Өндірістік шығындардың есебі
КІРІСПЕ
I ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Өндірістік шығындардың экономикалық мәні және оның қалыптасуы
1.2 «Сыр маржаны ЖШС . ның экономикалық сипаттамасы
1.3 «Сыр маржаны ЖШС . ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
II КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНДЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Өндірістік шығындарды есептеу әдістемесі мен мақсаты
2.2 Шығындарды калькуляциялау тәсілдері мен оны кәсіпорын қызметінде қолданылуы
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебі
III ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Кәсіпорында өндірістік шығындардың есебіне ішкі аудит жүргізу және оның мәні
3.2 Өндірістік шығындарды жүйелендіру және бақылау шаралары
3.3 «Сыр маржаны ЖШС . ның өндірістік шығындарын есептеу жүйесін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Өндірістік шығындардың экономикалық мәні және оның қалыптасуы
1.2 «Сыр маржаны ЖШС . ның экономикалық сипаттамасы
1.3 «Сыр маржаны ЖШС . ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
II КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНДЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Өндірістік шығындарды есептеу әдістемесі мен мақсаты
2.2 Шығындарды калькуляциялау тәсілдері мен оны кәсіпорын қызметінде қолданылуы
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебі
III ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІНІҢ ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ШАРАЛАРЫ
3.1 Кәсіпорында өндірістік шығындардың есебіне ішкі аудит жүргізу және оның мәні
3.2 Өндірістік шығындарды жүйелендіру және бақылау шаралары
3.3 «Сыр маржаны ЖШС . ның өндірістік шығындарын есептеу жүйесін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Диплом жұмысының өзектілігі бүгінгі күні кәсіпорын өндірістік шығындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтарын ұстану халық шаруашылығында өркендеуіне толық кепілдік алатындығы.
Еліміздің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге, өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Бүгінгі таңда, шығындар есебін ұйымдастырудың екі проблемасы бар:
Біріншісі – отандық теория мен тәжірибенің Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің алдында тұрған жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында;
Еліміздің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге, өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Бүгінгі таңда, шығындар есебін ұйымдастырудың екі проблемасы бар:
Біріншісі – отандық теория мен тәжірибенің Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің алдында тұрған жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында;
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы 2007ж
2. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке міндетті төлемдер туралы» Заңы 2008ж
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы 2006ж
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005
5. Адамс Р. Основы Аудита: Пер. с англ. / Под ред. Я.В. Соколова М.:Аудит; Юнити, 1999
6. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж.
7. Ержанов М.С. Теория и практика аудита – Алматы: Ғылым, 1994
8. Друри К. Управленческий и производственный учет. Пер с англ.; Учебник. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
9. Дюсембаев К. Ш. Аудит және қаржылық есепті талдау: Оқулық. – А.: «Қаржы қаражат», 1998.
10. Захарьин В. Р. Формирование себестоимости продукции. Мн.: Мисанта, 1999.
11. Тулегенов Е.Т. Басқару есебі. - Алматы: Экономика, 2008.
12. Майданчик Б.И., Карпунин М.Б., Любенецкий Л.Г. и др. Анализ и обоснование управленческих решений. - М.: Финансы и статистика, 2003.
13. Лабутин П. Учет затрат на производство продукции. // Консультант бухгалтера. 2000. № 18. С. 3-19.
14. Ладутько Е. Н. Проблема бухгалтерского учета полной себестоимости на предприятиях. // Бухгалтерский учет и анализ. 2000. № 1. С. 7-14.
15. Лапбаева С.Ш. Принципы организации бухгалтерского учета в аграрной отрасли, //КазЭУ хабаршысы. – Алматы, 2007.- №5.-С. 209-211.- 0,4 б.т.
16. Лапбаева С.Ш. Классификация затрат в растениеводстве, пути их совершенствования, согласно требованиях МСФО // ВЕСТНИК Кыргызско- Росийского Славянского университета. - 2009.- Т. 9.-№7.-С.149-152.-0,4 б.т.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық – А.: Экономика, 2004.
18. Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости продукции Аналитика-Пресс - М.: 1997.
19. Николаева С.А. Учет затрат в условиях рынка: Система Директ-Костинг, Аналитика-Пресс - М.: 2000 г.
20. Палий В.Ф. Основы калькуляции. – М.: Финансы и статистика, 1989
21. Пашигорева Г. И. Системы управленческого учета.- СПб., 2002г.
22. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаева З.Т. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001ж.
23. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы
2005 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке міндетті төлемдер туралы» Заңы 2008ж
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы 2006ж
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005
5. Адамс Р. Основы Аудита: Пер. с англ. / Под ред. Я.В. Соколова М.:Аудит; Юнити, 1999
6. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж.
7. Ержанов М.С. Теория и практика аудита – Алматы: Ғылым, 1994
8. Друри К. Управленческий и производственный учет. Пер с англ.; Учебник. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002.
9. Дюсембаев К. Ш. Аудит және қаржылық есепті талдау: Оқулық. – А.: «Қаржы қаражат», 1998.
10. Захарьин В. Р. Формирование себестоимости продукции. Мн.: Мисанта, 1999.
11. Тулегенов Е.Т. Басқару есебі. - Алматы: Экономика, 2008.
12. Майданчик Б.И., Карпунин М.Б., Любенецкий Л.Г. и др. Анализ и обоснование управленческих решений. - М.: Финансы и статистика, 2003.
13. Лабутин П. Учет затрат на производство продукции. // Консультант бухгалтера. 2000. № 18. С. 3-19.
14. Ладутько Е. Н. Проблема бухгалтерского учета полной себестоимости на предприятиях. // Бухгалтерский учет и анализ. 2000. № 1. С. 7-14.
15. Лапбаева С.Ш. Принципы организации бухгалтерского учета в аграрной отрасли, //КазЭУ хабаршысы. – Алматы, 2007.- №5.-С. 209-211.- 0,4 б.т.
16. Лапбаева С.Ш. Классификация затрат в растениеводстве, пути их совершенствования, согласно требованиях МСФО // ВЕСТНИК Кыргызско- Росийского Славянского университета. - 2009.- Т. 9.-№7.-С.149-152.-0,4 б.т.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық – А.: Экономика, 2004.
18. Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости продукции Аналитика-Пресс - М.: 1997.
19. Николаева С.А. Учет затрат в условиях рынка: Система Директ-Костинг, Аналитика-Пресс - М.: 2000 г.
20. Палий В.Ф. Основы калькуляции. – М.: Финансы и статистика, 1989
21. Пашигорева Г. И. Системы управленческого учета.- СПб., 2002г.
22. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаева З.Т. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001ж.
23. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы
2005 ж.
Мазмұны
Кіріспе
i Өндірістік шығындардың экономикалық мәні мен маңызы және
кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
1 Өндірістік шығындардың экономикалық мәні және оның қалыптасуы
1.2 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық сипаттамасы
1.3 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
II Кәсіпорын қызметінде шығындар есебін ұйымдастыру мен калькуляциялау
жолдары
2.1 Өндірістік шығындарды есептеу әдістемесі мен мақсаты
2.2 Шығындарды калькуляциялау тәсілдері мен оны кәсіпорын
қызметінде қолданылуы
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебі
III Өндірістік шығындардың есебінің ішкі аудиті және оны жетілдіру
шаралары
3.1 Кәсіпорында өндірістік шығындардың есебіне ішкі аудит жүргізу және
оның мәні
3.2 Өндірістік шығындарды жүйелендіру және бақылау шаралары
3.3 Сыр маржаны ЖШС – ның өндірістік шығындарын есептеу жүйесін
жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі бүгінгі күні кәсіпорын өндірістік шығындарды
есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық
қызметін басқарудың заңдылықтарын ұстану халық шаруашылығында өркендеуіне
толық кепілдік алатындығы.
Еліміздің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта
барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық
сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы,
осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және
әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа Жолдауы Қазақстанды
жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді.
Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық
экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ
нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның
ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға
беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне
жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен
өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу
қажеттілігіне аса назар аударылды.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп
арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Бүгінгі таңда, шығындар есебін ұйымдастырудың екі проблемасы бар:
Біріншісі – отандық теория мен тәжірибенің Қазақстан Республикасында
нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің алдында тұрған
жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында;
Екінші маңызды проблема – есеп ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін
зерттеу, өндірістік шығындар туралы ақпараттар алудың дәстүрлі емес жаңа
жүйесін құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың, қаржылық нәтижелерді
анықтаудың қазіргі тәсілдерін қолдану, сондай-ақ бұл ақпараттардың
өндірістік қызметті басқару, талдау, болжау және реттеу үшін қолданылуы.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселелер өзекті болып тұрғандықтан
дипломдық жұмыстың осы тақырыпқа арналып, өндірістік шығындарды, оның
есебінің жүргізілуі мен ұйымдастырылуын және өнімнің өзіндік құнын
калкуляцялаудың әдістерін терең мән беріп зерттелуі бүгінгі күнде басты
міндет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік шығындарды және өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын зерттеу, сонымен қатар, өзіндік құнның төмендеуінің
резервтерін анықтау және оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Өндірістік шығындардың құрылуы мен айналымы өндірістік кәсіпорындар үшін
аса маңызды, сондықтан-да шығындар есебінің кәсіпорынды басқарудағы үлесі
өте зор. Өндірістік шығындар есебінің қажеттілігі шаруашылық қызметтің
шарттарының күрделенуіне, табыстылыққа талаптардың өсуіне байланысты
жоғарылай түседі.
Дипломдық жұмыстың міндеті шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың әдісін таңдау және технологиялық процесстің
сипатына, өндірілетін өнім, атқарылатын жұмыс пен көрсетілетін қызметтің
түрлілігіне, калькуляциялау обьектілеріне, мекеме құрылымына және басқа да
жағдайларға байланысты бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Сыр Маржаны ЖШС-де өндірістік
резервтерді анықтаудың, өндіріс табыстылығын көтеру мақсатында матриалдық,
еңбек және қаржылық ресурстарды қолдануды әрдайым бақылаудың маңызды құралы
болып табылады. Бұл өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын зерттеу кәсіпорынның жүйесінде ерекше орын алатындығын
анықтайды. Сондықтан, өндірістегі шығындарды білу және зерттеу, сондай-ақ
осы шығындарға уақытылы және сапалы талдау жасау өндірістік процессті
икемді реттеуге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы бірінші бөлімінде өндірістік шығындардың
мәні мен жіктелуі және кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты
қарастырылған.
Екінші бөлімде өндірістік шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы болғандықтан аса мән
беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы өндірістік есеп және оның басқару
есебіндегі орны мен ұйымдастыруы, сондай-ақ негізгі және көмекші өндіріс
шығындарының есебін жүргізу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әдістері қарастырылған.
Ал үшінші бөлім өндірістік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі және
кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына арналған.
i Өндірістік шығындардың экономикалық мәні мен маңызы және кәсіпорынның
экономикалық сипаттамасы
1 Өндірістік шығындардың экономикалық мәні және оның қалыптасуы
Ұйымның өндірістік қызметі шаруашылық процестерден тұрады.
Өндірістік процестердің ішіндегі негізгілері жабдықтау, өндіріс және өткізу
болып табылады. Процестер түрлі шаруашылық операцияларын біріктіреді. Өз
құрамы жөнінен олар кәсіпорын қызметінің негізгі мазмұнына қарағанда едәуір
үлкен.
Басқарушылық есепте басқарудың объективті талаптарға сәйкес өндіріс
процестері қызмет түріне байланысты топтастырылады: жабдықтау-дайындау,
өндірістік, қаржы-өткізу, ұйымдық және инвестициялық.
Микроэкономикада өндіріс түсінігі нәтижесінде жекелеген бөлшектердің
пайдалы өнімге айналатын немесе өнімнің нысаны мен белгісін өзгертетін
мақсатты қызметті білдіреді. Кәсіпорынның өндірістік жүйесі өндіріске
қажетті түрлі ресурстарды құрайтын өзара байланысты бөлшектер мен өндіріс
нәтижесінен құралады. Өнім өндірудің шарты – ол технология, соған сәйкес
шығындардың өнімге айналуымен аяқталады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ
сериялық өндірістерде – жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне
маршруттық парақтарына жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету
белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі
керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын
есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген
өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ
жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау
үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында: Кірістер мен шығыстар пайда
мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты
элементтер болып табылады. Кірістер – есепті кезең ішінде активтердің
түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық
пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты
ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады. Ал шығыстар – есепті кезең
ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда
болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы
тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп
соғады деп атап көрсетілген. Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу
мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру
және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.
Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады.
Шығындар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет
көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын – ол
меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға, жұмысты
орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды
қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын
мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе
пайдалану нысанында болады[31].
Шаруашылық жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің
бірі – жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс қызмет)
сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құн және оның өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде
негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,
тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды
көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай-
ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені
бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Сонымен, өзіндік құнның калькуляциясы кәсіпорынға:
- өнімнің бағасын белгілеуге;
- шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер
қабылдауға;
- кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.
Бухгалтерлік есепте шығындар белгілі бір қасиеттері бойынша топталады.
Өндірістік шығындарды топтаудың тәсілдері бірнеше факторларға негізделген:
кәсіпорын қызметінің өзіндік ерекшелігі, өндірісті ұйымдастыру және
технология ерекшеліктеріне, өндірілетін өнім наменклатурасына,
ұйымдастырылу құрылымына, нарықтық экокномикаға өту кезеңіне және т.б.
Өндірістік шығындар сипаттамасы бойынша төмендегідей жіктеледі:
1. Құрамы мен тағайындалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме
болып бөлінеді:
- Негізгі шығындар – технологиялық үрдіспен тікелей байланысты шығындар
(материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);
- Үстеме шығындарға – негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету
бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және
комплексті болып бөлінеді:
- Элементті деп – құраушы бөліктерге жатқызыла алмайтын өндірістік өнім
шығындарының біртекті түрлерін айтамыз (шикізат пен материалдар, еңбекақы,
жанармай, энергия, т.б.);
- Кешенді шығындар деп – құрамы біртекті емес шығындарды айтады.
Олардың құрамына шығындардың әртүрлі түрлері кіреді, бірақ калькуляцияда
жалпы бір сомамен көрсетіледі.
3. Өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша шығындар тікелей және
жанама болып бөлінеді:
- Тікелей шығындар – өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни
жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты шығындар. Тікелей шығындар
өнімнің өзіндік құнына олардың пайда болу сәтінде енеді (шикізаттар мен
материалдар, жартылай фабрикаттар, еңбекақы және т.б.);
- Жанама шығындар – өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болады. Жанама шығындар өнімнің
өзіндік құнына соңында енеді, ал олардың пайда болу сәтінде өнімнің жеке
түрлерінің өзіндік құнына енбейді, өйткені өнім мен бұйымдардың бірнеше
түрлеріне жалпы болып табылады.
4. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар айнымалы және тұрақты болып екіге
бөлінеді:
- Тұрақты шығындар – бұл өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі
өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен
шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы).
- Айнымалы – шығарылған өнім көлемінің өзгеруімен шығынның да өсуі
немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы,
технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы);
5. Құрамы бойынша өндіріс шығындары келесідей баптар және элементтер
бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- еңбек ақыдан аударылатын аударымдар;
- негізгі құралдардың және материалды емес активтердің тозуы;
- басқа да шығыстар[51].
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымша - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болған шығындар.
Тікелей - өнімнің,қызметтің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар,аударымдар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары).
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанама
шығындар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама
шығындары) деп аталады. Шығындарды жіктеуді кесте негізінде суреттейтін
болсақ:
Кесте 1-Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелу тобы бойынша Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл Негізгі
бойынша Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі Тікелей
бойынша Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
Кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару өндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Ескерту-автормен құрастырылған
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым
инженерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне
(құрылыста, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
аударымдар).
Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиісті риск құрамының
еңбекақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай бірэлементті
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндер
(өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б)
және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөлінеді.
Өндіріске кеткен шығындар бойынша ақпаратты негізінде шешім қабылдау
бірқатар кедергілер туғызуы мүмкін.
Мысалы, мынандай екі түрлі - өнімге кетен шығындар туралы ақпарат
негізінде теріс шешім қабылдауы мүмкін:
- кәсіпорынға табыс әкелетін өнім өндіруге қызмет көрсетуден бас
тартқанда;
- көрсетілетін қызметің бағасын кателесіп зиян шектік деген желеумен
жоғарылатқанда. Осы негізде өндірілген өнімге толық есептелген шығындарды
шектеу талап етіледі.
Өндірісте өнімге кеткен толық шығындарды бөлудің аса маңыздылығы оның
шығындар сипатына және қалыптасуына байланысты талдай отырып бөлуді шектеу
бойынша төмендегідей жіктеледі:
Сурет 1-Өнімге кеткен толық шығындарды бөлуді шектеу бойынша жіктелім
Осы шығындарды жіктеу жалпы басқару есебінде маңызы өте зор, яғни жіктеу
арқылы:
- басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен
шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен
олардың бірқатарын өзіне алуына;
- сегменттік есептің нақты мәліметтері мен жоспарды экономикалық талдау
негізінде олар жауапкершілік орталықтарының қызмет нәтижелерін өлшеуіне;
- жоспарланған көрсеткіштepгe мәліметтері сәйкес келетіндігі анықтауына
септігін тигізеді[68].
9 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық сипаттамасы
Сыр Маржаны ЖШС 1999 жылы 9 желтоқсанда Ақтан батыр ауылында ашылды.
Алғашында 2000 жылы 350 га күріш егу қолға алынып, 35 жұмысшы қызметкерлер
жұмыс жасады. 2003 жылы күріш көлемі 1100 га жеткізілді. Қазіргі уақытта
Сыр Маржаны ЖШС-де 168 адам жұмыс жасаса, олардың орташа жалақысы 42190
теңгені құрайды.
Сыр Маржаны ЖШС-не қарасты машина-техника тұрағындатехникалар жөндеу
және басқа да қажетті қызметтер көрсетіледі.
Сыр Маржаны ЖШС күріш түрлерінің көптеген түрін өсірумен айналысады.
КазАгроҚаржы акционерлік қоғамымен ынтымақтастық нәтижесінде алынған
ауылшаруашылық техникаларының арқасында Сыр Маржаны ЖШС-гі ауылшаруашылық
өнімдерін егу алқабын кеңейтіп, тұрақты дамып келеді. Жыл сайын күріш, ескі
жоңышқа, жаңа жоңышқа күтіп бапталып, егін жиналуда. Ауыл тұрғындарын 100
пайыз жұмыспен қамтамасыз етіп келеді.
Қоғамның толық атауы:
мемлекеттік тілде: толық атауы –Сыр Маржаны жауапкершілігі шектеулі
серіктестік, қысқартылған атауы – ЖШССыр Маржаны;
орыс тілінде: толық атауы –Товарищество с органиченной ответственностью
Сыр маржаны, қысқыртылған атауы – ТОО Сыр маржаны;
Сыр Маржаны - нің қызметінің негізгі мақсаты:
1. Ауыл шаруашылығы өнімдерін шығару және өңдеу және оны жүзеге асыру.
2. Көтерме және жеке сату
3. Құрылыс материалдарын шығару, өңдеу және оны жүзеге асыру
4. Жерді өңдеу және құрылыс
5. Жүк тасымалдау
6. Мал шаруашылығы
7. Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған қызметтерді
жүзеге асыру.
ЖШС мемлекеттік тіркеуден соң заңды тұлға қызметін атқару құқығына ие
болады.
ЖШС өзінің бухгалтерлік балансы, және есеп айырсу шоты және басқа да
банктік шоттары, сондай-ақ мемлекеттік және орыс тілдерінде өзінің атауы
жазылған мөрі бар.
ЖШС өзінің атынан мәміле (келісімшарт және еңбек келісімшарттарымен)
жүргізе алады, және мүліктік және мүліктік емес құқықтарына ие болып,
соттта жауап беруші болып, Қазақстан Республикасының заңнамаларында
көрсетілген сонымен қатар басқа да қызметтерді жүзеге асырады.
Сыр Маржаны ЖШС-нің қатысушыларының құқықтары мен міндеттері:
1. Сыр Маржаны ЖШС-нің жарғысымен, құрылтай шартымен және Қазақстан
Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте Сыр МаржаныЖШС-
нің істерін басқаруға қатысуға,
2. Сыр МаржаныЖШС-нің филиалы қызметі туралы ақпарат алуға,
бухгалтерлік және басқа құжатнамамаен танысуға;
3. Қазақстан Республикасының заңнамасына және қатысушыларының Жалпы
жиналысының шешіміне сәйкес Сыр МаржаныЖШС-нің жарғылық
капиталындағы үлесіне сәйкес Сыр Маржаны ЖШС-нің қызметінен кіріс
алуға;
4. Сыр Маржаны ЖШС-нің жарғылық капиталындағы өзіне тиесілі үлесті
(үлесінің бір бөлігін) сатуға немесе басқаша шеттетуге (соның ішінде
кепілге алуға);
5. Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте үлесін
шеттету арқылы Сыр Маржаны ЖШС-не қатысуын тоқтатуға.
Сыр Маржаны ЖШС-нің қатысушылары міндетті:
1. Сыр Маржаны ЖШС-нің құрылтай шартымен және жарғымен
қарастырылған тәртіпте, мөлшерлерде және мерзімдерде
Серіктесстіктің жарғылық капиталына салымдар енгізуге;
2. Сыр Маржаны ЖШС-нің құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
3. Құрылтайшартының талаптары мен Сыр Маржаны ЖШС-нің жоғарғы
басқару органдарының шешімдерін орындауға;
4. Сыр Маржаны ЖШС-нің коммерциялық құпия деп жарияланған
мәліметтерді таратпауға;
Сыр Маржаны ЖШС-нің басқару құрылымы:
ЖШС-нің басты органы болып оның қатысушысы табылады.
Қатысушының ерекше құзіретіне жататындарға:
ЖШС-тің жарғысының оның ішінде жарғылық капиталдың мөлшерінің
өзгерісіне.
ЖШС-тің атқарушы органдарының пікірін және құрылуына
Жылдық есеп және бухгалтерлік балансын және шығыстар мен табыстарды
орналастыруға
ЖШС Директоры:
- ЖШС-тің нағыз жарғысында көрсетілген талаптарға сәйкес мүлкіне иелік
етіп оның капиталын бөлу құқығы бар.
- Серіктестіктің құрылымын төлем жүйесін және жұмысшылардың санын
бекітеді.
- Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жұмыс режимін құрастырады.
- Серіктестіктің ағымдағы қызметімен байланысты және басқа да сұрақтарды
шешеді.
Сыр Маржаны ЖШС-нің қолданыстағы Есеп саясаты Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнама талаптарына сәйкес жасалып, жеке болып
табылатын кәсіпорындарға Қазақстан Республикасының 28 ақпан 2007 жылғы №234-
111 Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңына сәйкес
жүзеге асырылады.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына, халықаралық немесе ұлттық
стандарттарға және бухгалтерлiк есеп шоттарының үлгi жоспарына сәйкес,
олардың қажеттiлiктерi мен қызмет ерекшелiктерi негiзге алына отырып,
бухгалтерлiк есептi жүргiзу және қаржылық есептiлiктi жасау үшiн дара
кәсiпкер немесе ұйым қолдануға қабылдаған нақты принциптердi, негiздердi,
ережелердi, тәртiп пен практиканы бiлдiредi. Есеп саясатын таңдау және
қолдану.
Бизнестік операцияларға, басқа оқиғалар немесе жағдайларда арнайы
қолданғанда ХҚЕС-ты (IFRS), сол баптарға есеп саясаты немесе саясаттарын
осы ХҚЕС-ты (IFRS) қолдану арқылы анықталуы тиіс. ХҚЕС (IAS) жөніндегі
(IAS) B Кеңесі шешкендей ХҚЕС-на (IFRS) есеп саясатын ұсынады. Бұл есеп
саясаты қаржы есептілігінде берілетін бизнестік операциялар барысы, басқа
жағдайлар мен шарттар жөнінде маңызды және сенімді ақпарат беруде
қолданылады. Егер бұл саясатты қолданудың маңыздылығы болмаса, онда оны
қолданудың қажеті жоқ. Дегенмен, ұйымның қаржы жағдай жөнінде белгілі бір
есептілік тапсыруы үшін (IFRS) ХҚЕС-тан маңызсыз ауытқуларды жасау немесе
сол күйінде түзетпестен қалдырып қою дұрыс болып табылмайды. Ұйым өзінің
есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін баптарды санаттауды
нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды қоспағанда, ұқсас
операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі таңдауға және
қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау талап етілсе
немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір санатқа
қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс. Сыр Маржаны ЖШС-нің
жарғылық капиталы барлық қатысушылардың қосымша пропорционал салымдар
енгізу арқылы, Сыр МаржаныЖШС-нің жеке меншік қаражаттарының есебінен,
барлық қалған қатысушылардың келісімі болған жағдайда бір немесе бірнеше
қатысушының қосымша салым енгізу арқылы, Сыр МаржаныЖШС-нің құрамын
жаңа қатысушыларды қабылдау арқылы ұлғайтылады. Кәсіпорынның жарғылық
капиталы Сыр Маржаны ЖШС-нің қатысушыларының салымдарының мөлшерін
пропорционал азайту арқылы немесе жекелеген қатысушылардың үлестерін
толығымен немесе бір бөлігін өтеу арқылы азайтылады. Сыр Маржаны ЖШС-нің
жарғылық капиталының сомасы 33 829 380 (отыз үш миллион сегіз жүз жиырма
тоғыз мың уш жүз сексен) теңгені құрайды.
Кесте 2. Ондағы салымшылардың үлесі:
№ Қатысушылар Үлесі, мың тенге пайызбен
Утеев Сражадин 18 777,0 57,76
Басқа да 167 мүшесінде 15 053,0 42,24
Ескерту - Сыр МаржаныЖШС-нің көрсеткіштері
Сыр Маржаны ЖШС-нің жарғылық капиталы мемлекеттік тіркелген кездегі
заңнамамен белгіленген ең аз мөлшерден төмен азайтуға жол берілмейді.
Серіктестік қатысушыларының жарғылық капиталдағы үлестері және ұйымның
мүлік құнындағы сәйкес үлестері (мүліктегі үлесі) ұйымның жарғылық
капиталындағы салымдарына пропорционал болады және бүтіннің бір бөлігі
немесе пайыз түрінде беріледі.
10 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына өнім өндірудегі өзіндік құнның құрамына
жатқызылатын шығындар кқлемінің маңызы жоғары. Яғни, шығындарды азайту
жолдарын іздестіру экономикалық көрсеткіштерді талдау негізінде
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы меншік және қарыз қаражаттардың
жағдайымен сипатталады және қаржылық коэффициенттер жүйесі көмегімен
бағаланады. Оларды есептеудің ақпараттық базасы бухгалтерлік баланс және
пайда және зиян туралы есептілік болып табылады.
Коэффициенттерді пайдалану арқылы талдау екі абсолюттік шамалар
арасындағы қатынасты орнатуға көмектеседі. Коэффициенттік талдау
бухгалтерлік есеп пен есептілік негізінде алынатын баланстық баптар
шамасының немесе басқа да абсолюттік көрсеткіштердің қатынасы ретінде
есептелетін қаржылық жағдайдың салыстырмалы көрсеткіштерінің динамикасын
және деңгейін зерттеуден тұрады.
Салыстырмалы шамалар – бұрыңғы кезеңмен немесе басқа ұйымдармен ұйымның
операциялары мен қаржылық жағдайын салыстыру үшін арналған көрсеткіштер.
Коэффициенттерді есептеудің басты мақсаты – болашақ зерттеу бағытын
анықтау. Халықаралық тәжірибеде қаржылық талдаудың әдістемесі
коэффициенттерді есептеуден тұрады. Бұл талдаудың мақсаты 3Е (economy,
efficiency, effectiveness) ережесін қолдану болып табылады.
Ал енді, Сыр Маржаны ЖШС баланс және пайда және зиян туралы есептілік
мәліметтері көмегімен жиі қолданылатын көрсеткіштерді қарастырайық.
Коэффициенттердің бірінші тобы – бұл кәсіпорынның өтімділігін бағалайтын
өтімділік коэффициенттері.
Сыр Маржаны ЖШС өтімділігі – ақшалай формасына айналу мерзімі
міндеттемелерді өтеу мерзімімен сәйкес келетін активтер арқылы, ұйымның өз
міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі.
Өтімділік ұйымның жоғары төлемқабілеттілігін және жалпы соммасы бойынша
активтер мен міндеттемелердің арасындағы тұрақты теңдігін білдіреді.
Өтімділікті бағалау мәні – бұл ұйымға ұсынылған шоттарды уақытында төлей
алу мүмкіндігін анықтау. Осы көрсеткіштер бойынша салыстырмалы шамалар
айнымалы қаражаттармен немесе олардың бір бөлігімен байланысты болу қажет,
себебі, олар қажетті мерзімде ұйымның қарыздарын жаба алады. Оларға жататын
көрсеткіштер төмендегі кестеде келтірілген
Кесте 3. Салыстырмалы шамалар көрсеткіштері
Ағылшын термині Қазақша термині
Current ratio = Current Жабу коэффициенті = Ағымдағы
assetsCurrent liabilities актитверАғымдағы міндеттемелер
Quick ratio = Quick assets (CashӨтімділік коэффициенті = тез өтімді
+ Marketable securities + активтер (ақша қаражаттары + қаржылық
Accounts receivables)Current салымдар + алынуға тиісті шот)ағымдағы
liabilities міндеттемелер
Cash ratio = (Cash + Marketable Абсолюттік өтімділік коэффициенті = ақша
securities)Current liabilities қаражаты + қаржылық салымдар)ағымдағы
міндеттемелер
Ескерту – автормен құрастырылған
Жабу коэффициенті қысқа мерзімді кредиторлық қарыздың ағымдағы
активтерге қатынасын білдіреді. Ол ұйымның төлемқабілеттілігінің жалпы
индикаторы ретінде пайдаланылады. Жабу коэффициентін есептейік:
Кесте 4. Жабу коэффициенті бойынша есептеу
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ағымдағы активтер 2 075 561 2 960 400 - 884 839
Қаржылық салымдар - - -
Ағымдағы активтердің жиыны 2 075 561 2 960 400 - 884 839
Ағымдағы міндеттемелер 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
Жабу коэффициенті 0,49 0,49 0
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Коэффициенттерді салыстыру арқылы біз мынадай қорытындығы келдік: 2011
жылы Сыр Маржаны ЖШС жабу коэффициенті 2010 жылмен салыстырғанда мүлдем
өзгермеді.
Өтімділік коэффициенті дебиторлық қарызды толық жабу шарты бойынша
компанияның жақын болашақта ағымдағы қарыздарын жабу мүмкіндігін көрсетеді.
Осы көрсеткішті есептеген кезде айнымалы қаражаттардың құрылымы және
олардың өтімділігі басшылыққа алынады, себебі ақша қаражаттармен
материалдық қорларға салынған қаражаттармен салыстырғанда қарыздарды жабу
оңайырақ болады. Енді өтімділік коэффициентін есептейік:
Кесте 5. Өтімділік коэффициенті көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ақша қаражаттары 351 161 80 871 270 290
Алынуға тиісті шот 280 818 31 026 249 792
Қаржылық салымдар - -
Өтімді активтердің жиыны631 979 111 897 520 082
Ағымдағы міндеттемелер 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
Өтімділік коэффициенті 0,15 0,02 0,13
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШС көрсеткіштерінің мәліметтері
Салыстыру көрсеткендей, Қазпошта АҚ-ның өтімділік коэффициенті 2011
жылы 2010жылмен салыстырғанда 0,13 немесе 13%-ға өсті.
Абсолютті өтімділік коэффициенті компанияның қажет уақытта тез сатылатын
қолда бар ақша қаражаттар мен қаржылық салымдар көмегімен қысқа мерзімді
қарыздарды жабу мүмкіндігін көрсетеді. Ал енді, абсолютті өтімділік
коэффициентін есептеп көрейік:
Сонымен, компанияның абсолютті өтімділігі (төлем қабілеттілігі)
төмендегі 14 кесте бойынша 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 0,05 немесе
5%-ға ғана өсті.
Өтімділік деңгейінің өзгеруі таза айнымалы капиталдың абсолюттік шаманың
динамикасы бойынша анықталады.
Кесте 6. Айнымалы капиталдың абсолюттік шама динамикасы
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ақша қаражаттары 351 161 80 871 270 290
Қаржылық салымдар - -
Абсолютті өтімді 351 161 80 871 270 290
активтердің жиыны
Ағымдағы міндеттемелер 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
Абсолютті өтімділік 0,08 0,03 0,05
коэффициенті
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Таза айнымалы капитал (таза активтер) барлық қысқа мерзімді
міндеттемелерді жапқаннан кейін, қалған қаражаттар соммасын білдіреді.
Бұл көрсеткіштің өсуі компанияның өтімділік деңгейінің көтерілуін
сипаттайды. Таза айнымалы капитал келесі формула бойынша есептеледі:
Кта = Ақм – Ақм
(1)
Мұндағы:
Ақм – қысқа мерзімді активтер;
Ақм – қысқа мерзімді міндеттемелер.
Осы көрсеткішті қарастырайық:
Кесте 7. Таза айнымалы капитал көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
қысқа мерзімді 2 075 561 2 960 400 -884 839
активтер, барлығы
қысқа мерзімді 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
міндеттемелер
Таза айнымалы капитал -2 191 187 -3 119 144 927 957
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
2010 жылдан 2011 жыл кезеңі ішінде таза айнымалы капиталдың көлемі
927 957 мың теңгеге өсті, яғни оның өтімділігі жоғарылады. Алайда, ағымдағы
активтер ағымдағы міндеттемелерге қарағанда 2011 жылы 2 191 187 мың
теңгеге, ал 210 жылы 3 119 144 мың теңгеге төмен. Сондықтан да, Сыр
Маржаны ЖШС өтімді деп санауға болмайды.
Өтімділікті талдауды дебиторлық қарызды, материалдық қорлар көлемін
және оларды пайдалану тиімділігін сипаттайтын коэффициенттермен толықтыру
қажет. Оларға жататындар:
– дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық коэффициенті;
– несиенің орташа мерзімі;
– материалдық қорлардың айналымдылық коэффициенті.
Осы көрсеткіштерді есептеу үшін баланс және пайда және зиян туралы
есептілік мәліметтері пайдаланылады. Дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық
коэффициенті төлемдерге салынған қаражаттардың бір жыл ішіндегі қанша
айналымды жасағанын көрсетеді.
Бұл коэффициент сатудың жалпы көлемінің алынуға тиісті шоттың орташа
мөлшеріне қатынасы ретінде есептелінеді. Сатудың жалпы көлемін пайда және
зиян туралы есептіліктен аламыз.
Алынуға тиісті шоттың орташа мөлшері бастапқы және соңғы кезең
мәліметтерін екіге бөлу арқылы анықталады. Ал енді, 2011 ж. осы
коэффициентін есептейік:
Кесте 8. Дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық коэффициентінің орташа
шамасы
Көрсеткіштер Сомма
Сатудан және қызмет көрсетудентүскен түсім 7 691 274
Кезең басындағы алынуға тиісті шот 31 026
Кезең соңындағы алынуға тиісті шот 280 818
Алынуға тиісті шоттың орташа мөлшері 155 922
Дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық коэффициенті 49,33
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Дебиторлық қарыз 1 жыл ішінде 49,33 айналым жасады. Айналымның саны
қаншалықты көп болса, соншалықты компания шоттар бойынша төлемді тезірек
алатынын көрсетеді. Алайда, айналымның саны несиенің шартына байланысты
болады. Компанияның несие мерзімі көбінесе күн бойынша белгіленетіндіктен,
бұл коэффициентті несиенің орташа мерзіміне айналдыру мақсатты. Ол
келесідей түрде анықталады:
Ном = 36549,33=7,4
(2)
Яғни бұл, Сыр Маржаны ЖШС дебиторлық қарыздың жабылуын орташа 7 күн
күтуде. Материалды қорлардың айналымдылық коэффициенті материалдық
қорлардың салыстырмалы мөлшерін көрсетеді.
Материалдар мен тауарды ақша қаражаттарды айналымнан босатады,
сәйкесінше, жанама түрде өтімділікке әсер етеді. Қорлардың көлемі аз болса,
онда олардың айналымдылығы тезірек болады.
Материалдар мен тауардың айналымдылық коэффициенті сатылған өнімнің
өзіндік құнының қорлардың орташа мөлшеріне қатынасы ретінде есептеледі:
Кесте 9. Қорлардың айналымдылық коэффициенті
Көрсеткіштер Сомма
Сатылған өнімнің өзіндік құны 6 116 532
Кезең басындағы өнім 1 599 663
17 кестенің жалғасы
Кезең соңындағы өнім 976 686
Өнімнің орташа мөлшері 1 288 174,5
Материалдық қорлардың айналымдылық коэффициенті 4,75
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Яғни, 1 жыл ішінде материалдық қорлар 4,75 айналым жасайды, немесе 4,75
рет айналады. Материалдық қорлар айналымының орташа мерзімі 76,8 күн
құрайды.
Сыр Маржаны ЖШС қызметінің дамуы тікелей пайда деңгейімен байланысты.
Сондықтан да, өткен жылдардағы табыстылықты бағалау, құрылтайшылар
қабылданған шешімдерге маңызды түрде әсер ете алады. Компанияның пайданы
алу қабілеттілігі, оның өтімділігіне әсер етеді. Осы себептерге байланысты
табыстылықты бағалау құрылтайшылар үшін де, кредиторлар үшін де өте
маңызды. Халықаралық тәжірибеде келесі табыстылық (тиімділік) көрсеткіштері
пайдаланады:
Кесте 10. Кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштері
Ағылшын термині Қазақша термині
Profitability (Efficiency rote) Табыстылық коэффициенттері
ROE (Return on equity) = NP (Net Меншік капитал табыстылығы = таза
Profit)Equity (average) пайдаменшік капиталдың орташа жылдық
құны
ROA (Return on assets) = NP (Net Активтердің табыстылығы = таза
Profit)Equity (netaverage) пайдаактивтердің орташа жылдық құны
ROS (Net profit margin) = NP (Net Сату табыстылығы = таза пайдасатудан
Profit)NS (Net sales) түскен таза түсім
Turnover of equity = NS (Net Капитал айналымдылығы = сатудан түскен
sales)Equity таза түсімкапиталдың орташа жылдық
құны
Ескерту – Кубышкин И. Использование финансового анализа для управления
компанией. Финансовый директор. - 2005. - №4.
Сыр Маржаны ЖШС әр бір құрылтайшыны салынған капиталдан қанша табыс
алуға болатыны қызықтырады. Сомма таза пайданың капиталдың орташа мөлшеріне
қатынасы арқылы есептелінеді. Орташа сомманы есептеу үшін қажетті иелер
үлесінің бастапқы және соңғы соммаларын меншік капитал қозғалысы туралы
есептіліктен аламыз. Салынған капиталдан алынған табыс келесідей
есептелінеді:
ROE = 353 742[(140 727-5 176 024)2] = -14,05% (3)
Мұндағы, Сыр Маржаны ЖШС құрылтайшылары салғн әр бір теңгесіне 14,05
тиын зиян көрді.
Активтер табыстылығы ұйымның барлық қаржылық ресурстардың бірлік құнына
алынған пайда көлемін көрсетеді. Активтердің табыстылығы таза пайданың
активтердің орташа құнына қатынасы ретінде анықталады.
ROA = 353 742[(5 938 614+6 458 806)2]=0 ,057 немесе, 5,7%
(4)
Бұл Сыр Маржаны ЖШС жиынтық капиталдың 1 теңгесіне 5,7 тиын таза
пайда алғанын көрсетеді.
Активтер табыстылық коэффициенті сату табыстылығы мен активтер
(капитал) айналымдылығы коэффициенттерімен өзара байланысты.
Сату табыстылығы - бұл таза пайданың сатудан түскен түсімге
қатынасы.
ROS = 353 7427 691 274 = 0,0459 немесе 4,59%
(5)
Бұл Сыр Маржаны ЖШС - нің көрсетілген қызметтің әр бір теңгесіне 4,59
тиынын пайда алғанын көрсетеді.
Активтердің айналымдылық коэффициенті, сатуды ұлғайту үшін
активтердің қаншама тиімді пайдаланатынын анықтайды. Ол есепті кезең ішінде
активтер өнімді сатуда қаншама рет айналғанын көрсетеді. Осы көрсеткішті
есептейік.
Кесте 11. Активтердің айналымдылық коэффициенті
Көрсеткіштер Сомма
Қызмет көрсетуден түскен түсім 7 691 274
Кезең басындағы активтер 6 458 806
Кезең соңындағы активтер 5 938 614
Активтердің орташа жылдық құны 6 198 710
Активтердің айналымдылық коэффициенті 1,24
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Сыр Маржаны ЖШС активтері жылына 1,24 айналым жасайды немесе 1,24 рет
айналады.
Ал енді, активтер табыстылығының сату табыстылығымен және активтердің
айналымдылық коэффициентімен өзара байланысын анықтайық:
ROA = ПтА
(6)
(таза пайдаактивтер)х(түсімтүсім)=(таза пайдатүсім) х
(түсімактивтер) = сату табыстылығы х активтердің айналымдылық
коэффициенті = 4,59% х1,24 = 5,7%
Ұзақ мерзімді қарызды жабу мүмкіндігі компанияның ұзақ мерзім қызмет
ету қабілеттілігін сипаттайды. Бағалаудың мақсаты – банкроттықты алдын-ала
анықтау болып табылады. Талдау көмегімен бұны дағдарыстық жағдайға дейінгі
5 жыл ішінде анықтауға болады. Ұзақ мерзімді қарыздар бойынша компанияның
төлем қабілеттілігін көрсететін көрсеткіш қарыз капиталының меншік
капиталға қатынасы арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш қаржылық тетік немесе
қаржылық леверидж деп аталады.
Қазақстандық тәжірибеде ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын келесі
қаржылық коэффициенттер жүйесі қолданылады, шартты түрде оларды бірнеше
топқа бөлуге болады:
Кесте 12. Ұйымның қаржылық жағдайы
Төлем қабілеттілікҚаржылық Іскерлік белсенділік Табыстылық
тұрақтылық
Абсолютті Автономия Айнымалы активтегі Жалпы
өтімділік коэффициенті дебиторлық берешектің рентабельділіг
коэффициенті үлесі і
Ағымдағы өтімділікАйналым Активтердің айналымдылығы Айналым
коэффициенті капиталдың рентабельділіг
маневрлеу і
коэффициенті
Тез өтімді Қорларды жабу Дебиторлық берешек
коэффициент коэффициенті айналымдылығы
Кредиторлық берешек
айналымдылығы
Дебиторлық және
кредиторлық берешектің
өзара қатынасы
Ескерту – автормен құрастырылған
Ұйымның төлем қабілеттілігі қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі
ретінде шығады. Ұйымның тез арадағы төлем қабілеттілігін сипаттайтын
коэффициент – абсолбтті өтімділік коэффициенті. Ол ұйымның бар ақша
қаражаттары мен қажеттілік туындаған жағдайда, тез өткізілетін қаржылық
салымдар есебінен қысқа мерзімді қарыздың қандай бөлігін жаба алатынын
көрсетеді. Қысқа мерзімді міндеттемелер: қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздар, қ.м. кредиторлық берешек және басқа да қысқа мерзімді
міндеттемелер. Абсолютті өтімділік коэффициенті келесідей анықталады:
АбӨК=(Ақша қаражаттары+Қаржылық салымдар)Қысқа мерзімді міндеттемелер
(7)
Дебиторлардан түсуі қажет төлемдердің есебінен ұйымның
төлемқабілеттілігін сипаттайтын коэффициент – ағымдағы өтімділік
коэффициенті (АғӨК). Ол дебиторлық берешектің толық өтелу шарты кезінде
ұйымның болашақ перспективада ағымдағы қарыздың қандай бөлігін жаба
алатынын көрсетеді:
АғӨК=(Ақша қаражаттары+Қаржылық салымдар+Қысқа мерзімді дебиторлық
берешек)Қысқа мерзімді міндеттемелер (8)
Қысқа мерзімді дебиторлық берешекті жабу және бар қорларды сату шарты
кезінде ұйымның болжанған төлем мүмкіндігін тез өтімді коэффициент
көрсетеді:
ТӨК=(Ақша қаражаттары+Қаржылық салымдар+Қысқа мерзімді дебиторлық
берешек+Қорлар)Қысқа мерзімді міндеттемелер (9)
Өтімділіктің әр түрлі коэффициенттері ұйымның төлемқабілеттілігіне жан-
жақты сипаттамасын бере отырып, талдамалы ақпараттың сыртқы
пайдаланушыларының мүддесіне жауап береді. Мысалы, жеткізушілерді абсолютті
өтімділік коэффициент қызықтырады. Ұйымға несие беретін банк, ағымдағы
өтімділік коэффициентіне көп көңіл бөледі. Ұйымның потенциалды және нақты
акционерлері көбінесе оның төлемқабілеттілігін тез өтімді коэффициент
көмегімен бағалайды. Енді, Сыр Маржаны ЖШС өтімділік бағасын берейік:
Кесте 13. Сыр Маржаны ЖШС өтімділік коэффициенті көрсеткіштері
Көрсеткіштер Шектеулер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ақша қаражаттары 351 161 80 871 270 290
Қысқа мерзімді дебиторлық 280 818 31 026 249 792
берешек
Басқа да дебиторлық берешек 466 896 1 248 840- 781 944
Қорлар 976 686 1 599 663-622 977
Айнымалы активтер, барлығы 2 075 561 2 960 400-884 839
Қысқа мерзімді 4 266 748 6 079 544-1 812 796
міндеттемелер,
Абсолютті өтімділік немесе = 0,08 0,01 0,07
коэффициенті 0,4
Ағымдағы өтімділік немесе = 0,15 0,02 0,13
коэффициенті 2
Тез өтімді коэффициент немесе = 0,48 0,48 -
1
Ескерту- Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштері
Сыр Маржаны ЖШС төлемқабілеттілігі төмен, өйткені оның мәні 0,2-ден
төмен болып табылады. Сонымен қатар, ағымдағы және тез өтімділік
коэффициенттері қажетті деңгейден төмен, яғни бұл Сыр Маржаны ЖШС
дағдарыстық жағдайында болып жатқанын көрсетеді. Алайда 2011 жылы 2010
жылмен салыстырғанда көрсеткіштердің мәндері өсті. Яғни бұл Сыр Маржаны
ЖШС кішкене болса да өз өтімділігін көтеретінін көрсетеді.
Ұйымның төлемқабілеттілігінің өзгеруін болжау үшін төлемқабілеттілігін
қалпына келтіру коэффициенті (ТҚК) пайдаланылады. Ол келесідей формула
арқылы есептеледі:
ТҚК = [ТӨКс+12(ТӨКс – ТӨКб]2 немесе = 1 (10)
мұндағы, ТӨКс – жыл соңындағы тез өтімді коэффициенті
ТӨКб – жыл басындағы тез өтімді коэффициенті
2 – тез өтімді коэффициенттің нормативті мәні
½ - төлемқабілеттілігін қалпына келтіру жарты жылдық
мерзімі. Төлемқабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті бірден жоғары
болса, онда 6 ай ішінде ұйым өз төлемқабілеттілігін қайта орната алу
тенденциясының бар екенін ұйғарады. Егер де коэффициент бірден төмен болса,
онда есепті кезеңде мұндай тенденцияның жоқтығын көрсетеді.
Сыр Маржаны ЖШС тез өтімді коэффициенті қажетті деңгейден төмен
болғаннан кейін, төлемқабілеттілігін қайта орнату коэффициентін есептеп
көрейік:
ТҚК = [0,48+12(0,48 – 0,48)]2 = 0,24 1
(11)
Бұл Сыр Маржаны ЖШС алты ай ішінде өз төлемқабілеттілігін орнату
мүмкіндігі болмайтытын көрсетеді. Ұйымның төлемқабілеттілігін көрсететін
тағы бір коэффициент меншік қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті
(МҚК). Ол келесідей есептеледі:
МҚК = Меншік айнымалы қаражаттар)Айнымалы активтер = 0,1 (12)
Егер меншік қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті есепті кезең
соңында 0,1 төмен болса, онда ұйым балансының құрылымы қанағаттандырылмаған
және ұйымның өзі төлемқабілетсіз болып саналады.
14 кестедегі мәліметтері бойынша, Сыр Маржаны ЖШС меншік қаражаттармен
қамтамасыз етілмеген және төлемқабілеттілігі төмен. Ұйым меншікті айнымалы
қаражаттардың тапшылығын сезеді. Қаражат тапшылығы кәсіпорынның келешектеде
орындалатын жұмысына, көрсететін қызметтеріне және одан алатын табыс
мөлшерін төмендетуге әсер етуі мүмкін. Демек, кәсіпорыннығ айналым
қаражаттарының тапшылығын болдырмау жолдарын іздестіру шараларын жүргізуі
тиіс.
Сыр Маржаны ЖШС үшін меншік қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициентін
есептейтін болсақ:
Кесте 14. Сыр Маржаны ЖШС меншік қаражаттармен қамтамасыз ету
коэффициенті
Көрсеткіштер Шектеулер 2010 2011 Ауытқу
(+-)
Ұзақ мерзімді активтер 3 863 053 3 498 406 364 647
Меншік капитал 140 727 -5 176 024 5 316 751
Меншік айнымалы қаражат -3 722 326-8 674 430 4 952 104
Қысқа мерзімді акивтер 2 075 561 2 960 400 -884 839
Меншік қаражаттармен немесе =0,1-1,79 -2,93 1,14
қамтамасыз ету коэффициенті
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Меншік айнымалы қаражаттардың бар болуын автономия, маневрлеу және
меншік ресурстарымен қорларды қамтамасыз ету коэффициенттері көрсетеді.
Маневрлеу коэффициенті меншік айнымалы қаражаттардың меншік капитал
қатынасыны тең:
Маневрлеу коэффициенті = МАҚМеншік капитал немесе = 0,5 (13)
Бұл коэффициент ұйымның меншік капиталдың қандай бөлігі мобильді
жағдайда болғанын көрсетеді. Маневрлеу коэффициентінің жоғарғы мәні
қаржылық жағдайын оң екенін сипаттайды.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық тұрғыдан қарағанда оның
қаражаттарының айналымның жылдамдығын зерттеу арқылы сипаттау болып
табылады. Іскерлік белсенділікті талдау әр түрлі айналымдылық
коэффициентінің деңгейін және динамикасын анықтауға, яғни ұйымның өз
қаражаттарын қаншалықты тиімді пайдаланатынын төмендегі кесте бойынша
анықтауға мүмкіндік береді. Ал енді, Сыр Маржаны ЖШС қаржылық
тұрақтылығын сипаттайтын жоғарыдағы коэффициенттерді анықтайық:
Кесте 15. Сыр Маржаны ЖШСқаржылық тұрақтылығы коэффициенттері
Көрсеткіштер Шектеулер 2010 2011 Ауытқу
(+-)
МАҚ -3 722 326-8 674 4304 952 104
Меншік капитал 140 727 -5 176 0245 316 751
Ұзақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
i Өндірістік шығындардың экономикалық мәні мен маңызы және
кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
1 Өндірістік шығындардың экономикалық мәні және оның қалыптасуы
1.2 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық сипаттамасы
1.3 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
II Кәсіпорын қызметінде шығындар есебін ұйымдастыру мен калькуляциялау
жолдары
2.1 Өндірістік шығындарды есептеу әдістемесі мен мақсаты
2.2 Шығындарды калькуляциялау тәсілдері мен оны кәсіпорын
қызметінде қолданылуы
2.3 Жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар есебі
III Өндірістік шығындардың есебінің ішкі аудиті және оны жетілдіру
шаралары
3.1 Кәсіпорында өндірістік шығындардың есебіне ішкі аудит жүргізу және
оның мәні
3.2 Өндірістік шығындарды жүйелендіру және бақылау шаралары
3.3 Сыр маржаны ЖШС – ның өндірістік шығындарын есептеу жүйесін
жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі бүгінгі күні кәсіпорын өндірістік шығындарды
есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық
қызметін басқарудың заңдылықтарын ұстану халық шаруашылығында өркендеуіне
толық кепілдік алатындығы.
Еліміздің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта
барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық
сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы,
осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және
әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа Жолдауы Қазақстанды
жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді.
Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық
экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ
нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның
ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға
беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне
жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен
өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу
қажеттілігіне аса назар аударылды.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп
арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Бүгінгі таңда, шығындар есебін ұйымдастырудың екі проблемасы бар:
Біріншісі – отандық теория мен тәжірибенің Қазақстан Республикасында
нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында басқару жүйесінің алдында тұрған
жаңа міндеттерді шешуге қайта бағытталуында;
Екінші маңызды проблема – есеп ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін
зерттеу, өндірістік шығындар туралы ақпараттар алудың дәстүрлі емес жаңа
жүйесін құру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың, қаржылық нәтижелерді
анықтаудың қазіргі тәсілдерін қолдану, сондай-ақ бұл ақпараттардың
өндірістік қызметті басқару, талдау, болжау және реттеу үшін қолданылуы.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселелер өзекті болып тұрғандықтан
дипломдық жұмыстың осы тақырыпқа арналып, өндірістік шығындарды, оның
есебінің жүргізілуі мен ұйымдастырылуын және өнімнің өзіндік құнын
калкуляцялаудың әдістерін терең мән беріп зерттелуі бүгінгі күнде басты
міндет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік шығындарды және өнімнің өзіндік
құнының калькуляциясын зерттеу, сонымен қатар, өзіндік құнның төмендеуінің
резервтерін анықтау және оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Өндірістік шығындардың құрылуы мен айналымы өндірістік кәсіпорындар үшін
аса маңызды, сондықтан-да шығындар есебінің кәсіпорынды басқарудағы үлесі
өте зор. Өндірістік шығындар есебінің қажеттілігі шаруашылық қызметтің
шарттарының күрделенуіне, табыстылыққа талаптардың өсуіне байланысты
жоғарылай түседі.
Дипломдық жұмыстың міндеті шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың әдісін таңдау және технологиялық процесстің
сипатына, өндірілетін өнім, атқарылатын жұмыс пен көрсетілетін қызметтің
түрлілігіне, калькуляциялау обьектілеріне, мекеме құрылымына және басқа да
жағдайларға байланысты бухгалтерлік есепті ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі – Сыр Маржаны ЖШС-де өндірістік
резервтерді анықтаудың, өндіріс табыстылығын көтеру мақсатында матриалдық,
еңбек және қаржылық ресурстарды қолдануды әрдайым бақылаудың маңызды құралы
болып табылады. Бұл өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын зерттеу кәсіпорынның жүйесінде ерекше орын алатындығын
анықтайды. Сондықтан, өндірістегі шығындарды білу және зерттеу, сондай-ақ
осы шығындарға уақытылы және сапалы талдау жасау өндірістік процессті
икемді реттеуге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы бірінші бөлімінде өндірістік шығындардың
мәні мен жіктелуі және кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты
қарастырылған.
Екінші бөлімде өндірістік шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы болғандықтан аса мән
беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы өндірістік есеп және оның басқару
есебіндегі орны мен ұйымдастыруы, сондай-ақ негізгі және көмекші өндіріс
шығындарының есебін жүргізу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әдістері қарастырылған.
Ал үшінші бөлім өндірістік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі және
кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына арналған.
i Өндірістік шығындардың экономикалық мәні мен маңызы және кәсіпорынның
экономикалық сипаттамасы
1 Өндірістік шығындардың экономикалық мәні және оның қалыптасуы
Ұйымның өндірістік қызметі шаруашылық процестерден тұрады.
Өндірістік процестердің ішіндегі негізгілері жабдықтау, өндіріс және өткізу
болып табылады. Процестер түрлі шаруашылық операцияларын біріктіреді. Өз
құрамы жөнінен олар кәсіпорын қызметінің негізгі мазмұнына қарағанда едәуір
үлкен.
Басқарушылық есепте басқарудың объективті талаптарға сәйкес өндіріс
процестері қызмет түріне байланысты топтастырылады: жабдықтау-дайындау,
өндірістік, қаржы-өткізу, ұйымдық және инвестициялық.
Микроэкономикада өндіріс түсінігі нәтижесінде жекелеген бөлшектердің
пайдалы өнімге айналатын немесе өнімнің нысаны мен белгісін өзгертетін
мақсатты қызметті білдіреді. Кәсіпорынның өндірістік жүйесі өндіріске
қажетті түрлі ресурстарды құрайтын өзара байланысты бөлшектер мен өндіріс
нәтижесінен құралады. Өнім өндірудің шарты – ол технология, соған сәйкес
шығындардың өнімге айналуымен аяқталады.
Өндірісті ұйымдастыру типі (тұрпаты) тек шығындарды есепке алуға және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен
бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке де әсер етеді.
Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы
ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ
сериялық өндірістерде – жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне
маршруттық парақтарына жазылады.
Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету
белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі
керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын
есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген
өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде және шынайы көрсету, сондай-ақ
жалпы бизнесті ұйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау
үшін ақпараттарды жинау және бақылауды көздейді.
2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында: Кірістер мен шығыстар пайда
мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты
элементтер болып табылады. Кірістер – есепті кезең ішінде активтердің
түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық
пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты
ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады. Ал шығыстар – есепті кезең
ішінде активтердің қолдан кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің пайда
болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы
тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп
соғады деп атап көрсетілген. Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты алу
мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру
және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.
Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады.
Шығындар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет
көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын – ол
меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды сатуға, жұмысты
орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға байланысты шығындарды
қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын
мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немесе
пайдалану нысанында болады[31].
Шаруашылық жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі көрсеткіштерінің
бірі – жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді (жұмыс қызмет)
сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құн және оның өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде
негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,
тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды
көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай-
ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені
бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Сонымен, өзіндік құнның калькуляциясы кәсіпорынға:
- өнімнің бағасын белгілеуге;
- шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер
қабылдауға;
- кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.
Бухгалтерлік есепте шығындар белгілі бір қасиеттері бойынша топталады.
Өндірістік шығындарды топтаудың тәсілдері бірнеше факторларға негізделген:
кәсіпорын қызметінің өзіндік ерекшелігі, өндірісті ұйымдастыру және
технология ерекшеліктеріне, өндірілетін өнім наменклатурасына,
ұйымдастырылу құрылымына, нарықтық экокномикаға өту кезеңіне және т.б.
Өндірістік шығындар сипаттамасы бойынша төмендегідей жіктеледі:
1. Құрамы мен тағайындалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме
болып бөлінеді:
- Негізгі шығындар – технологиялық үрдіспен тікелей байланысты шығындар
(материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);
- Үстеме шығындарға – негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету
бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және
комплексті болып бөлінеді:
- Элементті деп – құраушы бөліктерге жатқызыла алмайтын өндірістік өнім
шығындарының біртекті түрлерін айтамыз (шикізат пен материалдар, еңбекақы,
жанармай, энергия, т.б.);
- Кешенді шығындар деп – құрамы біртекті емес шығындарды айтады.
Олардың құрамына шығындардың әртүрлі түрлері кіреді, бірақ калькуляцияда
жалпы бір сомамен көрсетіледі.
3. Өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша шығындар тікелей және
жанама болып бөлінеді:
- Тікелей шығындар – өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни
жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты шығындар. Тікелей шығындар
өнімнің өзіндік құнына олардың пайда болу сәтінде енеді (шикізаттар мен
материалдар, жартылай фабрикаттар, еңбекақы және т.б.);
- Жанама шығындар – өнімнің өзіндік құнына таратылып бөлінетін, яғни
бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болады. Жанама шығындар өнімнің
өзіндік құнына соңында енеді, ал олардың пайда болу сәтінде өнімнің жеке
түрлерінің өзіндік құнына енбейді, өйткені өнім мен бұйымдардың бірнеше
түрлеріне жалпы болып табылады.
4. Өндіріс көлеміне қатысты шығындар айнымалы және тұрақты болып екіге
бөлінеді:
- Тұрақты шығындар – бұл өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі
өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен
шығыстар, негізгі құралдардың амортизациясы).
- Айнымалы – шығарылған өнім көлемінің өзгеруімен шығынның да өсуі
немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы,
технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы);
5. Құрамы бойынша өндіріс шығындары келесідей баптар және элементтер
бойынша топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- еңбек ақыдан аударылатын аударымдар;
- негізгі құралдардың және материалды емес активтердің тозуы;
- басқа да шығыстар[51].
Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымша - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болған шығындар.
Тікелей - өнімнің,қызметтің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
өзіндік құнына тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі
материалдар,аударымдар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары).
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанама
шығындар (жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама
шығындары) деп аталады. Шығындарды жіктеуді кесте негізінде суреттейтін
болсақ:
Кесте 1-Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелу тобы бойынша Шығындар
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл Негізгі
бойынша Қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі Тікелей
бойынша Жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік
Кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару өндірістік
міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
Ескерту-автормен құрастырылған
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым
инженерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне
(құрылыста, энергетикада - барлық шығындар тікелей байланысты).
Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
аударымдар).
Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиісті риск құрамының
еңбекақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай бірэлементті
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндер
(өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б)
және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөлінеді.
Өндіріске кеткен шығындар бойынша ақпаратты негізінде шешім қабылдау
бірқатар кедергілер туғызуы мүмкін.
Мысалы, мынандай екі түрлі - өнімге кетен шығындар туралы ақпарат
негізінде теріс шешім қабылдауы мүмкін:
- кәсіпорынға табыс әкелетін өнім өндіруге қызмет көрсетуден бас
тартқанда;
- көрсетілетін қызметің бағасын кателесіп зиян шектік деген желеумен
жоғарылатқанда. Осы негізде өндірілген өнімге толық есептелген шығындарды
шектеу талап етіледі.
Өндірісте өнімге кеткен толық шығындарды бөлудің аса маңыздылығы оның
шығындар сипатына және қалыптасуына байланысты талдай отырып бөлуді шектеу
бойынша төмендегідей жіктеледі:
Сурет 1-Өнімге кеткен толық шығындарды бөлуді шектеу бойынша жіктелім
Осы шығындарды жіктеу жалпы басқару есебінде маңызы өте зор, яғни жіктеу
арқылы:
- басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен
шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен
олардың бірқатарын өзіне алуына;
- сегменттік есептің нақты мәліметтері мен жоспарды экономикалық талдау
негізінде олар жауапкершілік орталықтарының қызмет нәтижелерін өлшеуіне;
- жоспарланған көрсеткіштepгe мәліметтері сәйкес келетіндігі анықтауына
септігін тигізеді[68].
9 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық сипаттамасы
Сыр Маржаны ЖШС 1999 жылы 9 желтоқсанда Ақтан батыр ауылында ашылды.
Алғашында 2000 жылы 350 га күріш егу қолға алынып, 35 жұмысшы қызметкерлер
жұмыс жасады. 2003 жылы күріш көлемі 1100 га жеткізілді. Қазіргі уақытта
Сыр Маржаны ЖШС-де 168 адам жұмыс жасаса, олардың орташа жалақысы 42190
теңгені құрайды.
Сыр Маржаны ЖШС-не қарасты машина-техника тұрағындатехникалар жөндеу
және басқа да қажетті қызметтер көрсетіледі.
Сыр Маржаны ЖШС күріш түрлерінің көптеген түрін өсірумен айналысады.
КазАгроҚаржы акционерлік қоғамымен ынтымақтастық нәтижесінде алынған
ауылшаруашылық техникаларының арқасында Сыр Маржаны ЖШС-гі ауылшаруашылық
өнімдерін егу алқабын кеңейтіп, тұрақты дамып келеді. Жыл сайын күріш, ескі
жоңышқа, жаңа жоңышқа күтіп бапталып, егін жиналуда. Ауыл тұрғындарын 100
пайыз жұмыспен қамтамасыз етіп келеді.
Қоғамның толық атауы:
мемлекеттік тілде: толық атауы –Сыр Маржаны жауапкершілігі шектеулі
серіктестік, қысқартылған атауы – ЖШССыр Маржаны;
орыс тілінде: толық атауы –Товарищество с органиченной ответственностью
Сыр маржаны, қысқыртылған атауы – ТОО Сыр маржаны;
Сыр Маржаны - нің қызметінің негізгі мақсаты:
1. Ауыл шаруашылығы өнімдерін шығару және өңдеу және оны жүзеге асыру.
2. Көтерме және жеке сату
3. Құрылыс материалдарын шығару, өңдеу және оны жүзеге асыру
4. Жерді өңдеу және құрылыс
5. Жүк тасымалдау
6. Мал шаруашылығы
7. Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған қызметтерді
жүзеге асыру.
ЖШС мемлекеттік тіркеуден соң заңды тұлға қызметін атқару құқығына ие
болады.
ЖШС өзінің бухгалтерлік балансы, және есеп айырсу шоты және басқа да
банктік шоттары, сондай-ақ мемлекеттік және орыс тілдерінде өзінің атауы
жазылған мөрі бар.
ЖШС өзінің атынан мәміле (келісімшарт және еңбек келісімшарттарымен)
жүргізе алады, және мүліктік және мүліктік емес құқықтарына ие болып,
соттта жауап беруші болып, Қазақстан Республикасының заңнамаларында
көрсетілген сонымен қатар басқа да қызметтерді жүзеге асырады.
Сыр Маржаны ЖШС-нің қатысушыларының құқықтары мен міндеттері:
1. Сыр Маржаны ЖШС-нің жарғысымен, құрылтай шартымен және Қазақстан
Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте Сыр МаржаныЖШС-
нің істерін басқаруға қатысуға,
2. Сыр МаржаныЖШС-нің филиалы қызметі туралы ақпарат алуға,
бухгалтерлік және басқа құжатнамамаен танысуға;
3. Қазақстан Республикасының заңнамасына және қатысушыларының Жалпы
жиналысының шешіміне сәйкес Сыр МаржаныЖШС-нің жарғылық
капиталындағы үлесіне сәйкес Сыр Маржаны ЖШС-нің қызметінен кіріс
алуға;
4. Сыр Маржаны ЖШС-нің жарғылық капиталындағы өзіне тиесілі үлесті
(үлесінің бір бөлігін) сатуға немесе басқаша шеттетуге (соның ішінде
кепілге алуға);
5. Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған тәртіпте үлесін
шеттету арқылы Сыр Маржаны ЖШС-не қатысуын тоқтатуға.
Сыр Маржаны ЖШС-нің қатысушылары міндетті:
1. Сыр Маржаны ЖШС-нің құрылтай шартымен және жарғымен
қарастырылған тәртіпте, мөлшерлерде және мерзімдерде
Серіктесстіктің жарғылық капиталына салымдар енгізуге;
2. Сыр Маржаны ЖШС-нің құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
3. Құрылтайшартының талаптары мен Сыр Маржаны ЖШС-нің жоғарғы
басқару органдарының шешімдерін орындауға;
4. Сыр Маржаны ЖШС-нің коммерциялық құпия деп жарияланған
мәліметтерді таратпауға;
Сыр Маржаны ЖШС-нің басқару құрылымы:
ЖШС-нің басты органы болып оның қатысушысы табылады.
Қатысушының ерекше құзіретіне жататындарға:
ЖШС-тің жарғысының оның ішінде жарғылық капиталдың мөлшерінің
өзгерісіне.
ЖШС-тің атқарушы органдарының пікірін және құрылуына
Жылдық есеп және бухгалтерлік балансын және шығыстар мен табыстарды
орналастыруға
ЖШС Директоры:
- ЖШС-тің нағыз жарғысында көрсетілген талаптарға сәйкес мүлкіне иелік
етіп оның капиталын бөлу құқығы бар.
- Серіктестіктің құрылымын төлем жүйесін және жұмысшылардың санын
бекітеді.
- Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жұмыс режимін құрастырады.
- Серіктестіктің ағымдағы қызметімен байланысты және басқа да сұрақтарды
шешеді.
Сыр Маржаны ЖШС-нің қолданыстағы Есеп саясаты Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнама талаптарына сәйкес жасалып, жеке болып
табылатын кәсіпорындарға Қазақстан Республикасының 28 ақпан 2007 жылғы №234-
111 Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңына сәйкес
жүзеге асырылады.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк туралы заңнамасының талаптарына, халықаралық немесе ұлттық
стандарттарға және бухгалтерлiк есеп шоттарының үлгi жоспарына сәйкес,
олардың қажеттiлiктерi мен қызмет ерекшелiктерi негiзге алына отырып,
бухгалтерлiк есептi жүргiзу және қаржылық есептiлiктi жасау үшiн дара
кәсiпкер немесе ұйым қолдануға қабылдаған нақты принциптердi, негiздердi,
ережелердi, тәртiп пен практиканы бiлдiредi. Есеп саясатын таңдау және
қолдану.
Бизнестік операцияларға, басқа оқиғалар немесе жағдайларда арнайы
қолданғанда ХҚЕС-ты (IFRS), сол баптарға есеп саясаты немесе саясаттарын
осы ХҚЕС-ты (IFRS) қолдану арқылы анықталуы тиіс. ХҚЕС (IAS) жөніндегі
(IAS) B Кеңесі шешкендей ХҚЕС-на (IFRS) есеп саясатын ұсынады. Бұл есеп
саясаты қаржы есептілігінде берілетін бизнестік операциялар барысы, басқа
жағдайлар мен шарттар жөнінде маңызды және сенімді ақпарат беруде
қолданылады. Егер бұл саясатты қолданудың маңыздылығы болмаса, онда оны
қолданудың қажеті жоқ. Дегенмен, ұйымның қаржы жағдай жөнінде белгілі бір
есептілік тапсыруы үшін (IFRS) ХҚЕС-тан маңызсыз ауытқуларды жасау немесе
сол күйінде түзетпестен қалдырып қою дұрыс болып табылмайды. Ұйым өзінің
есеп саясатын ХҚЕС басқа есеп саясаты қолданылу мүмкін баптарды санаттауды
нақты талап еткен немесе рұқсат еткен жағдайларды қоспағанда, ұқсас
операциялар, басқа оқиғалар және жағдайлар үшін жүйелі таңдауға және
қолдануға міндетті. Егер ХҚЕС баптарын осылай категориялау талап етілсе
немесе рұқсат етсе, тиісті есеп саясаты міндетті түрде әрбір санатқа
қатысты жүйелі таңдалуы және қолданылуы тиіс. Сыр Маржаны ЖШС-нің
жарғылық капиталы барлық қатысушылардың қосымша пропорционал салымдар
енгізу арқылы, Сыр МаржаныЖШС-нің жеке меншік қаражаттарының есебінен,
барлық қалған қатысушылардың келісімі болған жағдайда бір немесе бірнеше
қатысушының қосымша салым енгізу арқылы, Сыр МаржаныЖШС-нің құрамын
жаңа қатысушыларды қабылдау арқылы ұлғайтылады. Кәсіпорынның жарғылық
капиталы Сыр Маржаны ЖШС-нің қатысушыларының салымдарының мөлшерін
пропорционал азайту арқылы немесе жекелеген қатысушылардың үлестерін
толығымен немесе бір бөлігін өтеу арқылы азайтылады. Сыр Маржаны ЖШС-нің
жарғылық капиталының сомасы 33 829 380 (отыз үш миллион сегіз жүз жиырма
тоғыз мың уш жүз сексен) теңгені құрайды.
Кесте 2. Ондағы салымшылардың үлесі:
№ Қатысушылар Үлесі, мың тенге пайызбен
Утеев Сражадин 18 777,0 57,76
Басқа да 167 мүшесінде 15 053,0 42,24
Ескерту - Сыр МаржаныЖШС-нің көрсеткіштері
Сыр Маржаны ЖШС-нің жарғылық капиталы мемлекеттік тіркелген кездегі
заңнамамен белгіленген ең аз мөлшерден төмен азайтуға жол берілмейді.
Серіктестік қатысушыларының жарғылық капиталдағы үлестері және ұйымның
мүлік құнындағы сәйкес үлестері (мүліктегі үлесі) ұйымның жарғылық
капиталындағы салымдарына пропорционал болады және бүтіннің бір бөлігі
немесе пайыз түрінде беріледі.
10 Сыр маржаны ЖШС – ның экономикалық көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына өнім өндірудегі өзіндік құнның құрамына
жатқызылатын шығындар кқлемінің маңызы жоғары. Яғни, шығындарды азайту
жолдарын іздестіру экономикалық көрсеткіштерді талдау негізінде
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы меншік және қарыз қаражаттардың
жағдайымен сипатталады және қаржылық коэффициенттер жүйесі көмегімен
бағаланады. Оларды есептеудің ақпараттық базасы бухгалтерлік баланс және
пайда және зиян туралы есептілік болып табылады.
Коэффициенттерді пайдалану арқылы талдау екі абсолюттік шамалар
арасындағы қатынасты орнатуға көмектеседі. Коэффициенттік талдау
бухгалтерлік есеп пен есептілік негізінде алынатын баланстық баптар
шамасының немесе басқа да абсолюттік көрсеткіштердің қатынасы ретінде
есептелетін қаржылық жағдайдың салыстырмалы көрсеткіштерінің динамикасын
және деңгейін зерттеуден тұрады.
Салыстырмалы шамалар – бұрыңғы кезеңмен немесе басқа ұйымдармен ұйымның
операциялары мен қаржылық жағдайын салыстыру үшін арналған көрсеткіштер.
Коэффициенттерді есептеудің басты мақсаты – болашақ зерттеу бағытын
анықтау. Халықаралық тәжірибеде қаржылық талдаудың әдістемесі
коэффициенттерді есептеуден тұрады. Бұл талдаудың мақсаты 3Е (economy,
efficiency, effectiveness) ережесін қолдану болып табылады.
Ал енді, Сыр Маржаны ЖШС баланс және пайда және зиян туралы есептілік
мәліметтері көмегімен жиі қолданылатын көрсеткіштерді қарастырайық.
Коэффициенттердің бірінші тобы – бұл кәсіпорынның өтімділігін бағалайтын
өтімділік коэффициенттері.
Сыр Маржаны ЖШС өтімділігі – ақшалай формасына айналу мерзімі
міндеттемелерді өтеу мерзімімен сәйкес келетін активтер арқылы, ұйымның өз
міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі.
Өтімділік ұйымның жоғары төлемқабілеттілігін және жалпы соммасы бойынша
активтер мен міндеттемелердің арасындағы тұрақты теңдігін білдіреді.
Өтімділікті бағалау мәні – бұл ұйымға ұсынылған шоттарды уақытында төлей
алу мүмкіндігін анықтау. Осы көрсеткіштер бойынша салыстырмалы шамалар
айнымалы қаражаттармен немесе олардың бір бөлігімен байланысты болу қажет,
себебі, олар қажетті мерзімде ұйымның қарыздарын жаба алады. Оларға жататын
көрсеткіштер төмендегі кестеде келтірілген
Кесте 3. Салыстырмалы шамалар көрсеткіштері
Ағылшын термині Қазақша термині
Current ratio = Current Жабу коэффициенті = Ағымдағы
assetsCurrent liabilities актитверАғымдағы міндеттемелер
Quick ratio = Quick assets (CashӨтімділік коэффициенті = тез өтімді
+ Marketable securities + активтер (ақша қаражаттары + қаржылық
Accounts receivables)Current салымдар + алынуға тиісті шот)ағымдағы
liabilities міндеттемелер
Cash ratio = (Cash + Marketable Абсолюттік өтімділік коэффициенті = ақша
securities)Current liabilities қаражаты + қаржылық салымдар)ағымдағы
міндеттемелер
Ескерту – автормен құрастырылған
Жабу коэффициенті қысқа мерзімді кредиторлық қарыздың ағымдағы
активтерге қатынасын білдіреді. Ол ұйымның төлемқабілеттілігінің жалпы
индикаторы ретінде пайдаланылады. Жабу коэффициентін есептейік:
Кесте 4. Жабу коэффициенті бойынша есептеу
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ағымдағы активтер 2 075 561 2 960 400 - 884 839
Қаржылық салымдар - - -
Ағымдағы активтердің жиыны 2 075 561 2 960 400 - 884 839
Ағымдағы міндеттемелер 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
Жабу коэффициенті 0,49 0,49 0
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Коэффициенттерді салыстыру арқылы біз мынадай қорытындығы келдік: 2011
жылы Сыр Маржаны ЖШС жабу коэффициенті 2010 жылмен салыстырғанда мүлдем
өзгермеді.
Өтімділік коэффициенті дебиторлық қарызды толық жабу шарты бойынша
компанияның жақын болашақта ағымдағы қарыздарын жабу мүмкіндігін көрсетеді.
Осы көрсеткішті есептеген кезде айнымалы қаражаттардың құрылымы және
олардың өтімділігі басшылыққа алынады, себебі ақша қаражаттармен
материалдық қорларға салынған қаражаттармен салыстырғанда қарыздарды жабу
оңайырақ болады. Енді өтімділік коэффициентін есептейік:
Кесте 5. Өтімділік коэффициенті көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ақша қаражаттары 351 161 80 871 270 290
Алынуға тиісті шот 280 818 31 026 249 792
Қаржылық салымдар - -
Өтімді активтердің жиыны631 979 111 897 520 082
Ағымдағы міндеттемелер 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
Өтімділік коэффициенті 0,15 0,02 0,13
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШС көрсеткіштерінің мәліметтері
Салыстыру көрсеткендей, Қазпошта АҚ-ның өтімділік коэффициенті 2011
жылы 2010жылмен салыстырғанда 0,13 немесе 13%-ға өсті.
Абсолютті өтімділік коэффициенті компанияның қажет уақытта тез сатылатын
қолда бар ақша қаражаттар мен қаржылық салымдар көмегімен қысқа мерзімді
қарыздарды жабу мүмкіндігін көрсетеді. Ал енді, абсолютті өтімділік
коэффициентін есептеп көрейік:
Сонымен, компанияның абсолютті өтімділігі (төлем қабілеттілігі)
төмендегі 14 кесте бойынша 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 0,05 немесе
5%-ға ғана өсті.
Өтімділік деңгейінің өзгеруі таза айнымалы капиталдың абсолюттік шаманың
динамикасы бойынша анықталады.
Кесте 6. Айнымалы капиталдың абсолюттік шама динамикасы
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ақша қаражаттары 351 161 80 871 270 290
Қаржылық салымдар - -
Абсолютті өтімді 351 161 80 871 270 290
активтердің жиыны
Ағымдағы міндеттемелер 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
Абсолютті өтімділік 0,08 0,03 0,05
коэффициенті
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Таза айнымалы капитал (таза активтер) барлық қысқа мерзімді
міндеттемелерді жапқаннан кейін, қалған қаражаттар соммасын білдіреді.
Бұл көрсеткіштің өсуі компанияның өтімділік деңгейінің көтерілуін
сипаттайды. Таза айнымалы капитал келесі формула бойынша есептеледі:
Кта = Ақм – Ақм
(1)
Мұндағы:
Ақм – қысқа мерзімді активтер;
Ақм – қысқа мерзімді міндеттемелер.
Осы көрсеткішті қарастырайық:
Кесте 7. Таза айнымалы капитал көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2010 2011 Ауытқу (+-)
қысқа мерзімді 2 075 561 2 960 400 -884 839
активтер, барлығы
қысқа мерзімді 4 266 748 6 079 544 - 1 812 796
міндеттемелер
Таза айнымалы капитал -2 191 187 -3 119 144 927 957
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
2010 жылдан 2011 жыл кезеңі ішінде таза айнымалы капиталдың көлемі
927 957 мың теңгеге өсті, яғни оның өтімділігі жоғарылады. Алайда, ағымдағы
активтер ағымдағы міндеттемелерге қарағанда 2011 жылы 2 191 187 мың
теңгеге, ал 210 жылы 3 119 144 мың теңгеге төмен. Сондықтан да, Сыр
Маржаны ЖШС өтімді деп санауға болмайды.
Өтімділікті талдауды дебиторлық қарызды, материалдық қорлар көлемін
және оларды пайдалану тиімділігін сипаттайтын коэффициенттермен толықтыру
қажет. Оларға жататындар:
– дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық коэффициенті;
– несиенің орташа мерзімі;
– материалдық қорлардың айналымдылық коэффициенті.
Осы көрсеткіштерді есептеу үшін баланс және пайда және зиян туралы
есептілік мәліметтері пайдаланылады. Дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық
коэффициенті төлемдерге салынған қаражаттардың бір жыл ішіндегі қанша
айналымды жасағанын көрсетеді.
Бұл коэффициент сатудың жалпы көлемінің алынуға тиісті шоттың орташа
мөлшеріне қатынасы ретінде есептелінеді. Сатудың жалпы көлемін пайда және
зиян туралы есептіліктен аламыз.
Алынуға тиісті шоттың орташа мөлшері бастапқы және соңғы кезең
мәліметтерін екіге бөлу арқылы анықталады. Ал енді, 2011 ж. осы
коэффициентін есептейік:
Кесте 8. Дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық коэффициентінің орташа
шамасы
Көрсеткіштер Сомма
Сатудан және қызмет көрсетудентүскен түсім 7 691 274
Кезең басындағы алынуға тиісті шот 31 026
Кезең соңындағы алынуға тиісті шот 280 818
Алынуға тиісті шоттың орташа мөлшері 155 922
Дебиторлық қарыз бойынша айналымдылық коэффициенті 49,33
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Дебиторлық қарыз 1 жыл ішінде 49,33 айналым жасады. Айналымның саны
қаншалықты көп болса, соншалықты компания шоттар бойынша төлемді тезірек
алатынын көрсетеді. Алайда, айналымның саны несиенің шартына байланысты
болады. Компанияның несие мерзімі көбінесе күн бойынша белгіленетіндіктен,
бұл коэффициентті несиенің орташа мерзіміне айналдыру мақсатты. Ол
келесідей түрде анықталады:
Ном = 36549,33=7,4
(2)
Яғни бұл, Сыр Маржаны ЖШС дебиторлық қарыздың жабылуын орташа 7 күн
күтуде. Материалды қорлардың айналымдылық коэффициенті материалдық
қорлардың салыстырмалы мөлшерін көрсетеді.
Материалдар мен тауарды ақша қаражаттарды айналымнан босатады,
сәйкесінше, жанама түрде өтімділікке әсер етеді. Қорлардың көлемі аз болса,
онда олардың айналымдылығы тезірек болады.
Материалдар мен тауардың айналымдылық коэффициенті сатылған өнімнің
өзіндік құнының қорлардың орташа мөлшеріне қатынасы ретінде есептеледі:
Кесте 9. Қорлардың айналымдылық коэффициенті
Көрсеткіштер Сомма
Сатылған өнімнің өзіндік құны 6 116 532
Кезең басындағы өнім 1 599 663
17 кестенің жалғасы
Кезең соңындағы өнім 976 686
Өнімнің орташа мөлшері 1 288 174,5
Материалдық қорлардың айналымдылық коэффициенті 4,75
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Яғни, 1 жыл ішінде материалдық қорлар 4,75 айналым жасайды, немесе 4,75
рет айналады. Материалдық қорлар айналымының орташа мерзімі 76,8 күн
құрайды.
Сыр Маржаны ЖШС қызметінің дамуы тікелей пайда деңгейімен байланысты.
Сондықтан да, өткен жылдардағы табыстылықты бағалау, құрылтайшылар
қабылданған шешімдерге маңызды түрде әсер ете алады. Компанияның пайданы
алу қабілеттілігі, оның өтімділігіне әсер етеді. Осы себептерге байланысты
табыстылықты бағалау құрылтайшылар үшін де, кредиторлар үшін де өте
маңызды. Халықаралық тәжірибеде келесі табыстылық (тиімділік) көрсеткіштері
пайдаланады:
Кесте 10. Кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіштері
Ағылшын термині Қазақша термині
Profitability (Efficiency rote) Табыстылық коэффициенттері
ROE (Return on equity) = NP (Net Меншік капитал табыстылығы = таза
Profit)Equity (average) пайдаменшік капиталдың орташа жылдық
құны
ROA (Return on assets) = NP (Net Активтердің табыстылығы = таза
Profit)Equity (netaverage) пайдаактивтердің орташа жылдық құны
ROS (Net profit margin) = NP (Net Сату табыстылығы = таза пайдасатудан
Profit)NS (Net sales) түскен таза түсім
Turnover of equity = NS (Net Капитал айналымдылығы = сатудан түскен
sales)Equity таза түсімкапиталдың орташа жылдық
құны
Ескерту – Кубышкин И. Использование финансового анализа для управления
компанией. Финансовый директор. - 2005. - №4.
Сыр Маржаны ЖШС әр бір құрылтайшыны салынған капиталдан қанша табыс
алуға болатыны қызықтырады. Сомма таза пайданың капиталдың орташа мөлшеріне
қатынасы арқылы есептелінеді. Орташа сомманы есептеу үшін қажетті иелер
үлесінің бастапқы және соңғы соммаларын меншік капитал қозғалысы туралы
есептіліктен аламыз. Салынған капиталдан алынған табыс келесідей
есептелінеді:
ROE = 353 742[(140 727-5 176 024)2] = -14,05% (3)
Мұндағы, Сыр Маржаны ЖШС құрылтайшылары салғн әр бір теңгесіне 14,05
тиын зиян көрді.
Активтер табыстылығы ұйымның барлық қаржылық ресурстардың бірлік құнына
алынған пайда көлемін көрсетеді. Активтердің табыстылығы таза пайданың
активтердің орташа құнына қатынасы ретінде анықталады.
ROA = 353 742[(5 938 614+6 458 806)2]=0 ,057 немесе, 5,7%
(4)
Бұл Сыр Маржаны ЖШС жиынтық капиталдың 1 теңгесіне 5,7 тиын таза
пайда алғанын көрсетеді.
Активтер табыстылық коэффициенті сату табыстылығы мен активтер
(капитал) айналымдылығы коэффициенттерімен өзара байланысты.
Сату табыстылығы - бұл таза пайданың сатудан түскен түсімге
қатынасы.
ROS = 353 7427 691 274 = 0,0459 немесе 4,59%
(5)
Бұл Сыр Маржаны ЖШС - нің көрсетілген қызметтің әр бір теңгесіне 4,59
тиынын пайда алғанын көрсетеді.
Активтердің айналымдылық коэффициенті, сатуды ұлғайту үшін
активтердің қаншама тиімді пайдаланатынын анықтайды. Ол есепті кезең ішінде
активтер өнімді сатуда қаншама рет айналғанын көрсетеді. Осы көрсеткішті
есептейік.
Кесте 11. Активтердің айналымдылық коэффициенті
Көрсеткіштер Сомма
Қызмет көрсетуден түскен түсім 7 691 274
Кезең басындағы активтер 6 458 806
Кезең соңындағы активтер 5 938 614
Активтердің орташа жылдық құны 6 198 710
Активтердің айналымдылық коэффициенті 1,24
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Сыр Маржаны ЖШС активтері жылына 1,24 айналым жасайды немесе 1,24 рет
айналады.
Ал енді, активтер табыстылығының сату табыстылығымен және активтердің
айналымдылық коэффициентімен өзара байланысын анықтайық:
ROA = ПтА
(6)
(таза пайдаактивтер)х(түсімтүсім)=(таза пайдатүсім) х
(түсімактивтер) = сату табыстылығы х активтердің айналымдылық
коэффициенті = 4,59% х1,24 = 5,7%
Ұзақ мерзімді қарызды жабу мүмкіндігі компанияның ұзақ мерзім қызмет
ету қабілеттілігін сипаттайды. Бағалаудың мақсаты – банкроттықты алдын-ала
анықтау болып табылады. Талдау көмегімен бұны дағдарыстық жағдайға дейінгі
5 жыл ішінде анықтауға болады. Ұзақ мерзімді қарыздар бойынша компанияның
төлем қабілеттілігін көрсететін көрсеткіш қарыз капиталының меншік
капиталға қатынасы арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш қаржылық тетік немесе
қаржылық леверидж деп аталады.
Қазақстандық тәжірибеде ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын келесі
қаржылық коэффициенттер жүйесі қолданылады, шартты түрде оларды бірнеше
топқа бөлуге болады:
Кесте 12. Ұйымның қаржылық жағдайы
Төлем қабілеттілікҚаржылық Іскерлік белсенділік Табыстылық
тұрақтылық
Абсолютті Автономия Айнымалы активтегі Жалпы
өтімділік коэффициенті дебиторлық берешектің рентабельділіг
коэффициенті үлесі і
Ағымдағы өтімділікАйналым Активтердің айналымдылығы Айналым
коэффициенті капиталдың рентабельділіг
маневрлеу і
коэффициенті
Тез өтімді Қорларды жабу Дебиторлық берешек
коэффициент коэффициенті айналымдылығы
Кредиторлық берешек
айналымдылығы
Дебиторлық және
кредиторлық берешектің
өзара қатынасы
Ескерту – автормен құрастырылған
Ұйымның төлем қабілеттілігі қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі
ретінде шығады. Ұйымның тез арадағы төлем қабілеттілігін сипаттайтын
коэффициент – абсолбтті өтімділік коэффициенті. Ол ұйымның бар ақша
қаражаттары мен қажеттілік туындаған жағдайда, тез өткізілетін қаржылық
салымдар есебінен қысқа мерзімді қарыздың қандай бөлігін жаба алатынын
көрсетеді. Қысқа мерзімді міндеттемелер: қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздар, қ.м. кредиторлық берешек және басқа да қысқа мерзімді
міндеттемелер. Абсолютті өтімділік коэффициенті келесідей анықталады:
АбӨК=(Ақша қаражаттары+Қаржылық салымдар)Қысқа мерзімді міндеттемелер
(7)
Дебиторлардан түсуі қажет төлемдердің есебінен ұйымның
төлемқабілеттілігін сипаттайтын коэффициент – ағымдағы өтімділік
коэффициенті (АғӨК). Ол дебиторлық берешектің толық өтелу шарты кезінде
ұйымның болашақ перспективада ағымдағы қарыздың қандай бөлігін жаба
алатынын көрсетеді:
АғӨК=(Ақша қаражаттары+Қаржылық салымдар+Қысқа мерзімді дебиторлық
берешек)Қысқа мерзімді міндеттемелер (8)
Қысқа мерзімді дебиторлық берешекті жабу және бар қорларды сату шарты
кезінде ұйымның болжанған төлем мүмкіндігін тез өтімді коэффициент
көрсетеді:
ТӨК=(Ақша қаражаттары+Қаржылық салымдар+Қысқа мерзімді дебиторлық
берешек+Қорлар)Қысқа мерзімді міндеттемелер (9)
Өтімділіктің әр түрлі коэффициенттері ұйымның төлемқабілеттілігіне жан-
жақты сипаттамасын бере отырып, талдамалы ақпараттың сыртқы
пайдаланушыларының мүддесіне жауап береді. Мысалы, жеткізушілерді абсолютті
өтімділік коэффициент қызықтырады. Ұйымға несие беретін банк, ағымдағы
өтімділік коэффициентіне көп көңіл бөледі. Ұйымның потенциалды және нақты
акционерлері көбінесе оның төлемқабілеттілігін тез өтімді коэффициент
көмегімен бағалайды. Енді, Сыр Маржаны ЖШС өтімділік бағасын берейік:
Кесте 13. Сыр Маржаны ЖШС өтімділік коэффициенті көрсеткіштері
Көрсеткіштер Шектеулер 2010 2011 Ауытқу (+-)
Ақша қаражаттары 351 161 80 871 270 290
Қысқа мерзімді дебиторлық 280 818 31 026 249 792
берешек
Басқа да дебиторлық берешек 466 896 1 248 840- 781 944
Қорлар 976 686 1 599 663-622 977
Айнымалы активтер, барлығы 2 075 561 2 960 400-884 839
Қысқа мерзімді 4 266 748 6 079 544-1 812 796
міндеттемелер,
Абсолютті өтімділік немесе = 0,08 0,01 0,07
коэффициенті 0,4
Ағымдағы өтімділік немесе = 0,15 0,02 0,13
коэффициенті 2
Тез өтімді коэффициент немесе = 0,48 0,48 -
1
Ескерту- Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштері
Сыр Маржаны ЖШС төлемқабілеттілігі төмен, өйткені оның мәні 0,2-ден
төмен болып табылады. Сонымен қатар, ағымдағы және тез өтімділік
коэффициенттері қажетті деңгейден төмен, яғни бұл Сыр Маржаны ЖШС
дағдарыстық жағдайында болып жатқанын көрсетеді. Алайда 2011 жылы 2010
жылмен салыстырғанда көрсеткіштердің мәндері өсті. Яғни бұл Сыр Маржаны
ЖШС кішкене болса да өз өтімділігін көтеретінін көрсетеді.
Ұйымның төлемқабілеттілігінің өзгеруін болжау үшін төлемқабілеттілігін
қалпына келтіру коэффициенті (ТҚК) пайдаланылады. Ол келесідей формула
арқылы есептеледі:
ТҚК = [ТӨКс+12(ТӨКс – ТӨКб]2 немесе = 1 (10)
мұндағы, ТӨКс – жыл соңындағы тез өтімді коэффициенті
ТӨКб – жыл басындағы тез өтімді коэффициенті
2 – тез өтімді коэффициенттің нормативті мәні
½ - төлемқабілеттілігін қалпына келтіру жарты жылдық
мерзімі. Төлемқабілеттілігін қалпына келтіру коэффициенті бірден жоғары
болса, онда 6 ай ішінде ұйым өз төлемқабілеттілігін қайта орната алу
тенденциясының бар екенін ұйғарады. Егер де коэффициент бірден төмен болса,
онда есепті кезеңде мұндай тенденцияның жоқтығын көрсетеді.
Сыр Маржаны ЖШС тез өтімді коэффициенті қажетті деңгейден төмен
болғаннан кейін, төлемқабілеттілігін қайта орнату коэффициентін есептеп
көрейік:
ТҚК = [0,48+12(0,48 – 0,48)]2 = 0,24 1
(11)
Бұл Сыр Маржаны ЖШС алты ай ішінде өз төлемқабілеттілігін орнату
мүмкіндігі болмайтытын көрсетеді. Ұйымның төлемқабілеттілігін көрсететін
тағы бір коэффициент меншік қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті
(МҚК). Ол келесідей есептеледі:
МҚК = Меншік айнымалы қаражаттар)Айнымалы активтер = 0,1 (12)
Егер меншік қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициенті есепті кезең
соңында 0,1 төмен болса, онда ұйым балансының құрылымы қанағаттандырылмаған
және ұйымның өзі төлемқабілетсіз болып саналады.
14 кестедегі мәліметтері бойынша, Сыр Маржаны ЖШС меншік қаражаттармен
қамтамасыз етілмеген және төлемқабілеттілігі төмен. Ұйым меншікті айнымалы
қаражаттардың тапшылығын сезеді. Қаражат тапшылығы кәсіпорынның келешектеде
орындалатын жұмысына, көрсететін қызметтеріне және одан алатын табыс
мөлшерін төмендетуге әсер етуі мүмкін. Демек, кәсіпорыннығ айналым
қаражаттарының тапшылығын болдырмау жолдарын іздестіру шараларын жүргізуі
тиіс.
Сыр Маржаны ЖШС үшін меншік қаражаттармен қамтамасыз ету коэффициентін
есептейтін болсақ:
Кесте 14. Сыр Маржаны ЖШС меншік қаражаттармен қамтамасыз ету
коэффициенті
Көрсеткіштер Шектеулер 2010 2011 Ауытқу
(+-)
Ұзақ мерзімді активтер 3 863 053 3 498 406 364 647
Меншік капитал 140 727 -5 176 024 5 316 751
Меншік айнымалы қаражат -3 722 326-8 674 430 4 952 104
Қысқа мерзімді акивтер 2 075 561 2 960 400 -884 839
Меншік қаражаттармен немесе =0,1-1,79 -2,93 1,14
қамтамасыз ету коэффициенті
Ескерту - Сыр Маржаны ЖШСкөрсеткіштерінің мәліметтері
Меншік айнымалы қаражаттардың бар болуын автономия, маневрлеу және
меншік ресурстарымен қорларды қамтамасыз ету коэффициенттері көрсетеді.
Маневрлеу коэффициенті меншік айнымалы қаражаттардың меншік капитал
қатынасыны тең:
Маневрлеу коэффициенті = МАҚМеншік капитал немесе = 0,5 (13)
Бұл коэффициент ұйымның меншік капиталдың қандай бөлігі мобильді
жағдайда болғанын көрсетеді. Маневрлеу коэффициентінің жоғарғы мәні
қаржылық жағдайын оң екенін сипаттайды.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық тұрғыдан қарағанда оның
қаражаттарының айналымның жылдамдығын зерттеу арқылы сипаттау болып
табылады. Іскерлік белсенділікті талдау әр түрлі айналымдылық
коэффициентінің деңгейін және динамикасын анықтауға, яғни ұйымның өз
қаражаттарын қаншалықты тиімді пайдаланатынын төмендегі кесте бойынша
анықтауға мүмкіндік береді. Ал енді, Сыр Маржаны ЖШС қаржылық
тұрақтылығын сипаттайтын жоғарыдағы коэффициенттерді анықтайық:
Кесте 15. Сыр Маржаны ЖШСқаржылық тұрақтылығы коэффициенттері
Көрсеткіштер Шектеулер 2010 2011 Ауытқу
(+-)
МАҚ -3 722 326-8 674 4304 952 104
Меншік капитал 140 727 -5 176 0245 316 751
Ұзақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz