Валюталық нарықты валюталық қатынастар мен валюталық операциялар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Бөлім І. Валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
1.1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Валюталық нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Валюталық бағам және валюталық “қоржын” ... ... ... ... ... ... ..20
Бөлім ІІ. Халықаралық валюта . несие қатынастарының қалыптасуы және дамуы.
2.1. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ...27
2.2. Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3. Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Бөлім ІІІ. Халықаралық және аймақтық валюта . несие және қаржы ұйымдары
3.1. Халықаралық есеп айырысу банкі(ХЕБ . БМД) ... ... ... ... ..38
3.2. Халықаралық валюта қоры және халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚҚДБ.МБРР) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3. Аймақтық халықаралық несие . қаржы ұйымдары ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Бөлім І. Валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
1.1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Валюталық нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Валюталық бағам және валюталық “қоржын” ... ... ... ... ... ... ..20
Бөлім ІІ. Халықаралық валюта . несие қатынастарының қалыптасуы және дамуы.
2.1. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері ... ... ... ... ... ...27
2.2. Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3. Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Бөлім ІІІ. Халықаралық және аймақтық валюта . несие және қаржы ұйымдары
3.1. Халықаралық есеп айырысу банкі(ХЕБ . БМД) ... ... ... ... ..38
3.2. Халықаралық валюта қоры және халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚҚДБ.МБРР) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3. Аймақтық халықаралық несие . қаржы ұйымдары ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Курстық жұмыс тақырыбы “Валюталық нарықты валюталық қатынастар мен валюталық операциялар”.
Қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір – бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір шаруашылық субьектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам үнемі немесе анда – санда банк қызметін пайдаланады. Банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
1–ші бөлімнің тақырыбы – валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары. Мұнда валюталық жүйелер, валюталық анырқтар, валюталық бағам, валюталық “қоржын” қарастырылады.
2 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық валюта – несие қатынастарының қалыптасуы және дамуы. Бұл бөлімде дүниежүзілік валюта жүйесі, еліміздің валюта жүйесі, халықаралық валюталық реттеу, валюталыөқ саясат туралы талқыланады.
3 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық және аймақтық валюта – несие және қаржы ұйымдары. Мұнда халықаралық есеп айырысу банкі, халықаралық валюта қоры, қайта құру және даму банкі, аймақтық халықаралық несие қаржы ұйымдары қаралады.
Қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір – бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір шаруашылық субьектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам үнемі немесе анда – санда банк қызметін пайдаланады. Банктер уақытша қолданылмаған ақша қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
1–ші бөлімнің тақырыбы – валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары. Мұнда валюталық жүйелер, валюталық анырқтар, валюталық бағам, валюталық “қоржын” қарастырылады.
2 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық валюта – несие қатынастарының қалыптасуы және дамуы. Бұл бөлімде дүниежүзілік валюта жүйесі, еліміздің валюта жүйесі, халықаралық валюталық реттеу, валюталыөқ саясат туралы талқыланады.
3 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық және аймақтық валюта – несие және қаржы ұйымдары. Мұнда халықаралық есеп айырысу банкі, халықаралық валюта қоры, қайта құру және даму банкі, аймақтық халықаралық несие қаржы ұйымдары қаралады.
1. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы, Қазақ университетi.
2. Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
3. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
5. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
6. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
7. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
8. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
9. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2003 ж.
10. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2005 ж.
11. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
12. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
2. Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
3. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
5. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
6. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
7. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
8. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
9. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2003 ж.
10. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2005 ж.
11. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
12. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім І. Валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
1.1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Валюталық
нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
4
1.3. Валюталық бағам және валюталық
“қоржын” ... ... ... ... ... ... ..2 0
Бөлім ІІ. Халықаралық валюта – несие қатынастарының қалыптасуы және
дамуы.
2.1. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ...27
2.2. Қазақстан Республикасының валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3. Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..32
Бөлім ІІІ. Халықаралық және аймақтық валюта – несие және қаржы ұйымдары
3.1. Халықаралық есеп айырысу банкі(ХЕБ - БМД) ... ... ... ... ..38
3.2. Халықаралық валюта қоры және халықаралық қайта құру және
даму банкі (ХҚҚДБ-МБРР) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3. Аймақтық халықаралық несие – қаржы
ұйымдары ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 5
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбы “Валюталық нарықты валюталық қатынастар мен
валюталық операциялар”.
Қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір –
бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір
шаруашылық субьектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам үнемі немесе анда
– санда банк қызметін пайдаланады. Банктер уақытша қолданылмаған ақша
қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар
арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз
етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
1–ші бөлімнің тақырыбы – валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
Мұнда валюталық жүйелер, валюталық анырқтар, валюталық бағам, валюталық
“қоржын” қарастырылады.
2 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық валюта – несие қатынастарының
қалыптасуы және дамуы. Бұл бөлімде дүниежүзілік валюта жүйесі, еліміздің
валюта жүйесі, халықаралық валюталық реттеу, валюталыөқ саясат туралы
талқыланады.
3 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық және аймақтық валюта – несие және
қаржы ұйымдары. Мұнда халықаралық есеп айырысу банкі, халықаралық валюта
қоры, қайта құру және даму банкі, аймақтық халықаралық несие қаржы ұйымдары
қаралады.
І Бөлім. Валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
1.1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастың ұғымы.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің
нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері – вексель ісі түрінде
Ертедегі Грецияда пайда болған. Олардың келесі даму кезеңдері Лиондағы
“вексель жәрмеңкелері” мен басқа да Орта ғасырлық Еуропадағы сауда
орталықтары болды, онда есеп айырысулар вексель арқылы жүргізілді.
Халықаралық қатынастардың одан әрі дамуы өндіргіш күштерінің өсуімен,
дүниежүзілік нарықтардың құрылуымен, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен байланысты болды.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай –
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болды.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда – бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық – экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық – заңдық тұрғысынан
қарағанда – белгілі бір қоғамдық – экономикалық формация шегіндегі
валюталық қатынастардың ұйымдастырудың мемлекеттік – құқықтық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалыптастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық – экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде ұлттық
жүйе пайда болды. Ұйымдық – заңдық тұрғысынан қарағанда – бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан және
халықарлық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен бекітілген,
елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік – құқықтық
формасы. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола отырып,
өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады. Ұлттық валютаның ерекшелігі
ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесімен
анықталды.
Ұлттық валюталық жүйе мен дүниежүзілік шаруашылықтың даму негіжінде
қалыптасқан және мемлекетаралық келісім – шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы – дүниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты. Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстылығы оладың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі олардың
міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер экономикасын
және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі ар түрлі болып келеді.
Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекетаралық
валюталық реттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру формасы
жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен
анықталады.
Ұлттық және дүнижүзілік валюталық жүйе арасындағы байланыс пен
айырмашылықтар, олардың элементтерінен байқалады. (1 − кесте).
Ұлтық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің негізгі элементтері
Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе
1.Ұлттық валюта 1.Халықаралық есептесу бірлігі,
резевтік валюталар
2.Ұлттық валютаның айналым 2.Валюталардың өзара
дәрежесі айналымдылығының шарты
3.Ұлттық валютаның паритеті 3.Валюталық паритеттердің біртұтас
режимі
4.Ұлттық валюта бағамының 4.Валюталық бағамдардың
режимдерінің регламентациясы
тәртібі 5.Халықаралық валюталық өтімділікті
5.Халықаралы валюталық өтімділік мемлекетаралық реттеу
6.Валюталық шектеуді мемлекетаралық
6.Валюталық шектеудің болуы реттеу
немесе болмауы 7.Халықаралық несиелік айналыс
7.Халықарлық несиелік айналыс құралдарының пайдаланудың біртұтас
құралдары, оларды пайдалану ережесі
ережелерінің регламентациясы 8.Халықаралық есеп айырысулардың
8.Елдің халықаралық есеп айырысу негізгі формаларының біртұтастығы
регламентациясы 9.Дүниежүзілік валюталық нарықтар
және алтын нарықтарының режимі
9.Ұлттық валюталық нарық пен алтын10. Мемлаетаралық валюталық
нарығының режимі реттеуді жүзеге асырушы халықралық
10.Елдің валюталық қатынастарын ұйымдар
реттеуші және қызмет көрсетуші
ұлттық органдар
Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға – елдің ақша бірлігіне
негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта – халықаралық төлем және резерв құралы функциясын
орындайтын, басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды
анықтауға базалық қызмет ететін, валюталық бағамын реттеу мақсатында
валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы елдердің
айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы.
Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:
• дүниежүзілік өндірісте, тауарлар мен капитал экспорттарында
елдердің билік ету позициясы;
• жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік – банктік мекемелердің
дамыған торабы;
• басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін, халықаралық
айналымдағы валютаның еркін айналымдағы және валюталық шектеудің
болмауы.
Резервтік валюта мәртебесі эмитент – елдің экономикасына белгілі бір
міндеттемелерді жүктейді: осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру
қажеттігі, сауда және валюталық шектеулердің болмауы, девальвация
жүргізбеу. Сонымен қатар, ұлттық валютаны резевтік дәрежеге көтеру ұлттық
шаруашылық үшін төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты
түрде пайызсыз және мерзімсіз халықралық несие алу жолымен жабу
мүмкіндіктері түрінде бірқатар артықшылықтар береді.
Халықаралық есептік ақша бірлігі – валюталық паритет пен валюталық
бағамды белгілеу, халыөаралық талаптар мен міндеттемелерді өлшеу үшін
шартты бірлік ретінде пайдаланылатын валюталық бірлік. Қазіргі уақытта
халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшінқажетті дүниежүзілік
несиелік ақша типтері ретінде СДР (арнайы қарыз алу құқығы) және ЭКЮ
(еуропа валюта бірлігі) қызмет етеді. Бұл халықаралық активтер қолма –
қолсыз халықаралық есеп айырысуларда елдердің арнайы шоттарында жазбаша
жолымен: СДР – Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ – Еуропалық қауымдастыққа
ынтымақтастық валюталық Еуропалық қорында пайдаланылады. Олардың шартты
құны валюталық “қоржынға” кіретін валюталардың орташа өлшемді құнын және
бағамдарын өлшеу негізінде есептеледі.
Валюталық “қоржын” 1973 жылы наурыз айынан бастап өзгермелі бағам
режимін енгізумен байланысты банктерді және халықаралық валюталы – несиелік
ұйымдарда қолданылады. Осы топтағы валюталар саны, олардың құрамы және
валюталық компонеттердің мөлшері орташа өлшемді бағам мақсатына байланысты
белгіленеді.
Валюталардың орташа өлшемді құны, топқа кіретін валюталардың АҚШ
долларына қатысты нарықтық құнының сомасына есептеледі. СДР халықаралық
есептесу бірлігінің негізін құрған валюталық “қоржын” бес валютадан
тұрады(1.01.1991 ж. жағдай бойынша): АҚШ доллары - 40%, неміс маркасы -
21%, жапон йені - 17%, француз франкі - 11%, фунт стерлинг - 11%.
Елдің экономикалық және валюталық жағдайларына байланысты анықталатын
валюталардың конверсиялау дәрежесі валюталық жүйенің келесі бір элементін
сипаттайды. Басқа да ұлттық валюталарға еркін айырбасталатын, ақша
бірліктері ретінде еркін конверсияланатын валюталар болады. 1978 жылдан
бастап халықаралық валюталық қорлар мынадай ұғымдарды енгізген болатын:
• “еркін пайдаланылатын валюта”, яғни халықаралық есеп айырысуларда
және валюталық нарықтардың негізгі операцияларында кеңінен
қолданылатын;
• валюталық шектеулері бар, жартылай конверсияланғанелдердің
валюталары;
• валюталар айырбасына тыйым салынған, елдердің конверсияланбайтын
валюталары.
Валюталық паритет – бұл валюталық бағамның негізі болып табылатын және
заңды түрде бекітілетін екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді.
ХВҚ Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді.
Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемелекетаралық реттеу
объектісі болып саналатын валютамен валютамен жасалатын операцияларға шек
қою, яғни валюталық шектеу енгізілуде.
Халықаралық ақшалай талаптар мен міндеттемелерді мемелекеттік реттеумен
байланысты бейнелейтін және жекелеген елдің немесе барлық елдердің төлем
қабілетін сипаттайтын – халықаралық өтімділік валюталық жүйенің элементі
болып табылады. Халықаралық валюта өтімділігінің құрылымына шетел валютасы,
алтын, Халықаралық валюталық қатынастағы резервтік позиция, СДР және ЭКЮ –
дағы шоттар кіреді.
Халықаралық несиелік құралдарды пайдалану ережелерінің регламенттелуі
және халықаралық есеп айырысулар жүйелік халықаралық нормаларға (Женева
вексельдік және чектік конвенция, 1930ж.) сәйкес жүзеге асырылды.
Валюталық жүйенің институтциональдық құрылымы ұлттық және мемлекетаралық
деңгейлерде реттеледі.
Аймақтық валюталық жүйелердің пайда болуының себептерінің біріне, жаңа
валюталық орталықты құру және оны дүниежүзілік валюталық жүйе аумағына қосу
жатады. Аймақтық валюталық жүйе – валюталық бағамдардың ауытқуын азайту
және интеграциялық процессті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше
елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру
формасының және экономикалық интеграция шегінде валюталардың қызмет етуімен
қалыптасатын қоғамдық қатынастардыңжиынтығы болып табылады (Еуропалық
валюталық жүйе, 1979 ж. наурыз).
Валюталық жүйенің даму кезеңдері өндірістің, дүниежүзілік нарықтың,
халықаралық еңбек бөлінісінің, дүниежүзілік шаруашылықтың дамуымен
байланысты болып келеді.
Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе өнеркәсіптік революциядан кейін
алтын монометаллизмі базасында алтын монета стандарты вормасында
қалыптасты. 1867 ж. Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз
формасы ретінде мойындады. Ұлттық және дүниежүзілік валюта және ақша
жүйелері біріктірілген болатын, себебі ақша дүниежүзілік нарықта төлемге
массасы бойынша қабылданды. Алтын стандарты өндірісті, сыртқы экономикалық
ьайланыстарды, ақша айналыс, халықаралық есеп айырылысуларды реттеуші
ретінде белгілі бір роль атқарды.
Кейіннен классикалық алтын монета стандарты өзін түсіріп алды, себебі,
ол дүниежүзілік шаруашылықтың шаруашылық байланыстарына сәйкес келмеді.
1914 ж валюталық шектеу енгізілді. Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында пайда
болған валюталық былықтан соң, алтын және жетекші валюталарға негізделген
мемлекетаралық алтын девиз стандарты құрылды.
Екінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1922 ж. Генуэз конференциясындағы
мемлекетаралық келісіммен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз
стандарты базасында қызмет етті. Ол кезеңдерде резервтік валюта мәртебесі
ресми түрде бір валютаға бекітілмеді, бірақ та фунт стерлинг пен АҚШ
доллары жетекшілік танытты.
Үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1994 ж. Бреттон – Вудстағы (АҚШ)
валюта – қаржы конференциясында рәсімделді. Қатысушылары 44 ел болды, ХВҚ
Жарғысы бекітіліп, онда дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай қағидалары
анықталды:
• алтынға және екі резрвтік валютаға (АҚШ доллары және фунт
стерлингке) негізделген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың
жүйесі белгіленді. Бұл жерде алтын девиз стандарты халықаралық
қатынастарда сақталып, ал ақша жүйесі айырбасталмайтын несилік
ақшаларға негізділді.
Бреттон – Вудс келісімі бойынша алтынды пайдаланудың төрт негізгі
формасы қарастырылды: валюталардың алтындық паритеті және олардың
Халықаралық валюталық қорда есепке алынуы, халықаралық есеп айырысулардың
қалдығын жабатын ақырғы құрал және халықаралық валюта өтімділігінің
компоненті. АҚШ долларын алтынға теңестіру және оны шетелдік орталық
банктерде 31,10352 г (1934 ж.) тең 1 тройцк унциясы үшін 35 доллар ресми
бағада айырбастау жүзеге асырылып, іс жүзінде долларлық стандарт орын алды;
• валюталық саясат және валюталық шектеу халықаралық келісім –
шарттарға бағынды;
• валюталық паритеттер алтынмен немесе АҚШ долларымен бейнеленді,
паритетті өзгерту тек қана Халықаралық валюталық қодың рұқсатымен
іске асты;
• валюталық бағамдардың режимі белгіленді (±0,75% – паритеттен
ауытқуға болады).
60 – жылдардың аяғынан бастап, үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе
құлдырады. Төртінші дүниежүзілік валюталық жүйенің қағидалары Кингстонда
(Ямайка) 1976 – 1978 жж. ХВҚ – ға мүше елдердің келісімімен рәсімделді.
Онда Халықаралық валюталық қор Жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка
валюталық жүйенің негізгі қағидасы мыналар:
• СДР стандарты енгізілді, бірақ іс жүзінде долларлық стандарт
сақталды, себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырысулард көбірек
пайдаланды (валюталыққоржындағы доллардың үлесі – 40%, ресми
валюталық резервтерде – 60%-ға жуық). Бірақ Халықаралық валюталық
қорға мүше елдерге валюталық паритеттерін кез келген валютаға
белгілеуге құқық берілді, соның негізінде көп валюталы стандартқа
өту заңдастырылды;
• алтынды демонетизациялауға заңды түрде тыйым салынды: ресми баға,
алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға айырбасталуы
тоқтатылды;
• валюталық бағамдар режимін таңдауға құқық берілді (1973 ж. 6
наурызданбастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);
• ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу күшейді.
Сонымен дүниежүзілік валюталық жүйенің дағдарысқа ұшырауы ескі жүйені
құлаткғы және оны жаңамен ауыстыруға әкелді. Жаңа валюталық жүйені құруда
үш кезеңді бөліп қарастыруға болады:
• жаңа валюталық жүйені құру, алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын
анықтау;
• құрылымдық біртұтастығын қалыптастыру, құруды аяқтау, жаңа жүйенің
қағидаларын біртіндеп іске қосу;
• біртұтас және элементтері өзара байланысқан толыққанды қызмет ететін
дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.
Ямайка валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық экономикалық қауымдастық
елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын тұрақтандыру және инфляция
деңгейін қысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақсатында
Еуропалық валюталық жүйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық
бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне
негізделді. ЭКЮ – дің нарықтық құнының есебі 2 – кестеде берілген.
Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми алтын – доллар
резервтерінің 20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ – ді жартылай қамтамасыз
ету үшін пайдаланды. Валюталық бағамдардың режимдері бойынша мүмкін болар
қатынастар валюталардың бірлесіп өзгері негізінде өзара ауытқу шегінде
белгіленген, жаңа мүшелер үшін ±6% және басқа жағдайларда ±2,25%. Еуропаның
орталық банктері белгіленген ауытқулар шегінде интервенция жүргізеді. 1987
жылдан бастап маргинальды және интермаргинальды интервенциялық стратегия
жүргізілуде, маргинальдық интервенцияның шектері дияграммада көрсетілген.
Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы,
экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңбернінде келісім
– шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуроаплықвалюталық
жүйесін құрудың алғышарттары болып табылады.
2 – кесте
ЭКЮ – дің нарықтық құны
Валюталар қоржынындағы АҚШ долларының
валюталардың үлес салмағы бағамы USDЭКЮ
Валюталар бағамы
DEM-DM 0,6242 1,6798 0,371592
GBP 0,08784 1,6798 0,371592
FRF-FF 1,332 5,6450 0,235961
ITL-Lit 151,8 1234,0000 0,123015
NLG-hfl 0,2198 1,8915 0,116204
BEF-bfr 3,301 34,7750 0,094925
LUX-lfr 0,130 34,7750 0,003738
DKK-Ir 0,008552 1,5961 0,013650
GRD-Dr 1,440 163,30 0,008818
ESB-Pta 6,885 106,52 0,064636
PTS-Esc 1,393 148,974 0,009351
1.216364
Одақты құрудың – ЕО шегінде тауарлар, көрсетілген қызметтер мен
капиталдың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын
қалпына келтіруге, валбталар арасында тұрақты қатынас белгілеу, капиталдар
нарығын ырықтандыруғақатысты бірігіпшешімдер қабылдау.
ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары Еуропалық одақ жөнінде жоба
дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда қол қойылды және оны Маастрихт келісім –
шарты деп атады. Келісім – шартта болашақ экономикалық және ақшалай одаққа
қатысты ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім – шаттарына
толықтырулар мен түзетулер енгізілді.
Келісім – шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына кіру
критерийлері анықталды:
• инфлянция деңгейі үш тұрақты қатысушы елдің орташа инфлянция
деңгейінің 1,5%-нан аспауы тиіс;
• бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз болмауы керек;
• ЕВО-ға мүше болған екі жыл ішінде валюта қысымға және
девальвациялануға ұшырамауы тиіс;
• Ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі үш тұрақты елдің орташа деңгейінің
2%-нан аспауы тиіс.
Сонымен қатар, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын, оның
шарттарын жасайтын, валюталық операцияларды жүзеге асыратын және валюталық
резервтерді қолдап отыратын, Еуропалық Орталық банк пен қатысушы елдердің
орталық банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.
Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық қорға мүше бола отырып,
дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден – бір қатысушысы болып саналады.
1.2. Валюталық нарықтар
Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық
қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып,
ішкі және халаықарлық төлем айналымынна қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін жалпыға
бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда,
көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралықтөлемдер
бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу – сату формасында бір
валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай – ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы,
брокерлік және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру
қоғамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, зайымды, несиені және оған
есептелгенпайызды және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке
тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады.
Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын
валюталарға сауда – саттық жүргізілетін ресми орталықты сипаттайды. Қазіргі
валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарастыруға болады:
• шарушылшық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық
нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
• байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
• әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау; банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде
негізделетін валюталық операцияларды жүргізу техникасын
біртұтастандыру;
• коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық
және арбитраждық валюталық мәмілемелер көлемін ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франфурт-на-
Майнедегі, Париждегі, Цюрихе, Токио,Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталармен операциялар жүзеге асырылды.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертилетін
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында сингапур доллары, сауд
риялы, кувейт динары және т.б, бар.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес халықарлық операцияларды
жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне валюта бойынша қызмет көрсететін
сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының
жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы операцияларға
жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар
арасындағы операцияларды, сондай – ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 ж.
операциялар көлемі USD – 112435 мың, DEM – 11165мыңды құрайды.
Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының ырықтандырылуына
байланысты ресми валюталық нарық “қара нарықпен” толықтырылуы мүмкін.
“Қара нарықтың” болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат. Қазақстанда Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының көптеп
ашылуы пайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекені ұлғайта отырып,
“көше” нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және срның нәтижесінде “қара
нарықтың” әрекет ету аясының қысқаруына әкелді.
Институтциональдық көзқараспен қарағанда, валюталық нарық банктер,
банкирлер үйін, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын
білдіреді.
Қалған банктер мен брокерлік фирмалар өздерінің валюталық операцияларын
ірі коммерциялық банктердің жетекшілік етуімен, ережеге сәйкес олардың
қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық мәмілелердің
95%-ға дейін банктер мен брокерлік фирмалардың үлесіне келеді. Мұндай
сызба, валюталық нарықты банкаралық нарық тәрізді сипаттауға мүмкіндік
береді.
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік бактер деп аталады.
Девиздік бвнктердің валюталық нарықтағы операцияларға қатысу дәрежесі
көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер және
филиалдар тораптарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айрысулар көлеміне, телекс, телефон және т.б. байланыс жүйелерінің
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі.
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде(Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің валюталық нарыққа қатысушылармен кездесетін
валюталық биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да
әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда
жүргізіледі.
Нарықтың қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінщі топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттілігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар базқа банктерге өтініш жасайды (маркет - юзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет - мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне 20-ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн.
АҚШ долларындағы (мәміленің стандарты соммасы – 5 немесе 10 млн.) ірі
сомаға мәміле жасай отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықарлық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық рольді
жетістіктермен атқару үшін, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар, бірақ та үш бөлімінде ғана (Франфурт – на – Майнеде,
Дюсельдорфта және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта
операциялар жүргізетін валюталық нарықта операциялар жүргізетін валюталық
департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі – Дойче Банкті алуға
болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды шектеулі сомалар
бойынша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің “Сименс” каналы арқылы
берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі – үш валюталармен
опернациялар жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды.
Күнделікті жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін
пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді және
сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің арасында –
валюталарды сатушы және сатып алушы банктер арасында делдал ретінде де
жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік комиссялық
ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір миллион доллар
үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей сатып алушы
мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай сайын тікелей
брокрге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк – клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс істеудіңайтарлықтай артықшылығы мыналар:
котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез келген
бағамен мәміле жасау мүмкіндігі, мәміле жасағандағы құпиялық және өз
бағасын ұсыну мүмкіндігі. Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік
ынтымақтастық тек өзара түсіністік, сенім және сыйластық болғанда ғана
мүмкін және ол тығыз өзара қатынас негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай – ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасы халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгілер
түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары формасында –
шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым, чек, тратта
түрінде болады.
Аударым – бұл басқа елдегі банк – корреспондентіне өзінің клиентінің
өтініші бойынша және оның есебінен телергафтық немесе пошталық аударым
(бұйрық) негізінде белгілі бір ақша сомасын шетелдік алушыға (бенефициарға)
төлеу туралы банктің бұйрығы. Аударым барысында банк екі операцияны бір
уақытта жүзеге асырады: өз клиентіне ұлттық валютаға шетел валютасын сатады
және шетел валютасын шетелге аударады. Бұл жерде телеграфтық аударым жасау
барысында есеп айырысуды жеделдетеді және арнайы код қолдану арқылы
қорғауға кепіл береді.
Банктік чек - шетелдік банк – корреспонтентіне чекті ұстаушының ағымдық
шотынан белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы банктің жазбаша бұйрығы.
Экспортер, ондай чекті ала отырып, оны өзінің банкіне сатады.
Банктік вексель – осы елдің банкінің шетелдік банк – корреспондентке
берген траттасы (аудармалы векселі). Импортерлер өздерінің банктерінен бұл
вексельді сатып алады және оны олардың экспортерлеріне (несие
берушілеріне)жіберу арқылы өздерінің борыштық міндеттемесін өтейді. Ал осы
елдің банкінің міндеттемесі мерзімі жеткенде вексельді төлеуді өзінің
корреспондінің шотын ққажетті валюталық қаражаттармен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бұл жерде чектер мен тратталарды тек қана банктер емес, сондай – ақ
сауда және өнеркәсіптік фирмалардың, жеке тұлғалардың бере алатынын да есте
сақтау қажет.
Несиелік айналыс құралдары халықаралық төлем айналымынан алтын мен шетел
валюталарын ығыстырып, әр түрлі елдердің банктері арасында корреспонденттік
қатынастардың дамуына және шетел валютасында ағымдағы корреспонденттік
шоттарды жүргізу тәжірибесінің таралуына қатты ықпал етті. Бұл өз кезегінде
операцияларды қолма – қолсыз түрде жүргізуге, есеп айрысуларды жеделдетуге
және айналыс шығынын азайтуға мүмкіндік жасайды.
1.3. Валюталық бағам және валюталық “қоржын”
Валюталық жүйенің маңызды элементтірің бірі – валюталық бағам болып
табылады. Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің
халықаралық саудасы барысында капитал және несиенің қозғалысында
валюталармен өзара айырбастың қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық
нарықтардағы ьейнеленген әр түрлі елдердің құндық көрсеткіштерін
салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы шоттарын уақтылы
қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдердің ақша
бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталармен салыстыру
олардың өндіріс және айырбас процесінде пайда болатын объективті құндық
қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен ұсынысқа
ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін үш фактолар тоюын бөліп қарауға
болады:
Саяси – саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтардың ырықтандырылуы,
валюталық саясат және т.б.
Экономикалық, халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштық шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10(-ға дейін(, жұмыссыздықтың төменгі
деңгейі(жылына 8(-ға дейін), дүниежүзілік нарықтағы тепе – теңдік;
Психологиялық: жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәекелден қорғануға
ұмтылыс және т.б.
Ваюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік
шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Монометаллизм тұсында – алтын немесе күміс – валюталық бағамның базасы
монеталық (алтындық( паритет болып табылады, яғни ол, әр түрі елдердің
ақша бірліктерінің олардың металдық құрамына байланысты арақатынасын
сипаттайды. Ол валюталық паритет ұғымымен сәйкес келеді. Алтын
монометализмі тұсында валютаның бағамы алтын паитетіне сүйенеді
(валюталардың шекті қатынасы олардың ресми алтындыққұрамына байланысты(
және стихиялы түрде алтын нүктелерінің шегінде оның айналасында ауытқып
отырады. Алтын нүктелерінің классикалық механизмі тек екі жағдайда жүзеге
астыҒалтынды еркін түрде сатып алу – сату және сыртқа шығару. Валюталық
бағамның ауытқу шеттері паритеттің 1( - нан асқан жоқ және қажетті
валютада ауыстыру мақсатында алтынды шетелге тасымалдау шығындарымен
анықталады.
Жалпы алғанда валюталық бағамның қозғалысының бағыттарын анықтайтын
факторларды үш топқа бөлуге болады: фундаментальді, техникалық, қысқа
мерзімді күтпеген факторлар.
Фундаментальді факторлар орта мерзімде әрекет ететін ұлттық экономиканың
жағдайының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштері
болып табылады. Әдетте олар, статистикалық органдармен жарияланатын
макроэкономикалық статистиканың мәліметтерін білдіреді. Мынадай негізгі
фактолар бар: сатып алу қабілетінің паритеті бойынша валюталық бағам, жалпы
ұлттық өнім, нақты пайыз мөлшерлемесінің деңгейі, жұмыссыздық деңгейі,
инфляция, төлем балансы, өнеркәсіптік өндіріс индексі, іскерлік оптимизм
индексі.
Техникалық талдау – бұл бағамды жүргізу графигін (чарт) талдауды
сипаттайды. Графикті – чарттардың келесідей типтерін ажырата білу керек:
сызықты, кесінді графиктері, жапон шамдарының “крестиктер - ноликтер”
гарфигі. Валюталық бағамның қозғалысы толқынға ұқсас болып келеді және онда
бір жерде жоғарыласа, екінші жерде төмендеу байқалады.
Қысқа мерзімді күтпеген факторлар валюталық бағам динамикасына маңызды
түзетулер енгізуі мүмкін. Оларға мыналар жатады: төтенше оқиғалар (форс-
мажор) оқиғалар, саяси оқиғалар, саяси лидерлердің сөздері, валюталық
инвестиция.
Валюталық нарыққа қатысушыларының арасындағы валюталық операциялар
валюталарды айырбастаусыз және олардың пропорцияларын анықтаусыз жүзеге
аспайды. Бір валютаны басқа валютаға айырбастау деп шетел валютасын ұлттық
валютаға немесе басқа валюталарға сату немесе сатып алу, ал оларды
айырбастау пропорциялары валюталық котировка арқылы анықталды. Валюталар
котировкасы айырбасқа ұсынған екі аұша бірлігінің қатынасын анықтауға
мүмкіндік береді. Көптеген елдерде валюталық бағамды бекіткенде жанама баға
белгіленімі қолданылады. Ол мынадай мағынаны береді: шетел валютасының
белгісінің бір сомасы (мысалы, 1, 10, 100, 1000 бірлік), ұлттық валюталық
сәйкес сомасының өзгерісін көрсету үшін қолданылады (мысалы,1USD=76,212
KzT). Жаңа баға белгіленімін көп қолданбайды. Бұл жағдайда негіз ретінде
ұлттық валютаның бірлігі болады. Бұл баға белгіленімі көбінесе
Ұлыбританияда қолданылады (мысалы, 1GBP=1,5860 USD).
АҚШ-тың ішкі айналысында жанама баға белгіленімі неміс маркасына қатысты
қолданылады.
Валюталық баға белгіленімінің түрі валютаның жағдайына, оның курстық
деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюталық бағамның мәні өзгермей тек
формасы ғана өзгереді.
Әр валюта бойынша сұраныс пен ұсынысты салыстыру жолымен банкаралық
бағамды анықтаудан және тіркеуден тұратын баға белгілеу процедурасы фиксинг
деп аталады. Фиксинг негізінде егер банк валютаны сатса, сатушының бағамы
бекітіледі, ал егер валютаны сатып алса, сатып алушының бағамы бекітіледі.
Мысалы, 1,943050 неміс маркасы АҚШ-тың 1 долары үшін ғана белгіленімі –
банк клиенттен 1 долл. 1,9430 неміс маркасына сатып алуға және 1 долл.
1,9450 неміс маркасына сатуға мүмкіндігі бар.
Стаушы және сатып алушы курстарыныңарасындағы айырма банктің шығындарын
жабу үшін қолданылады және банк айырма банктің шығындарын жабу үшін
қолданылады және банк табысын құрайды. Бұл айырма маржа немесе сперд деп
аталады да, валюталық нарықта болатын нақты жағдайы және валюта статусына
байланысты өзгереді.
Банкаралық валюталық нарықтардағы операциялар халықаралық төлем және
резерв құралы болып табылатын АҚШ долларына қатысты жасалынады.
Сауда - өнеркәсіп клиентурасы үшін валюталар котировкасы банкімен кросс
– курс негізінде бекітіледі. Кросс – бағам бұл екі валютаның, олардың
үшінші валютаға қатысты есептелінетін бағамнан шығатын қатынасын білдіреді.
Сатушылар мен сатып алушылар бағамдары ресми бюллетеньдерде жарияланады.
Көбінесе баға белгілеу кестелерінде соңғы бағамдар жарияланады.
1997 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің теңгесіне шетел
валюталарының бағамдары
Валюта атауы Валюта Бағам
Австрия шиллингі (Shilling) ATS 6,00
Бельгия франкі (Belgian franc) BEF 2,06
Швецария франкі (Swiss franc) CHF 51,77
Қытай юаны (Yuan remind) CNY 9,12
Кипр фунты (Cyrus pound) CYP 22,62
Неміс маркасы (Deut she mark) DEM 43,67
Еуропа экюі ECU 83,36
Француз франкі (French franc) FRF 12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling) GBR 121,44
Жапон йенасы (Yean) YPU 0,62
Қырғыз сомасы (Som) KGS 4,36
Кореяның воны KRW 1,00
Қазақ теңгесі (Tenge) KZT 1,00
Мальтияның лирі MTH 176,92
Голландия гульдені NHG 37,75
Ресей рублі (Russian ruble) RUR 12,98
Украина ривнасы UAN 40,44
АҚШ доллары (United States dollar) USD 75,55
Өзбек сомасы (Uzbekistan sum) UZS 1,46
Баға белгілеу кестесінде көрсетілген бағамдар – бұл телеграф
аударымдарының бағамдары. Басқа төлем құралдарының бағамдары пошта
аударымының, мерзімді тараттаның және бакнотаның бағамынан әрқашан жоғары
болатын телеграф аударымының бағамы негізінде анықталынады.
Телеграфтық аударымдарда шетел валютасы банкпен тура сол ауқытта немесе
келесі күні төленеді, бұл бағам өзгерісіне байланысты пайда болатын
валюталық шығындарды болдырмауға көмек береді. Банк – корреспондентттер
арнайы бағамдарды қолданғанда, өздеріні клиенттеріне аударым жасағанда
валюталық қателерді болдырмауға мүмкіндік береді.
Құбылмалы және тұрақты валюталар бағамдар. 1973 жылдан бастап дамыған
елдер валюталарды өзара айырбастаудағы тұрақты қатынастардан бас тартып,
валюталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім І. Валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
1.1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастың
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2. Валюталық
нарықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
4
1.3. Валюталық бағам және валюталық
“қоржын” ... ... ... ... ... ... ..2 0
Бөлім ІІ. Халықаралық валюта – несие қатынастарының қалыптасуы және
дамуы.
2.1. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ...27
2.2. Қазақстан Республикасының валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3. Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу. Валюталық
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..32
Бөлім ІІІ. Халықаралық және аймақтық валюта – несие және қаржы ұйымдары
3.1. Халықаралық есеп айырысу банкі(ХЕБ - БМД) ... ... ... ... ..38
3.2. Халықаралық валюта қоры және халықаралық қайта құру және
даму банкі (ХҚҚДБ-МБРР) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3. Аймақтық халықаралық несие – қаржы
ұйымдары ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 5
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Кіріспе
Курстық жұмыс тақырыбы “Валюталық нарықты валюталық қатынастар мен
валюталық операциялар”.
Қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір –
бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір
шаруашылық субьектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам үнемі немесе анда
– санда банк қызметін пайдаланады. Банктер уақытша қолданылмаған ақша
қаражатын жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар
арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен қамтамасыз
етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз қалайды.
1–ші бөлімнің тақырыбы – валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
Мұнда валюталық жүйелер, валюталық анырқтар, валюталық бағам, валюталық
“қоржын” қарастырылады.
2 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық валюта – несие қатынастарының
қалыптасуы және дамуы. Бұл бөлімде дүниежүзілік валюта жүйесі, еліміздің
валюта жүйесі, халықаралық валюталық реттеу, валюталыөқ саясат туралы
талқыланады.
3 – ші бөлімнің тақырыбы халықаралық және аймақтық валюта – несие және
қаржы ұйымдары. Мұнда халықаралық есеп айырысу банкі, халықаралық валюта
қоры, қайта құру және даму банкі, аймақтық халықаралық несие қаржы ұйымдары
қаралады.
І Бөлім. Валюталық нарықты ұйымдастыру операциялары.
1.1. Валюталық жүйелер және валюталық қатынастың ұғымы.
Халықаралық валюталық қатынастар – бұл ұлттық шаруашылық қызметтерінің
нәтижелері мен өзара алмасуына қызмет ететін және дүниежүзілік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері – вексель ісі түрінде
Ертедегі Грецияда пайда болған. Олардың келесі даму кезеңдері Лиондағы
“вексель жәрмеңкелері” мен басқа да Орта ғасырлық Еуропадағы сауда
орталықтары болды, онда есеп айырысулар вексель арқылы жүргізілді.
Халықаралық қатынастардың одан әрі дамуы өндіргіш күштерінің өсуімен,
дүниежүзілік нарықтардың құрылуымен, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен байланысты болды.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай –
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық экономикалық
қатынастарға делдал болды.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда – бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық – экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық – заңдық тұрғысынан
қарағанда – белгілі бір қоғамдық – экономикалық формация шегіндегі
валюталық қатынастардың ұйымдастырудың мемлекеттік – құқықтық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалыптастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық – экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде ұлттық
жүйе пайда болды. Ұйымдық – заңдық тұрғысынан қарағанда – бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан және
халықарлық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен бекітілген,
елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік – құқықтық
формасы. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола отырып,
өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады. Ұлттық валютаның ерекшелігі
ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесімен
анықталды.
Ұлттық валюталық жүйе мен дүниежүзілік шаруашылықтың даму негіжінде
қалыптасқан және мемлекетаралық келісім – шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы – дүниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты. Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстылығы оладың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі олардың
міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер экономикасын
және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі ар түрлі болып келеді.
Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекетаралық
валюталық реттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру формасы
жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен
анықталады.
Ұлттық және дүнижүзілік валюталық жүйе арасындағы байланыс пен
айырмашылықтар, олардың элементтерінен байқалады. (1 − кесте).
Ұлтық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің негізгі элементтері
Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілік валюталық жүйе
1.Ұлттық валюта 1.Халықаралық есептесу бірлігі,
резевтік валюталар
2.Ұлттық валютаның айналым 2.Валюталардың өзара
дәрежесі айналымдылығының шарты
3.Ұлттық валютаның паритеті 3.Валюталық паритеттердің біртұтас
режимі
4.Ұлттық валюта бағамының 4.Валюталық бағамдардың
режимдерінің регламентациясы
тәртібі 5.Халықаралық валюталық өтімділікті
5.Халықаралы валюталық өтімділік мемлекетаралық реттеу
6.Валюталық шектеуді мемлекетаралық
6.Валюталық шектеудің болуы реттеу
немесе болмауы 7.Халықаралық несиелік айналыс
7.Халықарлық несиелік айналыс құралдарының пайдаланудың біртұтас
құралдары, оларды пайдалану ережесі
ережелерінің регламентациясы 8.Халықаралық есеп айырысулардың
8.Елдің халықаралық есеп айырысу негізгі формаларының біртұтастығы
регламентациясы 9.Дүниежүзілік валюталық нарықтар
және алтын нарықтарының режимі
9.Ұлттық валюталық нарық пен алтын10. Мемлаетаралық валюталық
нарығының режимі реттеуді жүзеге асырушы халықралық
10.Елдің валюталық қатынастарын ұйымдар
реттеуші және қызмет көрсетуші
ұлттық органдар
Егер ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға – елдің ақша бірлігіне
негізделген болса, ал дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта – халықаралық төлем және резерв құралы функциясын
орындайтын, басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағамды
анықтауға базалық қызмет ететін, валюталық бағамын реттеу мақсатында
валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы елдердің
айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы.
Резервтік валюта мәртебесін алудағы алғышарттар:
• дүниежүзілік өндірісте, тауарлар мен капитал экспорттарында
елдердің билік ету позициясы;
• жоғары тиімді байланыс жүйесі бар несиелік – банктік мекемелердің
дамыған торабы;
• басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ететін, халықаралық
айналымдағы валютаның еркін айналымдағы және валюталық шектеудің
болмауы.
Резервтік валюта мәртебесі эмитент – елдің экономикасына белгілі бір
міндеттемелерді жүктейді: осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру
қажеттігі, сауда және валюталық шектеулердің болмауы, девальвация
жүргізбеу. Сонымен қатар, ұлттық валютаны резевтік дәрежеге көтеру ұлттық
шаруашылық үшін төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты
түрде пайызсыз және мерзімсіз халықралық несие алу жолымен жабу
мүмкіндіктері түрінде бірқатар артықшылықтар береді.
Халықаралық есептік ақша бірлігі – валюталық паритет пен валюталық
бағамды белгілеу, халыөаралық талаптар мен міндеттемелерді өлшеу үшін
шартты бірлік ретінде пайдаланылатын валюталық бірлік. Қазіргі уақытта
халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшінқажетті дүниежүзілік
несиелік ақша типтері ретінде СДР (арнайы қарыз алу құқығы) және ЭКЮ
(еуропа валюта бірлігі) қызмет етеді. Бұл халықаралық активтер қолма –
қолсыз халықаралық есеп айырысуларда елдердің арнайы шоттарында жазбаша
жолымен: СДР – Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ – Еуропалық қауымдастыққа
ынтымақтастық валюталық Еуропалық қорында пайдаланылады. Олардың шартты
құны валюталық “қоржынға” кіретін валюталардың орташа өлшемді құнын және
бағамдарын өлшеу негізінде есептеледі.
Валюталық “қоржын” 1973 жылы наурыз айынан бастап өзгермелі бағам
режимін енгізумен байланысты банктерді және халықаралық валюталы – несиелік
ұйымдарда қолданылады. Осы топтағы валюталар саны, олардың құрамы және
валюталық компонеттердің мөлшері орташа өлшемді бағам мақсатына байланысты
белгіленеді.
Валюталардың орташа өлшемді құны, топқа кіретін валюталардың АҚШ
долларына қатысты нарықтық құнының сомасына есептеледі. СДР халықаралық
есептесу бірлігінің негізін құрған валюталық “қоржын” бес валютадан
тұрады(1.01.1991 ж. жағдай бойынша): АҚШ доллары - 40%, неміс маркасы -
21%, жапон йені - 17%, француз франкі - 11%, фунт стерлинг - 11%.
Елдің экономикалық және валюталық жағдайларына байланысты анықталатын
валюталардың конверсиялау дәрежесі валюталық жүйенің келесі бір элементін
сипаттайды. Басқа да ұлттық валюталарға еркін айырбасталатын, ақша
бірліктері ретінде еркін конверсияланатын валюталар болады. 1978 жылдан
бастап халықаралық валюталық қорлар мынадай ұғымдарды енгізген болатын:
• “еркін пайдаланылатын валюта”, яғни халықаралық есеп айырысуларда
және валюталық нарықтардың негізгі операцияларында кеңінен
қолданылатын;
• валюталық шектеулері бар, жартылай конверсияланғанелдердің
валюталары;
• валюталар айырбасына тыйым салынған, елдердің конверсияланбайтын
валюталары.
Валюталық паритет – бұл валюталық бағамның негізі болып табылатын және
заңды түрде бекітілетін екі валюта арасындағы шекті қатынасты білдіреді.
ХВҚ Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде белгіленеді.
Ұлттық валюталық жүйенің шегінде ХВҚ арқылы мемелекетаралық реттеу
объектісі болып саналатын валютамен валютамен жасалатын операцияларға шек
қою, яғни валюталық шектеу енгізілуде.
Халықаралық ақшалай талаптар мен міндеттемелерді мемелекеттік реттеумен
байланысты бейнелейтін және жекелеген елдің немесе барлық елдердің төлем
қабілетін сипаттайтын – халықаралық өтімділік валюталық жүйенің элементі
болып табылады. Халықаралық валюта өтімділігінің құрылымына шетел валютасы,
алтын, Халықаралық валюталық қатынастағы резервтік позиция, СДР және ЭКЮ –
дағы шоттар кіреді.
Халықаралық несиелік құралдарды пайдалану ережелерінің регламенттелуі
және халықаралық есеп айырысулар жүйелік халықаралық нормаларға (Женева
вексельдік және чектік конвенция, 1930ж.) сәйкес жүзеге асырылды.
Валюталық жүйенің институтциональдық құрылымы ұлттық және мемлекетаралық
деңгейлерде реттеледі.
Аймақтық валюталық жүйелердің пайда болуының себептерінің біріне, жаңа
валюталық орталықты құру және оны дүниежүзілік валюталық жүйе аумағына қосу
жатады. Аймақтық валюталық жүйе – валюталық бағамдардың ауытқуын азайту
және интеграциялық процессті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше
елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру
формасының және экономикалық интеграция шегінде валюталардың қызмет етуімен
қалыптасатын қоғамдық қатынастардыңжиынтығы болып табылады (Еуропалық
валюталық жүйе, 1979 ж. наурыз).
Валюталық жүйенің даму кезеңдері өндірістің, дүниежүзілік нарықтың,
халықаралық еңбек бөлінісінің, дүниежүзілік шаруашылықтың дамуымен
байланысты болып келеді.
Бірінші дүниежүзілік валюталық жүйе өнеркәсіптік революциядан кейін
алтын монометаллизмі базасында алтын монета стандарты вормасында
қалыптасты. 1867 ж. Париж келісімі алтынды дүниежүзілік ақшалардың жалғыз
формасы ретінде мойындады. Ұлттық және дүниежүзілік валюта және ақша
жүйелері біріктірілген болатын, себебі ақша дүниежүзілік нарықта төлемге
массасы бойынша қабылданды. Алтын стандарты өндірісті, сыртқы экономикалық
ьайланыстарды, ақша айналыс, халықаралық есеп айырылысуларды реттеуші
ретінде белгілі бір роль атқарды.
Кейіннен классикалық алтын монета стандарты өзін түсіріп алды, себебі,
ол дүниежүзілік шаруашылықтың шаруашылық байланыстарына сәйкес келмеді.
1914 ж валюталық шектеу енгізілді. Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында пайда
болған валюталық былықтан соң, алтын және жетекші валюталарға негізделген
мемлекетаралық алтын девиз стандарты құрылды.
Екінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1922 ж. Генуэз конференциясындағы
мемлекетаралық келісіммен құрылды. 30 елдің ақша жүйесі алтын девиз
стандарты базасында қызмет етті. Ол кезеңдерде резервтік валюта мәртебесі
ресми түрде бір валютаға бекітілмеді, бірақ та фунт стерлинг пен АҚШ
доллары жетекшілік танытты.
Үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе 1994 ж. Бреттон – Вудстағы (АҚШ)
валюта – қаржы конференциясында рәсімделді. Қатысушылары 44 ел болды, ХВҚ
Жарғысы бекітіліп, онда дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай қағидалары
анықталды:
• алтынға және екі резрвтік валютаға (АҚШ доллары және фунт
стерлингке) негізделген мемлекетаралық алтын девиздік стандарттың
жүйесі белгіленді. Бұл жерде алтын девиз стандарты халықаралық
қатынастарда сақталып, ал ақша жүйесі айырбасталмайтын несилік
ақшаларға негізділді.
Бреттон – Вудс келісімі бойынша алтынды пайдаланудың төрт негізгі
формасы қарастырылды: валюталардың алтындық паритеті және олардың
Халықаралық валюталық қорда есепке алынуы, халықаралық есеп айырысулардың
қалдығын жабатын ақырғы құрал және халықаралық валюта өтімділігінің
компоненті. АҚШ долларын алтынға теңестіру және оны шетелдік орталық
банктерде 31,10352 г (1934 ж.) тең 1 тройцк унциясы үшін 35 доллар ресми
бағада айырбастау жүзеге асырылып, іс жүзінде долларлық стандарт орын алды;
• валюталық саясат және валюталық шектеу халықаралық келісім –
шарттарға бағынды;
• валюталық паритеттер алтынмен немесе АҚШ долларымен бейнеленді,
паритетті өзгерту тек қана Халықаралық валюталық қодың рұқсатымен
іске асты;
• валюталық бағамдардың режимі белгіленді (±0,75% – паритеттен
ауытқуға болады).
60 – жылдардың аяғынан бастап, үшінші дүниежүзілік валюталық жүйе
құлдырады. Төртінші дүниежүзілік валюталық жүйенің қағидалары Кингстонда
(Ямайка) 1976 – 1978 жж. ХВҚ – ға мүше елдердің келісімімен рәсімделді.
Онда Халықаралық валюталық қор Жарғысына түзетулер енгізілді. Ямайка
валюталық жүйенің негізгі қағидасы мыналар:
• СДР стандарты енгізілді, бірақ іс жүзінде долларлық стандарт
сақталды, себебі доллар СДР жүйесіндегі есеп айырысулард көбірек
пайдаланды (валюталыққоржындағы доллардың үлесі – 40%, ресми
валюталық резервтерде – 60%-ға жуық). Бірақ Халықаралық валюталық
қорға мүше елдерге валюталық паритеттерін кез келген валютаға
белгілеуге құқық берілді, соның негізінде көп валюталы стандартқа
өту заңдастырылды;
• алтынды демонетизациялауға заңды түрде тыйым салынды: ресми баға,
алтындық паритет алынып тасталып, доллардың алтынға айырбасталуы
тоқтатылды;
• валюталық бағамдар режимін таңдауға құқық берілді (1973 ж. 6
наурызданбастап өзгермелі бағамдар жүйесі енгізілді);
• ХВҚ арқылы мемлекетаралық реттеу күшейді.
Сонымен дүниежүзілік валюталық жүйенің дағдарысқа ұшырауы ескі жүйені
құлаткғы және оны жаңамен ауыстыруға әкелді. Жаңа валюталық жүйені құруда
үш кезеңді бөліп қарастыруға болады:
• жаңа валюталық жүйені құру, алғышарттарын қалыптастыру, қағидаларын
анықтау;
• құрылымдық біртұтастығын қалыптастыру, құруды аяқтау, жаңа жүйенің
қағидаларын біртіндеп іске қосу;
• біртұтас және элементтері өзара байланысқан толыққанды қызмет ететін
дамыған дүниежүзілік валюталық жүйені құру.
Ямайка валюталық жүйесіне қарсы Еуропалық экономикалық қауымдастық
елдері 1979 жылы наурызда валюталар бағамын тұрақтандыру және инфляция
деңгейін қысқарту жолымен Еуропадағы экономиканың өсуін қолдау мақсатында
Еуропалық валюталық жүйесін құрды. Бұл жүйе ЕВЖ мүше елдердің валюталық
бағамдарының айырмасын бағалауға арналған ЭКЮ еуропа валюта бірлігіне
негізделді. ЭКЮ – дің нарықтық құнының есебі 2 – кестеде берілген.
Еуропалық валюталық жүйе мүше елдердің ресми алтын – доллар
резервтерінің 20% біріктіре отырып, алтынды ЭКЮ – ді жартылай қамтамасыз
ету үшін пайдаланды. Валюталық бағамдардың режимдері бойынша мүмкін болар
қатынастар валюталардың бірлесіп өзгері негізінде өзара ауытқу шегінде
белгіленген, жаңа мүшелер үшін ±6% және басқа жағдайларда ±2,25%. Еуропаның
орталық банктері белгіленген ауытқулар шегінде интервенция жүргізеді. 1987
жылдан бастап маргинальды және интермаргинальды интервенциялық стратегия
жүргізілуде, маргинальдық интервенцияның шектері дияграммада көрсетілген.
Еуропаның экономикалық жүйелері мен монетарлы саясатының жақындасуы,
экономикалық билікті көпұлтты институттарға беруі, ЕВО шеңбернінде келісім
– шарттарды реттеу және жүйелендіру барысы 1988 жылы Еуроаплықвалюталық
жүйесін құрудың алғышарттары болып табылады.
2 – кесте
ЭКЮ – дің нарықтық құны
Валюталар қоржынындағы АҚШ долларының
валюталардың үлес салмағы бағамы USDЭКЮ
Валюталар бағамы
DEM-DM 0,6242 1,6798 0,371592
GBP 0,08784 1,6798 0,371592
FRF-FF 1,332 5,6450 0,235961
ITL-Lit 151,8 1234,0000 0,123015
NLG-hfl 0,2198 1,8915 0,116204
BEF-bfr 3,301 34,7750 0,094925
LUX-lfr 0,130 34,7750 0,003738
DKK-Ir 0,008552 1,5961 0,013650
GRD-Dr 1,440 163,30 0,008818
ESB-Pta 6,885 106,52 0,064636
PTS-Esc 1,393 148,974 0,009351
1.216364
Одақты құрудың – ЕО шегінде тауарлар, көрсетілген қызметтер мен
капиталдың еркін қозғалысы; ақша саясатына, интервенцияның шекарасын
қалпына келтіруге, валбталар арасында тұрақты қатынас белгілеу, капиталдар
нарығын ырықтандыруғақатысты бірігіпшешімдер қабылдау.
ЕВО 12 елінің мемлекеттерінің басшылары Еуропалық одақ жөнінде жоба
дайындап, оған 1992 жылы 7 ақпанда қол қойылды және оны Маастрихт келісім –
шарты деп атады. Келісім – шартта болашақ экономикалық және ақшалай одаққа
қатысты ережелер жинағы жасалып және бұрынғы ЕО келісім – шаттарына
толықтырулар мен түзетулер енгізілді.
Келісім – шартта мемлекеттердің Еуропалық валюта одағына кіру
критерийлері анықталды:
• инфлянция деңгейі үш тұрақты қатысушы елдің орташа инфлянция
деңгейінің 1,5%-нан аспауы тиіс;
• бюджет тапшылығы да өте өлшеусіз болмауы керек;
• ЕВО-ға мүше болған екі жыл ішінде валюта қысымға және
девальвациялануға ұшырамауы тиіс;
• Ұзақ мерзімді пайыз мөлшерлемесі үш тұрақты елдің орташа деңгейінің
2%-нан аспауы тиіс.
Сонымен қатар, қатысушы елдердің ақша саясатын анықтайтын, оның
шарттарын жасайтын, валюталық операцияларды жүзеге асыратын және валюталық
резервтерді қолдап отыратын, Еуропалық Орталық банк пен қатысушы елдердің
орталық банктерін қамтитын орталық банктердің жүйесі құрылды.
Қазақстан Республикасы Халықаралық валюталық қорға мүше бола отырып,
дүниежүзілік валюталық жүйелердің бірден – бір қатысушысы болып саналады.
1.2. Валюталық нарықтар
Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық
қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
бағамдарды реттеуді, валюталық саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып,
ішкі және халаықарлық төлем айналымынна қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін жалпыға
бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда,
көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралықтөлемдер
бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу – сату формасында бір
валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдерді төлеуде импортерден;
сондай – ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы,
брокерлік және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру
қоғамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, зайымды, несиені және оған
есептелгенпайызды және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке
тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады.
Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын
валюталарға сауда – саттық жүргізілетін ресми орталықты сипаттайды. Қазіргі
валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарастыруға болады:
• шарушылшық байланыстардың интернационалдануы негізінде валюталық
нарықтардың интернационалдануының күшеюі;
• байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
• әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау; банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде
негізделетін валюталық операцияларды жүргізу техникасын
біртұтастандыру;
• коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық
және арбитраждық валюталық мәмілемелер көлемін ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Франфурт-на-
Майнедегі, Париждегі, Цюрихе, Токио,Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталармен операциялар жүзеге асырылды.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертилетін
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында сингапур доллары, сауд
риялы, кувейт динары және т.б, бар.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес халықарлық операцияларды
жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне валюта бойынша қызмет көрсететін
сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын операцияларының
жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы операцияларға
жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар
арасындағы операцияларды, сондай – ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды да жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 ж.
операциялар көлемі USD – 112435 мың, DEM – 11165мыңды құрайды.
Сол немесе басқа елдің ішкі валюталық заңдылықтарының ырықтандырылуына
байланысты ресми валюталық нарық “қара нарықпен” толықтырылуы мүмкін.
“Қара нарықтың” болуы барлық ТМД елдеріне тән сипат. Қазақстанда Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің жүргізетін саясаты, айырбас орындарының көптеп
ашылуы пайда массасын өсіру үшін банктер арасында бәсекені ұлғайта отырып,
“көше” нарықтарында валютамен сауданы азайтуға және срның нәтижесінде “қара
нарықтың” әрекет ету аясының қысқаруына әкелді.
Институтциональдық көзқараспен қарағанда, валюталық нарық банктер,
банкирлер үйін, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын
білдіреді.
Қалған банктер мен брокерлік фирмалар өздерінің валюталық операцияларын
ірі коммерциялық банктердің жетекшілік етуімен, ережеге сәйкес олардың
қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық мәмілелердің
95%-ға дейін банктер мен брокерлік фирмалардың үлесіне келеді. Мұндай
сызба, валюталық нарықты банкаралық нарық тәрізді сипаттауға мүмкіндік
береді.
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік бактер деп аталады.
Девиздік бвнктердің валюталық нарықтағы операцияларға қатысу дәрежесі
көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер және
филиалдар тораптарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айрысулар көлеміне, телекс, телефон және т.б. байланыс жүйелерінің
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі.
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде(Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің валюталық нарыққа қатысушылармен кездесетін
валюталық биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да
әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда
жүргізіледі.
Нарықтың қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінщі топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттілігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар базқа банктерге өтініш жасайды (маркет - юзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет - мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне 20-ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн.
АҚШ долларындағы (мәміленің стандарты соммасы – 5 немесе 10 млн.) ірі
сомаға мәміле жасай отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықарлық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық рольді
жетістіктермен атқару үшін, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар, бірақ та үш бөлімінде ғана (Франфурт – на – Майнеде,
Дюсельдорфта және Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта
операциялар жүргізетін валюталық нарықта операциялар жүргізетін валюталық
департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі – Дойче Банкті алуға
болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды шектеулі сомалар
бойынша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің “Сименс” каналы арқылы
берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі – үш валюталармен
опернациялар жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды.
Күнделікті жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін
пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді және
сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің арасында –
валюталарды сатушы және сатып алушы банктер арасында делдал ретінде де
жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып, клиенттерден брокерлік комиссялық
ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір миллион доллар
үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей сатып алушы
мен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай сайын тікелей
брокрге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк – клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс істеудіңайтарлықтай артықшылығы мыналар:
котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез келген
бағамен мәміле жасау мүмкіндігі, мәміле жасағандағы құпиялық және өз
бағасын ұсыну мүмкіндігі. Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік
ынтымақтастық тек өзара түсіністік, сенім және сыйластық болғанда ғана
мүмкін және ол тығыз өзара қатынас негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай – ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасы халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгілер
түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары формасында –
шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым, чек, тратта
түрінде болады.
Аударым – бұл басқа елдегі банк – корреспондентіне өзінің клиентінің
өтініші бойынша және оның есебінен телергафтық немесе пошталық аударым
(бұйрық) негізінде белгілі бір ақша сомасын шетелдік алушыға (бенефициарға)
төлеу туралы банктің бұйрығы. Аударым барысында банк екі операцияны бір
уақытта жүзеге асырады: өз клиентіне ұлттық валютаға шетел валютасын сатады
және шетел валютасын шетелге аударады. Бұл жерде телеграфтық аударым жасау
барысында есеп айырысуды жеделдетеді және арнайы код қолдану арқылы
қорғауға кепіл береді.
Банктік чек - шетелдік банк – корреспонтентіне чекті ұстаушының ағымдық
шотынан белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы банктің жазбаша бұйрығы.
Экспортер, ондай чекті ала отырып, оны өзінің банкіне сатады.
Банктік вексель – осы елдің банкінің шетелдік банк – корреспондентке
берген траттасы (аудармалы векселі). Импортерлер өздерінің банктерінен бұл
вексельді сатып алады және оны олардың экспортерлеріне (несие
берушілеріне)жіберу арқылы өздерінің борыштық міндеттемесін өтейді. Ал осы
елдің банкінің міндеттемесі мерзімі жеткенде вексельді төлеуді өзінің
корреспондінің шотын ққажетті валюталық қаражаттармен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бұл жерде чектер мен тратталарды тек қана банктер емес, сондай – ақ
сауда және өнеркәсіптік фирмалардың, жеке тұлғалардың бере алатынын да есте
сақтау қажет.
Несиелік айналыс құралдары халықаралық төлем айналымынан алтын мен шетел
валюталарын ығыстырып, әр түрлі елдердің банктері арасында корреспонденттік
қатынастардың дамуына және шетел валютасында ағымдағы корреспонденттік
шоттарды жүргізу тәжірибесінің таралуына қатты ықпал етті. Бұл өз кезегінде
операцияларды қолма – қолсыз түрде жүргізуге, есеп айрысуларды жеделдетуге
және айналыс шығынын азайтуға мүмкіндік жасайды.
1.3. Валюталық бағам және валюталық “қоржын”
Валюталық жүйенің маңызды элементтірің бірі – валюталық бағам болып
табылады. Оның пайда болуы: тауарлар мен көрсетілген қызметтердің
халықаралық саудасы барысында капитал және несиенің қозғалысында
валюталармен өзара айырбастың қажеттігінен; дүниежүзілік және ұлттық
нарықтардағы ьейнеленген әр түрлі елдердің құндық көрсеткіштерін
салыстыруға; банктер мен фирмалардың шетел валютасындағы шоттарын уақтылы
қайта бағалап отыруға байланысты негізделеді.
Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірлігінің басқа бір елдердің ақша
бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталармен салыстыру
олардың өндіріс және айырбас процесінде пайда болатын объективті құндық
қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен ұсынысқа
ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететін үш фактолар тоюын бөліп қарауға
болады:
Саяси – саяси тұрақтылық, валюталық заңдылықтардың ырықтандырылуы,
валюталық саясат және т.б.
Экономикалық, халықаралық тәжірибеде анықталатын экономикалық
тікбұрыштық шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инфляцияның төменгі қарқыны (жылына 10(-ға дейін(, жұмыссыздықтың төменгі
деңгейі(жылына 8(-ға дейін), дүниежүзілік нарықтағы тепе – теңдік;
Психологиялық: жаппай сұраныс, негізгі капиталды тәекелден қорғануға
ұмтылыс және т.б.
Ваюталық бағамның дамуы жай тауар өндірісінен қазіргі дүниежүзілік
шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесін көрсетеді.
Монометаллизм тұсында – алтын немесе күміс – валюталық бағамның базасы
монеталық (алтындық( паритет болып табылады, яғни ол, әр түрі елдердің
ақша бірліктерінің олардың металдық құрамына байланысты арақатынасын
сипаттайды. Ол валюталық паритет ұғымымен сәйкес келеді. Алтын
монометализмі тұсында валютаның бағамы алтын паитетіне сүйенеді
(валюталардың шекті қатынасы олардың ресми алтындыққұрамына байланысты(
және стихиялы түрде алтын нүктелерінің шегінде оның айналасында ауытқып
отырады. Алтын нүктелерінің классикалық механизмі тек екі жағдайда жүзеге
астыҒалтынды еркін түрде сатып алу – сату және сыртқа шығару. Валюталық
бағамның ауытқу шеттері паритеттің 1( - нан асқан жоқ және қажетті
валютада ауыстыру мақсатында алтынды шетелге тасымалдау шығындарымен
анықталады.
Жалпы алғанда валюталық бағамның қозғалысының бағыттарын анықтайтын
факторларды үш топқа бөлуге болады: фундаментальді, техникалық, қысқа
мерзімді күтпеген факторлар.
Фундаментальді факторлар орта мерзімде әрекет ететін ұлттық экономиканың
жағдайының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштері
болып табылады. Әдетте олар, статистикалық органдармен жарияланатын
макроэкономикалық статистиканың мәліметтерін білдіреді. Мынадай негізгі
фактолар бар: сатып алу қабілетінің паритеті бойынша валюталық бағам, жалпы
ұлттық өнім, нақты пайыз мөлшерлемесінің деңгейі, жұмыссыздық деңгейі,
инфляция, төлем балансы, өнеркәсіптік өндіріс индексі, іскерлік оптимизм
индексі.
Техникалық талдау – бұл бағамды жүргізу графигін (чарт) талдауды
сипаттайды. Графикті – чарттардың келесідей типтерін ажырата білу керек:
сызықты, кесінді графиктері, жапон шамдарының “крестиктер - ноликтер”
гарфигі. Валюталық бағамның қозғалысы толқынға ұқсас болып келеді және онда
бір жерде жоғарыласа, екінші жерде төмендеу байқалады.
Қысқа мерзімді күтпеген факторлар валюталық бағам динамикасына маңызды
түзетулер енгізуі мүмкін. Оларға мыналар жатады: төтенше оқиғалар (форс-
мажор) оқиғалар, саяси оқиғалар, саяси лидерлердің сөздері, валюталық
инвестиция.
Валюталық нарыққа қатысушыларының арасындағы валюталық операциялар
валюталарды айырбастаусыз және олардың пропорцияларын анықтаусыз жүзеге
аспайды. Бір валютаны басқа валютаға айырбастау деп шетел валютасын ұлттық
валютаға немесе басқа валюталарға сату немесе сатып алу, ал оларды
айырбастау пропорциялары валюталық котировка арқылы анықталды. Валюталар
котировкасы айырбасқа ұсынған екі аұша бірлігінің қатынасын анықтауға
мүмкіндік береді. Көптеген елдерде валюталық бағамды бекіткенде жанама баға
белгіленімі қолданылады. Ол мынадай мағынаны береді: шетел валютасының
белгісінің бір сомасы (мысалы, 1, 10, 100, 1000 бірлік), ұлттық валюталық
сәйкес сомасының өзгерісін көрсету үшін қолданылады (мысалы,1USD=76,212
KzT). Жаңа баға белгіленімін көп қолданбайды. Бұл жағдайда негіз ретінде
ұлттық валютаның бірлігі болады. Бұл баға белгіленімі көбінесе
Ұлыбританияда қолданылады (мысалы, 1GBP=1,5860 USD).
АҚШ-тың ішкі айналысында жанама баға белгіленімі неміс маркасына қатысты
қолданылады.
Валюталық баға белгіленімінің түрі валютаның жағдайына, оның курстық
деңгейіне әсер етпейді, өйткені валюталық бағамның мәні өзгермей тек
формасы ғана өзгереді.
Әр валюта бойынша сұраныс пен ұсынысты салыстыру жолымен банкаралық
бағамды анықтаудан және тіркеуден тұратын баға белгілеу процедурасы фиксинг
деп аталады. Фиксинг негізінде егер банк валютаны сатса, сатушының бағамы
бекітіледі, ал егер валютаны сатып алса, сатып алушының бағамы бекітіледі.
Мысалы, 1,943050 неміс маркасы АҚШ-тың 1 долары үшін ғана белгіленімі –
банк клиенттен 1 долл. 1,9430 неміс маркасына сатып алуға және 1 долл.
1,9450 неміс маркасына сатуға мүмкіндігі бар.
Стаушы және сатып алушы курстарыныңарасындағы айырма банктің шығындарын
жабу үшін қолданылады және банк айырма банктің шығындарын жабу үшін
қолданылады және банк табысын құрайды. Бұл айырма маржа немесе сперд деп
аталады да, валюталық нарықта болатын нақты жағдайы және валюта статусына
байланысты өзгереді.
Банкаралық валюталық нарықтардағы операциялар халықаралық төлем және
резерв құралы болып табылатын АҚШ долларына қатысты жасалынады.
Сауда - өнеркәсіп клиентурасы үшін валюталар котировкасы банкімен кросс
– курс негізінде бекітіледі. Кросс – бағам бұл екі валютаның, олардың
үшінші валютаға қатысты есептелінетін бағамнан шығатын қатынасын білдіреді.
Сатушылар мен сатып алушылар бағамдары ресми бюллетеньдерде жарияланады.
Көбінесе баға белгілеу кестелерінде соңғы бағамдар жарияланады.
1997 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің теңгесіне шетел
валюталарының бағамдары
Валюта атауы Валюта Бағам
Австрия шиллингі (Shilling) ATS 6,00
Бельгия франкі (Belgian franc) BEF 2,06
Швецария франкі (Swiss franc) CHF 51,77
Қытай юаны (Yuan remind) CNY 9,12
Кипр фунты (Cyrus pound) CYP 22,62
Неміс маркасы (Deut she mark) DEM 43,67
Еуропа экюі ECU 83,36
Француз франкі (French franc) FRF 12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling) GBR 121,44
Жапон йенасы (Yean) YPU 0,62
Қырғыз сомасы (Som) KGS 4,36
Кореяның воны KRW 1,00
Қазақ теңгесі (Tenge) KZT 1,00
Мальтияның лирі MTH 176,92
Голландия гульдені NHG 37,75
Ресей рублі (Russian ruble) RUR 12,98
Украина ривнасы UAN 40,44
АҚШ доллары (United States dollar) USD 75,55
Өзбек сомасы (Uzbekistan sum) UZS 1,46
Баға белгілеу кестесінде көрсетілген бағамдар – бұл телеграф
аударымдарының бағамдары. Басқа төлем құралдарының бағамдары пошта
аударымының, мерзімді тараттаның және бакнотаның бағамынан әрқашан жоғары
болатын телеграф аударымының бағамы негізінде анықталынады.
Телеграфтық аударымдарда шетел валютасы банкпен тура сол ауқытта немесе
келесі күні төленеді, бұл бағам өзгерісіне байланысты пайда болатын
валюталық шығындарды болдырмауға көмек береді. Банк – корреспондентттер
арнайы бағамдарды қолданғанда, өздеріні клиенттеріне аударым жасағанда
валюталық қателерді болдырмауға мүмкіндік береді.
Құбылмалы және тұрақты валюталар бағамдар. 1973 жылдан бастап дамыған
елдер валюталарды өзара айырбастаудағы тұрақты қатынастардан бас тартып,
валюталық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz