Заңды жауапкершілік
КІРІСПЕ
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заңды жауапкершіліктің түсінігі
1.2 Заңды жауапкершіліктің қағидаларының түсінігі
1.3 Заңды жауапкершілік қағидаларының түрлері
2 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
2.2 Әділеттілік қағидасы
2.3 Гуманизм қағидасы
2.4 Мақсаттылық қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заңды жауапкершіліктің түсінігі
1.2 Заңды жауапкершіліктің қағидаларының түсінігі
1.3 Заңды жауапкершілік қағидаларының түрлері
2 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
2.2 Әділеттілік қағидасы
2.3 Гуманизм қағидасы
2.4 Мақсаттылық қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекет міндеті болып табылады. Әрі қарай, Конституциясының 17 бабында «Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды» [1] делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалады. Конституцияның аталған нормалары қоғамның қай саласы болсын, қандай субъектілеріне болсын бірдей, тең жағдайда қолданылады. Біздің зерттеу тақырыбымыз құқық бұзушыға қолданылатын заңды жауапкершілік қағидаларына арналады.
Заңды жауапкершіліктің қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен, құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан, сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заңды жауапкершілік институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау, сондай-ақ заңды жауапкершілік институтын жетілдірудің жолдарын белгілеу болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген заңды жауапкершілік қағидаларының анализі өте орынды болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заңды жауапкершіліктің түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заңды жауапкершіліктің жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да бірегейлілік жоқ. Сонымен қатар, осы мәселелердің теориялық тұрғыда дұрыс шешілуі жалпы алғанда құқық субъектілерінің қызметін алдын ала анықтайды, атап айтқанда, құқыққолданушылар мен заңшығарушылардың, ал бұл ақыр аяғанда заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына әсер етеді.
Жүргізілген зерттеулер осы уақытқа дейін заңды жауапкершіліктің теориясы да, заңды жауапкершілік қағидаларының тұжырымдамасы да қылмыстық құқықтың әсерінде қалып отырғандығын көрсетті. Заң және оны бұзғаны үшін жауапкершілік өзара тығыз байланысты және, осылайша қылмыстық құқық жалпы алғанда құқықтың өкілі рөлін иемденеді, жалпыны ауыстыратын бөлік болып табылады» деп жазады.
Заңды жауапкершіліктің қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен, құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан, сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заңды жауапкершілік институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау, сондай-ақ заңды жауапкершілік институтын жетілдірудің жолдарын белгілеу болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген заңды жауапкершілік қағидаларының анализі өте орынды болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заңды жауапкершіліктің түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заңды жауапкершіліктің жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да бірегейлілік жоқ. Сонымен қатар, осы мәселелердің теориялық тұрғыда дұрыс шешілуі жалпы алғанда құқық субъектілерінің қызметін алдын ала анықтайды, атап айтқанда, құқыққолданушылар мен заңшығарушылардың, ал бұл ақыр аяғанда заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына әсер етеді.
Жүргізілген зерттеулер осы уақытқа дейін заңды жауапкершіліктің теориясы да, заңды жауапкершілік қағидаларының тұжырымдамасы да қылмыстық құқықтың әсерінде қалып отырғандығын көрсетті. Заң және оны бұзғаны үшін жауапкершілік өзара тығыз байланысты және, осылайша қылмыстық құқық жалпы алғанда құқықтың өкілі рөлін иемденеді, жалпыны ауыстыратын бөлік болып табылады» деп жазады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы: Қазақстан Республикасының 2007 жылғы мамырдағы № 254-III Заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. – Алматы: Жеті Жарғы, 2007. – 136 б.
2. Кучинский В.А. О понятии юридической ответственности как фундаментальной категории юриспруденции // Юридическая ответственность. – Минск, 1998. – С. 4-15.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ. 2010. – 142 б.
4. Бахрах Д.Н. Административное право. Учебник. Часть общая. – М.,
1991 – 210 с.
5. Самощенко И.С., Фарукшин М.Х, Ответственность по советскому законодательству. - М., 1971, - 456 с.
6. Братусь С,Н. Юридическая ответственность и законность - М., 1976. – 112 с.
7. ШиндяпинаМ.Д. Стадии юридической ответственности, - М.,1998. – 122 с.
8. Меньшиков В.В. К вопросу о соотношении моральной и юридической ответственности в социалистическом обществе // Проблемы правоведения. Новосибирск, 1967. - С.43- 46.
9. Лейст О.Э. Санкции и ответственность по советскому праву. - М., 1981. – 223 с.
10. Горшенев В.М. Способы и организационные формы правового регулирования в социалистическом обществе. - М., 1972. – 344 с.
11. Tapxoв В.А. Понятие юридической ответственности // Правоведение. - 1973. - №2. – С. 23-30.
12. Общая теория государства и права. Академический куре / Под ред. проф. М.Н. Марченко. Том 2. Теория права. - М., 1998. – 645 с.
13. Явич Л.С. Право и социализм. - М , 1952. – 154 с.
14. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері) – Алматы: ЮРИСТ, 2008. – 296 б.
15. Лейст О.Э. Основные виды юридической ответственности за правонарушение // Правоведение. - 1997. - № 3.- С. 4-10.
16. Богданова М. С. О понимании юридической ответственности в современных условиях// Юрист. - 1991. – 137 с.
17. Трофимова Мп, О правоотношениях и функциях ответственности // Вестник Волжского университета им. В.Н. Татищева, Серия «Юриспруденция». Выпуск шестой. - Тольятти, 1999. - С. 65-72.
18. Алексеев С.С. Право: азбука теория - философия: Опыт комплексного исследования. — М.: Статут, 1999. - 167 с.
19. Черданцев А.Ф. О понятии и содержании юридической ответственности.// Правоведение. - 1976. – №5. - С. 39-48.
20. Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Учебник для вузов. - М. 1998. – 330 с.
21. Базылев В.Т. Ответственность советском праве. - Красноярск, 1977. – 89 с.
22. Синха С.П. Юриспруденция. Философия права. Краткий курс. – М., 1996 – 214 с.
23. Проблемы теории государства и права. Учебное пособие. – М., 1999. – 510 с.
24. Чистое учение о праве Ганса Кельзена. Сборник переводов. Вып. –М., 1987. – 157 с.
25. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. 2- басылым, өңд., толықт., - Астана: Фолиант, 2011. – 360 б.
26. Иоффе О.С., Шаргородский М.Д. Вопросы теории права.-М., 1961. – 205 с.
27. Теория государства и права. Курс лекций/ Под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. -М., 1997. – 628 с.
28. Ливщиц Р.З., Никитинский В.И. Принципы советского трудогого права // Советское государство и право. – 1974. - №8. – С. 313- 319.
29. Черданцев А.Ф. Теория государства и права. Учебник для вузов. – М., 1999. – 456 с.
30. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. Учебник для юридических ВУЗов и факультетов. – М., 1999. – 567 с.
31. Баймаханов М.Т., Вайсберг Л.М. и др. Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственностью в обществе переходного периода. – Алматы: Жетi жаргы, 1995. – 156 с.
32. Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительной деятельности. – М., 1992. – 156 с.
33. Щенникова Л.В. Справедливость и добросовестность в гражданском праве// Государство и право. – 1997. – №6. - С. 119-125.
34. О свободе. Антология западно-европейской классической либеральной мысли. – М., 1995. – 234 с.
35. Козловский В.В. Социальная справедливость и социальная ответственность. – М., 1998. – 81 с.
36. Мальцев Г.В. Социальная справедливость и право. – М., 1977. – 115 с.
37. Алексеев С.С. Проблемы теории права. – Свердловск, 1972. – 235 с.
38. Карташов В.Н. Правоприменительная практика в социалистическом обществе. – Ярославль, 1986. – 112 с.
39. Франк С.Л. Духовные основы общества. Введение в социальную философию // Русское зарубежье. Л., 1991. – С. 254-258.
40. Маркс К. Энгельс Ф. Сочинения. 2-e издание. – Т. 46, ч. 1. – 567 с.
41. Цыбулевская О.И. Юридическая ответственность // Теория государства и права / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М., 1997. – 680 с.
42. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий еңгізу туралы 2003 ж., 17 желтоқсан № 1251. // Егемен Қазақстан. - 2002. - 23 желтоқсан.
43. Қазақстан Республикасының Заңы. Нормативтік құқықтық актілер
туралы 1998 ж., 24 наурыз N 213. - Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., 25-құжат.
44. Сартаев С.А. Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы // ҚазҰУ-дің Хабаршысы. Заң сериясы. – 2011. - №4. – 113-118 бб.
45. Познышев С.В. Основные вопросы учения о наказании. –М., 2004. – 458 с.
46. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 304 с.
47. Явич Л.С. Общая теория права. –Л., 1976. – 315 с.
2. Кучинский В.А. О понятии юридической ответственности как фундаментальной категории юриспруденции // Юридическая ответственность. – Минск, 1998. – С. 4-15.
3. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ. 2010. – 142 б.
4. Бахрах Д.Н. Административное право. Учебник. Часть общая. – М.,
1991 – 210 с.
5. Самощенко И.С., Фарукшин М.Х, Ответственность по советскому законодательству. - М., 1971, - 456 с.
6. Братусь С,Н. Юридическая ответственность и законность - М., 1976. – 112 с.
7. ШиндяпинаМ.Д. Стадии юридической ответственности, - М.,1998. – 122 с.
8. Меньшиков В.В. К вопросу о соотношении моральной и юридической ответственности в социалистическом обществе // Проблемы правоведения. Новосибирск, 1967. - С.43- 46.
9. Лейст О.Э. Санкции и ответственность по советскому праву. - М., 1981. – 223 с.
10. Горшенев В.М. Способы и организационные формы правового регулирования в социалистическом обществе. - М., 1972. – 344 с.
11. Tapxoв В.А. Понятие юридической ответственности // Правоведение. - 1973. - №2. – С. 23-30.
12. Общая теория государства и права. Академический куре / Под ред. проф. М.Н. Марченко. Том 2. Теория права. - М., 1998. – 645 с.
13. Явич Л.С. Право и социализм. - М , 1952. – 154 с.
14. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдері) – Алматы: ЮРИСТ, 2008. – 296 б.
15. Лейст О.Э. Основные виды юридической ответственности за правонарушение // Правоведение. - 1997. - № 3.- С. 4-10.
16. Богданова М. С. О понимании юридической ответственности в современных условиях// Юрист. - 1991. – 137 с.
17. Трофимова Мп, О правоотношениях и функциях ответственности // Вестник Волжского университета им. В.Н. Татищева, Серия «Юриспруденция». Выпуск шестой. - Тольятти, 1999. - С. 65-72.
18. Алексеев С.С. Право: азбука теория - философия: Опыт комплексного исследования. — М.: Статут, 1999. - 167 с.
19. Черданцев А.Ф. О понятии и содержании юридической ответственности.// Правоведение. - 1976. – №5. - С. 39-48.
20. Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Учебник для вузов. - М. 1998. – 330 с.
21. Базылев В.Т. Ответственность советском праве. - Красноярск, 1977. – 89 с.
22. Синха С.П. Юриспруденция. Философия права. Краткий курс. – М., 1996 – 214 с.
23. Проблемы теории государства и права. Учебное пособие. – М., 1999. – 510 с.
24. Чистое учение о праве Ганса Кельзена. Сборник переводов. Вып. –М., 1987. – 157 с.
25. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. 2- басылым, өңд., толықт., - Астана: Фолиант, 2011. – 360 б.
26. Иоффе О.С., Шаргородский М.Д. Вопросы теории права.-М., 1961. – 205 с.
27. Теория государства и права. Курс лекций/ Под ред. Н.И. Матузова и А.В. Малько. -М., 1997. – 628 с.
28. Ливщиц Р.З., Никитинский В.И. Принципы советского трудогого права // Советское государство и право. – 1974. - №8. – С. 313- 319.
29. Черданцев А.Ф. Теория государства и права. Учебник для вузов. – М., 1999. – 456 с.
30. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. Учебник для юридических ВУЗов и факультетов. – М., 1999. – 567 с.
31. Баймаханов М.Т., Вайсберг Л.М. и др. Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственностью в обществе переходного периода. – Алматы: Жетi жаргы, 1995. – 156 с.
32. Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительной деятельности. – М., 1992. – 156 с.
33. Щенникова Л.В. Справедливость и добросовестность в гражданском праве// Государство и право. – 1997. – №6. - С. 119-125.
34. О свободе. Антология западно-европейской классической либеральной мысли. – М., 1995. – 234 с.
35. Козловский В.В. Социальная справедливость и социальная ответственность. – М., 1998. – 81 с.
36. Мальцев Г.В. Социальная справедливость и право. – М., 1977. – 115 с.
37. Алексеев С.С. Проблемы теории права. – Свердловск, 1972. – 235 с.
38. Карташов В.Н. Правоприменительная практика в социалистическом обществе. – Ярославль, 1986. – 112 с.
39. Франк С.Л. Духовные основы общества. Введение в социальную философию // Русское зарубежье. Л., 1991. – С. 254-258.
40. Маркс К. Энгельс Ф. Сочинения. 2-e издание. – Т. 46, ч. 1. – 567 с.
41. Цыбулевская О.И. Юридическая ответственность // Теория государства и права / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М., 1997. – 680 с.
42. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий еңгізу туралы 2003 ж., 17 желтоқсан № 1251. // Егемен Қазақстан. - 2002. - 23 желтоқсан.
43. Қазақстан Республикасының Заңы. Нормативтік құқықтық актілер
туралы 1998 ж., 24 наурыз N 213. - Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., 25-құжат.
44. Сартаев С.А. Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы // ҚазҰУ-дің Хабаршысы. Заң сериясы. – 2011. - №4. – 113-118 бб.
45. Познышев С.В. Основные вопросы учения о наказании. –М., 2004. – 458 с.
46. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 304 с.
47. Явич Л.С. Общая теория права. –Л., 1976. – 315 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
1 бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекет міндеті болып табылады.
Әрі қарай, Конституциясының 17 бабында Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды [1] делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен
қорғалады. Конституцияның аталған нормалары қоғамның қай саласы болсын,
қандай субъектілеріне болсын бірдей, тең жағдайда қолданылады. Біздің
зерттеу тақырыбымыз құқық бұзушыға қолданылатын заңды жауапкершілік
қағидаларына арналады.
Заңды жауапкершіліктің қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық
қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен,
құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай
өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан,
сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын
азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін
бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заңды жауапкершілік
институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып
отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен
жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте
заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі
болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы
негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау,
сондай-ақ заңды жауапкершілік институтын жетілдірудің жолдарын белгілеу
болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген заңды жауапкершілік
қағидаларының анализі өте орынды болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында
осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заңды жауапкершіліктің
түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заңды
жауапкершіліктің жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да
бірегейлілік жоқ. Сонымен қатар, осы мәселелердің теориялық тұрғыда дұрыс
шешілуі жалпы алғанда құқық субъектілерінің қызметін алдын ала анықтайды,
атап айтқанда, құқыққолданушылар мен заңшығарушылардың, ал бұл ақыр аяғанда
заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына әсер етеді.
Жүргізілген зерттеулер осы уақытқа дейін заңды жауапкершіліктің
теориясы да, заңды жауапкершілік қағидаларының тұжырымдамасы да қылмыстық
құқықтың әсерінде қалып отырғандығын көрсетті. Заң және оны бұзғаны үшін
жауапкершілік өзара тығыз байланысты және, осылайша қылмыстық құқық жалпы
алғанда құқықтың өкілі рөлін иемденеді, жалпыны ауыстыратын бөлік болып
табылады деп жазады. Мойындауларды ескерсек, бүгінгі таңда отандық ғылымда
қалыптасқан дәстүр құқықтың жеке және жария болып бөлінуі ендігі жерде
өзгеріссіз күйде бола алмайды. Жеке және жария құқық түбегейлі түрде
құқықтық режимдері бойынша ажыратылады, бұл жеке-құқықтық және жария-
құқықтық жауапкершіліктің болмысына, мазмұнына, белгілеріне, сондай-ақ
олардың қағидаларының жүйесіне әсер етпей қоймайды.
Осы айтылғандарға орай, құқық теориясының затын және оның құқықтану
жүйесіндегі орнын ескере отырып, заңды жауапкершілік қағидаларының жалпы
теориялық тұжырымдамасын жасау өте өзекті болып табылады.
Сонымен қатар, заңды жауапкершілік институтының даму бағыттарын
анықтайтын негізгі тенденцияларды да назарсыз қалдыруға болмайды. Әңгіме
зерттелініп отырған институтқа құқықтық идеологияның әсерін ашу жайлы болып
отыр. Өйткені нақ осы құқықтық идеологияда нәтижесінде заңшығарушылық
қызметтің негізін атқаратын, қоғамдық өмірде болып жататын өзгерістерді
көрсете отырып, жаңа құқықтық нормаларды жасау үшін негіз болып табылатын
идеялар, көзқарастар және тұжырымдамалар туындайды және жасақталады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Заңды жауапкершілік және оның
қағидаларының мәселесі заң әдебиеттерінде бірнеше рет зерттелді. Әр уақытта
осы мәселелерді қарауға А.Н. Ағыбаев, С.С. Алексеев, Б.Т. Базылев, Д.Н.
Бахрах, С.Н. Братусь, А.С. Булатов, А.С. Ибраева, О.С. Иоффе, В.Н.
Кудрявцев, В.А. Кучинский, О.Э. Лейст, В.С. Нерсяснец, С.С. Сартаев, С.Н.
Сәбекенов, И.С. Самощенко, М.Х. Фарукшин, Шаргородский, М.Д. Шиндяпина,
Р.Г. Ягутан және т.б. ғалымдар бет бұрған.
Қарастырылып отырған мәселе тек құқық теориясының шеңберінде ғана емес,
сонымен қатар азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқық ғылымдарында да
зерттелгендігін атап өткен жөн. Сондай-ақ көрсетілген авторлардың
еңбектерін жоғары бағалай отырып, олардың көпшілігінде заңды жауапкершілік
қағидаларының мәселесі өзге ғылыми мәселелердің элементі ретінде
қарастырылғандығын немесе зерттеудің жеке қағидалар шеңберінде
шектелгендігін мойындаған жөн.
Сондай-ақ жұмыстардың басым көпшілігі соңғы жылдары түбегейлі
өзгерістерге ұшыраған кеңестік заңнаманың негізінде жазылған, бұл да заңды
жауапкершілік қағидалары жүйесінің бүгінгі таңдағы жағдайын қарастырудың
өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып отандық заңнамалық жүйе,
атап айтқанда, заңды жауапкершілік институты табылады.
Зерттеудің пәнін отандық заңнамада бекімін тапқан заңды
жауапкершіліктің қағидалары құрайды.
Зерттеудің методологиясы мен әдістері. Дипломдық жұмыстың
методологиялық негізін тарихи және геосаяси келісілген әлеуметтік үрдістер,
дамудың объективті заңдылығы мен қоғамдық өмірдің құбылыстарының байланысы
жайлы, сонымен қатар құқықтық реттеу аясындағы қоғам, мемлекет және
тұлғаның байланыстары туралы философияның ережелері құрайды. Сондай-ақ
зерттеудің тарихи-құқықтық, салыстырмалы-заңи, статистикалық, әлеуметтік,
формальды-логикалық, жүйелі және т.б. әдістері қолданылған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты
Қазақстан қоғамы дамуының заманауи кезеңіндегі заңды жауапкершілік
қағидаларының болмысын, маңызды туыстық және түрлік ерекшеліктерін кешенді
ой елегінен өткізу болып табылады.
Бұл мақсат келесі өзара байланысты міндеттерді шешу жолымен іске
асырылады:
• заңды жауапкершіліктің, заңды жауапкершілік институтының түсінігі
мәселесіне байланысты автордың көзқарасын анықтау;
• заңды жауапкершілік және заңды жауапкершілік институты санаттарының
арақатынасын айқындау;
• отандық құқық бойынша заңды жауапкершілік қағидаларының жүйесін белгілеу;
• заңды жауапкершілік қағидаларының мазмұнын ашып көрсету;
• құқықтық жүйедегі заңды жауапкершілік қағидаларының өзара әрекеттесуін
анықтау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жұмыстың ауқымдылығы жалпы теория мен
мемлекеттің, және де заңды жауапкершілікті қолданатын басқа да салаларда
заңды жауапкершіліктің қағидаларының мәні мен мазмұнын түсіндіру
аппаратында көрсетілген проблемаларды жою болып табылады.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы заңды жауапкершілік заңнамасының
жетілдіру, унификациялық құқыққолдану қызметінде осыған байланысты ұсыныс
негізділігін жасау. Жұмыстың кейбір негіздері құқыққолдану органдарының
тәжірибесінде қолданылуы мүмкін, және де Мемлекет және құқық теориясы
курсында дәріс беруде немесе басқа да салааралық дәрісте қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен айқындалды.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заңды жауапкершіліктің түсінігі
Әдебиеттерде заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз
ету сияқты құқықтың белгісімен тығыз байланысты, құқықтанудың фундаменталды
санаты деп айтылады. Жауапкершілік мәселесі әрқашан ғалым заңгерлердің
назарында келеді, алайда, мұндай қызығушылықтар оның тәжірибелік және
теориялық өзектілігін арттыра түсетіндей.
Заңды жауапкерлік маңыздылығы оның екі түрлі табиғатымен түсіндіріледі.
Бір жағынан, бұл құқықтық норма ұстанымдарын бұзатын азаматтарға әсер
етудің ең бір қатаң институттарының бірі, сәйкесінше мемлекеттің қорғану,
оның өмір сүру тұрақтылығын қолдау әдістерінің бірі болып табылса, екінші
жағынан, заңды жауапкершілік қоғамның қалыптасқан тәртіптерге қол
сұғушылықтардан өзін-өзі қорғау болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
дәлелді теориялық көзқарастарды жинастырып, өңдеу, аталған құбылысты
нормативті реттеуді оңтайландыруға септігін тигізеді және сәйкесінше
жауапкершілік институтын жүзеге асыру тиімділігін күшейтеді.
Жоғарыда айтылып кеткеніндей, заң әдебиеттерінде жауапкершілік тақырыбы
салалық ғылымда болсын, жалпы құқық теориясында болсын белсенді түрде
талқыланып келеді. Жауапкершіліктің мәніне байланысты барлық пайымдауларды
талдай келе, жауапкершілік түсінігін анықтаудағы көзқарастардың қайшылығын
олардың теориялық негізінің түрлілігімен негізделетінін көруге болады.
Осыдан келіп, теориялық негізі бойынша жауапкершіліктің барлық тұжырымдарын
екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жауапкершілікті құқыққа қайшы мінез-құлықтың салдары
ретінде қарастыратын көзқарастарды жатқызуға болады. Құқық бұзушылықсыз,
жауапкершіліктің болуы мүмкін емес.
Екінші топқа, жауапкершілікті құқық бұзушылық жасамайтын тұлғаның
құқыққа сай мінез-құлқы деп, басқа адамдардың, қоғамның, мемлекеттің
алдындағы қарыздарлық сезім деп, сыртқы және ішкі бақылау нысаны, адамның
өзінің іс-әрекетін алдын-ала болжау мүмкіндіктері мен қасиеттерінің ара-
қатынасы деп, құқықтық қатынас субъектілерінің жай-күйі деп пайымдайтын
көзқарастарды жатқызуға болады.
Жауапкершілік туралы сөз болғанда оның құқыққа қайшы әрекет пен және
оның салдарымен байланыстылығы жөнінде ғана түсінік пайда болады.
Жауапкершілікті осылайша түсіну жалпылама дәстүрге айналған. Дегенмен
аталған теориялық тұрғы шеңберінің өзінде, жауапкершілік түсінігін
бірауыздан құқықтық әдебиеттерде талданбай келеді. Бірқатар авторлар
аталған категорияны мемлекет пен қоғамның құқық бұзушылығық әрекеттерін
кінәлаудан тұратын, құқық нормаларының талаптарын орындатуға мемлекеттік
мәжбүр ету деп талдайды [2, 4 б.].
Мәжбүр ету белгісі құқықтың негізгі және мәнді мінездемесі
болғандықтан, жауапкершіліктің кез-келген құқықтық құбылыс секілді
мемлекеттік мәжбүр етумен байланыстылығымен келісу керек. Алайда, мәжбүр
ету белгісі басқа да құқықтық құбылыстарға тән болғандықтан,
жауапкершіліктің анықтаушы белгісі болып қызмет атқара алмайды.
Сондай-ақ, мұндай тұрғыдан келу жауапкершілк пен тұлғаға мәжбүр ету
шараларын қолдануды біріктіріп жібереді: мысалы ҚР Қылмыстық кодексінің 38
бабына сәйкес жаза сот шешімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүр ету
шарасы деп түсіндіріледі. Алайда заң шығарушы жауапкершілік пен жазаның
арасын нақты түрде шектейді. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінің 5 тарауында
қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық жазадан босатылу негіздері
қарастырылған [3].
Заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету түрінде түсіну біздің
ойымызша толық дәлелденбеген, негізсіздеу, өйткені, құқықтағы мәжбүр
етудің түрлі қыры және түрлі көріністері бар. Мәжбүр ету – құзырлы
мемлекетік органдар мен лауазымды тұлғалардың, қоғам өкілдірінің қоғамдық
қауіпсіздік пен тәртіпті қорғау мақсатында, құқық бұзушылықпен және басқа
да зиянды салдармен күресу мақсатында процессуалды тәртіпте бекітілген
мәжбүр ету шаралары мен құқықтық нормаларда көрсетілген санкцияларды
қолдану жолымен субъектілердің мінез-құлқы мен санасына физикалық,
психикалық және басқа да әсер етуі. Заңды жауапкершілік жалпы құқық секілді
мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты екені күмән туғызбайды. Алайда,
мемлекеттік мәжбүрлеумен басқа да мәжбүр ету шаралары байланысты болып
келеді. Осыған байланысты теорияда былайша қарастырылады:
Ескерту шаралары – болуы мүмкін құқық бұзушылықтың алдын алу үшін
қолданылатын, сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында
пайдаланылатын мемлекеттік мәжбүр ету шараларының бір түрі. Бұған мысал
ретунде құжат тексеру, бостандықтан айыру орындарынан босап шыққан
тұлғаларды әкімшілік бақылауды келтіруге болады.
Бұлтартпау шаралары – құқыққа қайшы әрекеттерді тоқтату үшін немесе
олардың зиянды салдарының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүр
ету шараларының бір түрі.
Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету деп түсінуді басшылыққа ала
отырып, ескерту шарасы мен бұлтартпау шарасын қолдануды жауапкершілік деп
айтуға толық негіз бар деген қорытындыға Д.Н. Бахрах келеді [4, 21 б.].
Мұндай көзқараспен толық келісуге болмайды деп ойлаймыз. Өйткені
жауапкершілік шараларын қолдану мен бұлтартпау шараларын қолдану үшін
әртүрлі негіздер қажет.
Сондай-ақ, әдебиеттерде мәжбүр ету шараларының ішінде қорғау шаралары
деген ұғым да бар екені айтылады. Бұлардың арасындағы түсінікпен шектеулер
туралы сұрақтар осы күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан даулы мәселе.
Біздің пікірімізше, қорғау шаралары деп құқыққа қайшы әрекеттері үшін
немесе субъективті құқықты бұзғаны үшін тұлғаға қолданылатын жеке немесе
мүліктік сипаттағы құқықтан айыру жазасын көздемейтін, заң шеңберіндегі
құқықтық шаралары деп түсіну қажет. Олардың қатарына мәмілені жарамсыз деп
тануды даулау, құқықты мойындау, шарттан бас тарту мысалдарын келтіруге
болады. Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету ретінде қарастыра отырып,
қорғау шаралары жауапкершілік шаралары болып табылатынын мойындау қажет.
Мұндай қорытындыға көбінесе И.С. Самощенко мен М.Х. Фарукшин келеді.
Құқықтағы қорғау шараларының мәселесін талдай отырып, олар қорғау
шараларын бөліп шығарумен келісуге болмайды, өйткені мемлекеттің бір
фактіге теріс жауап қайтаруы, құқық бұзушылыққа мемлекеттік мәжбүрлеуді
қолдану жасанды түрде түрлі тәртіптегі құбылысқа айналдырады деген
қорытындыға келеді [5, 45-46 бб.]. Қорғау шаралары мен жауапкершілік
шараларының арасын шектеуге С.Н. Братусь те қарсы шығады. Ол заңды
міндеттерді мәжбүрлеп орындатуды заңды жауапкершілік деп қарастырады.
Зиянның орнын толтыру, оның пікірінше, қорғау шарасы да, жауапкершілік
шарасы да болып табылады [6, 85 б.]. Д.Н. Бахрах жауапкершілікке қалпына
келтіру шараларын да, бұлтартпау шараларын және өндіріп алу шараларын да
енгізеді [4, 26 б.]. Мұндай көзқарастарды негізді деп есептеуге болмайды
деп санаймыз. Әрекет етіп тұрған заңнамаларды талдау, заң шығарушының
құқық қорғау, сондай-ақ жауапкершілік категорияларын пайдаланатынын
көрсетеді. Егер бір құбылыс туралы сөз болса, онда екі түрлі термин
қолданудың қажеті болмас еді. Сонымен қатар қорғау шаралары мен
жауапкершілік шаралары мәні бойынша айырмашылықтарға ие. Жоғарыда қорғау
шараларына анықтама беріліп өтті. Ал жауапкершілік шаралары деп заңмен
рұқсат берілген шеңбер мен нысанда жеке немесе мүліктік сипаттағы құқықтан
айыруға әкеліп соғатын, құқыққа қайшы әрекет үшін немесе субъективтік
құқықты бұзғаны үшін қолданылатын құқықтық тәсіл деп түсіну керек деп
ойлаймыз. Осылайша, жауапкершілік шаралары мен қорғау шараларын оларды
қолдануда жеке немесе мүліктік сипаттағы құқықтан айырылуға әкеліп соғады
ма жоқ па, сол жағынан белгілеу қажет секілді.
Мұнда айта кетер жәйт, айыру категориясы осы күнге дейін даулы күйде
қалып отыр. Әдетте құқықтан айырылуды, орындалмаған міндетті жаңа міндетке
ауыстыру, бұзылған міндеттен шығатын немесе құқықтан айырылу немесе
бұзылған міндетке жаңа міндеттің қосылуы, құқықтық мәртебесі өзгеруімен
байланысты құқық бұзушы үшін жағымсыз салдары деп түсіндіріледі. Шынында,
заңды жауапкершілік әрқашанда құқықтан айыру мен қосымша міндеттер
жүктеуден көрініс табады, яғни заңды жауапкершілік шараларын жүзеге асыру
заңды мәртебенің өзгеруіне әкеліп соғады. Алайда, қорғау шараларын
қолдануда субъектіде кейде қосымша міндеттер пайда болады. Мысалы, тиісті
емес сападағы тауар берілген сатып алушы тауардың кемшілігін белгіленген
мерзімде ақысыз түрде жоюды талап ете алады, яғни қорғану шарасын қолдана
алады. Бұл жағдайда сатушыда алдын болмаған, қосымша міндет пайда болады:
тауардың кемшілігін жою жөніндегі іс-әрекеттер жасау, сәйкесінше қорғау
шараларын қолдану заңды мәртебенің өзгеруіне әкеледі.
Құқықтан айыруды субъектілерге тиесілі конституциялық құқықтардан (өмір
сүру, бостандық, жеке басқа қол сұғылмаушылық, тұрғылықты жерді таңдау
ж.т.б.) айыру не шектеу, немесе мүліктік саладағы кемсітуден көрініс
табатын заңды жауапкершілік шараларын қолдану салдары деп түсінген жөн деп
ойлаймыз.
Мәлiметтi байқамай жасалған құқық бұзушылық байынша заңды
жауапкершiлiкті мемлекеттiк мәжбүрлеу мүмкiн емес, сондықтан осы тұжырымды
жақтаушылары анықтайтын белгiлер болып: тек қана құқық бұзушының дербес
немесе мүлiктiк затты сатып алу кезінде қандай да бір ақаулықтар немесе
шектеулер пiшiнде жоқ, бірақ қолдану барысында қолдану ережесін дұрыс
жасамаған жағдайдың салдарынан заттың немесе мүліктің ақаулығы пайда
болса, заңды жауаптылық ешқандай тарапқа қолданылмайды. Осы позиция
қазiргi таңда ғалымдардың пікірі бойынша мемлекеттің қателігі деп санайды.
Заңға қайшылық және соттау екi әр түрлi ұғымдар мұндай тәсiлдермен
теңестіруге болмайды есептеймін. Мораль - бұл тарихи ашылмалы-жабылмалы
және дамитын өмiрлiк қағида, көзқарастар, бағалар, мiнез-құлықтың
нормалары, адамдардың анықтайтын және реттейтiн қатынастарына негiзделген,
қоғамға, мемлекетке, ұжымға, жанұяға, қоршаған ортаға бағытталған
сенiмдердiң жиынтығы [7, 12 б.]. Мораль және құқық - әлеуметтiк нормалардың
әр түрлi топтары және оның теңестiре алмайтын және құқық реттеуi керек
болған қатынастағы заңға сүйенген әсерiн айғақсыз тарату болып табылады.
Тiптi, (жауапкершiлiктiң өлшемдерiн материалдық құқықтық қатынаста
қолдану) өлшем қолданудың жағдайларында заңды жауапкершiлiк болып
табылмайды. С.Н. Братусь осыған ұқсас пiкiрді ұстанады: заңды
жауапкершiлiкте мiндеттiң орындалуы жанама түрдегi мемлекеттiк мәжбүрлеу
болып табылады. Егер мiндет ерiктi жағдайда орындалса, онда бұл заңды
жауапкершiлiк болып табылмайды [6, 4 б.]. Автор бұл пікірінде iс жүзiнде
оқиға онының сыртқы пiшiннен әсер етуiн тәуелдiлiк ете алмайды, деп
ойлайды. Бұл, оқиғаның сипаттамасы туынды қолданудың түрі ретiнде
факультативтi iлтипатқа қабылданбағанында емес, қолданудың түрі ретiнде
факультативтiк жауапкершілік болып санналады. Жауапкершiлiктiң өлшемi оның
қолдану әдiстемесі ретінде тәуелдiлiк сипаттамасынан тыс сақтайды.
В.М. Горшенев және В.В. Меньшиктің пікірі бойынша заңды жауапкершiлiк,
бұл (азамат, ұйым, лауазымды адам және тағы басқа) тұлғаның мемлекетпен
танылатын қабiлеттiлiктерін қолдану кезінде заңсыз әрекетi жасау және
оның игiлiктеріне тәуелдi айырулар түрде мемлекеттiк ықтиярсыз әсердi
қолдану кезіндепайда болатын жауапкершілік [8, 43-46 бб.]. В.М. Горшенев
және В.В. Меньшиктің осы позициясына Э. Лейст өз еңбектерінде қисынды
сынағыштық пiкiр көрcеткен: парыздың ұғынуымен тұлға құқық бұзушылықа әдейі
барады, заңды түсінеді(адамның қабiлеттiлiгi өз қызметiнiң нәтижелерiн
болжау), яғни заңды жауапкершілікті қолдану міндетті болып табылады [9,
123 б.]. И.С. Самощенко және М.Х. Фарукшин заңға сүйенген институт
мазмұнына қосылған жауапкершiлiктiң түсiнуiне мұндай тәсiлдеме iс жүзiнде
әдiл көрсеткен [5, 45-46 бб.]. Одан басқа, авторлар, мұндай заңды
жауапкершiлiктiң анықтамасын негiзге ала отырып, заңды тұлғаларды заңды
жауапкершiлiгінің табиғатын анықтау мүмкiн емес деп көрсетедi.
В.М. Горшенев заңды жауапкершiлiк зардаптың, онына тәуелдi
игiлiктерін айыруын құқық бұзушылық кезінде және мәжбүрлеу шараларын
тiкелей заңға сүйеніп қолданылу мәртебесінiң компоненттеін бір бірлеп деп
түсiндiре бастады. Ол мұндай түсiндiру барысында екi дербес ұғымдарды
ерекшелейдi: жауапкершілік заң бойынша қалай қолданылған және нақты
құқықтық қатынастың қалай пайда болғандығы [10, 13 б.]. Егер
жауапкершіліктің астында (қоғамдық қатынастардың нақты түрін реттейтiн
заңға сүйенген нормалардың тобы) заңды жауапкершiлiк институты қолданса,
жеке жауапкершiлiкті ұқсас түсiнуге болатын болса, онда - заңды
жауапкершiлiк бұл құқықтық қатынас кезінде тұлғаны қорғау теориясының
мiндетi деген анықтамаға сай болар еді.
Өз уақыты бойынша теорияда жауапкершiлiк ұғымы анықталып және
заңдық жауапкершiлiк ерекшеленіп келген. В.А. Тархов заңды жауапкершiлiктi
бұл қажеттiлiк кезінде өз әрекеттерiнне есеп беру, деп түсіндірген [11, 23
б.]. Ол қоғамдық қатынастар ненi бұзбайтында ойлайды, жауапкершiлiк бар
болғанымен қолданылылмайды. Жауапкершiлiкке тарту қажеттiлiк туындайтындай
мiндеттi орындалады және қоғамдық қатынастарды бұзады. Заңды жауапкершiлiк
- бұл мiндеті реттелген құқық өз әрекеттерiнде есеп беру болып табылады.
Есептiң талап етуi - жауапкершiлiктiң негiзгi белгiсі және мәнi, ал соттау
негізінде жазалау - бұл ендi басқа сұрақ [11, 25 б.]. Айтып ескертетін
жайт , жауапкершiлiк термины түсiндiрілуi сол сияқты теорияда мойындауды
таппаған және iс жүзiнде бiрден сынамаларға ұшыраған. Бұл феномен назарсыз
қалдырмады, терминның анықтамасы не теория жағынан алғанда дәулетсiз және
iс жүзiнде жемiссiз болып қала бермеді. Анықтамасын әр түрлі ғалымдар әр
түрлі жорамалдады, бірақ нақты, қатып қалған анықтамасы жок. Ол жеке
құқықта жауапкершiлiкке қолданылмайтын, өйткенi бұл позицияда сезiктi,
айыпкер, айыпталушы үшін айыптау дегенді білдіреді. Әдебиеттерде ,
семантикалық iздеулер туралы түсіндермелер аз, өйткенi ол әр түрлi сөздерді
және түсініктерді білдіреді және де арқа сүйейтiн түсiндiрме сөздiктерде
қалай құқықтың зерттеуiн ауыстырып жiберетiнiн атап өтiледi. Семантикалық
iздеулер құқықтың зерттеуiн алмастырып отырады , ол қарама қайшылыққа жол
бермейді [12, 594-595 бб.].
Көптеген авторлар заңға сүйенген нормалардың санкциялары мен заңды
жауапкершiлiктi бір бірімен ұқсастырады. Мысалы, Л.С. Явич заңды
жауапкершiлiк заңға сүйенген норманың тиiстi санкциясының қолданылатынын
айтады. Авторлардың еңбектерінде құқықтың мәнi заңды жауапкершiк
мiндеттi құқық бұзушы борышының заң нормасынан шығатын диспозициясының
орындамауына заңының шарасыз санкцияға ұшырауға кететіне белгі салды [13,
136 б.]. Яғни, оның айтуы бойынша жауапкершілікті түсіндірілуімен қатар
маңызды кемшіліктер болады. Заңға сүйенген норманың санкциясымен теорияда
мiндеттердiң орындамауына және басқа тұлғаның құқықтарын қорғау
мақсаттарындағы мәжбүр ету шаралары туралы бекiтiлген ұйғарымның құқық
нормаларында түсіндіріледі [4, 21 б.]. Мәжбүр ету шарасының санкциясында да
заңды жауапкершілікті қолдануға болады. Осылайша, дау жағдайында тараптың
мәмiлесiн жазбаша түрiнiң сақталмауы сәйкесінше мәмiленiң растауына және
куәгерлiк мәлiметке сілтемелер жоқ болған жағдайда шарт тоқтатылады немесе
күшін жояды. Заңның сүйенген норманың санкциясының өткiзуi заңдық
жауапкершiлiктiң мөлшерін анық нақтылай алмайды. Мысалы, заңға сүйенген
норма санкцияларын қолдану мүмкiндiгiнше нұсқау бола алады, жауапкершiлiк
нақты өлшемі болмайды. Өз таңдауы бойынша жалға алушысы күрделi жөндеудi
жасайды, ҚР АҚ 548-бабы бойынша жалдаушы жалданушыдан төленген құнды
өндіріп алмақшы болады, бірақ шарт бойынша жалға беруші ешқандайда қызмет
үшін ақы төлеуге тиіс емес [14].
Сонымен бiрге заңға сүйенген норманың санкциясы жауапкершiлiктiң
түсiнуiн, жауапкершiлiктiң негізінде қорғауға болатын және санкция
ескерiлген нормалардың мәжбүрлеу шараларын тұлға қолданылады.
Санкцияны қолдану кезінде пайда болған қатынас озбырлық емес, бұл,
жауапкершiлiк, өйткенi, онда мұндай тәсiлдер арқылы бiз жауапкершiлiкті
анық түсіне аламыз.
Теорияда таралған заңды жауапкершiлiктi түсiндiруi жеткiлiктi болып
табылады, бұл ерекше құқықтық қатынас. Мысалы, О.Э. Лейст құқық бұзушымен
(немесе құқық бұзушы айыпкердiң тұлғасымен) және мемлекеттiк органдардың
(нақтылы, жағдайларында заңға - жәбiрленушi құқық бұзушылықтан) арасындағы
құқықтық қатынастарды серпiнде заңды жауапкершiк деп анықтайды [15, 5 б.].
М.С. Богданова заңдық жауапкершiлiк мемлекетпен және заңға сүйенген
норманың бұзушылығының қолайсыз зардаптарын оның өзара мiндеттерiнiң негiзі
ретінже пайда болатын басқа құқық субъектiлерiнiң арасындағы (азаматпен,
лауазымды адаммен) құқықтық қатынас сияқты анықтауға болғанын айтады [16,
39 б.]. М.П. Трофимова заңды жауапкершiлiкті құқықтық қатынас ретінде
қарайды. Жауапкершiлiктiң түсiнігі сол сияқты құқықтық қатынастарының
тұжырымдамасымен тiкелей байланысты дейді [17, 68 б.]. 1965 жылдан бастап
заңды жауапкершілік отандық құқықта, кез келген заңға сүйенген нормалардың
бұзылуында нақты санкциялардың құқық бұзушысына қолдануды негiзгi мақсат
пен құқық бұзушы және мемлекетiнiң аралығында ерекше құқық қорғау
қатынастардың пайда болуынан деп санайды. Мемлекеттiк аппараттың тарабынан
азаматтың құқығын, онының тiкелей жеке мүддесiн қамтамасыз ету мүмкiндiгi
құқықтық қатынастың қатысушыларымен әрқашан ескерiлген және жеке құқықта
көрсетілген . Нақ сол регуляция, қорғау қарама-қайшы ұғымдар ретінде
Қорғау қатынастарының тұжырымдамасының әзiрлеу кезінде келесi қадам оның
пайда болуын негізінде ерекше заңды факт ретінде әр түрлі болатын, заңсыз
әрекет мойындау болып табылады (О.С. Иоффе, М.Д. Шаргородский). Құқық
қорғау нормалары, бұл, регуляцияның мамандандырылған нормаларының процессі
деп С.С. Алексеев тұжырымдайды. Оның пiкiрi бойынша ол, қорғау негізінде
құқықтық қатынастарының пайда болуына дербес мәнi бар, қызмет көрсететін -
арақатынастық деп аталатын ерекше тектегі құқықтық қатынастар болып
табылады [18, 102 б.]. Сонымен бiрге, заңды жауапкершiлiк пен қатар
қорғау негізіндегі құқықтық қатынаста қараладыЗаңды жауапкершiлiгiн
мақұлдау керек , себебі, бұл қорғау негізіндегі құқықтық қатынасымен тығыз
байланыста болатын міндет. Дегенімен, заңды жауапкершілік құқықтық
қатынаспен тығыз байланыста болатын қатынас түрі болып табылады.Теорияда
құқықтық қатынастың элементтерiнің субъектiлері және объектілері (жеке
құқықтар және заң мiндеттерi) мазмұны болып табылады. Құқықтық қатынастың
негізінде жауапкершiлiктiң түсiндірілуі, субъект (құқық бұзушы )
жауапкершiлiгінің элементi болатынын мақұлдауға тура келедi. Мұндай түсiну
қолданыстағы заңнамада жауапкершiлiктiң нормативтiк бекiтуiмен сәйкес
келмейдi. Қылмыстық жауапкершiлiке ҚР ҚК 14-бабына [3] сәйкес қылмыстық
жауапкершiлiк жасына жеткен тек қана жауапқа қабілеттi жеке тұлғаны
жатқызамыз.
Өте маңызды болып табылған жауапкершiлiктiң түсiнуi бұл құқық бұзушы
дербес немесе мүлiктiк мiнездi айыру кезінде тұлғаның мiндетi деп
есептейміз. Мысалы, жауапкершiлiктiң ұқсас түсiндiрулерiн С.С. Алексеев,
Я.М. Брайнин, С.Н. Кожевников, В.И. Курляндский, Н.С. Лейкина, А.А.
Пионтковский, Р.Л. Хачатуров, А.Ф. Черданцев, Р.Г. Ягутян және тағы да
басқа авторлар бөледi. Заңды жауапкершiлiктiң түсiнуi, бiрiншi кезекте,
қоғамдық қатынастардың заңға сүйенген нормаларының әсер ететіндігімен
сәйкес келедi. А.Ф. Черданцев құқық нормасы нақты қатынастарының
субъектiлерiне тиiстi мәлiметтерiнiң нақтылы мiндеттердiң қоғамдық
қатынастарын ғана реттейдi. Құқық нормасы басқа зардаптардың ешқандай да
атауларын және мiндеттерін дұрыс ескермейдi. Мұндай мiндеттердiң бiр түрi
заңды жауапкершiлiк болып табылады [19, 42 б.].
Екiншiден, жауапкершiлiк термині қолданыстағы заңнамада қолданылады.
Мысалы, ҚР АҚ 350-бабында орындаған мiндеттеме лайықсыз түрде немесе
зияндарды несие беруші мiндетін орындамаған тұлға орындатады [14].
Жауапкершiлiк бұл заң мiндетiнiң бiр түрi сияқты, ол тiкелей құқық
бұзушылықтың iске асыруынан кейiн пайда болады және де қорғау негізіндегі
құқықтық қатынастың элементi.
Заңдық жауапкершiлiктiң пайда болуын әдебиеттерде дербес немесе
мүлiктiк мiнездi айыру нышанында құқық бұзушылықпен қатар, онда бар
қоғамдық қауiптi, заңға қайшы, жазықты әрекетпен ұштасады деп көрсетеді.
Заңды жауакершілік құықтың ерекшеленген бір формасы ретінде қарастыруға
болады және де онымен тығыз байланысты.
Жауапкершiлiктiң өлшемдерiн қолдану үшiн ортақ ереже сәйкес жеке
құқықта шындығында кiнәнiң жеке тарабынан сипаттайтын құқық бұзушылықтың
бар болуы керек, бұл, жасалатын әрекетке тұлғаның психикалық қатынасы мен
оның зардаптарынан туындайды.
Кiнә бұл мiндеттеменің тиiстi орындалу үшiн қажеттi бірліктерді
қабылдамау сияқты тұтас көрiнiстен анықталатын ерекше жеке құрам
(тараптардың қатынастары және тағы басқалар ерекше, сипаттамен)
ерекшелiгіне ие болатын қатынастардың кейбiр түрлерi азаматтық құқық үшiн
жауапкершiлiктiң өлшемдерiн қолданудың қосымша, факультативтiк шартын заң
шығарушы бекiтедi. Мысалы, орындаған мiндеттеме лайықсыз түрде кәсiпкерлiк
қызметтiң жүзеге асыруын орындамаған тұлғаның немесе тиiстi орындау кезінде
жеңiлмейтiн жағдай мүмкін емес салдарынан көрсететiнi қандай да болсын
салдарда шарттың мәлiмет сақтап қалмаса ҚР АК 359-бабының 2 тармағына [14]
сәйкес жауапкершiлiк жүктелінеді. Сонымен бiрге одан басқа, азаматтық
құқықта заңды әрекеттерді жауапкершiлiктiң өлшемдерi бойынша қолданылуы
мүмкін. Мысалы, қызмет көрсету ақылы шарт бойынша орындаушы ҚР АК 686-
бабына [14] сәйкес зияндарды тапсырысшыға толық өтеудi мiндеттемені
орындаушы келiсiм шарттан бас тарта алады.
Сонымен бiрге жауапкершiлiктiң негiзi бұл заңды әрекет істеген құқық
бұзушылық болып табылады.
Қорыта келгенде, жауапкершiлiк бұл дербес немесе мүлiктiк негіздегі
мiндетті орындау кезінде пайда болатын құқық бұзушылық болып табылады.
Ерекше заң әдебиеттерінде жауапкершiлiктiң мазмұнын түсiнуiн мiндет
ретінде сыналады. Мысалы, О.Э. Лейст демек, жауапкершiлiк тек қана құқық
қолдануы арқылы мiндет жүктелген тұлғаға ғана қолданылады дейді [15, 4 б.].
Бiрiншiден, О.Э. Лейст қылмыстық құқық бағытындағы көп проблемаларды ескере
отырып, ол айыруды мiндет ретінде (сонымен қатар ашыжеке құқықта табанын
тіреген) және осы салада тек қана құқыққолдану арқылы орындауға болатынын
айтып өтеді.
Дегенмен, жауапкершiлiк құқық бөлiмінде тек қана құқық қолдану арқылы
жүзеге асырады, бiрақ бұл (ерiктi қанағаттандыруда) орындау болып табылады.
Екiншiден, жауапкершiлiктi қолдану ерекшелігі тек қана, оның мәніне
әсер етпегендікте емес, ол осы оқиғаның объективациясының ерекшелiгiнде
болатынын ескере кеткен жөн. Одан басқа, құқықта, жауапкершiлiктен де басқа
құқық қолдану арқылы жүзеге асыратын мiндеттер бiр қатар. Дегенмен, бұл
мiндеттiң орындалуын ҚР заңдарында ескерiлген оның өкiлеттiктер шеңберінде
кәсiпорындар, мекемелер, ұйымдар, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары,
лауазымды тұлғалар мемлекеттiк құрылыммен қамтамасыз етiледi. Мысалы, жеке
тұлғалардың мүлiк салығының салықтарын төлеудi мiндет ретінде қарастырамыз,
себебі, бұл міндетті тек қана салық органы қадағалайды.
Әдебиеттерде жауапкершiлiктi орындау мiндетін түсiну тұлғаны қорғауға
кепiлдiк берілсе құқыққа қайшы келетiнiн көрсетуге болады, өйткенi тұлғаны
айыптау кезінде мiндеттiорындаудан қашу сияқты мәселелердің көптігінен
және жауапкершілік өлшемдерiнің басқа мемлекетiк мәжбүрлеудi қолданды
ұсыну керек. Сонымен бiрге мұндай қарсылық туындаған себептің салдары
бірқатар қатар сенімдер бойынша өкiлдiк етедi. Бiрiншiден, ол
жауапкершiлiктен жалтарумен iс жүзiнде теңдестiретiн айыптаудан қорғау
құқығының мүлдем шынайы емес екендігін түсiну керек, деп ойлайды. Қорғау
құқығы - бұл тұлғаның кiнәсiздiгiнiң қорғауға бағытталған мүдделерi
жиынтығын іс жүргiзуде және жауакершіліктің өлшемін сот алдында дұрыс
пайдалану қажет. Осы құқықтың функциясы жауапкершiлiк мiндетінің өлшемiн
тұлға қисынды тағайындау болып табылады. Құқық қолдану органдары
жауапкершiлiк өлшемiн қолдану кезінде тұлға қорғау құқығы керек болған
жағдайда, ұқсас мiндеттегі дәлелдердi беру арқылы көмек көрсетуге
мүмкiншiлiк бар. Кез келген жағдайда, бұл заңдық жауапкершiлiкке тарту,
қорғау құқығы бойынша мұндай оқиғаға қатысты емес, ал жауапкершiлiкке тарту
болып табылады.
Екiншiден, мiндеттiң орындамауына дербес (ерiктi) немесе мүлiктiк
мiнездегi тәркілеу болған iстегі тұлғаға қандай болса да қосымша мәжбүрлеу
шараларын қолдану керек. Құқықта бiрiншi кезекте, жауапкершiлiк мiндетін,
орындауға тиісті мiндетті лайықты орындамауы, мiндетті өтеуден қашуға
талпыну, ол оның орындауынан жалтаруға мүмкіншілік бермейді. Одан басқа
да, жағдайлар сол сияқты ерекше болып табылмайды. Құқықты орындамау басқа
да көптеген мiндеттердi жүктей отырып, заңмен мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін. Заңды жауапкершiлiк, заңды жауапкершiлiктiң өлшемi,заңды
жауапкершiлiктiң орындалуы және заңды жауапкершiлiк институты келесi
санаттағы заңды жауапкершiлiк ұғымымен анықтауға болады.
Заңды жауапкершiлiк - бұл құқық бұзушылық (жеке құқықта) және жеке
субъектінің конституциялық құқықтарын (өмiр сүру, бостандықты, жеке басқа
қол сұғылмаушылық, еңбекке өз қабiлеттiлiктерi және кәсiпкерлiк қызметін
еркiн қолдануға, орын ауыстырудың бостандығы, тұрақтың орынын таңдау және
тағы басқаларда) басқа тұлға шектеуi (құқық бөлiндiде) немесе онының
мүлiкінен айыру деп көрсететiн дербес немесе мүлiктiк мiнездегі (құқық
бөлiндiде келiсiм шарт) заңға қайшы әрекет жасаған субъектiнiң мiндетi
болып есептеледі.
Заңдық жауапкершiлiктiң өлшемi - дербес немесе мүлiктiк мiнездегі
заңға қайшы әрекет және заң негізіндегі жiберiлетiн пiшiндердегi (жеке
құқықта) құқық бұзушылық немесе жеке құқықты бұзушылықа қолданылатын заңға
сүйенген шаралар.
Құқық бұзушылық (құқық бөлiндiде) басқа тұлғаның (жеке құқықта) жеке
құқықтарының дербес немесе мүлiктiк мiнездегi заңға қайшы әрекеттерге
заңды жауапкершiлiктің орындалуын қамтамасыз ету керек.
Заңды жауапкерлiк институты бұл, теорияда заңға сүйенген нормалардың
жиынтығының құқық бұзушылықтары бар байланыспен (жеке құқықта) немесе жеке
бұзушылықпен байланысты (құқық бөлiндiде) пайда болатын қоғамдық қатынас
реттейтiн құқықтарының кешендi институты деп танылады.
Сонымен бiрге регуляция мазмұнын қамтитын заңға сүйенген қатынасқа
сәйкес ғана емес, заңға сүйенген басқа жауапкершілік институттарының
әсерiне кепiлдiк беретін заңды жауапкерлiктiң институты болып табылады.
Институт мәлiметін анықтауда сан қисынды мәселелер пайда болады.
Iс жүргiзу нормалары қосылған жағдайда жауапкершiлiк институты
мазмұнды бола ма деген сұрақ пайда болады? Жауапкершiлiктiң нормативтiк
конструкциясы О.Э. Лейстың пiкiрiнше заттың - заңға сүйенгені емес, iс
жүргiзу нормалары болып табылады [9, 77 б.]. Жарыс сөздермен және
айыптаудан қорғау құқығы туралы норма жеке санат ретінде қолданылады [4,
183 б.]. Д.Н. Бахрах, оның нормативтiк негiзiн заңға сүйенген санкциялардың
қолдануын реттейтiн және заңға сүйенген нормалардың жүйесiн әкiмшiлiк
жауапкершiлiктiң мәселесi зерттей келедi анықтады. Олар мазмұн бойынша
әкімшілік- iс жүргiзу және ұйымдастыруға бөлшектеуді (олар сотқа
орналастырылған атауға байланысты) заттық - заңға сүйенген болатын [20, 229
б.].
Құқықтық салалар және құқық институттарының бөлінуi заттық және iс
жүргiзу бойынша бiздiң құқық үшiн дәстүрлi болып табылады. Бұл жерде
заттық құқық ретінде қоғамдық қатынастарды маңызды тарап негізінде
реттейтiн заңға сүйенген нормалар жиынтығы ұғылады. Iс жүргiзу құқығы -
процесстерді жүзеге асыру кезінде пайда болады және заттық құқықтың
нормалары негізіндегі қоғамдық қатынас реттейтiн заңға сүйенген нормалардың
жиынтығы.
Б.Т. Базылев, заңды жауапкерлiк институты мәселелерін қарастыра отырып:
Әкiмшiлiк, азаматтық, тәртiптiк жауапкершiлiк - заңды жауапкерлiктiң кем
дамыған салалық институттары болып табыла дейді. Құқық бұның нақтылы
ерекшелiгін қылмыстық жауапкершiлiктегі құқық саласының құрылым болатын
дербес институт деп санайды. Тектiк қылмыстық құқық қылмыстық
жауапкершiлiктiң институтымен тап байланатынына көну керек. Дегенімен, бұл
қылмыстық құқықтың барлық салаларына жатқызуға негiз бермейдi, себебі
кейбiр авторлар жауапкершiлiк институттың мазмұны ретінде қолданады [21, 24
б.].
Қылмыстық құқық - құқықтың дербес жiктелген саласы. Әрине, оның
нормаларының көпшiлiгi қорғау сипатында болады. Мысалы, кеңiстiктегi
қылмыстық заңның әсерін реттейтiн регуляция нормалары уақытында бар болады.
Бұдан басқа, заңды жауапкерлiк институтының мазмұна барлық қорғау
нормаларын қосуға болады. Айтылғанды есепке ала отырып, заңды жауапкерлiк
институты кешендi, сала аралық, қорғау сияқты анықтауға болады, сонымен
бiрге ресей құқықығындағы нормалардың жүйесi - институтың өзі ұсынатын
қоғамдық қатынас реттейтiн заттық құқықтарды, құқық бұзушылықтарды iске
асыру кезінде пайда болатын әрекетпен (жеке құқықта) немесе жеке
бұзушылықпен (құқық бөлiндiде) ұштастыра отырып, жауапкершiлiк сипатының
анықтамасы және жауапкершiлiктiң көлеміне ықпал ететiн жағдайлар
жауапкершiлiктен босау негiздерiн анықтау жолымен негiз болатын
мүмкiндіктерге жатқызады.
Заңды жауапкерлiк институтының құрылымына азаматтық, қылмыстық,
әкiмшiлiк жауапкершiлiк институттары кiредi. Теорияда тәртiптiк
жауапкершiлiктi еңбек құқығының нормалары бұзылған жағдайда қолданылатын
жауакершілік түріне жатқызады. Тәртiптiк жауапкершiлiктiң ерекшеленуi үшiн
негiз болатын жауапкершілік, бұл сөгiс деп санаймын, өйткенi, қатаң сөгiс
әкiмшiлiк еңбек тәртiбiн бұзушыға айтылады және тәртiптiк түзету шарасы
ретінде қолданылады. Мұндай жазалар тек қана субъекттiң моралдiқ
қайғыруларымен ұштаса алады, бiрақ бiздің ескеретініміз, ол құқық
үдерісінде реттемеген. Бұдан басқа, ұқсас жағдайлар да болмауы мүмкiн ,
өйткенi, субъекттiң бар болмысына толық тәуелдi болады. Не тәртiптік
жазаның ең қатал түрі ретінде жұмыстан шығаруды қолдананамыз, бірақ
мұндай құқықтық қатынас азаматтық-құқықтағы жауакершілікке ұқсас болатын
деп санаймыз. Заңды жауакершіліктің түрлерін талдау барысында туындаған
мәселелер жұмыстың заты болып табылмайды. Тәртiптік жазалардың негізі
туралы сұрақ құқық шеңберiнің ортақ теориясының жеке зерттеуiнiң заты бола
алады деп ойлаймыз.
1.2 Заңды жауапкершіліктің қағидаларының түсінігі
Әлденеше рет заңды жауапкершілік қағидалары теорияның зерртеу пәні
болған. Сонымен қатар авторлар күші көбірек жауапкершілік қағидаларының
нақты мәні мен мазмұнын ашуға жинақталған болатын. Бұл ретте заңды
жауапкершілік қағидасы ұғымының өзіне және бұл категорияның құқық
қағидалары жүйесінде алатын орнына аз көңіл бөлінген.
Заңды жауапкершілік құқықтық құбылыс екендігі күмән тудырмайды, демек
онда бүтін объективтік құқықтың белгілері, қоғамдық қатынастардың
реттеуішінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай Заңды жауапкершілік
қағидалары ұғымын, жалпырақ категория құқық қағидалары арқылы ашу керек.
Құқық қағидаларының мәселесі құқықтанудың аса маңызды теориялық
сұрақтарын қозғайды, өйткені олардың мәні мен мазмұнын анықтау құқық
жүйесінің қалыптасу негізін, қайсы бір құқық жүйесінің ерекшеліктерінің
себептерін айқындауға мүмкіндік береді.
Кейбір авторлар қағидалар ұғымын объективті нормалар категориясы
арқылы ашуға тырысуда [22, 93 б.]. Бұл болжаулар әдетте құқық идеясын,
жалпы тарихтың бостандық идеясын ашу концепциясымен органикалық
байланыстағы, бостандық шарасы ретінде түсінумен, оның қоғамдық
қатынастарда іске асырылуымен байланысады. Сонымен қатар, объективті
нормалар негізі қоғамдық қатынастарда бұрыннан қаланған, ал заң шығарушыға
оларды тану мен айқындау ғана қалады деп саналады [22, 164 б.]. Құқық
негізінде жатқан объективті нормаларды іздестіру бұрыннан жүргізілуде,
алайда бұл ізденістердің қорытынтысы әрқашан субъективті,сондықтан олар әр
түрлі және қарама-қайшы: құқықтық нормалары олардың объективті негізінде
бостандық шарасы, биліктің, бағынуды талап ететін бұйрығы, ақылдың
ұйғарымы, діни заңдар, үстем таптардың заңға салынған ықтияры, таптық
ынтымақтастықтың нормалары, қоғамдық бекітілген ережілер, міндеттенудің
абстрактілі идеясы және т.б. ретінде қарастырылған болатын. Құқық
қағидалары ұғымын объективті нормалар категориясы арқылы ашу талпынысы,
сәтті әрекеттер қатарына жатқызылуы мүмкін деп ойламаймын. Біріншіден,
объективті нормалардың табиғаты мен қайнар көздерінің, кіммен құрастырылып
және заң шығарушының оны қалай қабылдайтыны түсініксіз. Екіншіден, егер,
бұндай нормалар расында бар және олар заңдардың мазмұнын болжайды (болжау
керек) деп ұйғарсақ, онда дүние жүзінде неге құқық жүйелерінің алуан түрі
бар екенін түсіндіру қиын болады, өйткені объективті нормалар бірыңғай.
Құқық қағидаларын аталмыш, ұғымын отандық және шетелдік құқықтануда
тұжырымдауға тырысып жүрген ақиқат нормаларымен теңдестіруге негіз жоқ
деп ойлаймыз. Құқықтық нормаларды ақиқат және ақиқат емес (жалған) деп
бөлудегі басты қиындық, басшылыққа ала отырып бірін-бірінен ажыратуға
болатын өлшемдердің жоқтығы. Ондай өлшемдер ретінде, қоғамдық тәжірибеде
расталмаған, идеологиялық штамптар мен мазмұны мен бағыты түсіндірілмей
қалған, прогресстің абстрактілі ұғымы аталатын. Дәл осы себептен нормалар
жігін ақиқат (ғылыми, үдерісті) және сәйкесінше жалған (ғылыми
емес,кертартпа) деп негіздеу сәтті болмады [23, 459-460 бб.]. Құқықтық
нормаларға ақиқат және жалған категориялары тіпті қолданылмайтындығына
сілтеген авторлармен келіскеніміз жөн. Мысалы, Ганс Кельзен: Бірде бір
заңгер заңның ресми хабаршысы мен ғылыми түсініктеменің, қылмыстық кодекс
пен қылмыстық құқық оқулығы арасындағы елеулі айырмашылықты жоққа шығара
алмайды. Бұл айырмашылықтар келесі жағдайларда көрініс табады:құқықты
бейнелейтін, ешкімге еш нәрсені міндеттемейтін және рұқсат етпейтін,
құқықтанумен тұжырымдалған міндеттеме туралы пікірлер ақиқат және жалған
болады ал, билікпен бекітілген, субъектілерді міндеттейтін немесе рұқсат
ететін, міндеттемелік нормалар ақиқат немесе жалған бола алмайды, бірақ
олар нақты немесе жарамсыз болады, сонымен қатар, күнделікті деректерде
ақиқат немесе жалған бола алмайды, олар я бар, я жоқ болады, тек қана
деректер туралы пікірлер ғана ақиқат немесе жалған бола алады [24, 102-103
бб.].
И. Сабо, теория құқықтың нысаны мен мазмұнының елеулі қасиеттерін, оның
жалпы және қажетті ерекшеліктерін, негізгі қағидаларға жатқызады деп
жазған. Құқық қағидасы құқық мазмұнының элементі емес, және оның
формасының қасиеті де бола алмайды, деп ұсынылады. Қағида құқық формасы
мен мазмұнына қатысты, құқықтан талап етілген осы қоғамдағы талаптар
идеясында бейнеленген, дербес категория ретінте шығады. Құқықтың құрылымдық
элементтері құқықтың барлық жүйелерінде, барлық тарихи типтерінде бірыңғай,
бірақ құқықтың қағидалары әртүрлі. Сонымен қатар, дәл сол қағидалар осы
қоғамның құқығына сапалық анықтама береді.
Отандық теорияда, құқық қағидаларын, құқықтық реттеудің жалпы бағыты
мен мазмұнының ең маңызды қасиеттерін анықтайтын, жетекші идеялар ретінде
түсіну кеңінен таралған [25, 190 б.]. Құқық қағидалары ― бұл құқықтар
жүйесінің құрылысына, құқықтың жүзеге асуына белгілі бір түрде әсер ететін
және ақыры соңында құқықық тәртіпте жүзеге асырылатын, кейбір пікірлер
деген анықтамамен келіскеніміз жөн.
Құқық қағидалары ұғымын жазып шығу тек оның табиғатын, құқықтық
құбылыстардағы іске асу механизмдерін, даму сатыларын анықтағаннан кейн
ғана мүмкін болады, деп ойлаймын. Қағидалар-идеясының қалыптасуы құқықтық
санада жүзеге асатындығын айтқан авторлармен келіскеніміз жөн болар.
Сонымен қатар идеялар тек теориядап ғана қалыптасады деп есек, біз
жаңылысамыз. Мысалы, құқық қағидасы-идеяларының қалыптасуының алғашқы
сатысы, құқықтың идеялары қағидалар ретінде ұғымдарда және категорияларда
ашылатын, құқықтың теориясы болып табылады деп көрсеткен. Теорияда заңи
білім құқықтық идеялардың тірегі болады. Құқықтық теория сатысында бастапқы
объективация және құқықтық идеяларды құқықтық реттеудің қағидасы ретінде
әзірлеу. Құқықтық қағидалар идеясының қалыптасу процесін бұлай талдау
әдісі өте жеңілдетілген, деп ойлаймын. Біріншіден, қағида- идеялары тек
қана құқықтық теорияда емес, сонымен қатар басқа да ғылымдарда қалыптасады.
Екіншіден, олар тек қана доктринальдық емес, оған қоса кәсіби, тіпті
әдеттік құқықтық санада да пайда болады. Сонымен, теорияда қалыптасқан
идеялар, сөзсіз өзгелерінен айрықша болып келеді, өйткені олар, ғылыми
ұғымдармен, категориялармен сиппатталған, кей жағдайларда эксперемент
ретінде сыналған. Құқықтық санада қалыптасқан идеялар, құқық қағидасына
айналуы үшін, ол заң шығарушымен қабылдануы керек, өйткені, концепция,
доктрина, ғылыми қорытынды, әлде не туралы түсінік ретінде бар идея, тек
құқық шығармашылық процессі арқылы ғана құқықтың қағидасы бола алады.
Құқық шығармашылық процессі кезінде заң шығарушы тек қана өз идеяларын
емес, сонымен қатар саяси және қоғамдық процесстерге азда болса әсер
ететін, қоғам топтарының идеяларын да бекітеді, деп ойлаймын. Олар қоғамның
бетке ұстарлары, төрешілдер, әлеуметтік топтар, қабаттар және т.б. болуы
мүмкін. Мұратында заң шығарушы құқық шығармашылық арқылы қоғамның құқықтық
санасында туған идеяларын қамтып көрсетуі керек.Әдебиеттерде, қағидалық
сипатта болатын идеяларды білдіруде, олардың мағынасы құқықтық санада
факультативті болады, өйткені олардың орындауға міндетті күші жоқ, екені
әділ көрсетілген. Бұдан басқа, барлық идеялар, тіпті өте жақсы
құрастырылған және теориялық негізделгендерінің өзі құқық қағидасы бола
алмайды.
С.С.Алексеев негізі құқықтық нормаларда бекітілмегендерді, құқықтық
қағидалардың қатарына жатқызуға болмайтынын өте әділетті атап өткен. Олар
құқықтың қағидалары емес, тек қана идеялары (бастамалары), ғылыми
қорытындылары болып табылады [18, 103 б.]. Сондықтан, құқық қағидаларына,
құқық нормаларында бекітілген идеяларды ғана жатқызуға болады. Сонымен
қатар, құқық қағидасы құқық нормаларында екі түрлі: тікелей және жанама
жолмен бекітілуі мүмкін. Жанама бекітулер, норма тұжырымдамасы белгілі бір
құқық қағидасын жаңғыртқан жағдайларда орын алады. Екінші топты, нақты
нормаларда тікелей бекітілмеген, бірақ олардан шығарыла алатын қағидалар
құрайды. Құқықтық нормалардан шығарылатын қағидалар заңнамаларда жасырын
түрде болады.
Объективтік құқықтағы қағидалардың бекітілуіндегі айырмашылық, заңи
техниканың ерекшелігімен шартталған, деп есептеймін. Заңнамалар тарихын
зерттеу барысында, алғашында жүріс-тұрыс ережелер нормасы пайда болғанын,
көруге болады. Алғашқы құқықтық ескерткіштер норма-қағидалар туралы
білмеген, олар тек заң шығару техникасының дамуымен пайда болған.
Сондықтан, олардың деңгейі жоғары болған сайын, арнайы норма қағидаларында
бекітілетін, құқық қағидаларының да саны көбееді, деген қорытындыға келуге
болады. Сонымен қатар, заңи акт құрастырудағы кейбір жағдайларда, қағиданы
жалпы норма түрінде емес, жүріс-тұрыс ережелер нормаларының жиынтығы арқылы
тұжырымдалған, орындырақ болуы мүмкін.
Кейбір авторлар, заңнамадағы бастапқы ережелердің мәнін кемітпей,
оларды құқық нормалары деп есептемейтінін, атап кеткен жөн. О.Э. Лейст,
құқық нормасын норма-қағида және жүріс-тұрыс ережелер нормасы деп бөлуге
ешқандай объективті негіз жоқ өйткені құқықтың мағынасы адамдардың жүріс-
тұрысы мен қарым-қатынасын реттеуден тұрады, деп есептеген. Норма
қағидалар, көптеген құқық нормаларының жақша сыртына шығарылған жүріс-тұрыс
ережелері, бірақ әр қайсысының құрамында әрекеттілікке және заңи күшке ие
болатын, жоғары дәрежелі жалпылау нормативтік бұйрығы болып саналады.
Бұндай қорытынды толық негізделген деп ойламаймын. Шынында да, норма-
қағидалар, жалпылау сипаттағы құқықтық жарлық болып саналатындықтан,
айрықша ерекшеліктерге ие. Бірақ сонымен қатар олар, құқық субъектілерінің
нақты жағдайда, тіке әрекет ететін, жүріс-тұрыс ережелері де бола алады.
Мысалы, ҚР Конституциясының 4 бабына сәйкес (ал негізгі заңда көптеген
құқық қағидалары бекітілген) оның нормалары ҚР – ның бүкіл аумағында
қолданылады, тіке әрекет етеді жіне жоғары заңи күшке ие [1]. Сонымен қатар
норма қағидаларға құқықтық нормалардың барлық белгілері органикалық тән:
нормативтілік, жүйеліллік, жалпыға бірдейлік, формальды анықтылық, мемлекет
тарапынан мәжбүрлеумен қамсыздандыру. Норма-қағидаларды мемлекеттік жүріс-
тұрыс ереже-нормаларымен бірдей тұжырымдайды. Неге белгілерінің мәні
бірдей, айтылу формалары бірдей екі құбылысты әр түрлі сияқты қарастыру
керек екенін елестету қиын?
Алайда, отандық теорияда норма-қағидаларға кейде заңдарда және басқада
норативтік актілерде бар ресми түрдегі бағдарламалық, саяси-әлеуметтік
беделін негіздеуге және қолдауға тартылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
1 бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекет міндеті болып табылады.
Әрі қарай, Конституциясының 17 бабында Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды [1] делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен
қорғалады. Конституцияның аталған нормалары қоғамның қай саласы болсын,
қандай субъектілеріне болсын бірдей, тең жағдайда қолданылады. Біздің
зерттеу тақырыбымыз құқық бұзушыға қолданылатын заңды жауапкершілік
қағидаларына арналады.
Заңды жауапкершіліктің қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық
қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен,
құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай
өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан,
сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын
азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін
бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заңды жауапкершілік
институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып
отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен
жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте
заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі
болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы
негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау,
сондай-ақ заңды жауапкершілік институтын жетілдірудің жолдарын белгілеу
болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген заңды жауапкершілік
қағидаларының анализі өте орынды болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында
осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заңды жауапкершіліктің
түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заңды
жауапкершіліктің жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да
бірегейлілік жоқ. Сонымен қатар, осы мәселелердің теориялық тұрғыда дұрыс
шешілуі жалпы алғанда құқық субъектілерінің қызметін алдын ала анықтайды,
атап айтқанда, құқыққолданушылар мен заңшығарушылардың, ал бұл ақыр аяғанда
заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына әсер етеді.
Жүргізілген зерттеулер осы уақытқа дейін заңды жауапкершіліктің
теориясы да, заңды жауапкершілік қағидаларының тұжырымдамасы да қылмыстық
құқықтың әсерінде қалып отырғандығын көрсетті. Заң және оны бұзғаны үшін
жауапкершілік өзара тығыз байланысты және, осылайша қылмыстық құқық жалпы
алғанда құқықтың өкілі рөлін иемденеді, жалпыны ауыстыратын бөлік болып
табылады деп жазады. Мойындауларды ескерсек, бүгінгі таңда отандық ғылымда
қалыптасқан дәстүр құқықтың жеке және жария болып бөлінуі ендігі жерде
өзгеріссіз күйде бола алмайды. Жеке және жария құқық түбегейлі түрде
құқықтық режимдері бойынша ажыратылады, бұл жеке-құқықтық және жария-
құқықтық жауапкершіліктің болмысына, мазмұнына, белгілеріне, сондай-ақ
олардың қағидаларының жүйесіне әсер етпей қоймайды.
Осы айтылғандарға орай, құқық теориясының затын және оның құқықтану
жүйесіндегі орнын ескере отырып, заңды жауапкершілік қағидаларының жалпы
теориялық тұжырымдамасын жасау өте өзекті болып табылады.
Сонымен қатар, заңды жауапкершілік институтының даму бағыттарын
анықтайтын негізгі тенденцияларды да назарсыз қалдыруға болмайды. Әңгіме
зерттелініп отырған институтқа құқықтық идеологияның әсерін ашу жайлы болып
отыр. Өйткені нақ осы құқықтық идеологияда нәтижесінде заңшығарушылық
қызметтің негізін атқаратын, қоғамдық өмірде болып жататын өзгерістерді
көрсете отырып, жаңа құқықтық нормаларды жасау үшін негіз болып табылатын
идеялар, көзқарастар және тұжырымдамалар туындайды және жасақталады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Заңды жауапкершілік және оның
қағидаларының мәселесі заң әдебиеттерінде бірнеше рет зерттелді. Әр уақытта
осы мәселелерді қарауға А.Н. Ағыбаев, С.С. Алексеев, Б.Т. Базылев, Д.Н.
Бахрах, С.Н. Братусь, А.С. Булатов, А.С. Ибраева, О.С. Иоффе, В.Н.
Кудрявцев, В.А. Кучинский, О.Э. Лейст, В.С. Нерсяснец, С.С. Сартаев, С.Н.
Сәбекенов, И.С. Самощенко, М.Х. Фарукшин, Шаргородский, М.Д. Шиндяпина,
Р.Г. Ягутан және т.б. ғалымдар бет бұрған.
Қарастырылып отырған мәселе тек құқық теориясының шеңберінде ғана емес,
сонымен қатар азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқық ғылымдарында да
зерттелгендігін атап өткен жөн. Сондай-ақ көрсетілген авторлардың
еңбектерін жоғары бағалай отырып, олардың көпшілігінде заңды жауапкершілік
қағидаларының мәселесі өзге ғылыми мәселелердің элементі ретінде
қарастырылғандығын немесе зерттеудің жеке қағидалар шеңберінде
шектелгендігін мойындаған жөн.
Сондай-ақ жұмыстардың басым көпшілігі соңғы жылдары түбегейлі
өзгерістерге ұшыраған кеңестік заңнаманың негізінде жазылған, бұл да заңды
жауапкершілік қағидалары жүйесінің бүгінгі таңдағы жағдайын қарастырудың
өзектілігін дәлелдейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып отандық заңнамалық жүйе,
атап айтқанда, заңды жауапкершілік институты табылады.
Зерттеудің пәнін отандық заңнамада бекімін тапқан заңды
жауапкершіліктің қағидалары құрайды.
Зерттеудің методологиясы мен әдістері. Дипломдық жұмыстың
методологиялық негізін тарихи және геосаяси келісілген әлеуметтік үрдістер,
дамудың объективті заңдылығы мен қоғамдық өмірдің құбылыстарының байланысы
жайлы, сонымен қатар құқықтық реттеу аясындағы қоғам, мемлекет және
тұлғаның байланыстары туралы философияның ережелері құрайды. Сондай-ақ
зерттеудің тарихи-құқықтық, салыстырмалы-заңи, статистикалық, әлеуметтік,
формальды-логикалық, жүйелі және т.б. әдістері қолданылған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты
Қазақстан қоғамы дамуының заманауи кезеңіндегі заңды жауапкершілік
қағидаларының болмысын, маңызды туыстық және түрлік ерекшеліктерін кешенді
ой елегінен өткізу болып табылады.
Бұл мақсат келесі өзара байланысты міндеттерді шешу жолымен іске
асырылады:
• заңды жауапкершіліктің, заңды жауапкершілік институтының түсінігі
мәселесіне байланысты автордың көзқарасын анықтау;
• заңды жауапкершілік және заңды жауапкершілік институты санаттарының
арақатынасын айқындау;
• отандық құқық бойынша заңды жауапкершілік қағидаларының жүйесін белгілеу;
• заңды жауапкершілік қағидаларының мазмұнын ашып көрсету;
• құқықтық жүйедегі заңды жауапкершілік қағидаларының өзара әрекеттесуін
анықтау.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Жұмыстың ауқымдылығы жалпы теория мен
мемлекеттің, және де заңды жауапкершілікті қолданатын басқа да салаларда
заңды жауапкершіліктің қағидаларының мәні мен мазмұнын түсіндіру
аппаратында көрсетілген проблемаларды жою болып табылады.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы заңды жауапкершілік заңнамасының
жетілдіру, унификациялық құқыққолдану қызметінде осыған байланысты ұсыныс
негізділігін жасау. Жұмыстың кейбір негіздері құқыққолдану органдарының
тәжірибесінде қолданылуы мүмкін, және де Мемлекет және құқық теориясы
курсында дәріс беруде немесе басқа да салааралық дәрісте қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен айқындалды.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттерден тұрады.
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заңды жауапкершіліктің түсінігі
Әдебиеттерде заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз
ету сияқты құқықтың белгісімен тығыз байланысты, құқықтанудың фундаменталды
санаты деп айтылады. Жауапкершілік мәселесі әрқашан ғалым заңгерлердің
назарында келеді, алайда, мұндай қызығушылықтар оның тәжірибелік және
теориялық өзектілігін арттыра түсетіндей.
Заңды жауапкерлік маңыздылығы оның екі түрлі табиғатымен түсіндіріледі.
Бір жағынан, бұл құқықтық норма ұстанымдарын бұзатын азаматтарға әсер
етудің ең бір қатаң институттарының бірі, сәйкесінше мемлекеттің қорғану,
оның өмір сүру тұрақтылығын қолдау әдістерінің бірі болып табылса, екінші
жағынан, заңды жауапкершілік қоғамның қалыптасқан тәртіптерге қол
сұғушылықтардан өзін-өзі қорғау болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
дәлелді теориялық көзқарастарды жинастырып, өңдеу, аталған құбылысты
нормативті реттеуді оңтайландыруға септігін тигізеді және сәйкесінше
жауапкершілік институтын жүзеге асыру тиімділігін күшейтеді.
Жоғарыда айтылып кеткеніндей, заң әдебиеттерінде жауапкершілік тақырыбы
салалық ғылымда болсын, жалпы құқық теориясында болсын белсенді түрде
талқыланып келеді. Жауапкершіліктің мәніне байланысты барлық пайымдауларды
талдай келе, жауапкершілік түсінігін анықтаудағы көзқарастардың қайшылығын
олардың теориялық негізінің түрлілігімен негізделетінін көруге болады.
Осыдан келіп, теориялық негізі бойынша жауапкершіліктің барлық тұжырымдарын
екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жауапкершілікті құқыққа қайшы мінез-құлықтың салдары
ретінде қарастыратын көзқарастарды жатқызуға болады. Құқық бұзушылықсыз,
жауапкершіліктің болуы мүмкін емес.
Екінші топқа, жауапкершілікті құқық бұзушылық жасамайтын тұлғаның
құқыққа сай мінез-құлқы деп, басқа адамдардың, қоғамның, мемлекеттің
алдындағы қарыздарлық сезім деп, сыртқы және ішкі бақылау нысаны, адамның
өзінің іс-әрекетін алдын-ала болжау мүмкіндіктері мен қасиеттерінің ара-
қатынасы деп, құқықтық қатынас субъектілерінің жай-күйі деп пайымдайтын
көзқарастарды жатқызуға болады.
Жауапкершілік туралы сөз болғанда оның құқыққа қайшы әрекет пен және
оның салдарымен байланыстылығы жөнінде ғана түсінік пайда болады.
Жауапкершілікті осылайша түсіну жалпылама дәстүрге айналған. Дегенмен
аталған теориялық тұрғы шеңберінің өзінде, жауапкершілік түсінігін
бірауыздан құқықтық әдебиеттерде талданбай келеді. Бірқатар авторлар
аталған категорияны мемлекет пен қоғамның құқық бұзушылығық әрекеттерін
кінәлаудан тұратын, құқық нормаларының талаптарын орындатуға мемлекеттік
мәжбүр ету деп талдайды [2, 4 б.].
Мәжбүр ету белгісі құқықтың негізгі және мәнді мінездемесі
болғандықтан, жауапкершіліктің кез-келген құқықтық құбылыс секілді
мемлекеттік мәжбүр етумен байланыстылығымен келісу керек. Алайда, мәжбүр
ету белгісі басқа да құқықтық құбылыстарға тән болғандықтан,
жауапкершіліктің анықтаушы белгісі болып қызмет атқара алмайды.
Сондай-ақ, мұндай тұрғыдан келу жауапкершілк пен тұлғаға мәжбүр ету
шараларын қолдануды біріктіріп жібереді: мысалы ҚР Қылмыстық кодексінің 38
бабына сәйкес жаза сот шешімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүр ету
шарасы деп түсіндіріледі. Алайда заң шығарушы жауапкершілік пен жазаның
арасын нақты түрде шектейді. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінің 5 тарауында
қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық жазадан босатылу негіздері
қарастырылған [3].
Заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету түрінде түсіну біздің
ойымызша толық дәлелденбеген, негізсіздеу, өйткені, құқықтағы мәжбүр
етудің түрлі қыры және түрлі көріністері бар. Мәжбүр ету – құзырлы
мемлекетік органдар мен лауазымды тұлғалардың, қоғам өкілдірінің қоғамдық
қауіпсіздік пен тәртіпті қорғау мақсатында, құқық бұзушылықпен және басқа
да зиянды салдармен күресу мақсатында процессуалды тәртіпте бекітілген
мәжбүр ету шаралары мен құқықтық нормаларда көрсетілген санкцияларды
қолдану жолымен субъектілердің мінез-құлқы мен санасына физикалық,
психикалық және басқа да әсер етуі. Заңды жауапкершілік жалпы құқық секілді
мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты екені күмән туғызбайды. Алайда,
мемлекеттік мәжбүрлеумен басқа да мәжбүр ету шаралары байланысты болып
келеді. Осыған байланысты теорияда былайша қарастырылады:
Ескерту шаралары – болуы мүмкін құқық бұзушылықтың алдын алу үшін
қолданылатын, сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында
пайдаланылатын мемлекеттік мәжбүр ету шараларының бір түрі. Бұған мысал
ретунде құжат тексеру, бостандықтан айыру орындарынан босап шыққан
тұлғаларды әкімшілік бақылауды келтіруге болады.
Бұлтартпау шаралары – құқыққа қайшы әрекеттерді тоқтату үшін немесе
олардың зиянды салдарының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүр
ету шараларының бір түрі.
Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету деп түсінуді басшылыққа ала
отырып, ескерту шарасы мен бұлтартпау шарасын қолдануды жауапкершілік деп
айтуға толық негіз бар деген қорытындыға Д.Н. Бахрах келеді [4, 21 б.].
Мұндай көзқараспен толық келісуге болмайды деп ойлаймыз. Өйткені
жауапкершілік шараларын қолдану мен бұлтартпау шараларын қолдану үшін
әртүрлі негіздер қажет.
Сондай-ақ, әдебиеттерде мәжбүр ету шараларының ішінде қорғау шаралары
деген ұғым да бар екені айтылады. Бұлардың арасындағы түсінікпен шектеулер
туралы сұрақтар осы күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан даулы мәселе.
Біздің пікірімізше, қорғау шаралары деп құқыққа қайшы әрекеттері үшін
немесе субъективті құқықты бұзғаны үшін тұлғаға қолданылатын жеке немесе
мүліктік сипаттағы құқықтан айыру жазасын көздемейтін, заң шеңберіндегі
құқықтық шаралары деп түсіну қажет. Олардың қатарына мәмілені жарамсыз деп
тануды даулау, құқықты мойындау, шарттан бас тарту мысалдарын келтіруге
болады. Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету ретінде қарастыра отырып,
қорғау шаралары жауапкершілік шаралары болып табылатынын мойындау қажет.
Мұндай қорытындыға көбінесе И.С. Самощенко мен М.Х. Фарукшин келеді.
Құқықтағы қорғау шараларының мәселесін талдай отырып, олар қорғау
шараларын бөліп шығарумен келісуге болмайды, өйткені мемлекеттің бір
фактіге теріс жауап қайтаруы, құқық бұзушылыққа мемлекеттік мәжбүрлеуді
қолдану жасанды түрде түрлі тәртіптегі құбылысқа айналдырады деген
қорытындыға келеді [5, 45-46 бб.]. Қорғау шаралары мен жауапкершілік
шараларының арасын шектеуге С.Н. Братусь те қарсы шығады. Ол заңды
міндеттерді мәжбүрлеп орындатуды заңды жауапкершілік деп қарастырады.
Зиянның орнын толтыру, оның пікірінше, қорғау шарасы да, жауапкершілік
шарасы да болып табылады [6, 85 б.]. Д.Н. Бахрах жауапкершілікке қалпына
келтіру шараларын да, бұлтартпау шараларын және өндіріп алу шараларын да
енгізеді [4, 26 б.]. Мұндай көзқарастарды негізді деп есептеуге болмайды
деп санаймыз. Әрекет етіп тұрған заңнамаларды талдау, заң шығарушының
құқық қорғау, сондай-ақ жауапкершілік категорияларын пайдаланатынын
көрсетеді. Егер бір құбылыс туралы сөз болса, онда екі түрлі термин
қолданудың қажеті болмас еді. Сонымен қатар қорғау шаралары мен
жауапкершілік шаралары мәні бойынша айырмашылықтарға ие. Жоғарыда қорғау
шараларына анықтама беріліп өтті. Ал жауапкершілік шаралары деп заңмен
рұқсат берілген шеңбер мен нысанда жеке немесе мүліктік сипаттағы құқықтан
айыруға әкеліп соғатын, құқыққа қайшы әрекет үшін немесе субъективтік
құқықты бұзғаны үшін қолданылатын құқықтық тәсіл деп түсіну керек деп
ойлаймыз. Осылайша, жауапкершілік шаралары мен қорғау шараларын оларды
қолдануда жеке немесе мүліктік сипаттағы құқықтан айырылуға әкеліп соғады
ма жоқ па, сол жағынан белгілеу қажет секілді.
Мұнда айта кетер жәйт, айыру категориясы осы күнге дейін даулы күйде
қалып отыр. Әдетте құқықтан айырылуды, орындалмаған міндетті жаңа міндетке
ауыстыру, бұзылған міндеттен шығатын немесе құқықтан айырылу немесе
бұзылған міндетке жаңа міндеттің қосылуы, құқықтық мәртебесі өзгеруімен
байланысты құқық бұзушы үшін жағымсыз салдары деп түсіндіріледі. Шынында,
заңды жауапкершілік әрқашанда құқықтан айыру мен қосымша міндеттер
жүктеуден көрініс табады, яғни заңды жауапкершілік шараларын жүзеге асыру
заңды мәртебенің өзгеруіне әкеліп соғады. Алайда, қорғау шараларын
қолдануда субъектіде кейде қосымша міндеттер пайда болады. Мысалы, тиісті
емес сападағы тауар берілген сатып алушы тауардың кемшілігін белгіленген
мерзімде ақысыз түрде жоюды талап ете алады, яғни қорғану шарасын қолдана
алады. Бұл жағдайда сатушыда алдын болмаған, қосымша міндет пайда болады:
тауардың кемшілігін жою жөніндегі іс-әрекеттер жасау, сәйкесінше қорғау
шараларын қолдану заңды мәртебенің өзгеруіне әкеледі.
Құқықтан айыруды субъектілерге тиесілі конституциялық құқықтардан (өмір
сүру, бостандық, жеке басқа қол сұғылмаушылық, тұрғылықты жерді таңдау
ж.т.б.) айыру не шектеу, немесе мүліктік саладағы кемсітуден көрініс
табатын заңды жауапкершілік шараларын қолдану салдары деп түсінген жөн деп
ойлаймыз.
Мәлiметтi байқамай жасалған құқық бұзушылық байынша заңды
жауапкершiлiкті мемлекеттiк мәжбүрлеу мүмкiн емес, сондықтан осы тұжырымды
жақтаушылары анықтайтын белгiлер болып: тек қана құқық бұзушының дербес
немесе мүлiктiк затты сатып алу кезінде қандай да бір ақаулықтар немесе
шектеулер пiшiнде жоқ, бірақ қолдану барысында қолдану ережесін дұрыс
жасамаған жағдайдың салдарынан заттың немесе мүліктің ақаулығы пайда
болса, заңды жауаптылық ешқандай тарапқа қолданылмайды. Осы позиция
қазiргi таңда ғалымдардың пікірі бойынша мемлекеттің қателігі деп санайды.
Заңға қайшылық және соттау екi әр түрлi ұғымдар мұндай тәсiлдермен
теңестіруге болмайды есептеймін. Мораль - бұл тарихи ашылмалы-жабылмалы
және дамитын өмiрлiк қағида, көзқарастар, бағалар, мiнез-құлықтың
нормалары, адамдардың анықтайтын және реттейтiн қатынастарына негiзделген,
қоғамға, мемлекетке, ұжымға, жанұяға, қоршаған ортаға бағытталған
сенiмдердiң жиынтығы [7, 12 б.]. Мораль және құқық - әлеуметтiк нормалардың
әр түрлi топтары және оның теңестiре алмайтын және құқық реттеуi керек
болған қатынастағы заңға сүйенген әсерiн айғақсыз тарату болып табылады.
Тiптi, (жауапкершiлiктiң өлшемдерiн материалдық құқықтық қатынаста
қолдану) өлшем қолданудың жағдайларында заңды жауапкершiлiк болып
табылмайды. С.Н. Братусь осыған ұқсас пiкiрді ұстанады: заңды
жауапкершiлiкте мiндеттiң орындалуы жанама түрдегi мемлекеттiк мәжбүрлеу
болып табылады. Егер мiндет ерiктi жағдайда орындалса, онда бұл заңды
жауапкершiлiк болып табылмайды [6, 4 б.]. Автор бұл пікірінде iс жүзiнде
оқиға онының сыртқы пiшiннен әсер етуiн тәуелдiлiк ете алмайды, деп
ойлайды. Бұл, оқиғаның сипаттамасы туынды қолданудың түрі ретiнде
факультативтi iлтипатқа қабылданбағанында емес, қолданудың түрі ретiнде
факультативтiк жауапкершілік болып санналады. Жауапкершiлiктiң өлшемi оның
қолдану әдiстемесі ретінде тәуелдiлiк сипаттамасынан тыс сақтайды.
В.М. Горшенев және В.В. Меньшиктің пікірі бойынша заңды жауапкершiлiк,
бұл (азамат, ұйым, лауазымды адам және тағы басқа) тұлғаның мемлекетпен
танылатын қабiлеттiлiктерін қолдану кезінде заңсыз әрекетi жасау және
оның игiлiктеріне тәуелдi айырулар түрде мемлекеттiк ықтиярсыз әсердi
қолдану кезіндепайда болатын жауапкершілік [8, 43-46 бб.]. В.М. Горшенев
және В.В. Меньшиктің осы позициясына Э. Лейст өз еңбектерінде қисынды
сынағыштық пiкiр көрcеткен: парыздың ұғынуымен тұлға құқық бұзушылықа әдейі
барады, заңды түсінеді(адамның қабiлеттiлiгi өз қызметiнiң нәтижелерiн
болжау), яғни заңды жауапкершілікті қолдану міндетті болып табылады [9,
123 б.]. И.С. Самощенко және М.Х. Фарукшин заңға сүйенген институт
мазмұнына қосылған жауапкершiлiктiң түсiнуiне мұндай тәсiлдеме iс жүзiнде
әдiл көрсеткен [5, 45-46 бб.]. Одан басқа, авторлар, мұндай заңды
жауапкершiлiктiң анықтамасын негiзге ала отырып, заңды тұлғаларды заңды
жауапкершiлiгінің табиғатын анықтау мүмкiн емес деп көрсетедi.
В.М. Горшенев заңды жауапкершiлiк зардаптың, онына тәуелдi
игiлiктерін айыруын құқық бұзушылық кезінде және мәжбүрлеу шараларын
тiкелей заңға сүйеніп қолданылу мәртебесінiң компоненттеін бір бірлеп деп
түсiндiре бастады. Ол мұндай түсiндiру барысында екi дербес ұғымдарды
ерекшелейдi: жауапкершілік заң бойынша қалай қолданылған және нақты
құқықтық қатынастың қалай пайда болғандығы [10, 13 б.]. Егер
жауапкершіліктің астында (қоғамдық қатынастардың нақты түрін реттейтiн
заңға сүйенген нормалардың тобы) заңды жауапкершiлiк институты қолданса,
жеке жауапкершiлiкті ұқсас түсiнуге болатын болса, онда - заңды
жауапкершiлiк бұл құқықтық қатынас кезінде тұлғаны қорғау теориясының
мiндетi деген анықтамаға сай болар еді.
Өз уақыты бойынша теорияда жауапкершiлiк ұғымы анықталып және
заңдық жауапкершiлiк ерекшеленіп келген. В.А. Тархов заңды жауапкершiлiктi
бұл қажеттiлiк кезінде өз әрекеттерiнне есеп беру, деп түсіндірген [11, 23
б.]. Ол қоғамдық қатынастар ненi бұзбайтында ойлайды, жауапкершiлiк бар
болғанымен қолданылылмайды. Жауапкершiлiкке тарту қажеттiлiк туындайтындай
мiндеттi орындалады және қоғамдық қатынастарды бұзады. Заңды жауапкершiлiк
- бұл мiндеті реттелген құқық өз әрекеттерiнде есеп беру болып табылады.
Есептiң талап етуi - жауапкершiлiктiң негiзгi белгiсі және мәнi, ал соттау
негізінде жазалау - бұл ендi басқа сұрақ [11, 25 б.]. Айтып ескертетін
жайт , жауапкершiлiк термины түсiндiрілуi сол сияқты теорияда мойындауды
таппаған және iс жүзiнде бiрден сынамаларға ұшыраған. Бұл феномен назарсыз
қалдырмады, терминның анықтамасы не теория жағынан алғанда дәулетсiз және
iс жүзiнде жемiссiз болып қала бермеді. Анықтамасын әр түрлі ғалымдар әр
түрлі жорамалдады, бірақ нақты, қатып қалған анықтамасы жок. Ол жеке
құқықта жауапкершiлiкке қолданылмайтын, өйткенi бұл позицияда сезiктi,
айыпкер, айыпталушы үшін айыптау дегенді білдіреді. Әдебиеттерде ,
семантикалық iздеулер туралы түсіндермелер аз, өйткенi ол әр түрлi сөздерді
және түсініктерді білдіреді және де арқа сүйейтiн түсiндiрме сөздiктерде
қалай құқықтың зерттеуiн ауыстырып жiберетiнiн атап өтiледi. Семантикалық
iздеулер құқықтың зерттеуiн алмастырып отырады , ол қарама қайшылыққа жол
бермейді [12, 594-595 бб.].
Көптеген авторлар заңға сүйенген нормалардың санкциялары мен заңды
жауапкершiлiктi бір бірімен ұқсастырады. Мысалы, Л.С. Явич заңды
жауапкершiлiк заңға сүйенген норманың тиiстi санкциясының қолданылатынын
айтады. Авторлардың еңбектерінде құқықтың мәнi заңды жауапкершiк
мiндеттi құқық бұзушы борышының заң нормасынан шығатын диспозициясының
орындамауына заңының шарасыз санкцияға ұшырауға кететіне белгі салды [13,
136 б.]. Яғни, оның айтуы бойынша жауапкершілікті түсіндірілуімен қатар
маңызды кемшіліктер болады. Заңға сүйенген норманың санкциясымен теорияда
мiндеттердiң орындамауына және басқа тұлғаның құқықтарын қорғау
мақсаттарындағы мәжбүр ету шаралары туралы бекiтiлген ұйғарымның құқық
нормаларында түсіндіріледі [4, 21 б.]. Мәжбүр ету шарасының санкциясында да
заңды жауапкершілікті қолдануға болады. Осылайша, дау жағдайында тараптың
мәмiлесiн жазбаша түрiнiң сақталмауы сәйкесінше мәмiленiң растауына және
куәгерлiк мәлiметке сілтемелер жоқ болған жағдайда шарт тоқтатылады немесе
күшін жояды. Заңның сүйенген норманың санкциясының өткiзуi заңдық
жауапкершiлiктiң мөлшерін анық нақтылай алмайды. Мысалы, заңға сүйенген
норма санкцияларын қолдану мүмкiндiгiнше нұсқау бола алады, жауапкершiлiк
нақты өлшемі болмайды. Өз таңдауы бойынша жалға алушысы күрделi жөндеудi
жасайды, ҚР АҚ 548-бабы бойынша жалдаушы жалданушыдан төленген құнды
өндіріп алмақшы болады, бірақ шарт бойынша жалға беруші ешқандайда қызмет
үшін ақы төлеуге тиіс емес [14].
Сонымен бiрге заңға сүйенген норманың санкциясы жауапкершiлiктiң
түсiнуiн, жауапкершiлiктiң негізінде қорғауға болатын және санкция
ескерiлген нормалардың мәжбүрлеу шараларын тұлға қолданылады.
Санкцияны қолдану кезінде пайда болған қатынас озбырлық емес, бұл,
жауапкершiлiк, өйткенi, онда мұндай тәсiлдер арқылы бiз жауапкершiлiкті
анық түсіне аламыз.
Теорияда таралған заңды жауапкершiлiктi түсiндiруi жеткiлiктi болып
табылады, бұл ерекше құқықтық қатынас. Мысалы, О.Э. Лейст құқық бұзушымен
(немесе құқық бұзушы айыпкердiң тұлғасымен) және мемлекеттiк органдардың
(нақтылы, жағдайларында заңға - жәбiрленушi құқық бұзушылықтан) арасындағы
құқықтық қатынастарды серпiнде заңды жауапкершiк деп анықтайды [15, 5 б.].
М.С. Богданова заңдық жауапкершiлiк мемлекетпен және заңға сүйенген
норманың бұзушылығының қолайсыз зардаптарын оның өзара мiндеттерiнiң негiзі
ретінже пайда болатын басқа құқық субъектiлерiнiң арасындағы (азаматпен,
лауазымды адаммен) құқықтық қатынас сияқты анықтауға болғанын айтады [16,
39 б.]. М.П. Трофимова заңды жауапкершiлiкті құқықтық қатынас ретінде
қарайды. Жауапкершiлiктiң түсiнігі сол сияқты құқықтық қатынастарының
тұжырымдамасымен тiкелей байланысты дейді [17, 68 б.]. 1965 жылдан бастап
заңды жауапкершілік отандық құқықта, кез келген заңға сүйенген нормалардың
бұзылуында нақты санкциялардың құқық бұзушысына қолдануды негiзгi мақсат
пен құқық бұзушы және мемлекетiнiң аралығында ерекше құқық қорғау
қатынастардың пайда болуынан деп санайды. Мемлекеттiк аппараттың тарабынан
азаматтың құқығын, онының тiкелей жеке мүддесiн қамтамасыз ету мүмкiндiгi
құқықтық қатынастың қатысушыларымен әрқашан ескерiлген және жеке құқықта
көрсетілген . Нақ сол регуляция, қорғау қарама-қайшы ұғымдар ретінде
Қорғау қатынастарының тұжырымдамасының әзiрлеу кезінде келесi қадам оның
пайда болуын негізінде ерекше заңды факт ретінде әр түрлі болатын, заңсыз
әрекет мойындау болып табылады (О.С. Иоффе, М.Д. Шаргородский). Құқық
қорғау нормалары, бұл, регуляцияның мамандандырылған нормаларының процессі
деп С.С. Алексеев тұжырымдайды. Оның пiкiрi бойынша ол, қорғау негізінде
құқықтық қатынастарының пайда болуына дербес мәнi бар, қызмет көрсететін -
арақатынастық деп аталатын ерекше тектегі құқықтық қатынастар болып
табылады [18, 102 б.]. Сонымен бiрге, заңды жауапкершiлiк пен қатар
қорғау негізіндегі құқықтық қатынаста қараладыЗаңды жауапкершiлiгiн
мақұлдау керек , себебі, бұл қорғау негізіндегі құқықтық қатынасымен тығыз
байланыста болатын міндет. Дегенімен, заңды жауапкершілік құқықтық
қатынаспен тығыз байланыста болатын қатынас түрі болып табылады.Теорияда
құқықтық қатынастың элементтерiнің субъектiлері және объектілері (жеке
құқықтар және заң мiндеттерi) мазмұны болып табылады. Құқықтық қатынастың
негізінде жауапкершiлiктiң түсiндірілуі, субъект (құқық бұзушы )
жауапкершiлiгінің элементi болатынын мақұлдауға тура келедi. Мұндай түсiну
қолданыстағы заңнамада жауапкершiлiктiң нормативтiк бекiтуiмен сәйкес
келмейдi. Қылмыстық жауапкершiлiке ҚР ҚК 14-бабына [3] сәйкес қылмыстық
жауапкершiлiк жасына жеткен тек қана жауапқа қабілеттi жеке тұлғаны
жатқызамыз.
Өте маңызды болып табылған жауапкершiлiктiң түсiнуi бұл құқық бұзушы
дербес немесе мүлiктiк мiнездi айыру кезінде тұлғаның мiндетi деп
есептейміз. Мысалы, жауапкершiлiктiң ұқсас түсiндiрулерiн С.С. Алексеев,
Я.М. Брайнин, С.Н. Кожевников, В.И. Курляндский, Н.С. Лейкина, А.А.
Пионтковский, Р.Л. Хачатуров, А.Ф. Черданцев, Р.Г. Ягутян және тағы да
басқа авторлар бөледi. Заңды жауапкершiлiктiң түсiнуi, бiрiншi кезекте,
қоғамдық қатынастардың заңға сүйенген нормаларының әсер ететіндігімен
сәйкес келедi. А.Ф. Черданцев құқық нормасы нақты қатынастарының
субъектiлерiне тиiстi мәлiметтерiнiң нақтылы мiндеттердiң қоғамдық
қатынастарын ғана реттейдi. Құқық нормасы басқа зардаптардың ешқандай да
атауларын және мiндеттерін дұрыс ескермейдi. Мұндай мiндеттердiң бiр түрi
заңды жауапкершiлiк болып табылады [19, 42 б.].
Екiншiден, жауапкершiлiк термині қолданыстағы заңнамада қолданылады.
Мысалы, ҚР АҚ 350-бабында орындаған мiндеттеме лайықсыз түрде немесе
зияндарды несие беруші мiндетін орындамаған тұлға орындатады [14].
Жауапкершiлiк бұл заң мiндетiнiң бiр түрi сияқты, ол тiкелей құқық
бұзушылықтың iске асыруынан кейiн пайда болады және де қорғау негізіндегі
құқықтық қатынастың элементi.
Заңдық жауапкершiлiктiң пайда болуын әдебиеттерде дербес немесе
мүлiктiк мiнездi айыру нышанында құқық бұзушылықпен қатар, онда бар
қоғамдық қауiптi, заңға қайшы, жазықты әрекетпен ұштасады деп көрсетеді.
Заңды жауакершілік құықтың ерекшеленген бір формасы ретінде қарастыруға
болады және де онымен тығыз байланысты.
Жауапкершiлiктiң өлшемдерiн қолдану үшiн ортақ ереже сәйкес жеке
құқықта шындығында кiнәнiң жеке тарабынан сипаттайтын құқық бұзушылықтың
бар болуы керек, бұл, жасалатын әрекетке тұлғаның психикалық қатынасы мен
оның зардаптарынан туындайды.
Кiнә бұл мiндеттеменің тиiстi орындалу үшiн қажеттi бірліктерді
қабылдамау сияқты тұтас көрiнiстен анықталатын ерекше жеке құрам
(тараптардың қатынастары және тағы басқалар ерекше, сипаттамен)
ерекшелiгіне ие болатын қатынастардың кейбiр түрлерi азаматтық құқық үшiн
жауапкершiлiктiң өлшемдерiн қолданудың қосымша, факультативтiк шартын заң
шығарушы бекiтедi. Мысалы, орындаған мiндеттеме лайықсыз түрде кәсiпкерлiк
қызметтiң жүзеге асыруын орындамаған тұлғаның немесе тиiстi орындау кезінде
жеңiлмейтiн жағдай мүмкін емес салдарынан көрсететiнi қандай да болсын
салдарда шарттың мәлiмет сақтап қалмаса ҚР АК 359-бабының 2 тармағына [14]
сәйкес жауапкершiлiк жүктелінеді. Сонымен бiрге одан басқа, азаматтық
құқықта заңды әрекеттерді жауапкершiлiктiң өлшемдерi бойынша қолданылуы
мүмкін. Мысалы, қызмет көрсету ақылы шарт бойынша орындаушы ҚР АК 686-
бабына [14] сәйкес зияндарды тапсырысшыға толық өтеудi мiндеттемені
орындаушы келiсiм шарттан бас тарта алады.
Сонымен бiрге жауапкершiлiктiң негiзi бұл заңды әрекет істеген құқық
бұзушылық болып табылады.
Қорыта келгенде, жауапкершiлiк бұл дербес немесе мүлiктiк негіздегі
мiндетті орындау кезінде пайда болатын құқық бұзушылық болып табылады.
Ерекше заң әдебиеттерінде жауапкершiлiктiң мазмұнын түсiнуiн мiндет
ретінде сыналады. Мысалы, О.Э. Лейст демек, жауапкершiлiк тек қана құқық
қолдануы арқылы мiндет жүктелген тұлғаға ғана қолданылады дейді [15, 4 б.].
Бiрiншiден, О.Э. Лейст қылмыстық құқық бағытындағы көп проблемаларды ескере
отырып, ол айыруды мiндет ретінде (сонымен қатар ашыжеке құқықта табанын
тіреген) және осы салада тек қана құқыққолдану арқылы орындауға болатынын
айтып өтеді.
Дегенмен, жауапкершiлiк құқық бөлiмінде тек қана құқық қолдану арқылы
жүзеге асырады, бiрақ бұл (ерiктi қанағаттандыруда) орындау болып табылады.
Екiншiден, жауапкершiлiктi қолдану ерекшелігі тек қана, оның мәніне
әсер етпегендікте емес, ол осы оқиғаның объективациясының ерекшелiгiнде
болатынын ескере кеткен жөн. Одан басқа, құқықта, жауапкершiлiктен де басқа
құқық қолдану арқылы жүзеге асыратын мiндеттер бiр қатар. Дегенмен, бұл
мiндеттiң орындалуын ҚР заңдарында ескерiлген оның өкiлеттiктер шеңберінде
кәсiпорындар, мекемелер, ұйымдар, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары,
лауазымды тұлғалар мемлекеттiк құрылыммен қамтамасыз етiледi. Мысалы, жеке
тұлғалардың мүлiк салығының салықтарын төлеудi мiндет ретінде қарастырамыз,
себебі, бұл міндетті тек қана салық органы қадағалайды.
Әдебиеттерде жауапкершiлiктi орындау мiндетін түсiну тұлғаны қорғауға
кепiлдiк берілсе құқыққа қайшы келетiнiн көрсетуге болады, өйткенi тұлғаны
айыптау кезінде мiндеттiорындаудан қашу сияқты мәселелердің көптігінен
және жауапкершілік өлшемдерiнің басқа мемлекетiк мәжбүрлеудi қолданды
ұсыну керек. Сонымен бiрге мұндай қарсылық туындаған себептің салдары
бірқатар қатар сенімдер бойынша өкiлдiк етедi. Бiрiншiден, ол
жауапкершiлiктен жалтарумен iс жүзiнде теңдестiретiн айыптаудан қорғау
құқығының мүлдем шынайы емес екендігін түсiну керек, деп ойлайды. Қорғау
құқығы - бұл тұлғаның кiнәсiздiгiнiң қорғауға бағытталған мүдделерi
жиынтығын іс жүргiзуде және жауакершіліктің өлшемін сот алдында дұрыс
пайдалану қажет. Осы құқықтың функциясы жауапкершiлiк мiндетінің өлшемiн
тұлға қисынды тағайындау болып табылады. Құқық қолдану органдары
жауапкершiлiк өлшемiн қолдану кезінде тұлға қорғау құқығы керек болған
жағдайда, ұқсас мiндеттегі дәлелдердi беру арқылы көмек көрсетуге
мүмкiншiлiк бар. Кез келген жағдайда, бұл заңдық жауапкершiлiкке тарту,
қорғау құқығы бойынша мұндай оқиғаға қатысты емес, ал жауапкершiлiкке тарту
болып табылады.
Екiншiден, мiндеттiң орындамауына дербес (ерiктi) немесе мүлiктiк
мiнездегi тәркілеу болған iстегі тұлғаға қандай болса да қосымша мәжбүрлеу
шараларын қолдану керек. Құқықта бiрiншi кезекте, жауапкершiлiк мiндетін,
орындауға тиісті мiндетті лайықты орындамауы, мiндетті өтеуден қашуға
талпыну, ол оның орындауынан жалтаруға мүмкіншілік бермейді. Одан басқа
да, жағдайлар сол сияқты ерекше болып табылмайды. Құқықты орындамау басқа
да көптеген мiндеттердi жүктей отырып, заңмен мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін. Заңды жауапкершiлiк, заңды жауапкершiлiктiң өлшемi,заңды
жауапкершiлiктiң орындалуы және заңды жауапкершiлiк институты келесi
санаттағы заңды жауапкершiлiк ұғымымен анықтауға болады.
Заңды жауапкершiлiк - бұл құқық бұзушылық (жеке құқықта) және жеке
субъектінің конституциялық құқықтарын (өмiр сүру, бостандықты, жеке басқа
қол сұғылмаушылық, еңбекке өз қабiлеттiлiктерi және кәсiпкерлiк қызметін
еркiн қолдануға, орын ауыстырудың бостандығы, тұрақтың орынын таңдау және
тағы басқаларда) басқа тұлға шектеуi (құқық бөлiндiде) немесе онының
мүлiкінен айыру деп көрсететiн дербес немесе мүлiктiк мiнездегі (құқық
бөлiндiде келiсiм шарт) заңға қайшы әрекет жасаған субъектiнiң мiндетi
болып есептеледі.
Заңдық жауапкершiлiктiң өлшемi - дербес немесе мүлiктiк мiнездегі
заңға қайшы әрекет және заң негізіндегі жiберiлетiн пiшiндердегi (жеке
құқықта) құқық бұзушылық немесе жеке құқықты бұзушылықа қолданылатын заңға
сүйенген шаралар.
Құқық бұзушылық (құқық бөлiндiде) басқа тұлғаның (жеке құқықта) жеке
құқықтарының дербес немесе мүлiктiк мiнездегi заңға қайшы әрекеттерге
заңды жауапкершiлiктің орындалуын қамтамасыз ету керек.
Заңды жауапкерлiк институты бұл, теорияда заңға сүйенген нормалардың
жиынтығының құқық бұзушылықтары бар байланыспен (жеке құқықта) немесе жеке
бұзушылықпен байланысты (құқық бөлiндiде) пайда болатын қоғамдық қатынас
реттейтiн құқықтарының кешендi институты деп танылады.
Сонымен бiрге регуляция мазмұнын қамтитын заңға сүйенген қатынасқа
сәйкес ғана емес, заңға сүйенген басқа жауапкершілік институттарының
әсерiне кепiлдiк беретін заңды жауапкерлiктiң институты болып табылады.
Институт мәлiметін анықтауда сан қисынды мәселелер пайда болады.
Iс жүргiзу нормалары қосылған жағдайда жауапкершiлiк институты
мазмұнды бола ма деген сұрақ пайда болады? Жауапкершiлiктiң нормативтiк
конструкциясы О.Э. Лейстың пiкiрiнше заттың - заңға сүйенгені емес, iс
жүргiзу нормалары болып табылады [9, 77 б.]. Жарыс сөздермен және
айыптаудан қорғау құқығы туралы норма жеке санат ретінде қолданылады [4,
183 б.]. Д.Н. Бахрах, оның нормативтiк негiзiн заңға сүйенген санкциялардың
қолдануын реттейтiн және заңға сүйенген нормалардың жүйесiн әкiмшiлiк
жауапкершiлiктiң мәселесi зерттей келедi анықтады. Олар мазмұн бойынша
әкімшілік- iс жүргiзу және ұйымдастыруға бөлшектеуді (олар сотқа
орналастырылған атауға байланысты) заттық - заңға сүйенген болатын [20, 229
б.].
Құқықтық салалар және құқық институттарының бөлінуi заттық және iс
жүргiзу бойынша бiздiң құқық үшiн дәстүрлi болып табылады. Бұл жерде
заттық құқық ретінде қоғамдық қатынастарды маңызды тарап негізінде
реттейтiн заңға сүйенген нормалар жиынтығы ұғылады. Iс жүргiзу құқығы -
процесстерді жүзеге асыру кезінде пайда болады және заттық құқықтың
нормалары негізіндегі қоғамдық қатынас реттейтiн заңға сүйенген нормалардың
жиынтығы.
Б.Т. Базылев, заңды жауапкерлiк институты мәселелерін қарастыра отырып:
Әкiмшiлiк, азаматтық, тәртiптiк жауапкершiлiк - заңды жауапкерлiктiң кем
дамыған салалық институттары болып табыла дейді. Құқық бұның нақтылы
ерекшелiгін қылмыстық жауапкершiлiктегі құқық саласының құрылым болатын
дербес институт деп санайды. Тектiк қылмыстық құқық қылмыстық
жауапкершiлiктiң институтымен тап байланатынына көну керек. Дегенімен, бұл
қылмыстық құқықтың барлық салаларына жатқызуға негiз бермейдi, себебі
кейбiр авторлар жауапкершiлiк институттың мазмұны ретінде қолданады [21, 24
б.].
Қылмыстық құқық - құқықтың дербес жiктелген саласы. Әрине, оның
нормаларының көпшiлiгi қорғау сипатында болады. Мысалы, кеңiстiктегi
қылмыстық заңның әсерін реттейтiн регуляция нормалары уақытында бар болады.
Бұдан басқа, заңды жауапкерлiк институтының мазмұна барлық қорғау
нормаларын қосуға болады. Айтылғанды есепке ала отырып, заңды жауапкерлiк
институты кешендi, сала аралық, қорғау сияқты анықтауға болады, сонымен
бiрге ресей құқықығындағы нормалардың жүйесi - институтың өзі ұсынатын
қоғамдық қатынас реттейтiн заттық құқықтарды, құқық бұзушылықтарды iске
асыру кезінде пайда болатын әрекетпен (жеке құқықта) немесе жеке
бұзушылықпен (құқық бөлiндiде) ұштастыра отырып, жауапкершiлiк сипатының
анықтамасы және жауапкершiлiктiң көлеміне ықпал ететiн жағдайлар
жауапкершiлiктен босау негiздерiн анықтау жолымен негiз болатын
мүмкiндіктерге жатқызады.
Заңды жауапкерлiк институтының құрылымына азаматтық, қылмыстық,
әкiмшiлiк жауапкершiлiк институттары кiредi. Теорияда тәртiптiк
жауапкершiлiктi еңбек құқығының нормалары бұзылған жағдайда қолданылатын
жауакершілік түріне жатқызады. Тәртiптiк жауапкершiлiктiң ерекшеленуi үшiн
негiз болатын жауапкершілік, бұл сөгiс деп санаймын, өйткенi, қатаң сөгiс
әкiмшiлiк еңбек тәртiбiн бұзушыға айтылады және тәртiптiк түзету шарасы
ретінде қолданылады. Мұндай жазалар тек қана субъекттiң моралдiқ
қайғыруларымен ұштаса алады, бiрақ бiздің ескеретініміз, ол құқық
үдерісінде реттемеген. Бұдан басқа, ұқсас жағдайлар да болмауы мүмкiн ,
өйткенi, субъекттiң бар болмысына толық тәуелдi болады. Не тәртiптік
жазаның ең қатал түрі ретінде жұмыстан шығаруды қолдананамыз, бірақ
мұндай құқықтық қатынас азаматтық-құқықтағы жауакершілікке ұқсас болатын
деп санаймыз. Заңды жауакершіліктің түрлерін талдау барысында туындаған
мәселелер жұмыстың заты болып табылмайды. Тәртiптік жазалардың негізі
туралы сұрақ құқық шеңберiнің ортақ теориясының жеке зерттеуiнiң заты бола
алады деп ойлаймыз.
1.2 Заңды жауапкершіліктің қағидаларының түсінігі
Әлденеше рет заңды жауапкершілік қағидалары теорияның зерртеу пәні
болған. Сонымен қатар авторлар күші көбірек жауапкершілік қағидаларының
нақты мәні мен мазмұнын ашуға жинақталған болатын. Бұл ретте заңды
жауапкершілік қағидасы ұғымының өзіне және бұл категорияның құқық
қағидалары жүйесінде алатын орнына аз көңіл бөлінген.
Заңды жауапкершілік құқықтық құбылыс екендігі күмән тудырмайды, демек
онда бүтін объективтік құқықтың белгілері, қоғамдық қатынастардың
реттеуішінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай Заңды жауапкершілік
қағидалары ұғымын, жалпырақ категория құқық қағидалары арқылы ашу керек.
Құқық қағидаларының мәселесі құқықтанудың аса маңызды теориялық
сұрақтарын қозғайды, өйткені олардың мәні мен мазмұнын анықтау құқық
жүйесінің қалыптасу негізін, қайсы бір құқық жүйесінің ерекшеліктерінің
себептерін айқындауға мүмкіндік береді.
Кейбір авторлар қағидалар ұғымын объективті нормалар категориясы
арқылы ашуға тырысуда [22, 93 б.]. Бұл болжаулар әдетте құқық идеясын,
жалпы тарихтың бостандық идеясын ашу концепциясымен органикалық
байланыстағы, бостандық шарасы ретінде түсінумен, оның қоғамдық
қатынастарда іске асырылуымен байланысады. Сонымен қатар, объективті
нормалар негізі қоғамдық қатынастарда бұрыннан қаланған, ал заң шығарушыға
оларды тану мен айқындау ғана қалады деп саналады [22, 164 б.]. Құқық
негізінде жатқан объективті нормаларды іздестіру бұрыннан жүргізілуде,
алайда бұл ізденістердің қорытынтысы әрқашан субъективті,сондықтан олар әр
түрлі және қарама-қайшы: құқықтық нормалары олардың объективті негізінде
бостандық шарасы, биліктің, бағынуды талап ететін бұйрығы, ақылдың
ұйғарымы, діни заңдар, үстем таптардың заңға салынған ықтияры, таптық
ынтымақтастықтың нормалары, қоғамдық бекітілген ережілер, міндеттенудің
абстрактілі идеясы және т.б. ретінде қарастырылған болатын. Құқық
қағидалары ұғымын объективті нормалар категориясы арқылы ашу талпынысы,
сәтті әрекеттер қатарына жатқызылуы мүмкін деп ойламаймын. Біріншіден,
объективті нормалардың табиғаты мен қайнар көздерінің, кіммен құрастырылып
және заң шығарушының оны қалай қабылдайтыны түсініксіз. Екіншіден, егер,
бұндай нормалар расында бар және олар заңдардың мазмұнын болжайды (болжау
керек) деп ұйғарсақ, онда дүние жүзінде неге құқық жүйелерінің алуан түрі
бар екенін түсіндіру қиын болады, өйткені объективті нормалар бірыңғай.
Құқық қағидаларын аталмыш, ұғымын отандық және шетелдік құқықтануда
тұжырымдауға тырысып жүрген ақиқат нормаларымен теңдестіруге негіз жоқ
деп ойлаймыз. Құқықтық нормаларды ақиқат және ақиқат емес (жалған) деп
бөлудегі басты қиындық, басшылыққа ала отырып бірін-бірінен ажыратуға
болатын өлшемдердің жоқтығы. Ондай өлшемдер ретінде, қоғамдық тәжірибеде
расталмаған, идеологиялық штамптар мен мазмұны мен бағыты түсіндірілмей
қалған, прогресстің абстрактілі ұғымы аталатын. Дәл осы себептен нормалар
жігін ақиқат (ғылыми, үдерісті) және сәйкесінше жалған (ғылыми
емес,кертартпа) деп негіздеу сәтті болмады [23, 459-460 бб.]. Құқықтық
нормаларға ақиқат және жалған категориялары тіпті қолданылмайтындығына
сілтеген авторлармен келіскеніміз жөн. Мысалы, Ганс Кельзен: Бірде бір
заңгер заңның ресми хабаршысы мен ғылыми түсініктеменің, қылмыстық кодекс
пен қылмыстық құқық оқулығы арасындағы елеулі айырмашылықты жоққа шығара
алмайды. Бұл айырмашылықтар келесі жағдайларда көрініс табады:құқықты
бейнелейтін, ешкімге еш нәрсені міндеттемейтін және рұқсат етпейтін,
құқықтанумен тұжырымдалған міндеттеме туралы пікірлер ақиқат және жалған
болады ал, билікпен бекітілген, субъектілерді міндеттейтін немесе рұқсат
ететін, міндеттемелік нормалар ақиқат немесе жалған бола алмайды, бірақ
олар нақты немесе жарамсыз болады, сонымен қатар, күнделікті деректерде
ақиқат немесе жалған бола алмайды, олар я бар, я жоқ болады, тек қана
деректер туралы пікірлер ғана ақиқат немесе жалған бола алады [24, 102-103
бб.].
И. Сабо, теория құқықтың нысаны мен мазмұнының елеулі қасиеттерін, оның
жалпы және қажетті ерекшеліктерін, негізгі қағидаларға жатқызады деп
жазған. Құқық қағидасы құқық мазмұнының элементі емес, және оның
формасының қасиеті де бола алмайды, деп ұсынылады. Қағида құқық формасы
мен мазмұнына қатысты, құқықтан талап етілген осы қоғамдағы талаптар
идеясында бейнеленген, дербес категория ретінте шығады. Құқықтың құрылымдық
элементтері құқықтың барлық жүйелерінде, барлық тарихи типтерінде бірыңғай,
бірақ құқықтың қағидалары әртүрлі. Сонымен қатар, дәл сол қағидалар осы
қоғамның құқығына сапалық анықтама береді.
Отандық теорияда, құқық қағидаларын, құқықтық реттеудің жалпы бағыты
мен мазмұнының ең маңызды қасиеттерін анықтайтын, жетекші идеялар ретінде
түсіну кеңінен таралған [25, 190 б.]. Құқық қағидалары ― бұл құқықтар
жүйесінің құрылысына, құқықтың жүзеге асуына белгілі бір түрде әсер ететін
және ақыры соңында құқықық тәртіпте жүзеге асырылатын, кейбір пікірлер
деген анықтамамен келіскеніміз жөн.
Құқық қағидалары ұғымын жазып шығу тек оның табиғатын, құқықтық
құбылыстардағы іске асу механизмдерін, даму сатыларын анықтағаннан кейн
ғана мүмкін болады, деп ойлаймын. Қағидалар-идеясының қалыптасуы құқықтық
санада жүзеге асатындығын айтқан авторлармен келіскеніміз жөн болар.
Сонымен қатар идеялар тек теориядап ғана қалыптасады деп есек, біз
жаңылысамыз. Мысалы, құқық қағидасы-идеяларының қалыптасуының алғашқы
сатысы, құқықтың идеялары қағидалар ретінде ұғымдарда және категорияларда
ашылатын, құқықтың теориясы болып табылады деп көрсеткен. Теорияда заңи
білім құқықтық идеялардың тірегі болады. Құқықтық теория сатысында бастапқы
объективация және құқықтық идеяларды құқықтық реттеудің қағидасы ретінде
әзірлеу. Құқықтық қағидалар идеясының қалыптасу процесін бұлай талдау
әдісі өте жеңілдетілген, деп ойлаймын. Біріншіден, қағида- идеялары тек
қана құқықтық теорияда емес, сонымен қатар басқа да ғылымдарда қалыптасады.
Екіншіден, олар тек қана доктринальдық емес, оған қоса кәсіби, тіпті
әдеттік құқықтық санада да пайда болады. Сонымен, теорияда қалыптасқан
идеялар, сөзсіз өзгелерінен айрықша болып келеді, өйткені олар, ғылыми
ұғымдармен, категориялармен сиппатталған, кей жағдайларда эксперемент
ретінде сыналған. Құқықтық санада қалыптасқан идеялар, құқық қағидасына
айналуы үшін, ол заң шығарушымен қабылдануы керек, өйткені, концепция,
доктрина, ғылыми қорытынды, әлде не туралы түсінік ретінде бар идея, тек
құқық шығармашылық процессі арқылы ғана құқықтың қағидасы бола алады.
Құқық шығармашылық процессі кезінде заң шығарушы тек қана өз идеяларын
емес, сонымен қатар саяси және қоғамдық процесстерге азда болса әсер
ететін, қоғам топтарының идеяларын да бекітеді, деп ойлаймын. Олар қоғамның
бетке ұстарлары, төрешілдер, әлеуметтік топтар, қабаттар және т.б. болуы
мүмкін. Мұратында заң шығарушы құқық шығармашылық арқылы қоғамның құқықтық
санасында туған идеяларын қамтып көрсетуі керек.Әдебиеттерде, қағидалық
сипатта болатын идеяларды білдіруде, олардың мағынасы құқықтық санада
факультативті болады, өйткені олардың орындауға міндетті күші жоқ, екені
әділ көрсетілген. Бұдан басқа, барлық идеялар, тіпті өте жақсы
құрастырылған және теориялық негізделгендерінің өзі құқық қағидасы бола
алмайды.
С.С.Алексеев негізі құқықтық нормаларда бекітілмегендерді, құқықтық
қағидалардың қатарына жатқызуға болмайтынын өте әділетті атап өткен. Олар
құқықтың қағидалары емес, тек қана идеялары (бастамалары), ғылыми
қорытындылары болып табылады [18, 103 б.]. Сондықтан, құқық қағидаларына,
құқық нормаларында бекітілген идеяларды ғана жатқызуға болады. Сонымен
қатар, құқық қағидасы құқық нормаларында екі түрлі: тікелей және жанама
жолмен бекітілуі мүмкін. Жанама бекітулер, норма тұжырымдамасы белгілі бір
құқық қағидасын жаңғыртқан жағдайларда орын алады. Екінші топты, нақты
нормаларда тікелей бекітілмеген, бірақ олардан шығарыла алатын қағидалар
құрайды. Құқықтық нормалардан шығарылатын қағидалар заңнамаларда жасырын
түрде болады.
Объективтік құқықтағы қағидалардың бекітілуіндегі айырмашылық, заңи
техниканың ерекшелігімен шартталған, деп есептеймін. Заңнамалар тарихын
зерттеу барысында, алғашында жүріс-тұрыс ережелер нормасы пайда болғанын,
көруге болады. Алғашқы құқықтық ескерткіштер норма-қағидалар туралы
білмеген, олар тек заң шығару техникасының дамуымен пайда болған.
Сондықтан, олардың деңгейі жоғары болған сайын, арнайы норма қағидаларында
бекітілетін, құқық қағидаларының да саны көбееді, деген қорытындыға келуге
болады. Сонымен қатар, заңи акт құрастырудағы кейбір жағдайларда, қағиданы
жалпы норма түрінде емес, жүріс-тұрыс ережелер нормаларының жиынтығы арқылы
тұжырымдалған, орындырақ болуы мүмкін.
Кейбір авторлар, заңнамадағы бастапқы ережелердің мәнін кемітпей,
оларды құқық нормалары деп есептемейтінін, атап кеткен жөн. О.Э. Лейст,
құқық нормасын норма-қағида және жүріс-тұрыс ережелер нормасы деп бөлуге
ешқандай объективті негіз жоқ өйткені құқықтың мағынасы адамдардың жүріс-
тұрысы мен қарым-қатынасын реттеуден тұрады, деп есептеген. Норма
қағидалар, көптеген құқық нормаларының жақша сыртына шығарылған жүріс-тұрыс
ережелері, бірақ әр қайсысының құрамында әрекеттілікке және заңи күшке ие
болатын, жоғары дәрежелі жалпылау нормативтік бұйрығы болып саналады.
Бұндай қорытынды толық негізделген деп ойламаймын. Шынында да, норма-
қағидалар, жалпылау сипаттағы құқықтық жарлық болып саналатындықтан,
айрықша ерекшеліктерге ие. Бірақ сонымен қатар олар, құқық субъектілерінің
нақты жағдайда, тіке әрекет ететін, жүріс-тұрыс ережелері де бола алады.
Мысалы, ҚР Конституциясының 4 бабына сәйкес (ал негізгі заңда көптеген
құқық қағидалары бекітілген) оның нормалары ҚР – ның бүкіл аумағында
қолданылады, тіке әрекет етеді жіне жоғары заңи күшке ие [1]. Сонымен қатар
норма қағидаларға құқықтық нормалардың барлық белгілері органикалық тән:
нормативтілік, жүйеліллік, жалпыға бірдейлік, формальды анықтылық, мемлекет
тарапынан мәжбүрлеумен қамсыздандыру. Норма-қағидаларды мемлекеттік жүріс-
тұрыс ереже-нормаларымен бірдей тұжырымдайды. Неге белгілерінің мәні
бірдей, айтылу формалары бірдей екі құбылысты әр түрлі сияқты қарастыру
керек екенін елестету қиын?
Алайда, отандық теорияда норма-қағидаларға кейде заңдарда және басқада
норативтік актілерде бар ресми түрдегі бағдарламалық, саяси-әлеуметтік
беделін негіздеуге және қолдауға тартылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz