде азаматтың немесе заңды
тұлға өкілінің, прокурордың, нормативтік құқықтық актіні қабылдаған адам
өкілінің міндетті түрде қатысуымен қаралады. Осылайша істің мән-жайларына
байланысты сот істі сот отырысына келмеген кейбір мүдделі адамдар болмаған
жағдайда да тыңдай алады. Сот отырысына сот норматив тік құқықтық актіні
қабылдаған мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның құзыреттілігін,
бүкіл нормативтік құқықтық актінің немесе оның жекелеген бөлігінің
Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарға және Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлықтарына сәйкестігін тексереді.
- Прокуратура органдары мен лауазымды адамдардың актілері мен іс
әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі. Прокурордың органдар мен
лауазымды адамдардың актілер мен іс-әрекеттерін заңсыз деп жүгіну.
Сот прокурордың арызын он күн мерзімде қарайды. Прокурордың арызы
оның қатысуымен және наразылық қабылдау туралы шешім шығарған органың,
лауазымды адамның немесе оның өкілінің қатысуымен қаралады.
Сот отырысына наразылықты қабылдамау туралы шешім шығарған орган
басшысының, лауазымды адамның немесе оның өкілінің
келмеуі прокурордың арызын қарауға кедергі бола алмайды, алайда сот бұл
адамның келуі міндетті деп. тануы мүмкін.
[6]
Ерекше талап өндіріс істеріне тән қасиеттер:
- бұл істердің заңмен тікелей көрсетілуі;
- азаматтар, қоғамдық бірлестіктерімен бір жағынан, екінші жағынан
мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар,
лауазымды тұлға және мемлекеттік қызметшілер арасындағы құқық туралы даудың
болуы. Өндірістің бул түрі әр түрлі материалдық қатынастардан туындайтын
істерді қарайды: сайлау, конституциялық әкімшілік, қаржы, салық. Яғни
азаматтардың осындай құқықтары бұзылған жағдайда арыз береді.
- Осы істерді қарау және шешу кезінде мемлекеттік органдардың,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың
актілері мен әрекеттерінін заңдылығын тексеру.
Бұл жерде яғни соттар әкімшілік органдардың актілерінің заңға қайшы
келмеуін және азаматтардың құқықтарын шектемеуін қадағалайды, ал басқа
жағдайларда соттар олардың өз шеңберіндегі шешімдеріне баға бере алмайды.
Осыдан келе, ерекше талап өндірісі - бұл жария-құқықтық қатынастардан
туындайтын заңмен белгіленген істерді соттың бірінші инстанциясымен қарау
мен шешу тәртібі.
Ерекше талап өндірісі істері басқа да азаматтық істерді қарау
тәртібімен қаралады.
Жалпы ережелер өндірістің қағидалары, процесстің сатылары бойынша
дамуы, дәлелдемелер және дәлелдеу тәртібі, сот отырысы хаттамасын кіргізу,
сот актілерін шығару тәртібі, іске байланысты өндірістің тоқтатылуы, арызды
қараусыз қалдыру және т.б.
Сонымен қатар кейбір осы өндіріс бойынша шешу мен қараудың
ерекшеліктері бар:
- Сотқа талап емес арыз беріледі;
- Жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын шектеген мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғаларға дау айту туралы арыздарды қоспағанда,
басқа арыз беруші тұлғалар мемлекеттік баж салығын төлемейді;
- Сотқа арыз беру мерзімдері көрсетіледі;
- Территорилық соттылықтың ерекшеліктері болады;
- Кейбір істердің қаралуы және шешілуі бойынша мерзімдер бекітіледі;
- Құқыққа байланысты даулардың субъектілері талапкер және жауапкер
деп аталмайды. Бір жақта азаматтар немесе қоғамдық бірлестіктер, ал екінші
жақта мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы, лауазымды
тұлға немесе мемлекеттік қызметкер деп заң белгілейді;
- Дауласушы тараптардың бітімгершілік келісімге келу мүмкіндігі
болмайды;
- Азаматтар немесе қоғамдық бірлестіктер даулап отырған шешімдер
мен әрекеттердің заңдылығын дәлелдеу міндеті мемлекеттік орган, жергілікті
өзін-өзі басқару органы, лауазымды тұлға немесе мемлекеттік қызметкерге
беріледі;
- Құқытарды қорғаудың арнайы әдістері бекітіледі: мемлекеттік орган
немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілерін заңға қайшы
немесе жарамсыз деп тану; мемлекеттік орган немесе лауазымды тұлғадан
азаматтар немесе коғамдық бірлестіктерге құқыққа ие болу кезінде жасаған
кедергілері үшін айыппұл өндіру.
Сайлау құқытарын қорғау туралы арыздар мен қаулыларға, шешімдерге,
әрекеттерге, актілерге дау айту істері бойынша ерекше талап қою арқылы іс
жүргізу.
Сайлау құқықтарын қорғауға байланысты істерді қарау мен шешу
ерекшелігі АІЖК 25 тарауымен беріледі. Мемлекеттік органның, жергілікті
өзін-өзі басқару органының, сайлау комиссиясының, лауазымды адамдардың
шешімімен, әрекетімен сайлау немесе сайлану. сайлауға, референдумдарға
қатысу құқығы бұзылды деп санайтын азамат, қоғамдық бірлестік, сайлау
комиссиясының мүшесі басқа да соттылыққа жататын іс бойынша арызбен сотқа
жүгінуіне құқылың. Сайлау комиссияларының шешімдері сот тәртібімен жоғарыда
тұрған сайлау комиссияларына шағымдануына болады.
Әрбір азамат сайлау құқығы шектелген немесе дұрыс сақталмаған
жағдайда, сайлау құқытары толығымен немесе ішінара бұзылған кезде арыз беру
арқылы құқытарын орнына келтіреді.
Сайлауға әзірлік және оны өткізу кезеңінде түскен арыз ол берілген
кұннен бастап бес күн мерзім ішінде, ал дауыс беру күнінен бес күн бұрын
және дауыс беру күні түскен арыз дереу қаралуға тиіс. Сот шешімі дереу
заңды күшіне енеді және апелляциялық шағымдануға жатпайды.
Құқықтық жауапкершіліктердің ішінде әкімшілік жауаптылық ең көп
кездесетін, ауқымы жағынан өте көп, бірнеше уәкілетті органдар тарапынан
заңды және жеке тұлғаларға қолданылатын жауапкершіліктің түрі.
Сондықтан тәжірибе жүзінде бұл құқық бұзушылықа қатысты туып жатқан
даулы мәселелерде көп. Олардың заңды, заңсыз қолданылаған тұстарыда бар.
Әкімшілік құқықбұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың
қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізуге байланысты
тұлғалармен шағым беріледі1.
Әкімшілік құқықбұзушылықтан жәбір көрген адамдар және олардың заңды
өкілдері мен қорғаушылары сотқа шағымдануына, сондай-ақ прокурор сотқа
наразылық келтіруі мүмкін.
Шағымда талап арызға қойылған талаптар толық болуы қажет. сондай- ақ
нақты алғанда қандай қаулыға шағым жасалып отырғандығы туралы деректер,
оның шығарылған күні көрсетілуі тиіс.
Әкімшілік құқықбұзушылықтан зардап шеккен адам да сотта әкімшілік
жаза қолдану туралы қаулыға дау айтуға құқылы. Сотқа шағым беру әкімшілік
жаза қолдану туралы қаулыға дау айтуға құқылы. Сотқа шағым беру әкімшілік
жаза қолдану туралы қаулының орындалуын тоқтата тұрады.
Шағым беру мерзімінің өткізіліп алуы, әкімшілік жаза қолдану
мерзімінің, сондай-ақ қаулының орындалу мерзімінің өткізіліп алуы,
әкімшілік жаза қолдану мерзімінің, сондай-ақ қаулының орындалу мерзімінің
өтуіне соттың шағымды қарауға қабылдаудан бас тартуына негіз болып
табылмайды. Мерзімдер мен олардың істі дұрыс шешу үшін маңызын сот
шағымының мазмұнына қарамастан тексереді. ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 275-1 бабында шағымдану мен наразылық білдіру тәртібін
көрсетеді:
- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органның қаулысына әкімшілік жауапқа тартылған адамдар және т.б. қаулының
көшірмесі табыс етілген күннен кейін он күннің ішінде тікелей сотқа шағым
бере алады.
- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті орган
жоғары тұрған органның қаулысына жоғарыда көрсетілген мерзімде аталған
адамдар сотқа шағым бере алады.
- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым жоғары
тұрған органға және сотқа бір мезгілде түссе, онда шағымды сот қарайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға прокурор қаулының
көшірмесін алған күннен бастап он күн ішінде сотқа наразылық келтіруі
мүмкін.
Сот шағымды он күн мерзімде қарайды.
Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы іс бойынша іс
жүргізу АІЖК-нің 27 тарауында берілген. Қазақстан рсепубликасының
Конституциясының 13 бабына сәйкес әркімнің өз құқытары мен бостандықтарының
сот арқылы қорғалуына құқығы бар.
Арыз беру тәртібі, азамат пен заңды тұлға мемлекеттік органның, жергілікті
өзін-өзі басқару органының, коамдық бірлестіктің,[7]
ұйымның, лауазымды адамның, мемлекеттік кызметшінің шешіміне, әрекетіне
тікелей сотта дау айтуға құқылы. Жоғары тұрған органдар мен ұйымдарға,
лауазымды адамға алдын ала жүтіну сотқа арыз беруге және шешуіне міндетті
шарт болып табылмайды.
Арыз берушінің мемлекеттік құпия болып табылатын мәліметтер туралы
хабардар болуының негізі бойынша Қазақстан Республикасынан шетелге кетуіне
рұқсат беруден бас тартуға тиісті аудандық және кету туралы өтінішті
қанағаттандырмау жөніндегі шешім қабылданған жердегі соған теңестірілген
сотта дау айтылады.
Біз алдында қарастырып кеткендей, мұндай істер бойынша мемлекеттік баж
төленеді:
- жеке тұлғалардың құқытарын шектеген мемлекеттік орган және
лауазымды тұлғалардың әрекеттерінің заңсыздығына шағымдану -30%
- заңды тұлғалардың құқытарын шектеген мемлекеттік орган және
лауазымды тұлғалардың әрекеттерінің заңсыздығына шағымдану -500%
Сот арқылы дау айтуға жататын шешімдер мен әрекеттер АІЖК 279 бабында
берілген:
- Мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдардың, мемлекеттік
қызметшілердің сотта дау айтылатын шешімдеріне, әрекеттері нәтижесінде:
а) Азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және
заңмен қорғалатын мүдделері бұзылған;
б) Азаматтардың өз құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ заңды
тұлғаның құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін жүзеге асыруына кедергі
жасалған;
в) Азаматқа немесе заңды тұлғаға әлдебір міндет заңсыз жүктелген
немесе олар заңсыз жауапқа тартылған алқалық және жеке дара шешімдер мен
әрекеттер жатады.
- Мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктер мен лауазымды
адамдардың мынадай шешімдері мен әрекеттеріне:
А. Тексерілуі Қазакстан Республикасы Конституциялық
Кеңесінің айрықша құзіретіне жатқызылған нормативтік-құқықтық актілерге;
Б. Оларға қатысты заң сотқа шағымданудың өзгеше тәртібін көздейтін
жеке дара нормативтік құқықтық актілерге сотта дау айтуға болмайды.
Сотқа арыз беріп жүгінуге арналган мерзім.
Азамат және заңды тұлға өз құқықтарының, бостандықтарының және заңмен
қорғалатын мүдделерінің бұзылғаны туралы өздеріне мәлім болған күннен
бастап үш ай ішінде сотқа арызбен жүғінуге құқылы.
Арыз беріп жүгінуге арналған үш айлық мерзімді өткізіп алу соттың
арызды қабылдаудан бас тартуына негіз болып табылмайды. Мерзімнің өткізіліп
алу себептері сот отырысында арызды мәні бойынша қарау кезінде анықталады
және арыздың қанағаттандырылуынан бас тарту негіздемелерінің бірі болуы
мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс
бойынша іс жүргізу.
- Өздеріне нормативтік құқықтық актінің күші қолданылатын,
мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның заңда көзделген тәртіппен
қабылданып, жарияланған нормативтік құқықтық актісімен азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының Конституциясында,
заңдарында кепілдік берілген құқықтары және заңмен қорғалған мүдделері
бұзылып отыр деп санайтын азамат немесе заңды тұлға бұл актіні заңға толық
немесе жекелеген бөлігінде қайшы келеді деп тану туралы арызбен сотқа
жүгінуге құқылы.
- Тексерілуі ҚР Конституциялық кеңесінің құзыретіне жатқызылған
нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына дау айту туралы арыздар бойынша
сотта қаралуға тиісті емес.
- Арыз заңмен белгіленген сотта қаралуға жататын іс бойынша
беріледі.
- Азаматтың және заңды тұлғаның арызы заңда көзделген талаптарға
сай келуге және онда нормативтік құқытық актіні қабылдаған мемлекеттік
органның атауы немесе лауазымды адам, оның қабылданған күні туралы қосымша
деректер болып, осы акт немесе оның жекелеген ережелері арқылы азаматтың
және заңды тұлғаның нақты қандай құқытары, бостандықтары және заңмен
қорғалатын мүдделері бұзылып отырғаны, дау туғызып отырған актінің ҚР
Конституциясының қандай баптарына, заңдардың, ҚР Президенті жарлықтарының
қандай ережелеріне қайшы келетіндігі көрсетілуі тиіс.
- Арызға дау айтылып отырғаны актінің немесе оның бір бөлігінің
көшірмесі қоса тіркеліп, нормативтік құқытық актіні қандай бұқаралық
ақпарат органы және оны кашан жарияланғаны көрсетіледі.
- Сотқа арыз беру норматитвік құқықтық актінің қолданылуын
тоқтатпайды.
ІІ. Ерекше талап қою арқылы іс жүргізу.
2.1. Арызды қабылдау. Істі қарау.
Сайлауға, референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу
сайлауға әзірлік және он өткізу кезеңінде түскен арыз оның берілген күнінен
бастап бес күн мерзімде, ал дауыс беру күнінен бес күн бұрын және дауыс
беру күні түскен арыз дереу қаралуы тиіс.
Арызды сот арыз берушінің, тиісті сайлау комиссиясы немесе
мемлекеттік орган, жергілікті өзін-өзі басқару органы өкілінің қатысуымен
қарайды. Сот отырысының өткізілетін уақыты мен орны туралы тиісті түрде
хабарлаған аталған адамдардың сотқа келмеуі істің қаралуы мен шешілуіне
кедергі болмайды. 273 бабының 1 тармақшасынын Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес.
Соттардың сайлауға қатысты арыздары сайлау учаскесінің орналасу
мекенжайымен сотқа арыз берітеді. Бұл істер Сайлау туралы заңыменен
реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақалмаса онда арыз қараусыз сайлау
комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен саулаушы бұл туралы
ескертіледі.
Сотқа берілген арыз үш күн ішінде қаралуы тиіс. Сотқа арыз беруші және
саулау комиссиясының өкілі және прокурор, егер де арыз
берушінің қатысуы ғана емес сонымен қатар басқа да мүдделлі тұлғаның
қатысуы қажет болса, онда ол да шақырылуы тиіс. Сот мәжілісіне келмеген
тұлғалар болса, мәжіліс үзілмей жүргізе беріледі.
Көптеген уақыт бойы құқық саласында арыздануға тек қана активті
саулауларға мүмкіндік болған, ал қазіргі уақытта посивті сайлауларға да
арыздануға жол береілген. Мұнда көптеген арыздар тізімдердің дұрыс
тіркелмеуі немесе мүлдем тіркелмуіне көбіне байланысты болып отыр. Бұған
қатысты құқық нормаларының бірбіріне сәйкес келмеуі немесе қарама қайшы
болып тұрғаны көбіне әсер етіп отыр. Сайлау туралы заңында тек қана
тізімнің дұрыстылығына ғана емес сонымен қатар көптеген құқықтарды қамтамас
етіп отырғанын көрсетіп отыр. Альтернативті түрде ведомствалық арыздануында
қарастырылып кеткен. Комиссиялардың шешімдері жоғарғы тұрған комиссиясына
арыздануға жол беріледі. Немесе сотқа жүгінуі.
Жоғарыда көрсетіліп өткендей арыздану сайлаудың алдында бес күн
кешіктірмей берілуі тиіс, ал егер арыз сайлау күні түскен уақытта сол күні
кешітірілмей қаралуы тиіс. Егер де арыз бойынша қосымша тексеріс қажет
болған уақытта бұған қатысты шешім он кешіктірмей шешім шығарылуы тиіс.
Сайлаушылардың тізімі отыз күнен кешіктірмей таныстырылуы қажет.
Бұнының бәрі сайлау туралы заңменен қамтылған. Әр бір тұлға өзінің
тізімге кірмеуі туралы арыздануға құқығы бар сайлау комиссиясына.
Аймақтық учаскелік комиссия берілген арыздарды арап шығуы міндетті
және қателерге шаралар қолдануы бұған қатысты жиырма төрт сағат ішінде
қаралуы. Осы арыздар бойынша арызданушыға арызға қатысты жауап жіберуі
тиіс. Бұл шешім жоғары тұрған комиссияға арыздануға жол бері леді немесе
сотқа жіберілуі. Арыздар үш күн мерзім қаралуы тиіс. Ал егер арыз сайлаудың
алдында берілсе онда сайлау күні қаралуы тиіс.
Сайладан кейінгі дауыс есептегенде тізімге кіргізілуге жол берілмейді.
Тізімге енгізілмеген, дұрыс енгізілмеген немесе тізімнен шығарып
тасталғаны, сондай-ақ сайлайды (таңдаулы) туралы деректерде жансақтық
жіберілгені үшін әрбір азаматқа (тандаушыға) шағымдану құқығы беріледі.
Тізімдерге түзетулер жасау қажеттігі туралы арыздарды тиісті саулау
комиссиясы үш күн мерзімнен кешіктірмей, ал дауыс беру қарсаңында және
дауыс беретін күні дереу қарайды. Арыз мақұлданбаған жағдайда сайлау
комиссиясы оның арызын мақұлданбағаны туралы дәлелді шешімнің көшірмесін
кешіктірмей береді. Шешімге сайлау комиссиясы тұрған жер бойынша тиісті
сотқа шағым жасауға болады, ол шағымды- үш күн ішінде, ал сайлау қарсаңында
және сайлау күні дереу қарап, түпкілікті шешім қабылдайды.[8]
Арызданушы үшін дұрыс шешім қабылданған жағдайда сайлау комиссиясы
сайлаушылар (таңдаушылар)тізіміне түзеуді немесе енгізілмеген сайлаушыны
қосымша тізімге енгізуді дереу жүргізеді.
Сайлау комиссияларының шешімдері мен іс-әрекетіне жоғары тұрған
сайлау комиссиясына немесе сот тәртібімен шағым беруге болады. Жоғары
тұрған сайлау комиссиясына алдын ала арыздану сотқа арызданудың міндетті
шарте бола алмайды.
Көптеген уақыт бойы құқық саласында арыздануға тек қана активті
саулауларға мүмкіндік болған, ал қазіргі уақытта пассивті сайлауларға да
арыздануға жол береілген. Мұнда көптеген арыздар тізімдердің дұрыс
тіркелмеуі немесе мүлдем тіркелмуіне көбіне байланысты болып отыр.
Бұған қатысты құқық нормаларының бірбіріне сәйкес келмеуі немесе
қарама қайшы болып тұрғаны көбіне әсер етіп отыр. Сайлау туралы заңында тек
қана тізімнің дұрыстылығына ғана емес сонымен қатар көптеген құқықтарды
қамтамасыз етіп отырғанын көрсетіп отыр. Альтернативті түрде ведомствалық
арыздануында қарастырылып кеткен. Соттардың сайлауға қатысты арыздары
сайлау учаскесінің орналасу мекенжайымен сотқа арыз беріледі. Бұл істер
Сайлау туралы заңыменен реттеледі. Жерде арыз беру тәртібі сақалмаса онда
арыз қараусыз сайлау комиссиясының учаскесіне судьямен жіберіледі. Сонымен
саулаушы бұл туралы ескертіледі.
Соттар мен прокуратура органдары сайлау комиссиялары мүшелерінің,
азаматтардың, заңда белгіленген тәртіппен тіркелген қоғамдық бірлестіктер
өкілдерінің дауыс беруді өткізуге қатысты, сондай-ақ сайлау туралы
заңдардың бұзылуы жөніндегі сайлауды әзірлеу мен өткізу кезеңінде келіп
түскен арыздарын қарап оларды бес күн мерзімде, ал дауыс беру ден бес күн
бұрын жәнеберу күні келіп түскендерін дереу қарауға міндетті.61
Әкімшілік құқық бұзақылық туралы істерді қаруға уәкілетті органдардың
(лауазымды адамдардын) [9]
қаулыларына дау айтутуралы істер бойынша іс жүргізу қатысты шағымды қарау
сотта он күн мерзімде қарайды.
Сот шағымды берген адамға, сондай-ақ іс әрекетіне шағым жасалып
отырған әкімшілік органға немесе лауазымды адамға сот отырысының
өткізілетін уақыты мен орны туралы хабарлайды, слайда олардың келмей қалыуы
мен шешілуіне кедергі болмайды.
Істі қараған кезде сот әкімшілік жаза қолдану туралы қаулының
заңдылығы мен негізділігін тексереді, ол заң негізінде жүрзіліп отыр ма
және он соған уәкілетті орган немесе лауазымды адам жүргізіп отыр ма,
адамды әкімшілік жауапқа немесе оған жүктелген міндетті орындауға тартудың
белгіленген тәртібі сақталды ма, азамат заңдарға бұл үшін тиісті жауаптылық
жасады ма, ол осы құқық бұзушылық жасады ма, ол осы құқық бұзушылық жасауға
кінәлі ме дегенді анықтау.
Осыған қатысты іс бойынша лауазымды адамның іс боынша заңдылығы және
әкімшілік шаралардың қолданудың толылығы анықталуы тиіс. Лауазымды
тұлғанның іс әрәкеттерінің дұрыстылығы анықталуы тиіс сонымен бірге
әкімшілік органының іс әрекеті тексерілуі тиіс. Әкімшілік талап заңға
сәйкес келуін анықтау және осыған өкілеттігі болды ма дегенін анықтау.
Тұлғаның әкімшілік жауапкершілікке тартылуы заң мен
белгілен әрекеттер сақталды ма және қолданған шаралардың сәйкес келуі1
Әкімшілік заң бұзушылық жасаған тұлғаның қатыстылығы анықталуы тиіс.
Әкімшілік заң бұзушылық жасаған тұлғаның кінәлігі анықталуы тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін тағайындалған жауапкершіліктің
сәйкестелігі анықталуы тиіс.
Тағайындаған шаралар жасалған құқық бұзушылықтың ескіру мерзімі
сақталғанын тексеру.[10]
Әкімшілік құқық бұзушылықтуралы істерді қарауға өкілетті органдардың
қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу 1964 жылы құрылған
болған, заң шығарушылар сот өндірісінің үшінші түрін енгізген уақытында
пайда болды. Сол уақытта билік азаматтардың әкімшіліктің шешімдеріне
шағымдалуға жол берілмеген болған. Негізінде шешімдерге ұғымдану тек қана
заңда көрсетілген шешімдеріне шағымдануға жол берілген болған. Бұған
қатысты 80-ші жылдары жаңартулар енгізілген болған. Қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz